Puls Helse og sjukdom (helseservicefag) NYN (9788211044266) by Fagbokforlaget

Puls

Helse og sjukdom

Puls

Dette læreverket dekkjer den nye læreplanen for vg2 helseservicefag etter fagfornyinga. Serien består av ein tverrfagleg nettressurs og tre lærebøker som følgjer programfaga: → Helse og sjukdom → Kommunikasjon og samhandling → Yrkesliv i helseservicefag

Puls

Helse og sjukdom

I lærebøkene møter elevane eit ryddig og lettlese verk. Illustrerte casar med situasjonar frå yrkeslivet gjer sluttkompetansen og yrkesidentiteten deira tydeleg.

Læreboka har ordforklaringar, omgrepsregister, oppsummeringar og eit breitt utval av oppgåver som stimulerer til aktivitet, drøfting i fellesskap og djupnelæring.

Helseservicefag

Puls Helse og sjukdom gir kunnskap om folkehelse, livsmeistring og samanhengane mellom helse, livsstil, fysisk aktivitet og kosthald. Elevane får god kjennskap til infeksjonar, smittsame sjukdommar, allergiske reaksjonar, forgiftingar og førebyggjande og behandlande tiltak. Elevane lærer òg om svangerskapet, fordøyingssystemet og immunforsvaret, i tillegg til legemiddelbruk.

ISBN 978-82-11-04426-6

Hanne Ernstsen Cecilia Rockwell

vg2

NYNORSK

vg2 NYN

Helseservicefag

Hanne Ernstsen og Cecilia Rockwell

Puls

Helse og sjukdom

vg2 helseservicefag Nynorsk

Innhald Innleiing ................................................

Kapittel 1 Folkehelse og livsmeistring ................ 11 Helse i samfunnet ........................................... Folkehelse ...................................................... Førebyggjande helsearbeid ....................... Helsefremjande arbeid............................... Folkehelsemeldinga – gode liv i eit trygt samfunn ..................................................... Berekraftig folkehelsearbeid ...................... Livsmeistring .................................................. Livsval ........................................................ Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitetar ........................................... Snakk saman .............................................

12 14 15 16 17 21 22 24 27 28 28

Kapittel 2 Helseval ................................................ 31 Helse .............................................................. Kva er helse? ............................................. Helse og velvære ....................................... Mål for helse .............................................. Helse og velferd ......................................... Helse og livskvalitet ................................... Helse og levekår ........................................ Sjukdom ......................................................... Å leve med sjukdom .................................. Pasienten og kunden i sentrum ................. Livsstil og helseval ......................................... Kva er livsstil? ............................................ Helseval ..................................................... Fysisk aktivitet ................................................ Tilrådd aktivitetsnivå .................................. Kva skjer i kroppen ved fysisk aktivitet? ...

32 32 32 34 35 36 39 40 41 43 44 44 45 48 49 50

Kva skjer i kroppen ved inaktivitet? ........... Aktivitet og inaktivitet hos barn og unge ............................................. Eldre og fysisk aktivitet .............................. Kosthald ......................................................... Nøkkelhòlet................................................ Næringsstoff .............................................. Karbohydrat ............................................... Feitt............................................................ Protein ....................................................... Vitamin ....................................................... Mineral og sporstoff................................... Livsstilssjukdommar ....................................... Overvekt og fedme .................................... Korleis hormon påverkar kjensla av å vere svolten/mett ............................................... Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitetar ........................................... Snakk saman .............................................

53 54 55 56 58 58 59 62 64 65 67 68 69 71 72 74 75

Kapittel 3 Observasjon ......................................... 77 Allmenntilstand ............................................... Heilskapleg vurdering av allmenntilstand .. Kulturelle forskjellar ........................................ Symptom ........................................................ Allmennsymptom ....................................... Organspesifikke symptom ......................... Observasjon ................................................... Subjektive symptom og objektive observasjonar ............................................ Persepsjon ................................................. Anamnese....................................................... Klinisk undersøking ........................................ Biopsi.........................................................

78 79 82 83 83 83 84 84 85 88 89 91

Innhald

Diagnose ........................................................ 92 International Classification of Diseases (ICD) ....................................... 93 ICPC-2: Den internasjonale klassifikasjonen for primærhelsetenesta.............................. 94 Differensialdiagnose .................................. 94 Prognose ........................................................ 95 Sjukdomsåtferd .............................................. 96 Sjukerolle ........................................................ 97 Aktuelle tiltak .................................................. 98 Tiltak ved feber .......................................... 98 Læringsutbyte ................................................ 101 Læringsaktivitetar ........................................... 102 Snakk saman ............................................. 103

Kapittel 4 Smerter ................................................. 105 Kva er smerte? ............................................... Sensorisk og emosjonell smerte ............... Korleis påverkar smerte oss? .................... Smerteuttrykk ................................................. Smerteoppleving ............................................ Erfaringar ................................................... Omsorg frå andre....................................... Forventingar .............................................. Kognisjon ................................................... Emosjonar.................................................. Sjølvkjensle ................................................ Kunnskap................................................... Akutte smerter ................................................ Ytre og indre stimuli................................... Alarmsystemet til kroppen ......................... Ulike fasar .................................................. Kroniske smerter ............................................ Korleis oppstår kroniske smerter?............. Å leve med kronisk smerte ........................ Migrene ...................................................... Smerter hos barn............................................ Vurdering av smerte hos barn ................... Tryggleik og føreseielegheit ....................... Psykisk smerte hos barn ........................... Smertebehandling ..........................................

106 107 108 110 111 111 111 112 112 112 112 112 113 113 114 114 115 115 116 116 118 119 120 120 121

Det autonome nervesystemet og smerte .. Å møte pasientar i smerte ......................... Referert smerte ............................................... Tankekrafta ..................................................... Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitetar ........................................... Snakk saman .............................................

122 123 124 125 126 127 128

Kapittel 5 Smitte ................................................... 131 Kva er smitte? ................................................ Smittekjeda .................................................... Smittestoff ................................................. Ut- og inngangsport .................................. Smittemåte ................................................ Smittemottakar .......................................... Smittevern ...................................................... Basale smitteverntiltak .............................. Bakteriar ......................................................... Ulike typar bakteriar .................................. Bakterievekst ............................................. Bakteriesporar ........................................... Patogene bakteriar .................................... Kolonisering ............................................... Normalflora ................................................ Virus................................................................ Evna viruset har til å overleve .................... Latente virusinfeksjonar............................. Mutasjon .................................................... Sopp ............................................................... Patogene soppartar ................................... Parasittar ........................................................ Protozoar ........................................................ Virulens ........................................................... Smittsame sjukdommar ................................. Inkubasjonstid ........................................... Epidemi .......................................................... Epidemiologi .............................................. Pandemi ......................................................... Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitetar ........................................... Snakk saman .............................................

132 132 133 134 134 141 142 142 144 144 145 147 148 148 148 150 152 153 153 154 154 155 156 157 158 160 161 161 161 163 164 165

Puls Helse og sjukdom

Kapittel 6 Infeksjonar ........................................... 167 Kva er ein infeksjon? ...................................... Eksogen infeksjon ..................................... Endogen infeksjon ..................................... Akutt og kronisk infeksjon ......................... Betennelsesreaksjon – inflammasjon ............. Kardinalteikn på inflammasjon .................. Korleis reagerer immunforsvaret? ............. Systemiske symptom på inflammasjon ..... Betennelsar................................................ Årsaker til inflammasjon ............................ Bakterieinfeksjonar ......................................... Puss ........................................................... Nokre vanlege bakterieinfeksjonar ............ Nokre vanlege patogene bakteriar ............ Behandling med antibiotika ....................... Resistente bakteriar................................... Virusinfeksjonar .............................................. Nokre vanlege virusinfeksjonar.................. Soppinfeksjonar ............................................. Nokre vanlege soppinfeksjonar ................. Barnesjukdommar .......................................... Vasskoppar ................................................ Kikhoste ..................................................... Meslingar ................................................... Kusma ....................................................... Raude hundar, rubella ............................... Skarlaksfeber ............................................. Den fjerde barnesjukdommen ................... Den femte barnesjukdommen ................... Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitetar ........................................... Snakk saman .............................................

168 170 171 171 172 173 173 174 174 176 177 177 178 181 186 187 189 190 194 194 196 196 198 198 199 199 200 201 201 202 203 205

Kapittel 7 Immunforsvaret ................................... 207 Kva er immunforsvaret til kroppen? ............... Kvite blodceller, leukocyttar ........................... Granulocyttar ............................................. Monocyttar og makrofagar ........................

208 210 211 212

Lymfocyttar ................................................ Dendrittiske celler ...................................... Det medfødde eller ikkje-spesifikke forsvaret Det ytre immunforsvaret ............................ Det indre immunforsvaret .......................... Det erverva eller spesifikke forsvaret ............. Antigen og antistoff ................................... Minne ......................................................... Immunitet ....................................................... Vaksinar ..................................................... Flokkvern ................................................... Autoimmune sjukdommar .............................. Faktorar som påverkar immunforsvaret ......... Stress......................................................... Næring ....................................................... Trening ....................................................... Søvn .......................................................... God hygiene .............................................. Alder .......................................................... Gen ............................................................ Sjukdom .................................................... Legemiddel ................................................ Luftforureiningar ........................................ Røyking...................................................... Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitetar ........................................... Snakk saman .............................................

212 213 214 214 219 222 222 224 224 225 227 229 230 230 232 233 233 233 234 235 235 235 235 237 238 240 241

Kapittel 8 Allergi.................................................... 243 Kva er allergi? ................................................. Allergen ...................................................... Allergiske reaksjonar.................................. Kryssallergi ................................................ Allergiframkallande stoff ................................. Kontaktallergi ............................................. Matvareallergi ............................................ Pollenallergi ............................................... Muggsoppallergi ........................................ Allergi mot dyr ........................................... Intoleranse ...................................................... Kveiteprotein .............................................

244 245 248 250 251 251 253 255 256 257 258 258

Innhald

Astma ............................................................. Atopisk eksem ................................................ Diagnose ........................................................ Prikktest..................................................... Intrakutantest............................................. Lappetest................................................... Måling av antistoff i blodet ........................ Eliminasjonskost ........................................ Tiltak ved allergi .............................................. Førebygging............................................... Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitetar ........................................... Snakk saman .............................................

260 261 262 262 263 264 264 264 265 265 268 269 269

Kapittel 9 Svangerskapet ..................................... 271 Det normale svangerskapet ........................... Førebuingar til foreldrerolla............................. Teikn på graviditet .......................................... Manglande menstruasjon .......................... Endringar i brysta ...................................... Svangerskapskvalme ................................ Trøyttleik .................................................... Verkande smerter og trykk ........................ Veksande livmor og auka kroppstemperatur ...................................... Auka trong for vasslating ........................... Graviditetstest ........................................... Fosterlyd og fosterrørsler .......................... Fosterutvikling ................................................ Celledelingsperioden ................................. Embryonalperioden ................................... Føtalperioden ............................................ Svangerskapshormon .................................... Funksjonane til morkaka ................................ Svangerskapsomsorg..................................... Svangerskapsomsorg i første trimester..... Svangerskapsomsorg i andre trimester..... Svangerskapsomsorg i tredje trimester ..... Vanlege svangerskapsplager.......................... Svangerskapskvalme ................................

272 273 274 274 274 275 275 275 275 275 275 275 276 276 278 278 278 279 280 281 284 285 286 286

Svimmelheit ............................................... Halsbrann .................................................. Gingivitt ..................................................... Psykisk helse ............................................. Trøyttleik .................................................... Leggkrampar ............................................. Fordøyingsproblem ................................... Hemoroidar ................................................ Åreknutar ................................................... Ødem ......................................................... Bekken- og ryggsmerter ............................ Kynnarar og rier ......................................... Eigenomsorg under svangerskapet................ Kosthald .................................................... Rusmiddel, legemiddel og røyking ............ Fysisk aktivitet ........................................... Klede ......................................................... Seksuelt samvær under svangerskapet ......... Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitet .............................................. Snakk saman .............................................

287 287 287 287 287 287 288 288 288 288 288 289 290 290 292 292 293 294 296 298 299

Kapittel 10 Fordøyingssystemet ............................ 301 Fordøying ....................................................... Fordøyingsproblem ........................................ Det enteriske nervesystemet .......................... Fordøyingskanalen ......................................... Munnhòla ................................................... Svelget ....................................................... Matrøyr ...................................................... Magesekk .................................................. Tynntarmen ................................................ Bukspyttkjertel ........................................... Lever .......................................................... Blindtarm ................................................... Tjukktarm ................................................... Endetarm og endetarmsopning ................. Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitetar ........................................... Snakk saman .............................................

302 303 304 305 306 311 312 313 314 316 320 323 324 325 335 336 337

Puls Helse og sjukdom

Kapittel 11 Legemiddel .......................................... 339 Kva er legemiddel? ......................................... Legemiddeldefinisjon ................................ Døme på bruk av ulike legemiddel ............ Legemiddelnamn ............................................ Kjemisk namn ............................................ Generisk namn .......................................... Preparatnamn ............................................ Generisk byte ............................................ Farmakokinetikk ............................................. Opptak ....................................................... Transport ................................................... Nedbryting ................................................. Utskiljing .................................................... Halveringstid .............................................. Administrasjonsmåte og legemiddelformer.... Legemiddelform til systemisk bruk............ Legemiddelform til lokalt bruk ................... Verknad av legemiddel ................................... Reseptorar ................................................. Andre verknadsmekanismar ...................... Placeboeffekt............................................. Terapeutisk vindauge................................. Forgiftingar ................................................ Interaksjon ................................................. Indikasjon og kontraindikasjon .................. Biverknader av legemiddel ............................. Munntørrleik som biverknad ...................... Toleranseutvikling ...................................... Avhengnad................................................. Feil bruk av legemiddel .................................. Compliance ............................................... Felleskatalogen .............................................. Oppbevaring ................................................... Eigenomsorg .................................................. Reseptfrie legemiddel..................................... Vanlege reseptfrie legemiddel ................... Naturlegemiddel ............................................. Plantebaserte legemiddel med veletablert bruk.................................. Naturmiddel ...............................................

340 341 342 343 344 344 344 344 345 346 346 347 347 348 348 350 352 353 353 355 355 356 357 357 357 359 360 361 361 361 362 363 363 364 365 366 369 370 370

Kosttilskot .................................................. Handtering av legemiddel .............................. Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitetar ........................................... Snakk saman .............................................

370 371 372 374 375

Kapittel 12 Forgiftingar .......................................... 377 Kva er forgifting? ............................................ Dose og konsentrasjon.............................. Toleranse ................................................... Symptom på forgifting .................................... Akutt og kronisk forgifting .............................. Leversvikt ....................................................... Tiltak ved forgifting ......................................... Forgiftingar hos barn ...................................... Kjemiske stoff, alkoholar og petroleumsprodukt .................................... Etsande stoff ............................................. Batteri ........................................................ Petroleumsprodukt .................................... Alkoholar.................................................... Alkoholhaldig drikke .................................. Nikotin og tobakk ........................................... Legemiddel ..................................................... Paracetamol .............................................. Fluor........................................................... Matforgifting ................................................... Histaminforgifting ...................................... Plantar, sopp og bær ...................................... Narkotika ........................................................ Narkotiske stoff ......................................... Dempande middel ..................................... Følgjer av rusmiddel .................................. Giftinformasjonen ........................................... Læringsutbyte ................................................ Læringsaktivitetar ........................................... Snakk saman .............................................

378 379 380 380 381 381 382 384

Omgrep ................................................. Stikkord ................................................ Kjelder .................................................. Biletliste ................................................

404 416 421 430

385 386 386 387 388 388 391 392 392 393 394 396 396 398 399 400 400 401 402 403 403

Innleiing Læreverket som gjer sluttkompetansen og yrkesidentiteten til elevane tydeleg I Puls vg2 helseservicefag møter elevane eit lettlese, ryddig og yrkesretta læreverk. Verket gjer aktiv bruk av casebasert storyline-pedagogikk – ein tverrfagleg, problemorientert metode som fremjar refleksjon, motivasjon og djupnelæring. Lærebøkene følgjer dei tre programfaga i utdanningsprogrammet: Æ Æ Æ

Helse og sjukdom kommunikasjon og samhandling yrkesliv i helseservicefag

Til verket høyrer det ein tverrfagleg nettressurs organisert i fem modular: Æ Æ Æ Æ Æ

Omgrep: ein søkbar database med sentrale fagomgrep Aktivitetar: yrkesoppgåver for tverrfaglegheit og læring gjennom aktivitet Multimedium: utforskande læring med multimedium Korleis har du det? eit kjenslekartotek for betre livsmeistring og læringsutbyte Dokumentasjonsverktøy: eit verktøy for å lære elevane dokumentasjon

I tillegg får læraren ei nyttig verktøykasse med opplegg, aktivitetar og støtte til undervisinga. Nettressursen er godt eigna til yrkesfagleg fordjuping (YFF).

Ein visuell kapittelopnar Kvart kapittel startar med ei tydeleg oversikt over kva kjerneelement, tverrfaglege tema, kompetansemål og læringsmål kapittelet dekkjer. 7

Puls Helse og sjukdom

Gjennom kapittelet Alle kapitla følgjer eit oversiktleg oppsett: Æ

Illustrerte casar med situasjonar frå yrkeslivet, der vi følgjer karakterar vi blir godt kjende med, som eksemplifiserer teorien og gjer han levande. Fagstoffet blir meir handgripeleg og relevant og dermed enklare å setje seg inn i, forstå og hugse.

«Flått er ikke flott», sier Kristian. «Og flått er heller ikke godt», fortsetter Amina apotektekniker mens de setter ut varer i hyllene på apoteket. Det er sesong for insekter, og det er stor etterspørsel etter både flåttfjerner og flåttmiddel. Mange vil også ha informasjon om infeksjonssykdommene som flått er opphav til, hvordan de kan forebygge smitte, og hva de må gjøre om de får flåttbitt.

Helsefremjande arbeid er tiltak som blir gjorde for å betre helsa til enkeltpersonar og befolkninga generelt, og for å hindre at sjukdom og skadar oppstår.

Spørsmål til lesaren ryddar plass til refleksjon og undring.

Kva kan påverke evna vår til objektiv observasjon? Forklaring av nye omgrep kjem i margen rett ved sida av der ordet finst i teksten. Dei same omgrepa er forklarte bak i boka i alfabetisk rekkjefølgje.

Slutten på kapittelet Kvart kapittel blir avrunda på same måte: Æ Æ Æ

Læringsutbyte: eit grundig samandrag oppsummerer hovudlinjene i fagstoffet Læringsaktivitetar: eit breitt utval av aktiviserande oppgåver stimulerer til djupnelæring Snakk saman: spørsmål til samtale og drøfting i fellesskap

Innleiing

Læreplanen og oppbygginga av boka Den nye læreplanen for programfaget Helse og sjukdom består av elleve kompetansemål. Oversikta under viser korleis denne læreboka er bygd opp, og korleis kompetansemåla blir dekte. Måla for opplæringa er at eleven skal kunne:

Kapittel i boka:

Tverrfagleg tema

Folkehelse og livsmeistring

Kapittel 1 Folkehelse og livsmeistring

HS1

beskrive og drøfte samanhengar mellom helse, livsstil, fysisk aktivitet og kosthald

Kapittel 2 Helseval

HS2

gjere greie for fordøyingssystemet og immunforsvaret og gi døme på psykiske og fysiske faktorar som kan påverke dei

Kapittel 7 Immunforsvaret Kapittel 10 Fordøyingssystemet

HS3

gjere greie for korleis smittsame sjukdommar, epidemiar og pandemiar oppstår, og korleis dei kan førebyggjast

Kapittel 5 Smitte

HS4

gjere greie for dei mest kjende barnesjukdommane

Kapittel 6 Infeksjonar

HS5

beskrive symptom ved infeksjonar, forgiftingar og allergiske reaksjonar og gi døme på behandlingstiltak

Kapittel 6 Infeksjonar Kapittel 8 Allergi Kapittel 12 Forgiftingar

HS6

beskrive smertetilstandar knytte til akutte og kroniske sjukdommar

Kapittel 4 Smerter

HS7

gjere greie for det normale svangerskapet

Kapittel 9 Svangerskapet

HS8

observere allmenntilstanden til pasientar og vurdere tiltak

Kapittel 3 Observasjon

HS9

forklare kva legemiddel er, og beskrive kor viktig det er med rett legemiddelbruk og dosering

Kapittel 11 Legemiddel

HS10

gjere greie for bruksområde, biverknader og forgiftingar ved bruk av dei vanlegaste reseptfrie legemidla

Kapittel 11 Legemiddel

HS11

forklare kvifor det er viktig å følgje den tilrådde behandlinga

Kapittel 11 Legemiddel

Lykke til med læring og undervising!

Kapittel 1

Folkehelse og livsmeistring Hanne Ernstsen og Cecilia Rockwell

Tverrfagleg tema: Æ folkehelse og livsmeistring Kjerneelement: Æ helse og legemiddel Æ rettleiing, service og relasjonar Æ administrasjon, etikk og teknologi I dette kapittelet skal du lære om Æ folkehelse og livsmeistring i eit samfunnsperspektiv Æ førebyggjande og helsefremjande arbeid Æ oppvekst- og levekårsforhold Æ ansvaret samfunnet har for å skape like føresetnader Æ meistring og moglegheiter Æ livsval

Puls Helse og sjukdom

Helse i samfunnet

I vg2 helseservicefag handlar det tverrfaglege temaet folke helse og livsmeistring om å vise forståing, respekt og tole ranse i møte med kundar, pasientar og pårørande. Det handlar òg om å rettleie om gode helseval og tiltak som kan vere med på å fremje god psykisk og fysisk helse. Kjelde: Udir.no

Folkehelse vil seie helsetilstanden til ei befolkning: korleis helse og faktorane som påverkar helse er fordelte i ei befolkning.

Folkehelse og livsmeistring er eitt av tre faste, tverrfaglege tema som inngår i alle programfaga på vg2 helseservicefag. Som ferdig utdanna helsepersonell skal du kunne gi omsorgsfull hjelp til kundar, pasientar og pårørande i samarbeid med andre yrkesgrupper. Både folkehelse og livsmeistring er tema som kjem til å vere ein stor del av arbeidskvardagen din. Du blir ein del av eit fellesskap som jobbar med og for menneske i samfunnet. Bidraget ditt blir ein del av ein heilskap. Heilskapen består av mange ulike bitar, som i eit puslespel der brikkene passar saman, og kvar brikke er ulik. Til saman blir brikkene til eit stort bilete. Du blir eit bindeledd mellom prioriteringane til styresmaktene og behova til enkeltmenneske.

Kapittel 1

Folkehelse og livsmeistring

Alle i Noreg har rett til nødvendige helse- og omsorgstenester, noko som er nedskrive i lovene i landet. Som samfunn skal vi vareta denne retten på mest mogleg rettferdig vis innanfor statsbudsjettet. Målet er at flest mogleg i samfunnet skal oppleve at dei har god helse og meistrar livet godt. I Noreg har vi råd til å gi mykje god helsehjelp, men vi har ikkje uavgrensa middel å ta av. Derfor må vi prioritere. Det blir litt som med eiga lommebok – vi må velje kva vi vil prioritere å bruke pengane våre på. Kor mykje pengar som blir løyvd til helsetenester, kjem an på politiske avgjerder. I Noreg har til dømes psykisk helse vore eit stort satsingsområde dei seinare åra. Derfor er det sett av pengar i statsbudsjettet til å jobbe med dette. Kvart år kostar helseplager og sjukdommar samfunnet store summar. Når menneske blir sjuke og ikkje lenger kan jobbe, mistar Noreg verdifull arbeidskraft og kompetanse. Helseplager og sjukdommar rammar oss på to ulike nivå: Æ

Personleg nivå: Den enkelte kan tape inntekter og få økonomiske og sosiale bekymringar. Personar utan jobb og inntekt står òg i fare for å hamne utanfor fellesskapet. Utanforskap over lang tid påverkar eiga helse både psykisk og fysisk. Samfunnsnivå: Når fleire ikkje kan vere i jobb, får det økonomiske konsekvensar for fellesskapet. Kostnadene til drifta av landet må då delast på færre. Staten får òg auka utgifter til sjukepengar og støtte til livsopphald ved langvarig sjukdom og arbeidsuføre.

Det er viktig for samfunnet vårt at vi har ei så frisk befolkning som mogleg. Det er mykje å spare på å unngå at folk blir sjuke. Vi må derfor skaffe oss kunnskap om sjukdommar i befolkninga. Det får vi ved å forske på og undersøkje Æ Æ Æ Æ Æ Æ Æ

årsaker til sjukdom sjukdomsutvikling kor mange som blir sjuke følgjene av sjukdom kven som blir ramma av sjukdom om det er fleire eller færre som blir sjuke i dag enn tidlegare om det finst geografiske forskjellar på førekomsten av sjukdom

Ein rett er noko ein har krav på, anten fordi det står i lovverket, eller fordi det er gjort ein avtale mellom partar. Statsbudsjett er regjeringa sitt forslag til kva Noreg skal bruke pengar på i året som kjem, og kor inntektene skal kome frå.

Helseplage er ein helsetilstand som den det gjeld, opplever som negativ.

Utanforskap betyr å kjenne seg utestengd frå eit sosialt fellesskap. Dette kan òg gjelde for grupper som opplever at dei står på utsida av samfunnet. Konsekvens er eit resultat, utfall eller ei følgje av noko anna som har skjedd først.

Årsak er grunnen til at noko skjer.

Puls Helse og sjukdom

Forsking viser til dømes at det er ein samanheng mellom røyking og kreft, og at røykjarar oftare får kreft. Styresmaktene har innført ei røykjelov for å motverke dei negative følgjene av røyking. Vi kan seie at styresmaktene har lagt forholda til rette for at færre skal velje å røykje, og dermed vil sannsynlegvis færre få kreft. Kristian er elev på vg2 helseservicefag og har nettopp byrja i praksis. Han skal vere på Helseservicehuset éin dag i veka, både i resepsjonen, på apoteket, på legekontoret og på tannklinikken. I dag møter han ein kunde på apoteket som spør etter kosttilskot. Kunden fortel at han treng dette fordi han har eit einsidig kosthald og stort sett berre et pizza. Kunden synest kosttilskot er dyrt, og seier: «Dette burde staten betale for sidan det er så sunt.»

Fedme er å vege meir og ha meir feitt på kroppen enn det som er vanleg og sunt i forhold til kroppshøgda. Blir målt som kroppsmasseindeks (KMI) over 30. Trussel er eit signal om fare. Dersom talet på smittetilfelle aukar, kan det til dømes vere ein trussel mot folkehelsa for innbyggjarane i eit land eller område. Overvekt er å vege meir og ha meir feitt på kroppen enn det som er vanleg og sunt i forhold til kroppshøgda. Blir målt som kroppsmasseindeks (KMI) over 25.

Har staten ansvar for kosthaldet til den enkelte, eller har kvar enkelt ansvar sjølv? Kva bør Kristian svare kunden? Sjølv om styresmaktene har eit ansvar for helsa til befolkninga, har òg kvar enkelt ei plikt til å vareta eiga helse og eige liv. Saman skal vi finne balansen mellom fridomen til å ta eigne val og omsynet til fellesskapet.

Folkehelse Hanne helsesekretær les avisa i lunsjpausen. På framsida står det med store bokstavar S AVI at fedme har blitt ein alvorleg trussel mot ER EN FEDME folkehelsa. I sjølve artikkelen beskriv jourLIG ALVOR EL ULKSEHSELSA nalisten forskjellane på dette området melTR FOR FO lom distrikt i Noreg og ulike bydelar i hovudstaden. Hanne undrar seg over kva som er årsaka til desse forskjellane, og kvifor overvekt har blitt eit så stort problem. Ho lurer på kven som har skulda. Seinare på dagen blir statsministeren intervjua om dette avisoppslaget. Statsministeren fortel om handlingsplanar som skal setjast i verk for å førebyggje overvekt og leggje til rette for betre folkehelse.

Kapittel 1

Folkehelse og livsmeistring

Når mange i befolkninga får forverra helsetilstand, utgjer det eit samfunnsproblem. Styresmaktene undersøkjer derfor kva som påverkar helsa i befolkninga. Gjennom forsking og studiar ser ein på årsaker til god eller dårleg helsetilstand. Mange forhold påverkar helsa i befolkninga, mellom anna Æ

Æ Æ Æ Æ

tilrettelegginga i samfunnet for helsefremjande og føre byggjande arbeid, til dømes aktivitet, kosthald og sosialt nettverk oppvekstmiljø fattigdom og tronge levekår kva livsstil den enkelte vel ulike føresetnader som kjem av genetikk og kjønnsforskjellar

Arbeid med folkehelse er nedfelt i folkehelselova:

Førebyggje er å prøve å hindre eller avgrense ei uønskt utvikling. Oppvekstmiljø er miljøet og omgivnadene ein veks opp i som barn. Fattigdom betyr å ha mindre pengar og materielle gode enn det ein treng for å kunne leve eit godt liv.

Formålet med denne lova er å bidra til ei samfunnsutvikling som fremjar folkehelse, irekna ei utjamning av sosiale helse forskjellar. Folkehelsearbeidet skal fremje helsa til befolkninga, trivsel og gode sosiale og miljømessige forhold, og bidra til å førebyggje psykisk og somatisk sjukdom, skade eller liding. Lova skal sikre at kommunar, fylkeskommunar og statlege helsestyresmakter set i verk tiltak og samordnar verksemda si i folkehelsearbeidet på ein forsvarleg måte. Lova skal leggje til rette for eit langsiktig og systematisk folkehelsearbeid. Kjelde: lovdata.no

Førebyggjande helsearbeid Kristian er i praksis på tannklinikken i dag. Tanja tannhelsesekretær og kollegaene hennar snakkar om tannhelsa til ungdommar. «Det er færre som har hòl i tennene i dag enn for fem år sidan. Tru kva det kjem av?» seier Tanja. «Kan det kome av avgifta på sukker, og at godteri og brus har blitt dyrare?» spør Kristian.

Kva kan bidra til å forhindre hòl i tennene i befolkninga?

Puls Helse og sjukdom

Tiltak er noko som skal gjerast med eit bestemt mål eller formål.

Førebyggjande arbeid innan folkehelse er tiltak som skal redusere risiko for Æ Æ Æ Æ

sjukdom skade sosiale problem tidleg død

Eit døme på eit tiltak som førebyggjer sjukdommar i befolkninga, er vaksinasjonsprogrammet i Noreg. Førebyggjande helsearbeid skal òg hindre at sjukdom som allereie har oppstått, blir forverra.

Helsefremjande arbeid Helsefremjande arbeid er tiltak som blir gjorde for å betre helsa til enkeltpersonar og befolkninga generelt, og for å hindre at sjukdom og skadar oppstår.

Helsefremjande arbeid er tiltak som gjer folk betre i stand til å vareta helsa si. Tiltaka skal påverke helsa til befolkninga positivt. Helsefremjande arbeid skal leggje til rette for auka livskvalitet og trivsel, betre ressursar og auka meistring hos den enkelte, i familiar og i lokalsamfunn. Døme på helsefremjande tiltak er å lage sykkelvegar og leikeområde, hindre forureining og leggje til rette for utdanning og arbeid.

Tryggleik Inkludering og mangfald

Friluftsliv

Livsmeistring

HELSEFREMJANDE ARBEID

Samhandling

Bustad Helse

Arbeid

Kapittel 1

Folkehelse og livsmeistring

Folkehelsemeldinga – gode liv i eit trygt samfunn Arbeidet med folkehelse er beskrive i stortingsmelding 19. Meld. St. 19 (2018–2019) Folkehelsemeldinga – Gode liv i eit trygt samfunn omhandlar «den samla innsatsen for å fremje betre folkehelse og god livskvalitet i befolkninga». Hovudpunkta i denne stortingsmeldinga er Æ Æ Æ Æ Æ Æ Æ

tidleg innsats for barn og unge felles innsats mot einsemd mindre sosial ulikskap innan helse eit trygt og helsefremjande samfunn gode levevanar og helsevenlege val helse i all politikk kunnskap om kva som kan styrkje folkehelsearbeidet

Stortingsmelding er eit dokument frå regjeringa som orienterer Stortinget om situasjonen i Noreg på eit bestemt område, og som føreslår framtidig politikk. Blir forkorta til «Meld. St.».

Tidleg innsats for barn og unge Hanne helsesekretær tek imot pasienten Aksel i resepsjonen på Helseservicehuset. Aksel har vore pasient der i mange år. Aksel blei mobba og hadde ikkje venner då han var ung. Skulen tok tak i mobbinga tidleg, og Aksel klarte å kome seg gjennom det. I dag meiner Aksel at han kom styrkt ut av den vanskelege tida.

Vi veit at barn som veks opp under vanskelege forhold, kan få utfordringar seinare i livet. Vi ønskjer derfor at barn skal ha trygge og gode oppvekstvilkår i Noreg. Dette kan vi få til ved å ha gode barnehagar, skular og fritidsordningar med dyktige tilsette og sunne læringsmiljø. I tillegg kan kultur- og fritidstilbod bidra til å skape trivsel og helsefremjande aktivitet. At alle har tilgang på helsetenester, god omsorg og eit trygt nærmiljø, skal fremje like moglegheiter og gode rammer for oppvekst og utvikling for alle barn og unge.

Puls Helse og sjukdom

Felles innsats mot einsemd Einsemd kan ramme alle. Svært mange opplever einsemd i løpet av livet. Einsemd fører til dårlegare helsetilstand. For å kunne gjere ein felles innsats mot einsemd, må vi skaffe meir kunnskap om einsemd og kva tiltak som kan vere effektive. Ein veit at tiltak som får folk til å føle at dei har sosial støtte, er helsefremjande og kan redusere førekomsten av både psykiske og fysiske lidingar. Regjeringa kan til dømes støtte frivillige organisasjonar som arbeider med sosial støtte gjennom fellesskap, aktivitetar og lokale møteplassar, for å motverke einsemd.

Kapittel 1

Folkehelse og livsmeistring

Mindre sosial ulikskap innan helse Petra jobbar som portør på Helseservicehuset. Då ho var ung, hadde ho dårleg råd. Ho måtte bu i ei lita, fuktig kjellarleilegheit med mugg i veggane. Etter at ho tok utdanning i vaksen alder, har ho fått ein stabil jobb og ei god inntekt, noko som gir ho fleire val i livet. Ho ønskjer mellom anna å kjøpe eige hus. Petra er glad for at ho fekk utdanninga gratis.

Noreg blir rekna som eitt av dei rikaste landa i verda. Likevel er det ikkje slik at alle forskjellar er viska ut. Ulikt utdanningsnivå og ulik inntekt skaper sosiale forskjellar, og sosiale forskjellar fører ofte til ulikskap innan helse. Forsking viser at det framleis er ein samanheng mellom låg løn, sjukdom og tidleg død. Å satse på utdanning vil derfor ha ein positiv effekt på helsa i befolkninga. Eit trygt og helsefremjande samfunn Amina er apotekteknikar. På veg til jobben på Helseservicehuset går ho forbi ein politistasjon, ein skule, ein helsestasjon, ein idrettshall, ein butikk og ein barnehage. Amina er glad for at ho og familien har alle nødvendige tilbod i nærmiljøet.

Folkehelsemeldinga legg vekt på at alle skal ha ein trygg og god plass å bu. Nærmiljøa der folk bur, skal ha eit godt helsetilbod for folk i alle aldrar. Vidare skal det leggjast til rette for aktivitet og gode arenaer for å byggje sosiale relasjonar. Dette inneber òg å hindre forureining, ulykker og vald. Gode levevanar og helseval Regjeringa vil gjere det enklare for befolkninga å ta sunne val, til dømes ved å leggje til rette for godt kosthald og auka fysisk aktivitet. Målet er at alle i samfunnet skal føle at dei har god livskvalitet, også dei som lever med kroniske lidingar og funksjonshemmingar.

Puls Helse og sjukdom

Helse i all politikk Når politiske avgjerder skal takast, skal desse òg bidra til å vareta helsa i befolkninga. Politikken som blir ført skal ifølgje folkehelsemeldinga sørgje for at alle, både offentleg og privat sektor og frivillige og næringsliv, samarbeider for å forbetre folkehelsa. Kunnskap om kva som kan styrkje folkehelsearbeidet For å kunne styrkje folkehelsa må vi innhente kunnskap om kva helseutfordringar nordmenn har. Vi undersøkjer og forskar på kva som påverkar folkehelsa, og kva tiltak som har effekt. Tannklinikkar registrerer mellom anna kor mange hòl i tennene 12-åringar har. Når dette blir gjort kvart år, får vi statistikk på om det er fleire eller færre 12-åringar med hòl i tennene frå år til år. På den måten finn vi ut om førebyggjande tiltak utgjer ein forskjell, til dømes om høgare avgift på sukker eller tilråding om å bruke fluor fungerer positivt på tannhelsa.

kulturelle o g m miske, o n o iljø k ø me io s ss so ige Jordbruk og e ll e vi matproduksjon er

iale nettverk Sos

lle livsfak tor idue v i ar d In n o n g kjø bi r,

i og ol

Vatn og sanitære forhold

Utdanning

Ald e

Arbeidsløyse

Arbeidsmiljø

år lk

Ge n

HELSE I POLITIKKEN

Bustadforhold

Helse- og omsorgstenester

Kapittel 1

Folkehelse og livsmeistring

Berekraftig folkehelsearbeid

Tiltak for å forbetre folkehelsa må skje innanfor dagens økonomiske rammer. Det er viktig for landet vårt at folk har god helse og livskvalitet, men arbeidet må vere berekraftig. Sjølv om Noreg har råd til å gi mykje god helsehjelp, må vi prioritere. Vi veit at det løner seg å førebyggje sjukdom og skadar i staden for å «reparere» i ettertid. Målet til folkehelsemeldinga om å fremje betre folkehelse og livskvalitet kan bidra til at folk kan stå fleire år i jobb og få fleire leveår med god helse og høg trivsel. Det kan òg bidra til å jamne ut sosiale forskjellar som har med helse og levealder å gjere.

Berekraftig vil seie noko som kan løne seg (bere seg) over tid. Berekraftig utvikling gir økonomisk vekst og betre levevilkår for menneska utan å øydeleggje naturressursane og miljøet.

Kristian les i nettavisa at kommunen har fått pengar som skal brukast til tilrettelegging av fritidsaktivitetar. Det er behov for ein stor aktivitetspark, mellom anna eit symjebasseng, fordi det står dårleg til med symjeferdigheitene hos mange. Kommuneøkonomien er avgrensa, og kommunen må derfor velje bort noko. Fleire innbyggjarar protesterer mot aktivitetsparken fordi det går ut over andre behov.

Livsmeistring

Livsmeistring vil seie å forstå og påverke faktorar som har betydning for eige liv.

Motgang, sorg, nedturar, oppturar, kvardag og fest er ein del av livet. Nokre gonger tek det triste og vonde overhand, og livet blir vanskeleg. Andre gonger kan forventingane frå samfunnet opplevast som for store. Mange meistrar ikkje livet slik dei skulle ønske. Vi ser spesielt at mange unge har utfordringar som gjer dei utsette for å utvikle fysiske og psykiske plager. Mange menneske er einsame og isolerte. Dette skjer i eit av dei rikaste landa i verda. Nokre blir ramma hardare enn andre av vanskelege hendingar, men alle blir ramma av små eller store livskriser i løpet av livet. Livsmeistring vil seie å forstå og påverke faktorar som har betydning for eige liv. Vi må lære å handtere både medgang og motgang så godt vi kan.

Kapittel 1

Folkehelse og livsmeistring

Nokre døme på livsmeistring er Æ Æ Æ Æ Æ Æ Æ Æ

å vareta eiga fysisk og psykisk helse å velje gode levevanar, mellom anna når det gjeld rusmiddel, mediebruk, aktivitet og kosthald å leve med eigen seksualitet og kjønn å ha kontroll på eige forbruk og personleg økonomi å gjere verdival og finne meininga med livet å etablere og halde ved like mellommenneskelege relasjonar å setje eigne grenser og respektere grensene til andre å handtere eigne tankar, kjensler og reaksjonar Aksel ringjer legekontoret. Det er Hanne som tek telefonen. Aksel snakkar lågt, og det er tydeleg at han ikkje heilt får til å seie det han ønskjer. «Det er kanskje dumt at eg ringjer, men eg veit ikkje heilt kva eg skal gjere», seier Aksel. Hanne lyttar tolmodig og ventar på at Aksel skal halde fram: «Eg er så trøytt og sliten. Det er så mykje eg ikkje får gjort. Det er berre rotete inni meg.» «Det er heilt rett å ringje», seier Hanne og held fram: «Det er bra at du oppsøkjer hjelp når ting blir vanskeleg. Eg set deg opp på ein ledig time, så finn du og legen ein veg vidare.»

Vi har ulike føresetnader for å takle det som er vondt og slitsamt. Det som éin opplever som ubetydeleg, kan kjennast uoverkomeleg for ein annan. Petter er innom Helseservicehuset i dag. Han er synleg rusa og vandrar omkring rastlaus og energisk. Idet Hanne helsesekretær blir ledig, ber Petter om ein time hos legen. Han seier at han må snakke med legen med éin gong. Hanne seier at legen er oppteken, men at Petter kan få time litt seinare. Petter blir sint og banner høgt.

Kva skjer med sjølvkontrollen til Petter her? Kvifor trur du det skjer?

Puls Helse og sjukdom

Robust betyr å tole mykje: vere sunn, sterk og motstandsdyktig overfor påkjenningar.

Årsakene til at ein pasient mistar impulskontrollen, kan vere mange. Helsepersonell må vere opne for at pasientar og kundar har ulikt utgangspunkt for å meistre kvardagen. Som helsepersonell møter vi mange ulike menneske, både barn, unge, vaksne og eldre. Desse har ulike erfaringar, bakgrunn frå ulike kulturar, varierande utdanningsnivå og ulike livssituasjonar. Vi har eit mål om at alle i samfunnet skal bli robuste og tole utfordringar og kriser i livet. Vi må gi kvar enkelt dei verktøya som trengst for å meistre livet. Kvar enkelt skal kunne møte utfordringar, alvorlege hendingar, endringar og konfliktar. Det kan vere alt frå å presentere noko for klassen, kome seg gjennom eit brot med kjærasten og tole stress på jobben, til å handtere djup sorg etter dødsfall. Petra portør har hatt ein slitsam dag på jobb. Ei ung jente kom inn på sengeposten med store skadar ho hadde påført seg sjølv. Det var vondt å vere vitne til. Petra mintest si eiga tid på vidaregåande. Ho hadde slite med press om å prestere på skulen og hadde vanskeleg for å godta legninga si som homofil. Heldigvis torde ho å opne seg for nære venner, og ho hadde nokon å snakke med om problema. Det viktigaste var likevel at ho byrja å anerkjenne seg sjølv. I dag kjenner ho seg sterk, glad og robust i møte med livet.

Optimisme, eit godt sjølvbilete, sjølvtryggleik og sosial støtte frå menneska rundt oss er verktøy som verkar positivt på livsmeistring. Tryggleik, aksept frå andre og å gi og få omsorg styrkjer oss. Ingen meistrar livet sitt heile tida, men vi må lære å handtere dei gode og vonde dagane i livet, oppleve at livet er meiningsfylt, og lære å ta gode val for det livet vi ønskjer å leve.

Livsval Livet består av å måtte ta små og store val. Begge delar kan vere vanskelege å ta. Det er mange grunnar til at vi tek dei vala vi gjer. Vi kan velje å gjere noko på grunn av tradisjon, forventingar eller at «alle andre» gjer det same. Eller vi kan velje noko for å få ei kjensle av meistring og oppleve å lykkast. Vi kan òg bli påverka gjennom reklame, medium og menneska vi omgåast. Nokre gonger kjenner vi ikkje til andre moglegheiter, og vi ser ikkje sjølv at vi faktisk har eit val. 24

Kapittel 1

Folkehelse og livsmeistring

Både ytre og indre faktorar påverkar oss når vi skal ta eit val: Æ

Indre faktorar er det som påverkar oss innanfrå, til dømes eigne erfaringar, draumar, håp, eigne overtydingar og verdiar. Ytre faktorar er det som påverkar oss utanfrå, som sosiale påverknader og eigen livssituasjon. Livssituasjonen vår kan hemme vala vi tek. Vi kan til dømes ha helsemessige utfordringar. Når vi tek livsval ut frå sosiale faktorar, er det dei forventingane familie, venner eller andre nettverk har til oss, som påverkar kva val vi tek. Vi blir òg styrte av økonomiske forhold og kan kanskje ikkje velje det vi aller helst ønskjer.

Puls Helse og sjukdom

Toleranse betyr tolmod overfor åtferda til andre, å tole å vere saman med personar som har andre meiningar og haldningar enn ein sjølv. Fordom er ei førehandsmeining, oppfatning eller haldning ein har om noko eller nokon. Han er som oftast negativ og basert på for lite kunnskap.

Vi har stor fridom til å ta eigne val, og vi har mange valmoglegheiter. Med dei vala vi gjer, følgjer det med eit ansvar. Å byrje å røykje er eit døme på eit val. Vi veit at røyking aukar sjansen for alvorleg sjukdom og tidleg død. For å forbetre folkehelsa blir det ført ein politikk i Noreg som skal bidra til at vi ikkje blir påverka til å røykje. Men sjølv om styresmaktene har eit ansvar for helsa til befolkninga, har vi sjølv ei plikt til å vareta eiga helse. Derfor må vi sjølv ta ansvaret for valet om å røykje eller ikkje røykje. Det må vere ein balanse mellom fridomen til å ta eigne val og omsynet til fellesskapet. Som helsepersonell skal vi møte kundar, pasientar og pårørande som har ulike behov, med forståing, respekt og toleranse. I løpet av dette skuleåret skal du byggje kompetanse slik at du kan vareta ansvaret som profesjonelt helsepersonell. Du skal bli rusta til å rettleie om gode helseval og tiltak som kan fremje god psykisk og fysisk helse. Alle menneske har si eiga historie og bakgrunn. Viss vi har innsikt i forskjellar og mangfald, har vi eit betre utgangspunkt for å tolerere at vi er ulike og respektere forskjellane. Når vi forstår andre menneske og utgangspunktet for vala dei tek i livet, er det enklare å vere utan fordomar. Om vi ikkje liker andre menneske på grunn av eigne fordommar, kan vi heller ikkje klare å hjelpe dei.

Kapittel 1

Folkehelse og livsmeistring

Læringsutbyte Æ

Æ Æ

Æ Æ Æ Æ Æ

Folkehelse og livsmeistring i helseservicefag handlar om å vise forståing, respekt og toleranse i møte med kundar, pasientar og pårørande. Det handlar òg om å rettleie om gode helseval og tiltak som kan vere med på å fremje god psykisk og fysisk helse. Det er mange forhold som påverkar helsa i ei befolkning. Førebyggjande helsearbeid er tiltak som skal redusere risikoen for sjukdom, skade og sosiale problem, redusere dødelegheit og dessutan forhindre at oppstått sjukdom blir forverra. Helsefremjande arbeid er tiltak som gjer folk i stand til å betre ta vare på eiga helse, og som legg til rette for auka livskvalitet og trivsel, betre ressursar og auka meistring. Arbeidet med folkehelse er nedfelt i folkehelselova. Folkehelsemeldinga omhandlar den samla innsatsen i Noreg for å fremje betre folkehelse og god livskvalitet i befolkninga. Målet med folkehelsearbeid er å gi befolkninga fleire leveår med god helse og høg trivsel og å minske sosiale helseforskjellar. Vi har ulike føresetnader for å takle det som er vondt og vanskeleg i livet. Utfordringar i livet gjer den enkelte sårbar for å utvikle fysiske og psykiske plager. Vi treng verktøy til å handtere utfordringar, alvorlege hendingar, endringar og konfliktar. Livsval handlar om små og store val vi gjer i livet, men med alle val vi tek, følgjer òg eit ansvar. Sjølv om styresmaktene har eit ansvar for helsa til befolkninga, har kvar og ein av oss ei plikt til å vareta eiga helse ved å ta gode livsval.

Puls Helse og sjukdom

Læringsaktivitetar 1 2 3

4 5

Lag ein plakat som viser positive aktivitetar for barn og unge i nærmiljøet. Kva for nokre store truslar mot folkehelsa ser vi i dagens samfunn? Finn døme frå nettaviser eller medium. Tenk deg at du er statsminister for ein dag og ønskjer å få gjennomslag for eit tiltak for å fremje folkehelsa. Vel tiltak og finn argument som kan overtyde politiske motstandarar. Lag gjerne diskusjonspanel, og spel roller som politiske motstandarar når tiltaket blir drøfta. Kva er forskjellen på førebyggjande helsearbeid og helsefremjande arbeid? Forklar, og kom gjerne med døme. Finn døme på skriftleg sjukdomsførebyggjande informasjon som blir gitt til pasientar eller kundar på apotek, tannlegekontor eller legekontor. Gjer greie for korleis du som apotekteknikar, helsesekretær eller tannhelsesekretær kan bidra i folkehelsearbeidet. Lag gjerne ein film der du presenterer bidraget ditt. Planlegg ein aktivitet med ein eldre person for å skape livsglede. Aktiviteten kan vare i 20–30 minutt. Besøk ein sjukeheim eller ein eldre person du kjenner, og gjennomfør aktiviteten. Oppsøk eller kontakt ein frivillig organisasjon. Undersøk kva organisasjonen gjer for å fremje helse i befolkninga. Presenter det du fann ut, for klassen som anten film, plakat, blogg eller framlegg. Du kan òg velje å lage ein podkast. Finn ein podkast om livsmeistring. Skriv eit kort referat frå episoden. Heng teksten opp på veggen i klasserommet. Bruk nokre minutt kvar dag på å lese referat frå andre.

Snakk saman 1

Snakk saman om temaa frå podkastane i oppgåve 9. Korleis bør de møte personane podkastane handlar om, som helsepersonell? Helsetenester blir stadig meir digitaliserte gjennom bruk av appar og skjema på internett. Kjem alle brukarar til å meistre dette? Kva gjer vi når nokon ikkje meistrar digitaliseringa?

Kapittel 1

5 6

Folkehelse og livsmeistring

Petter er flau over dei dårlege tennene sine. Det gjer vondt. Han veit han bør oppsøkje tannklinikken, men han skammar seg.

Æ Kva kan årsaka vere til at Petter kjenner skam? Er det viktig å halde fram med å lære etter at du er ferdig utdanna som apotekteknikar, helsesekretær eller tannhelsesekretær? Gi døme på konsekvensar av å «gå ut på dato». Drøft utsegna «Førebyggje der vi kan, reparere der vi må». I dagens samfunn blir vi dyngd ned av informasjon, kunnskap og moglegheiter som skal gjere livet vårt betre. Vi får så mykje informasjon at det til slutt blir vanskeleg å ta val. Opplever de dette? Finn døme. Den största ensamheten – att inte finnas i någons tankar. Æ Kva trur de forfattaren Stig Johansson meiner med dette? Alla dessa dagar som kom och gick, inte visste jag att det var livet. Æ Kva trur de forfattaren Stig Johansson vil seie oss her? To politimenn kjem inn i resepsjonen saman med ein mann som har på handjern. Idet dei kjem inn, blir summinga frå venterommet plutseleg heilt stille. Tanja tannhelsesekretær observerer at nokre pasientar strekkjer nakke og kikkar mot dei tre. Nokre byrjar å kviskre seg imellom. Mannen med handjern er ein innsett i fengselet og har time hos tannlegen. Han stirer ned i golvet og ser svært ukomfortabel ut. Tanja seier at dei kan gå rett inn på eit behandlingsrom. Dette er for å skjerme den innsette mot merksemda frå dei andre pasientane.

Er det rett av Tanja å sleppe den innsette inn før andre pasientar? b Bør den innsette tole den merksemda han får? c Fortener den innsette forståinga, respekten og toleransen Tanja viser? Les sitatet under. Korleis kan livsmeistring bli ein prestasjon? Kva tenkjer de om det? Ikkje la livsmeistring bli ein individuell prestasjon. Livet skal vi tole saman. Av og til er det eg som treng deg, andre gonger er det du som treng meg. Kjelde: gleding.no

Puls

Helse og sjukdom

Puls

Helse og sjukdom

I lærebøkene møter elevane eit ryddig og lettlese verk. Illustrerte casar med situasjonar frå yrkeslivet gjer sluttkompetansen og yrkesidentiteten deira tydeleg.

Læreboka har ordforklaringar, omgrepsregister, oppsummeringar og eit breitt utval av oppgåver som stimulerer til aktivitet, drøfting i fellesskap og djupnelæring.

Helseservicefag

ISBN 978-82-11-04426-6

Hanne Ernstsen Cecilia Rockwell

vg2

NYNORSK

vg2 NYN

Helseservicefag