"Świat Przemysłu Farmaceutycznego" 4/2015

ISSN: 1898-7710

NR 04/2015 (34) 19 zł (w tym 5% VAT)

STWORZONE SPECJALNIE DLA TWOJEGO OPAKOWANIA Adekwatnie do Twoich potrzeb, lekki karton Metsä Board wychodzi na przeciw Twoim opakowaniowym wymaganiom. Wykonany z czystych, pierwotnych włókien celulozowych, spełnia najwyższe standardy bezpieczenstwa i uzyskuje dzięki temu konkurencyjną przewagę pod wzgędem efektywności, ekonomii i ekologii. metsaboard.com

Bezpieczeństwo i spokój to dla nas najważniejsze wartości.

Potrafimy je zapewnić – można nam zaufać.

Sprawdziliśmy i możemy potwierdzić, że nadchodzące Święta będą szczęśliwe, radosne, i pełne rodzinnego ciepła. Życzymy tego z całego serca!

Zespół EyeC Polska

Więcej informacji znajdziesz na stronie: www.eyecpolska.pl

EyeC Polska Marcin Weksler Business Development t. +48 512 354 354 e-mail: marcin.weksler@eyecpolska.pl

spis treści

Czystość

20

w laboratoriach

8 48

Rewolucja

w branży farmaceutycznej

8

VII Kongres Świata Przemysłu Farmaceutycznego 22 24

12 16 18

Zróżnicowanie zastosowania tekstury do opakowań farmaceutycznych Na receptę czy bez – walka o uwagę Trendy w opakowaniach dla farmacji – cz. 2 Specjalista w produkcji tabletek MUPS, grupa Acino, pokłada zaufanie w Romaco Innojet

28

34

48 52 56 18 20

Analiza SPOT Czystość w laboratoriach

Innowacyjne oprogramowanie MEDTRACKER od ATLANTIC ZEISER Farmazony w farmacji

Outsourcing badawczo-rozwojowy w Europie środkowo-wschodniej jako efekt przemian na rynku farmaceutycznym System autentyfikacji produktów leczniczych, jako nowe narzędzie dla rozwoju przemysłu farmaceutycznego w Polsce Rewolucja w branży farmaceutycznej Analiza trendów w monitoringu mikrobiologicznym środowiska BIOCERVIN czyli opracowanie prototypów wyrobów medycznych na bazie surowców otrzymanych z porożogennych komórek macierzystych

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Projektowanie magazynów z kontrolowaną temperaturą dla branży farmaceutycznej 66

59

Rozwiązanie Paper on the zorientowane na użytkownika

Glass

Co w tranie piszczy?

Punkt zwrotny w branży farmaceutycznej wykorzystującej do tej pory papier do rejestracji produkcji wsadowej

59

Rozwiązanie Paper on the Glass zorientowane na użytkownika Punkt zwrotny w branży farmaceutycznej wykorzystującej do tej pory papier do rejestracji produkcji wsadowej

62 66

Farmalogistyka: bezpiecznie do pacjenta Projektowanie magazynów z kontrolowaną temperaturą dla branży farmaceutycznej

77 84 86

70 75

Środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego – nowo projektowane zmiany legislacyjne i wytyczne EFSA Bezpieczeństwo suplementów diety – monitoring zanieczyszczeń wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

95

95

SEKTOR FARMACEUTYCZNY I MEDTECH opracowany przez Bank DNB i Deloitte – fragmenty Rok 2015 r. na rynku hurtowni farmaceutycznych pod znakiem zmian prawnych Makroekonomiczne aspekty znaczenia sektora farmaceutycznego dla polskiej gospodarki – fragmenty

Co w tranie piszczy?

VADEMECUM TABLETKOWANIA Szanowny Technologu, projektancie formulacji do tabletkowania!

P

rzekonaj się o zaletach płynących z posiadania inżynierskiej wiedzy n/t mechanicznych właściwości tabletkowanych produktów, nie pozwól by wyprzedzili Cię inni, których nie trzeba było do tego zachęcać.

Nowa wiedza przybywa systematycznie od 2012 roku dzięki Vademecum Tabletkowania, które jest pierwszym,

w pełni inżynierskim poradnikiem materiałoznawstwa dla technologów tabletek.

Korzystaj z nieznanych dotąd informacji, pozwalających jeszcze lepiej dopasować Twoje formulacje do realiów nowo-

czesnego przemysłu. Współdziałaj w atmosferze poufności i poszanowania własności intelektualnej. Ciesz się osiągnięciami, w postaci minimalizacji kosztów produkcji i poprawy jakości tabletek.

REKOMENDACJA KATEDRY I ZAKŁADU FARMACJI STOSOWANEJ GDAŃSKIEGO UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO.

25 lat badań FARMASERWIS Jerzy Lasota Laboratorium mechaniki materiałów sypkich i formulacji d.c.

Grodzisk Mazowiecki, tel. 604 474 152 reklama

Rada Programowa: Grzegorz Cessak – Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych Andrzej Szarmański – GMDP Services Irena Rej – Prezes Izby Gospodarczej „Farmacja Polska” Daniel Gralak – Syngia Pharmacy Consulting dr Jarosław Jan Hołyński – Doktor nauk farmaceutycznych Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne dr n. farm. Leszek Borkowski – Ekspert UE do spraw leków, były prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych prof. dr hab. Zbigniew E. Fijałek – Były Dyrektor Narodowego Instytutu Leków Marcin Kołakowski – Wiceprezes ds. Produktów Leczniczych Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych Marek Gnyś – Dyrektor Produkcji Polfa Tarchomin Andrzej Wróblewski – Dyrektor w firmie konsultingowo–szkoleniowej LeanSigma in Practice.

Kwartalnik Wydawnictwa FARMACOM ul. Św. Jana 16 44-300 Wodzisław Śląski farmacom@farmacom.com.pl www.farmacom.com.pl Redaktor Naczelny Robert Miller tel./fax 032 455 31 61 tel. kom. 502 084 101 robert.miller@farmacom.com.pl

Prenumerata i kolportaż Wydawnictwo FARMACOM ul. Św. Jana 16 44-300 Wodzisław Śląski tel./fax 032 455 31 61

Redakcja Teresa Kubsz-Miller, Joanna Korzonek, Dominika Rymarowicz, tel./fax 32 456 60 79, redakcja@farmacom.com.pl Studio graficzne: Prografika, www.prografika.com.pl

prenumerata@farmacom.com.pl Cena egzemplarza „ŚPF” – 19 zł Cena rocznej prenumeraty – 80 zł Nr konta: ING Bank Śląski O/Wodzisław Śląski 56 1050 1403 1000 0023 2091 8119

Druk: Drukarnia Nowiny

Nakład: 2 500 egz.

Partner:

Magazyn kierowany jest do specjalistów ds. utrzymania ruchu, technologów, automatyków, szefów działów produkcji, kontroli i zapewnienia jakości, szefów działów logistyki i zaopatrzenia oraz działów rozwoju produktów w zakładach farmaceutycznych. Odbiorcami czasopisma są również organizatorzy targów, konferencji i szkoleń bran żowych, urzędy, ministerstwa, instytuty, uczelnie wyższe z kierunkami farmaceutycznymi i biura projektowe.

Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania i redagowania tekstów. Redakcja nie odpowiada za treść reklam.

Wykorzystywanie materiałów i publikowanie reklam opracowanych przez Wydawcę wyłącznie za zgodą redakcji.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk materiałów lub ich części tylko za pisemna zgodą redakcji. Za treść ogłoszeń reklamowych i artykułów autorskich redakcja nie odpowiada. Artykuły te nie muszą odzwierciedlać poglądów wydawnictwa.

4/2015

www.ispe.org.pl

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

8 |

W dniach 4–6 listopada br. w Rzeszowie odbyła się kolejna edycja Kongresu Świata Przemysłu Farmaceutycznego i Świata Przemysłu Kosmetycznego. Tegoroczny Kongres mieliśmy przyjemność zorganizować wspólnie z istniejącym na polskim rynku od 29 lat Zakładem Produkcji i Dystrybucji Leków Grupy Sanofi oraz producentem dermokosmetyków – Spółką Nepentes Pharma, wchodzącą w skład Grupy Sanofi.

4/2014

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

9

K

ongres po raz kolejny cieszył się dużym zainteresowaniem. Na spotkanie przybyło ponad 360 przedstawicieli krajowych zakładów farmaceutycznych, producentów kosmetyków, jak również dostawców oferujących produkty i usługi dla obu branż. W trakcie trwania poszczególnych bloków tematycznych prelekcję wygłosiło wielu wybitnych i znaczących dla środowiska ekspertów; poruszono najbardziej istotne i aktualne tematy dla obu przemysłów.

W trakcie dwóch dni wykładowych wygłoszonych zostało 68 prelekcji, z których każda cieszyła się dużym zainteresowaniem i została wysoko oceniona przez uczestników.

Jak co roku dodatkową atrakcją Kongresu była wystawa stoisk, na których firmy biorące udział w spotkaniu miały możliwość zaprezentowania swojej oferty dla branży farmaceutycznej i kosmetycznej. Rozpoczęte przy stoiskach wystawienniczych dyskusje i rozmowy biznesowe kontynuowano podczas uroczystej Wieczornej Gali, uatrakcyjnionej występami grupy Tony S.

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2014

10 |

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

11

Ostatnim punktem Kongresu była wycieczka techniczna do fabryki Honorowego Gospodarza - Grupy Sanofi, której chcielibyśmy bardzo podziękować za zaangażowanie, doskonałą organizację naszego pobytu w fabryce oraz możliwość zapoznania się z procesem produkcji kosmetyków i leków.

Podziękowania przekazujemy wszystkim uczestnikom i prelegentom. Dziękujemy również Sponsorom i Partnerom obu Kongresów.

Zapraszamy do udziału w przyszłym roku!

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2014

12

Zróżnicowanie zastosowania tekstury do opakowań farmaceutycznych

Opakowania środków farmaceutycznych muszą sprostać zróżnicowanym wymaganiom prawnym, zasadom dobrej produkcji, zmianom demograficznym i oczekiwaniom klientów. Bezpieczeństwo ma zasadnicze znaczenie, szczególnie ze względu na rosnącą liczbę przypadków podrabiania leków, ale także w związku z zapewnieniem nienaruszalności opakowań, odpowiedniego okresu przydatności do sprzedaży i przechowywania. Czytelność, przejrzystość instrukcji i łatwość otwierania były zawsze istotne, ale ich znaczenie będzie rosnąć wraz ze starzeniem się społeczeństw. Na rynku leków bez recepty, wierny przekaz wartości marki jest równie ważny jak w przypadku kosmetyków i produktów szybkozbywalnych. Z kolei wpływ produktu i opakowania na możliwość zrównoważonego rozwoju, stanowi przedmiot troski producentów i konsumentów tak samo jak w innych segmentach.

Christophe Baudry Metsä Board

Z

aryzykowałbym stwierdzenie, że jest prawie niemożliwe, aby można było użyć jakiegokolwiek materiału innego niż tektura do wykonania zewnętrznego opakowania i spełnić wszystkie obecnie obowiązujące wymagania.

Rozpoczynając od bezpieczeństwa, wszyscy wiemy, że za dwa lata zacznie

obowiązywać Dyrektywa w sprawie sfałszowanych produktów leczniczych. Celem tej dyrektywy jest walka z podrabianymi lekami, których udział w rynku światowym szacuje się na 10%. Aby to osiągnąć dyrektywa nakłada obowiązek umieszczania na każdym opakowaniu unikatowego numeru seryjnego, prawdopodob-

4/2015

nie w postaci kodu kreskowego 2D. Produkty muszą również być zabezpieczone w sposób uniemożliwiający niezauważalną zamianę zawartości.

Te rozwiązania uzupełniają inne metody weryfikacji autentyczności, takie jak numery kolejne; jawne i ukryte zabezpieczenia np. hologramy i znakowanie na-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

13 nocząsteczkami; a także inne technologie śledzenia pochodzenia produktów. Ostatnio poinformowano o opracowaniu zabezpieczenia, które umożliwia wykrywanie przekroczenia dozwolonej najwyższej lub najniższej temperatury przechowywania produktów medycznych.

Wszystkie zabezpieczenia muszą być wiernie reprodukowane, bez zamazania obrazu lub słabego przylegania. Jest to szczególnie ważne w przypadku mniejszych opakowań, które mają ograniczoną dostępną powierzchnię. Najważniejszym wymogiem dla tektur, które mają sprostać tak zróżnicowanym wymaganiom w zakresie druku i elementów dodatkowych jest gładka powierzchnia. Najlepsze wyniki daje w pełni powlekana tektura na opakowania składane z gładką powierzchnią, która umożliwia sprawne przenoszenie i przyleganie zabezpieczeń foliowych oraz precyzyjne drukowanie kodów. Do zastosowań związanych z drukiem cyfrowym należy znaleźć tekturę, która została zatwierdzona do stosowania z systemami Xeikon, HP Indigo lub innymi technologiami druku za pomocą płynnego tonera, suchego tonera lub atramentu.

Wysoka białość jest pożądanym atrybutem opakowań farmaceutycznych, ponieważ zapewnia czysty i sterylny wygląd.

Białość ma również wpływ na przestrzeń i wierność reprodukcji kolorów, co jest istotne w przypadku produktów OTC. Punktem wyjścia dla białości tektury jest rodzaj masy włóknistej używanej do jej produkcji. Nowoczesne masy włókniste, takie jak BCTMP (masa chemotermomechaniczna bielona), są z natury bardziej białe.

Odpowiednia struktura tektury umożliwia prawidłowe nakładanie zabezpieczeń.

Ważnym zastosowaniem jest również druk za pomocą alfabetu Braille’a, podczas którego na powierzchni tworzone są wypukłe punkty. Struktura również jest zależna od masy włóknistej. Nowoczesna technologia zapewnia równomierny rozkład włókien, dzięki czemu gotowa tektura ma większą wytrzymałość i stabilną jakość. Dla wykonywania wypukłych lub wklęsłych znaków, ważna jest wytrzymałość tektury, przy czym najlepsze wyniki można uzyskać stosując tektury z pierwotnych mas włóknistych.

Odpowiedni skład zapewnia bezpyłową obróbkę tektury podczas cięcia na arkusze, druku i przetwarzania. Pył może niekorzystnie wpływać na czystość w zakładach produkcyjnych, uniemożliwiając utrzymanie higienicznych warunków, niezbędnych w przypadku produktów wrażliwych.

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

W ten sposób doszliśmy do kolejnego wymagania, stawianego opakowaniom farmaceutycznym – czystości i dobrych właściwości sensorycznych. Zaletą tektur opakowaniowych, które są wytwarzane z pierwotnych mas włóknistych jest to, że takie masy są czyste z natury i mają znany skład. Ponieważ jest to pierwsze wykorzystanie surowca włóknistego, nie występuje zagrożenie przenikaniem niepożądanych substancji. Najlepiej, jeśli producent jest samowystarczalny pod względem mas włóknistych, wie dokładnie, skąd pochodzi drewno użyte do ich produkcji i nie musi dokonywać zakupów na rynku.

Nabywcy powinni również dowiedzieć się, czy producent zna pochodzenie wszystkich surowców, czy można je sprawdzić i czy spełniają wszystkie odpowiednie normy. Wszystkie używane materiały, od drewna i środków chemicznych po materiały opakowaniowe, powinny pochodzić od starannie wybranych i zatwierdzonych dostawców (co obejmuje również logistykę), od których należy wymagać ścisłego przestrzegania zasad higieny.

Należy również uwzględnić odporność na światło, ponieważ tektury mogą płowieć, szczególnie pod wypływem światła dziennego. W miarę upływu czasu maleje białość opakowań, które są wykonane z tektur z bielonych mas włóknistych. To zjawisko jest określane terminem „utrata białości” i występuje w przypadku wszystkich mas włóknistych: chemicznych i mechanicznych, z drewna iglastego i liściastego. Opakowania kartonowe, z dużymi niezadrukowanymi powierzchniami muszą być odporne na światło, gdyż przedwczesne starzenie opakowania może wywoływać obawy odnośnie przydatności produktu. Niezależnie od tego, czy stosowane są masy chemiczne, czy mechaniczne, można uniknąć utraty białości opakowań kartonowych, stosując odpowiednie lakiery oraz optymalne połączenie mas chemicznych o wysokiej jakości i efektywnie wykorzystujących surowiec mas mechanicznych.

Nie należy również zapominać o wnętrzu opakowania – odcień bieli wewnątrz powinien odpowiadać odcieniowi na zewnątrz. Zastosowanie tektury mikrofali skutecznie zapewnia dodatkowe zabezpieczenie szklanych fiolek. Właściwym wyborem jest lekki liner z bielonej masy celulozowej z włókien pierwotnych, który zapewni czystość i wysoką białość przy minimalnej dodatkowej wadze.

Wytrzymałość ma również bardzo istotne znaczenie, ponieważ umożliwia nie tyl-

4/2015

ko uzyskanie atrakcyjnego wyglądu opakowania, ale również utrzymanie go pomimo wielokrotnego otwierania i zamykania. Dobre opakowanie farmaceutyczne zwiększa zaufanie dzięki swojej wytrzymałości, która jednak nie musi być uzyskana przez zastosowanie tektury o większej gramaturze.

Dzięki zastosowaniu najnowszych osiągnięć technologii uzyskano znaczny postęp w zakresie obniżania gramatur, w wyniku zmian struktury i stosowania nowych typów mas włóknistych, takich jak BCTMP na warstwę środkową tektur, aby uczynić je lżejszymi i jaśniejszymi. Z jednej tony takich tektur można wyprodukować ponad 30% więcej opakowań kartonowych w porównaniu do tradycyjnych odpowiedników, bez utraty sztywności, ani innych korzystnych właściwości.

Obniżanie gramatur przynosi też inne korzyści, wśród których dość istotne jest obniżanie kosztów i możliwość zrównoważonego rozwoju. Stosowanie tektur o niższej gramaturze oznacza niższe zużycie surowców na tonę produktu oraz mniejsze zużycie wody i energii. Takie tektury są lżejsze podczas wszystkich etapów transportu. Z kolei na koniec okresu użytkowania opakowania pozostaje mniej odpadów do utylizacji.

Zrównoważony rozwój nabiera coraz większego znaczenia w kontekście produktów farmaceutycznych, w miarę jak wśród producentów rośnie świadomość znaczenia pozostawianego śladu węglowego i odpowiedzialności korporacyjnej. Również klienci są zainteresowani etyczną stroną produktów, organicznymi lub mniej szkodliwymi składnikami, a także opakowaniami wytwarzanymi zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju i nadającymi się do recyklingu.

Tektura ma szereg zalet jeśli chodzi o zrównoważony rozwój. Można ją wytwarzać z pierwotnych mas włóknistych o znanym składzie i pochodzeniu. Materiał do jej produkcji pochodzi z naturalnie czystego środowiska. Krótki transport dostarcza go do zakładów papierniczych, które zazwyczaj są zlokalizowane w lasach, z których pochodzi drewno. Produkcja jest prowadzona zgodnie z rygorystycznymi normami ochrony środowiska, z zachowaniem staranności aby uniknąć zanieczyszczeń podczas transportu.

Tektura jest jedynym powszechnie używanym materiałem opakowaniowym z surowca odnawialnego, pozyskiwanego z lasów, które są następnie odtwarzane.

Najnowsze dane statystyczne wskazują, że na półkuli północnej najbardziej zalesione

14 kraje powiększają powierzchnię swoich lasów. Północne lasy pozostają niezawodnym źródłem surowca do zrównoważonej produkcji tektur opakowaniowych.

Dostawca tektury powinien przekazać informacje o pochodzeniu używanego drewna, aż do oryginalnego drzewostanu, niezależnie od tego z jakiego kraju jest dostarczane. W ten sposób można zapewnić legalność drewna i wyeliminować ryzyko występowania niedopuszczalnych praktyk w łańcuchu dostaw.

Umożliwia to również stosowanie zasad zrównoważonego rozwoju na etapie

projektowania opakowań, co można było zauważyć u niektórych finalistów konkursu 2015 ProCarton ECMA. Tacki z tworzyw sztucznych lub wkładki piankowe można zastąpić tekturą, która nadaje się w 100% do recyklingu. Takie opakowania sprzyjają zrównoważonemu rozwojowi i przyczyniają się do oszczędności kosztów.

Gdy opakowanie tekturowe nie jest już potrzebne, coraz większe znaczenie ma możliwość recyklingu, zgodna z koncepcją gospodarki cyrkularnej. Szkło, metale, papier i tektura są od dawna zbierane za pomocą lokalnych systemów gospodarki odpadami.

4/2015

Konsumenci są przyzwyczajeni do ich sortowania w celu umieszczenia w różnych pojemnikach, a materiały pochodzące z recyklingu cieszą się popytem na różnych rynkach.

Przemysł farmaceutyczny ma obecnie globalny zasięg. Zarówno leki na receptę jak i leki z segmentu OTC wymagają stosowania tektur opakowaniowych, które cechuje powszechna dostępność oraz możliwość dostosowania do potrzeb rynków lokalnych. Dzięki nim można zapewnić stałą jakość i bezpieczeństwo produktów, inspirując zaufanie w świecie, w którym jest tak wiele niepewności.

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

OPAKOWANIA DLA FARMACJI? MAMY NA TO LEKARSTWO.

effective

excellent

efficient

Błędy w druku opakowań farmaceutycznych i ulotek mogą wiele kosztować Twoją markę.

BSC Pharmacenter skutecznie eliminuje to ryzyko na każdym etapie produkcji.

Dzięki rzetelnej kontroli i walidacji wszystkich procesów produkujemy kartoniki i ulotki, które spełniają najwyższe standardy bezpieczeństwa w branży farmaceutycznej. Doświadczeni pracownicy, najnowsze maszyny produkcyjne, wysokie standardy GMP i GHP oraz zaawansowane oprogramowanie IT to gwarancja zachowania norm bezpiecznej produkcji. Powierz opakowanie swojego produktu BSC Pharmacenter!

BSC Pharmacenter Sp. z o.o. ul. Żmigrodzka 37 60-171 Poznań Tel.: +48 61 867 60 61 E-mail: office@bsc-packaging.com

Folding Boxes | Leaflets | Labels | Design & Consulting

Thinking out of the Box | since 1861

www.rlc-packaging.com

16

Na receptę czy bez – walka o uwagę

Trendy w opakowaniach dla farmacji – cz. 2 Rynek farmaceutyczny jest w dużym stopniu uregulowany i skoncentrowany na zapewnieniu jakości oraz zgodności z przepisami prawnymi. Rosnąca popularność leków generycznych popchnęła firmy farmaceutyczne w kierunku inwestycji w badania i rozwój. Opakowania farmaceutyczne różnią się od innych tym, że muszą spełniać najwyższe standardy bezpieczeństwa.

R

ynek farmaceutyczny jest w dużym stopniu uregulowany i skoncentrowany na zapewnieniu jakości oraz zgodności z przepisami prawnymi. Rosnąca popularność leków generycznych popchnęła firmy farmaceutyczne w kierunku inwestycji w badania i rozwój. Opakowania farmaceutyczne różnią się od innych tym, że muszą spełniać najwyższe standardy bezpieczeństwa. Eliminacja ryzyka ma zatem tutaj największe znaczenie, bez względu na związane z nią koszty. Produkty dostępne na receptę i bez niej różnią się przede wszystkim pod względem regulacji związanych z obrotem środkami leczniczymi. Jeśli chodzi o preparaty dostępne bez recepty, marketing odgrywa dużą rolę. Idealne opakowanie farmaceutyczne daje pacjentom poczucie bezpieczeństwa i pewności.

Leki OTC – czyli bez recepty Właśnie w tym momencie na scenę wchodzi opakowanie jako decydujące narzędzie wspomagające markę. Produkty dostępne bez recepty kupujący wybierają sami, co jest idealną sytuacją dla właścicieli marek, którzy muszą nauczyć się, jak „polować” na konsumenta i „walczyć” o niego.

Silna marka jest tutaj idealnym wsparciem – buduje zaufanie, ułatwia orientację. Środek dostępny bez recepty, za którym nie stoi silna marka gorzej radzi sobie na rynku, zwłaszcza europejskim, który jest już przesycony. Leki na kaszel, ból gardła czy inne przeciwbólowe istnieją w licznych wariantach, ale mimo to wiele marek jest w stanie wybić się z tego „tłumu”. Jaki kolor ma pudełko z aspiryną? Zgadza się – zielony.

W tym przypadku marce farmaceutycznej udało się poprzez opakowanie i odpowiedni marketing, stworzyć jasny i rozpoznawalny wizerunek, który stał się podstawą do zbudowania zaufania pacjentów do marki. Opakowanie, które jest dostosowane do grupy

docelowej i architektury marki, a dodatkowo w atrakcyjny sposób uszlachetnione, może zatem mieć znaczący wkład w sukces produktu farmaceutycznego.

W przyszłości w korzystnej sytuacji będą opakowania stworzone w oparciu o know-how z różnych branż. Doświadczenia w pozycjonowaniu marek czy skutecznym uszlachetnianiu, stosowanym na przykład w segmencie kosmetycznym, dają się łatwo przenieść na grunt produkcji opakowań farmaceutycznych. Na dłuższą metę jednak nawet wyraźne eksponowanie w miejscu sprzedaży środków dostępnych bez recepty nie wystarczy. Ważna jest również wartość dodana, której niewyczerpanym źródłem jest samo opakowanie – jego konstrukcja lub przeznaczenie. Pod względem wygody opakowania farmaceutyczne można znacznie ulepszyć. Dzięki inteligentnym, przyja-

4/2015

znym w użytkowaniu opakowaniom producenci środków farmaceutycznych mogą odróżnić się od konkurencji z niższej półki cenowej. Producenci opakowań tacy jak BSC Pharmacenter przejmują w ten sposób także część odpowiedzialności za utrzymanie przywiązania pacjenta do marki. Aby móc wydajnie produkować takie opakowania, kluczowa jest odpowiednia organizacja pracy w całym łańcuchu dostaw, również u producenta.

Potencjał ulotki Wartość dodana może wiązać się również z większą liczbą danych. Emancypacja pacjentów sprawiła bowiem, że wzrosło ich zapotrzebowanie na informacje. Ulotka dołączona do opakowania będzie zatem odgrywać w przyszłości jeszcze ważniejszą rolę niż dotychczas. Obecnie służy ona tylko temu,

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

17 by produkt spełniał wymogi prawne, podczas gdy rozwiązania proponowane przez BSC Pharmacenter oferują znacznie więcej.

Można ją na przykład tak skonstruować, by była wygodna i praktyczna dla pacjenta. Ma to zastosowanie również w dziedzinie medycyny prewencyjnej, która stanowi coraz szybciej rozwijający się rynek; społeczeństwo łyka coraz więcej witamin, chcąc zapobiegać schorzeniom. Rola opakowania jest w tym przypadku nie do przecenienia, gdyż większość decyzji o zakupie suplementów diety zapada dopiero w punkcie sprzedaży.

Co więcej, preparaty z witaminami czy minerałami sprzedawane są równie często nie tylko w aptekach, ale także w drogeriach czy supermarketach – tam wyboru dokonuje sam konsument, bez ingerencji lekarza czy aptekarza. Jeśli produkt oferuje wartość dodaną – na przykład pomoc w dozowaniu, która jest wyraźnie napisana na opakowaniu lub ulotce – może to być impuls do zakupu.

Dzięki temu marki mają okazję, by zaprezentować wszystkie swoje zalety; w miejscu sprzedaży opakowanie ma sprawić, by konsument dokładnie wiedział, co odróżnia dany produkt od konkurencji.

Wyzwania przyszłości dla leków RX Jak wygląda sytuacja w przypadku leków RX na receptę? W jakim stopniu trzeba będzie zwiększyć w przyszłości skuteczność opakowań w tym segmencie? Obecnie tak zwana medycyna spersonalizowana stawia przed producentami opakowań nowe wyzwania. Chodzi tutaj o terapię lekami, która – prawie jak w testach genetycznych – jest precyzyjnie dostosowywana do danego pacjenta. W efekcie środki farmaceutyczne wytwarzane są w mniejszych ilościach czy dawkach. Jednocześnie trzeba mieć stuprocentową pewność, że pacjent otrzyma właściwe opakowanie. Co więcej, firmy farmaceutyczne w mniejszym stopniu inwestują w rozwój popularnych preparatów

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

W segmencie leków RX, mimo iż od aptekarza nie zależy wybór, który produkt polecić klientowi, opakowanie i marka odgrywają kluczową rolę.

i bardziej skupiają się na tych niszowych, czyli przeznaczonych na rzadkie schorzenia i skierowanych do małych grup docelowych.

W sektorze farmaceutycznym produkty muszą szybko trafiać na rynek, aby zamortyzować wysokie koszty rozwoju. Nieodzowne stają się tu odpowiednie systemy do zarządzania przepływem pracy, dzięki którym wszystkie osoby zaangażowane w tworzenie opakowań na różnych etapach mają równoczesny dostęp do wszystkich istotnych danych. W ten sposób można znacznie skrócić czas wprowadzenia produktu na rynek; tutaj również tkwi potencjał dalszej optymalizacji.

Ta wizja stała się częściowo już rzeczywistością w międzynarodowej grupie rlc –globalnego dostawcy opakowań i rozwiązań dla branży farmaceutycznej, którego częścią jest BSC Pharmacenter.

Pacjenci dzielą się w mediach społecznościowych swoimi doświadczeniami związanymi z poszczególnymi preparatami.

To powoduje, że cyfryzacja niesie ze sobą wielorakie konsekwencje dla opakowań farmaceutycznych. Po pierwsze, coraz więcej osób zamawia leki przez Internet, co sprawia, że znaczenia nabiera kwestia bezpieczeństwa przed fałszowaniem; z kolei uszlachetnienia umieszczane na opakowaniach, na przykład hologramy, umożliwiają

4/2015

pacjentowi samodzielne stwierdzenie, czy produkt jest oryginalny.

Abstrahując od handlu internetowego i medycyny spersonalizowanej, największy wpływ na działalność producentów leków na receptę mają dwie kwestie: wygasające patenty i w efekcie tego – produkcja leków generycznych. Tzw. generyki posiadają takie same substancje czynne i mają takie samo działanie, co leki oryginalne, dlaczego więc lekarze mieliby przepisywać te droższe, markowe produkty? Środki dostępne na receptę muszą zatem odróżniać się od konkurencyjnych zamienników pod względem praktycznym – poprzez ochronę przed fałszowaniem czy wygodę w obsłudze. Silna marka również może mieć tu korzystne działanie – nie tyle na poziomie pacjenta, co lekarza czy aptekarza.

To właśnie te dwie grupy mają okazję trzymać w swoich rękach dany preparat, a więc także i jego opakowanie, a pierwszy kontakt z produktem może być decydujący. Czy opakowanie budzi zaufanie? Czy produkt jest wyraźnie pozycjonowany? Czy korzyści, jakie zapewnia, są jasno zasygnalizowane? Marka i opakowanie odgrywają kluczową rolę w sytuacji, gdy do lekarza czy aptekarza należy wybór, który produkt polecić pacjentowi.

18 |

Zakład produkcyjny Acino Pharma w Liesberg Szwajcaria

Specjalista w produkcji tabletek MUPS, grupa Acino, pokłada zaufanie w Romaco Innojet

Analiza SPOT Kai Koch kierownik ds. technicznych Romaco Innojet

G

rupa Acino, szwajcarski producent farmaceutyczny, od 2004 roku pokłada zaufanie w technologii Romaco Innojet do produkcji tabletek MUPS. Aktualnie, w procesie powlekania, w zakładzie grupy Acino produkującym mikro granulki w Liesberg, używa się pięciu urządzeń produkcyjnych z serii VENTILUS®. Na świecie wciąż wzrasta popyt na innowacyjne doustne postacie leków.

Okoliczności zapierają dech w piersiach: około dwadzieścia mil na południe od Bazylei, w otoczeniu gór Jury Szwajcarskiej, położony jest zakład produkcyjny w Liesberg, należący do grupy Acino Pharma AG. Grupa Acino, z siedzibą w Aesch, specjalizuje się w opracowywaniu i produkcji kompleksowych preparatów galenowych. Opracowywanie i produkcja stałych preparatów farmaceutycznych o opóźnionym uwalnianiu API jest jedną z kluczowych kompetencji zakładu w Liesberg. Aktualnie, fabrykę każdego roku opuszcza około 1,5 mld tabletek i kapsułek. „Pomimo tego, w tym zakresie nasze możliwości nie są jeszcze wyczerpane a nasze międzynarodowe rynki docelowe rozwijają się w nadzwyczajnym tempie”, wyjaśnia Christophe Dohr, kierownik ds. produkcji farmaceutycznej w zakładzie w Liesberg,

Acino Pharma. „Dlatego, w połowie roku, planujemy podwoić nasze wolumeny produkcji.” Grupa Acino Pharma obecnie zatrudnia około 110 pracowników w zakładzie w Liesberg, produkuje na trzy zmiany, pięć dni w tygodniu. Większość produkcji jest przeznaczona dla licencjobiorców, zarówno w Szwajcarii, jak i na całym świecie. Portfolio grupy Acino w zakładzie w Liesberg obejmuje doustne leki do leczenia zaburzeń sercowo-naczyniowych i choroby Parkinsona, jak również różne substancje narkotyczne. Filar działalności stanowią tak zwane tabletki MUPS.

Tabletki MUPS i ich liczne zalety MUPS (z ang. Multiple Unit Pellet System) to forma dawkowania w postaci granulek powlekanych API, które miesza się z celulozą mikrokrystaliczną i sprasowuje w tabletki. Ich główną cechą jest kontrolowane uwalnianie składnika aktywnego, co uzyskuje się poprzez zastosowanie funkcjonalnej powłoki. Lek jest wchłaniany w jelicie, gdy tabletka nie rozpuści się w żołądku.

Ponieważ małe granulki przechodzą przez przewód pokarmowy szybko i nie zostają uszkodzone, tabletki MUPS nie muszą być zażywane na „pusty żołądek”. Mogą one

4/2015

Maszyna produkcyjna Romaco Innojet VENTILUS® V 800 podczas pracy w grupie Acino Pharma, w zakładzie w Liesberg / Szwajcaria

być również dzielone na połowę bez utraty ich skuteczności terapeutycznej. Przecięcie tabletek na pół nie uszkodzi powłoki o przedłużonym uwalnianiu mikro granulek.

Wszystkie te kryteria wpływają na poprawę przestrzegania zaleceń przez pacjenta.

W ciągu ostatnich kilku lat, zapotrzebowanie na preparaty MUPS z rożnorodnych powodów stale rośnie. Przede wszystkim dlatego, że tabletki są taką formą dawkowania, do której większość pacjentów jest już przyzwyczajona. Grupa Acino, jako jedna z pierwszych, odpowiednio rozpoznała i wykorzystała tę tendencję. Dziś, ponad dziewięćdziesiąt procent wszystkich partii granulek jest prasowanych na formę tabletek MUPS. „Grupa Acino wyspecjalizowała się w produkcji tabletek MUPS ponad dziesięć lat temu”, jak podkreśla Dohr. „Wysoce zło-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

19

żony proces produkcji jest od tej pory stale udoskonalany a my znajdujemy się obecnie w komfortowej sytuacji, w której możemy dostarczać najwyższej jakości produkty w atrakcyjnych cenach jednostkowych.”

Dwustopniowy proces powlekania Przed sprasowaniem do formy tabletki, granulki przechodzą dwustopniowy proces powlekania, w trakcie którego ich masa wzrasta ponad dwukrotnie. Neutralne granulki wytworzone z glukozy stosuje się jako cząsteczki starterowe. W pierwszym kroku, aktywne składniki farmaceutyczne nakładane są po jednej warstwie, a następnie nakłada się powłokę o przedłużonym uwalnianiu. Proces ten trwa kilka dni, w trakcie jego trwania średnica granulek wzrasta od około 300 µm do 1000 µm (mikrometrów).

Taka mikro forma idealnie obrazuje złożoność procesu.

Od 2004 roku, grupa Acino pokłada zaufanie w przepływowej technologii badawczej, pierwotnie opracowanej i opatentowanej na całym świecie przez dr Herberta Hüttlina w celu otrzymywania takich właśnie granulek. Pięć maszyn produkcyjnych Romaco Innojet z serii VENTILUS® zainstalowano w zakładzie w Liesberg grupy Acino, wraz z systemem pilotażowym tego samego typu, który jest używany do prowadzenia badań i rozwoju. Pojemniki produkcyjnych maszyn ważących mają pojemność 800 litrów i są przeznaczone do obsługi partii o wadze do około 600 kg. Pomimo ich wielkości fizycznej, technologia pozwala zaoszczędzić cenną przestrzeń na hali produkcyjnej. „Przepływowe stanowisko badawcze łączy wszystkie procesy, które są niezbęd-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Romaco Innojet VENTILUS® V 200

ne do tworzenia granulek API i granulatów w jednym systemie”, potwierdza Michael Tewelde, ekspert z zespołu ds. granulacji, Acino Pharma. „Technologie alternatywne wymagałyby znacznie większej powierzchni, nie wspominając o dodatkowej przestrzeni magazynowej.”

Technologia przepływowych stanowisk badawczych Powietrze stosowane do przepływowych stanowisk badawczych jest kontrolowane przez specjalny wzmacniacz – pomysłowy dolny pojemnik składający się z nakładających się na siebie kołowych płytek. Stworzone w taki sposób jednorodne warunki przepływu powodują spiralny, orbitalny przepływ produktu. Powietrze wykorzystywane do tego procesu powoduje, że granulki unoszą się i delikatnie mieszają przy jednoczesnym uniknięciu tarcia lub zderzenia się cząstek. Prędkość granulek i pokonywany przez nie dystans są jasno określone.

Można zatem precyzyjnie obliczyć szybkość parowania i moc odpowiednio dobranej dawki. Materiał powlekający natryskiwany jest na produkt od dołu za pomocą centralnej dolnej dyszy. Dysza ta została wyposażona w obrotową głowicę spryskującą, która zapobiega zatkaniu się pierścieniowej szczeliny natryskiwania. Szczelina ta ma regulowaną szerokość, dzięki czemu wielkość kropelek może być różna. Ponadto, można również precyzyjnie ustawiać kąt natrysku, używając do tego natrysku i dodatkowego powietrza, co praktycznie eliminuje wymierne straty natryskiwania.

Granulki regularnie przechodzą przez ciecz. Przed nałożeniem kolejnej powłoki,

4/2015

Centralna dolna dysza natryskowa i natryskująca szczelina pierścieniowa

muszą one zostać wystarczająco wysuszone, aby produkt nie był nadmiernie zwilżony. Tempo powlekania może być regulowane w celu wyeliminowania niepożądanego nagromadzenia się, spowodowanego rozpuszczaniem się nośnika. „Technologia Ventilus pozwala nam precyzyjnie regulować ekstrakcję wilgoci; w ten sposób granulki są zbudowane jednorodnie, z jedynie niewielkim odchyleniem standardowym”, mówi dalej Tewelde. „Są one kontrolowane pod względem jakości i wydajności procesu.” Dzięki zastosowaniu wybiórczej aplikacji, zużycie surowców i powłoki spadło w grupie Acino od dziesięciu do piętnastu procent, zaoszczędzając czas i koszty.

Zapraszamy do zakładu w Liesberg Grupa Acino posiada w zakładzie w Liesberg własne laboratorium badawcze z systemem przepływowych stanowisk badawczych do przeprowadzania prób laboratoryjnych i pilotażowych. Wielu klientów korzysta z takiej możliwości, gdy chcą sprawdzić swoje formuły w fazie rozwojowej. Przejście z fazy pilotażowej do produkcji stanowi cykliczne wydarzenie w zakresie VENTILUS® V 200. Kamery video, które pokazują przepływ produktu bezpośrednio na ekranie są zainstalowane we wszystkich systemach Innojet w celu umożliwienia monitorowania procesów powlekania. Operator może w ten sposób zawsze obserwować proces wsadowy i, w razie potrzeby, natychmiast interweniować. A dla zainteresowanych klientów, jest to wyjątkowa okazja, aby zobaczyć, jak działa technologia powlekania MUPS.

CASE STUDY

Granulki produkowane są z wykorzystaniem przepływowej technologii badawczej

20 |

Czystość w laboratoriach

Dawid Wnuk Elpharma

Laboratoria, szczególnie biotechnologiczne, medyczne oraz farmaceutyczne, wytwarzające produkty najwyższej jakości do zastosowań klinicznych wymagają odpowiednich rozwiązań projektowych i technologicznych zapewniających najwyższą czystość. Odpowiednio wyposażone pomieszczenia zaprojektowane z nowoczesnych materiałów tzw. cleanroomy pozwalają uchronić powstający produkt lub cały proces technologiczny przed zanieczyszczeniem.

W

zależności od rodzaju procesu lub wytwarzanego produktu końcowego należy zwrócić szczególną uwagę na dwa źródła zanieczyszczeń: • zanieczyszczenia cząstkami stałymi zawieszonymi w powietrzu (klasyfikacja pomieszczeń czystych wg normy ISO 14644-1 obejmująca 9 klas czystości (gdzie ISO-1 to najwyższa klasa czystości) w zależności od wielkości (0,1µm-5µm) i ilości cząstek zawieszonych w jednym metrze sześciennym powietrza) • zanieczyszczenia pochodzenia biologicznego (bakteryjne, grzybowe, wirusowe)

Rozwiązania konstrukcyjne (tj. rodzaj materiału i powierzchnia ścian, sufitów, ilość miejsc trudno dostępnych) sprzęty, meble, wyposażenie w cleanroomie muszą być szczególnie dostosowane.

Należy pamiętać, że każdy użytkowany sprzęt czy przedmiot może generować powstawanie zanieczyszczeń, a także powodować zmiany temperatury i wilgotności otoczenia. Odpowiednie wykonanie i rozmieszczenie s przętów i mebli w cleanroomie może być więc niezwykle ważne dla zapewnienia właściwego przepływu powietrza i zachowania jego parametrów jakościowych.

Niestety z uwagi na to, iż głównym źródłem zanieczyszczeń w cleanroomach są osoby w nich przebywające (poziom zanieczyszczeń rośnie wraz z aktywnością takiej osoby) bardzo trudno zapewnić czystość powietrza cleanroomu w klasie powyżej ISO5 (całkowite wyelliminowanie cząstek stałych o rozmiarach powyżej 5µm). Rzecz jasna odpowiedni ubiór pracownika znacząco zmniejsza poziom zanieczyszczeń. Stosuje się specjane kombinezony, wykonane z odpowiednich materiałów niepylących spełniających normy bezpieczeństwa i zapewniających odpowiednią ergonomię pracy. Niezbędne jest przeszkolenie pracowników oraz zastosowanie opracowanych i zwalidowanych wcześniej procedur czyszczenia i specjalistycznego sprzątania*. Jednak aby dodatkowo zwiększyć aseptykę i pozbyć się zanieczyszczeń pyłowych stosuje się komory

Dodatkowymi istotnymi parametrami branymi pod uwagę w cleanroomach są: temperatura, ciśnienie oraz wilgotność powietrza. Ich odpowiedni dobór pozwala na zapewnienie jak najwyższej klasy czystości. W zależności od rodzaju laboratorium stosuje się odpowiednią kaskadę ciśnień (zazwyczaj w strefie najczystszej ciśnienie powietrza jest najwyższe, co zapobiega przedostawaniu się „bardziej brudnego” powietrza do strefy czystej). Aby zapewnić optymalne warunki ciśnienia, wilgotności i temperatury w cleanroomie niezbędne jest odpowiednie zaprojektowanie systemów śluz i klimatyzacji, które ściśle kontrolowane pełnią kluczową rolę we właściwym utrzymaniu czytości.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

21 z laminarnym, częściowo lub całkowicie (komory rękawicowe) zamkniętym przepływem powietrza. Komory rękawicowe pozwalają na wyjątkowo precyzyjne dostosowanie parametrów jakościowych powietrza, gdzie kontrolowany może być także jego skład (np. generowane warunki hypoksji - niedoboru tlenu), a także umożliwiają całkowite odizolowanie obiektu od warunków otoczenia podnosząc klasę czystości mieszczącej się w normie ISO3.

Szczególnie groźne w cleanroomach pełniących rolę laboratoriów medycznych i farmaceutycznych są kontaminacje zanieczyszczeniami pochodzenia biologicznego (bakteriami, grzybami, sporami, wirusami). Z pomocą dla zapewnienia odpowiedniej czystości biologicznej przychodzi biodekontaminacja. Może być ona prowadzona z pomocą różnych dostępnych środków fizycznych oraz chemicznych (ozonowanie, sterylizacja parowa, promienie UV, ditlenek chloru, tlenek etylenu, formaldehyd, nadtlenek wodoru). Większość z wyżej wymienionych środków chemicznych jest wysoce toksyczna, wybuchowa lub rakotwórcza, co wymaga zastosowania wielu środków ostrożności. Na przykład strerylizacja tlenkiem etylenu z uwagi na jego toksyczność wymaga degazacji, formaldehyd został w 2006 roku uznany przez International Agency for Research on Cancer za karcenogenny dla ludzi. Dlatego poszukuje się nowych metod, które można zastosować w sterylizacji całego cleanroomu.

Nie jest to jednak proste, ponieważ aby uznać powierzchnię za wysterylizowaną współczynnik sterylności SAL (Sterility Assurance Level) musi być mniejszy niż 1*10-6, co oznacza, że prawdopodobieństwo znalezienia żywego mikroorganizmu w jednostce powierzchni musi być mniejsze niż 1 do miliona. Zarówno ilość pozostałych mikroorganizmów jak i stężenie substancji używanych do sterylizacji są możliwe do zwalidowania poprzez zastosowanie specyficznych biologicznych i chemicznych indykatorów.

Poszukuje się zatem nowoczesnych, innowacyjnych i bezpiecznych rozwiązań wykorzystywanych do sterylizacji pomieszczeń. Grupa Pharmatech sp. z o.o. z siedzibą w Chrzanowie we współpracy z włoską firmą AmInstruments wprowadza na polski rynek nowe rozwiązanie technologicze – SteraMistTM. SteraMist™ wykorzystując opatentowany system technologii jonizacji (Binary Ionization Technology® BIT), działa biobójczo na mikroorganizmy (w tym zarodniki) w nawet najbardziej trudno dostępnych miejscach. SteraMist™ wykorzystuje jonową aktywację niskiego (ok. 8%) stężenia nadtlenku wodoru do wytworzenia reaktywnych form tlenu (ROS). ROS powodują uszkodzenie organizmów chorobotwórczych poprzez utlenianie nienasyconych kwasów tłuszczowych i aminokwasów, co prowadzi do zakłóceń i / lub dysfunkcji komórek. Niższe niż w przypadku standardowej sterylizacji stężenie nadtlenku wodoru redukuje ryzyko zagrożenia zdrowia osób wykonujących sterylizację oraz jest bezpieczne dla wszelkiego sprzętu elektronicznego znajdującego się w cleanroomie. Znacznemu skróceniu ulega także czas sterylizacji, a powstająca w procesie para wodna i woda są bezpieczne dla zdrowia.

Firma ELPHARMA S.C. zajmuje się prowadzeniem szkoleń z zakresu GMP. Nasi trenerzy to praktycy, posiadający wieloletnie doświadczenie w działach badawczo-rozwojowych, technologicznych, medycznych i marketingowych firm farmaceutycznych. Nieustannie podnosimy nasze kompetencje merytoryczne oraz trenerskie. Dzięki temu możemy zaoferować Państwu rozwiązania szkoleniowe wyróżniające się na rynku, zarówno pod względem merytorycznym, jak i dydaktycznym. Oferujemy także kompleksowe usługi doradcze (audyty, walidacje procesów) w branżach: produkcja wyrobów farmaceutycznych i ochrona zdrowia, transport leków oraz produkcja opakowań do leków. Więcej szczegółowych informacji na naszej stronie internetowej: www.elpharma.pl.

reklama

22 |

Innowacyjne oprogramowanie

MEDTRACKER od ATLANTIC ZEISER

„Trade & Consult Ltd. Sp. z o.o.” Sp.k.

Bezpieczna i prosta serializacja leków • Medtracker jest wydajny i prosty w integracji – także przy posiadanym heterogenicznym otoczeniu hardwarowym.

• Przy pomocy MEDTRACKER można elastycznie generować, przydzielać, drukować, agregować i monitorować kody zgodnie ze wszelkim międzynarodowymi i krajowymi przepisami.

• Wiele z podstawowych elementów MEDTRACKER jest od ponad dziesięciu lat stosowanych w branżach wrażliwych na bezpieczeństwo.

P

lanowany na 2018 rok, obowiązujący w Unii Europejskiej, wymóg serializacji opakowań leków stawia przed producentami farmaceutycznymi oraz firmami produkującymi dla nich opakowania poważne wyzwania: Jak będzie można integrować ze sobą już posiadane komponenty hardwarowe? Jak zapewnić maksymalne bezpieczeństwo danych? Jak w prosty sposób zapanować nad szybko przyrastającą ilością kodów? Jak zapewnić, aby także przyszłe wymogi prawne zostały spełnione?

Jako wiodący oferent wymagających systemów indywidualizujących oraz Track & Trace ATLANTIC ZEISER oferuje modułowy, łatwy w implementacji program dla realizacji powyższych zadań: MEDTRAC-

Od 2018 w UE będą dopuszczone do obroty wyłącznie opakowania leków oznaczone unikalnym identyfikatorem. MEDTRACKER jest prostym do wdrożenia rozwiązaniem dla realizacji tego zadania

KER jest elastycznym rozwiązaniem do generowania, przydzielania, agregowania, drukowania i monitorowania kodów w zgodzie ze wszystkimi światowymi regulacjami. Dla farmaceutycznych firm nadszedł już najwyższy czas, aby podjąć działania w kierunku serializacji. Pilotażowe pro-

4/2015

jekty serializacji, od fazy wstępnych ustaleń do wdrożenia, trwają bowiem między 15 a 24 miesiące. Firmy farmaceutyczne oraz dostawcy opakowań najchętniej wybierają rozwiązania softwareowe, które zapewnią zgodność z przyszłymi wymogami prawnymi bez konieczności wymiany parku

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

23

maszynowego. Architektura systemu MEDTRACKER została zaprojektowana tak, aby być w pełni kompatybilną z już istniejącym parkiem maszynowym, również z urządzeniami firm trzecich. Dzięki niezwykle bogatej bibliotece interfejsów MEDTRACKER może zostać zintegrowany z dostępnymi na rynku rozwiązaniami z zakresu zarządzania procesem i produkcją. W miarę konieczności MEDTRACKER może także samodzielnie pełnić funkcje zarządcze nad procesami produkcyjnymi. Modułowość systemu zapewniona przez elastyczną architekturę gwarantuje bezproblemową i płynną rozbudowę systemu w dostosowaniu do potrzeb.

Prosta agregacja kodów Modułowa struktura pozwala również na wprowadzenie funkcjonalności Track & Trace jedynie dla wybranych urządzeń, linii produkcyjnych, a nawet całych zakładów; wszystko w ramach jednego produktu. W odróżnieniu od tradycyjnych rozwiązań programowych, MEDTRACKER działa w oparciu o bazę danych o zmiennej strukturze, w której wszystkie funkcje są programowane w sposób dynamiczny.

Dzięki temu to innowacyjne rozwiązanie pozwala na więcej niż zbieranie i agregację danych na zwyczajowych trzech poziomach pakowania (opakowanie jednostkowe, karton, paleta), w razie potrzeby użytkownik może samodzielnie tworzyć i pracować na dowolnej liczbie dodatkowych poziomów.

MEDTRACKER może sterować i monitorować w pełni automatyczne, ale także ręczne procesy pakowania, na przykład pakowanie lub przepakowanie w magazynie.

Najwyższy poziom bezpieczeństwa architektury Chcąc zapewnić najwyższy standard bezpieczeństwa danych, firma ATLANTIC ZEISER wykorzystuje w pełni swoje dotychczasowe, bogate doświadczenie. Wiele spośród kluczowych komponentów oferowanych w rozwiązaniach softwarowych od ponad dziesięciu lat jest wykorzystywanych w branżach, gdzie bezpieczeństwo danych stanowi podstawę działalności.

MEDTRACKER udostępnia szeroką paletę aplikacji dostępnych po raz pierwszy na rynku farmaceutycznym. Oprogramowanie

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Bezpieczna i prosta serializacja leków: MEDTRACKER pozwala generować, drukować, agregować i monitorować kody zgodnie ze światowymi regulacjami

posiada wbudowane, efektywne, a także stale udoskonalane, środki ochrony przed zewnętrznymi atakami cybernetycznymi.

Dodatkowo wszystkie dane przesyłane między poszczególnymi interfejsami systemu są szyfrowane, co do tej pory nie stanowiło standardu w branży farmaceutycznej.

Wszystkie informacje produkcyjne oraz logistyczne są zbierane i przechowywane dla każdego jednostkowego opakowania produktu. Zdefiniowane dostępy użytkowników i funkcje eksportu danych czynią system w pełni audytowalnym.

Dzięki możliwości pracy w czasie rzeczywistym, MEDTRACKER bez problemu może sprostać krótkim czasom reakcji, które są wymagane przez linie pakujące. Sprawia to, że MEDTRACKER wyraźnie wyprzedza klasyczne rozwiązania baz danych.

Kompleksowe rozwiązanie dla serializacji, Track & Trace oraz procesów końcowej fazy Firma ATLANTIC ZEISER jest jednym z czołowych światowych dostawców indywidualnych rozwiązań z zakresu serializacji oraz Track & Trace. Rozwiązanie pozwala w efektywny i płyny sposób monitorować ścieżkę dystrybucji produktu, bezpiecznie potwierdzać autentyczność i pewnie zabezpieczać przed podrobionymi produktami.

Innowacyjny system drukowania w technologii Drop on Demand zapewnia najwyższą jakość i bezpieczeństwo procesu kodowa-

4/2015

nia, serializacji i znakowania – od opakowania jednostkowego, aż po zindywidualizowane opakowania końcowe.

ATLANTIC ZEISER dostarcza rozwiązania „szyte na miarę”, każdorazowo dostosowane do wymagań konkretnego użytkownika, zapewniając sprawdzone, szybkie i oszczędne wdrożenie unikalnych funkcji bezpieczeństwa, niezależnie od wolumenu produkcji. Rozwiązania Track & Trace łączą w sobie najnowocześniejsze technologie maszyn i druku w połączeniu z inteligentnym, modułowym pakietem oprogramowania, razem gwarantując pełne bezpieczeństwo procesu. MEDTRACKER został zaprojektowany, jako produkt dedykowany dla rynku farmaceutycznego, mając za zadanie zapewnić zgodność ze wszystkimi aktualnymi i przyszłymi wymogami prawnymi.

Wszelkie informacje chętnie przekaże Państwu

Trade & Consult Ltd. Sp. z o.o. Sp.k. tel. +48 22 250 39 51 info@tradeconsult.pl www.tradeconsult.pl www.serialize-now.com

24 |

Farmazony w farmacji Dziwaczne definicje i pojęcia, komplikujące technologię tabletkowania Matematyka – królową nauk! Tak się powszechnie uważa, ale w farmacji obserwuje się tendencje próbujące ją zdetronizować. Podobnie dzieje się z fizyką, gdy jej pryncypia są lekceważone. Stąd ten wymowny, choć niezbyt przyjaźnie brzmiący tytuł. Artykuł dotyczy tylko technologii tabletkowania, w aspekcie wyłącznie matematyczno – fizycznym, a najkrócej: mechanicznym.

Jerzy Lasota FARMASERWIS. Laboratorium Mechaniki Materiałów Sypkich w Grodzisku Mazowieckim

Jest rok 1970...

Puśćmy wodze fantazji. Oto, podczas intensywnych podróży naukowych wkraczamy w kraj ludzi inteligentnych, wykształconych, przewyższających nas poziomem wiedzy w kilku dziedzinach, ale... No właśnie! Mają oni nieco dziwną matematykę. Na pozór wszystko jest tak jak w całej powszechnie nam panującej królowej nauk, lecz z jednym wyjątkiem. Otóż u nich dwa plus dwa, to jest pięć.

Zdumieni, wdajemy się w rozmowę: - Czy wiecie, że równanie to nie jest prawdziwe?

- Tak, wiemy!

- To dlaczego je stosujecie i powielacie?

- Bo ktoś tak wyliczył i się u nas przyjęło. Taka tradycja...

Dwaj angielscy naukowcy, badający substancje przeznaczone do tabletkowania, bodajże laktozy, publikują wzór (rys. 1) na obliczanie... No właśnie! Czego? Prawdopodobnie - naprężeń panujących w tabletce. Pytanie nie jest bezzasadne, gdyż w fizyce od dawna wiadomo jak liczy się naprężenia tzw. normalne (rys. 2), a jak – styczne. Normalne oznaczane są jako „sigma”, styczne zaś, tu nie pokazane, – jako „tau”. Naukowcy posłużyli się oznaczeniem „sigma”, ale to co umieścili po prawej stronie znaku równości, w żaden sposób nie oznacza naprężeń normalnych. Jest jakby pomyleniem pojęć: stosunkiem dwóch sił kruszących tabletkę do jej powierzchni bocznej. Jeżeli to nie jest „autopomyłka”, albo drukarski chochlik, to chyba tylko chęć wyróżnienia się, czyli zasłynięcia w branży. Co się zresztą udało, przypuszczalnie dlatego, że jeden z panów nosi bardzo znane nazwisko: Newton. Nie jest rzeczą autora wnikanie w genezę lub przyczyny popularności tego równania, a jedynie uprzejme zwrócenie uwagi, że jest ono fałszywe.

Najzwyczajniej, nie ma sensu wyliczanie naprężeń „po swojemu”, gdy fizycy zrobili to już dawno i zrobili to dobrze. Co prawda, różnica między naprężeniem fizycznym a „farmaceutycznym” jest łatwa do skorygowania, ale jednak ów słynny „wzór Newtona” powinien jak najszybciej zniknąć z wszelkich opracowań..

Zobaczmy przy okazji (rys. 3, wykresy 5 i 6 oraz 11 i 12), że owo dziwnie użyte 2/π nie wprowadza do wykresów nowego porządku, a jedynie przesuwa w je dół. Inna rzecz, że obecny sposób liczenia naprężeń, jaki by on nie był, nie eliminuje wpływu średnicy. Tabletki małe mają relatywnie wyższe naprężenia i jest to zasada powszechna wśród rozpatrywanych przypadków.

Ściskać – to nie znaczy zawsze to samo Tam gdzie mamy do czynienia z obciążeniami dynamicznymi (inaczej: zmęczeniowymi) nie wystarczą statyczne próby wytrzymałości, lecz przeprowadza się próby udarnościowe, dynamiczne

Rys. 1.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

25 (rys. 4). Produkując tabletki, wykonujemy proces kucia, nawet gdybyśmy nie lubili tego określenia i szukali innych nazw, bardziej łagodnych, milszych dla ucha (np.: komprymacja). Co samo w sobie nie jest niczym złym, jeśli tylko ma się przekonanie i rozeznanie co do istoty procesu. A jest on – wiemy o tym dobrze – dynamiczny. Takich też metod, czyli dynamicznych, zresztą łatwych w stosowaniu, powinno się szukać dla badań laboratoryjnych, włączonych w projektowanie formulacji.

Farmacja zaś zdaje się w szczególny sposób, świadomie lub pół-świadomie, „odstawać” od techniki pod względem wyboru metodyki badawczej. To już mniejszym błędem było stosowanie tabletkarek mimośrodowych (zwanych czasem błędnie: uderzeniowe) jako maszyn symulujących tabletkarki rotacyjne! Teraz ten błąd wydaje się być jeszcze większy, gdy próbuje się lansować pogląd, że powolne ściskanie, ograniczone zresztą wielkością nacisków a więc i średnicą stempli, może być przydatne w badaniach preformulacyjnych, czy w zrozumieniu samego procesu. Otóż – nie może! A łagodniej: nie może w pełni.

Cóż nam daje wiedza o tym, że stempel znajdując się w danej odległości od drugiego stempla, naciskał na produkt z daną siłą?

Praktycznie – prawie nic! Punkty charakterystyczne, o ile w ogóle występują, są bardzo słabe, niejednoznaczne pod względem interpretacji. Różnice na wykresach dość słabo oddają różnice w cechach badanych produktów. Na upartego, można tak badać, godząc się na niewielką przydatność wyników, ale po co się dręczyć?

Piszący te słowa zajmował się tymi sprawami bardzo szczegółowo w latach 1989 – 90 jako twórca projektu wynalazczego dotyczącego badań substancji. Rozpoczynając od metody powolnego ściskania (prasa INSTRON), zastosował następnie metodę dynamiczną (młot spadowy), jako bardziej odpowiednią dla symulacji procesu kucia, a zarazem – łatwiejszą do stosowania, wykalibrowania i oprogramowania. Pozostała szczegółowa dokumentacja z tamtych czasów, umożliwiająca porównanie wyników.

Możliwa jest dyskusja z każdym, kto ma inne zdanie lub chce poznać szczegóły. Adres do korespondencji: lasot@onet.pl

Rys. 2.

Z czego wynika ta dynamika?

Oto jeden z licznych przykładów na celowość stosowania nacisków dynamicznych w laboratorium (rys. 5). Popularny kwas stearynowy nigdy nie objawi swych korzystnych cech jako plastyfikator, gdy zawierająca go formulacja będzie ściskana powolnie.

Dlaczego? To wynika wprost z fizyki. Substancja sypka ściskana dynamicznie, podlega rozgrzaniu w matrycy, nieraz bardzo znacznemu. Omawiany kwas topi się w temperaturze zaledwie 70OC,

Rys. 3.

gdy np. inny lubrykant, stearynian magnezu, ma temperaturę topnienia o 100 stopni wyższą. Jeśli umiejętnie wykorzystamy właściwości kwasu, to będzie on nam przydatny jako spoiwo wewnątrz tabletki i jako lubrykant – na zewnątrz, stykając się z zimną powierzchnią matrycy. Tak wykorzystany, był już wielokrotnie „ratunkiem” niejednej formulacji (rys. 6), dającej tabletki o niskiej twardości. Ale nie brak też przykładów negatywnych (rys.7), gdy jego plastyczność, połączona ze słabym rozdrobnieniem, dosłownie „rozłożyła” na kilka tygodni produkcję dużego zakładu („Polfa” Grodzisk Mazowiecki, rok 1995) lub stała się przyczyną tajemniczego podklejania stempli w innej firmie.

Ten opis ma uświadomić ile tracimy gdy w laboratorium pozbawiamy się obciążeń zadawanych dynamicznie. Zupełnie zatracamy termodynamikę procesu! Ona to właśnie jest jednym z podstawowych czynników odpowiedzialnych za uformowanie monolitu, czyli tabletki, z proszku zasypanego do matrycy. Co zresztą

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Rys. 4.

4/2015

26 | znajduje potwierdzenie w wielu teoriach dotyczących powstawania tabletek. W skrócie: chodzi o nadtapianie krawędzi kryształów (ziaren), ich plastyfikację i mocne połączenie, gdy temperatura rośnie w czasie kilku – kilkunastu milisekund. Powtórzmy: jest to klasyczne kucie, zwane precyzyjniej kuciem matrycowym. Tego właśnie procesu pozbawiamy się, gdy obieramy powolne, statyczne, „grzeczne” metody eksperymentowania.

Trzeba jeszcze dodać, że sprawy doboru odpowiedniego lubrykantu (kwas stearynowy vs stearynian magnezu – ogromnie upraszczając) i właściwego „gospodarowania” siłami wypychania, są bodaj najliczniejszymi problemami w całej Branży. Są zarazem priorytetem w pracach nad Vademecum Tabletkowania, będącego inżynierskim poradnikiem materiałoznawstwa dla farmaceutów. Jeżeli teraz w młodych umysłach zaszczepimy myśl, że oto obciążenia statyczne są miarodajne do zrozumienia procesu w znacznej części termodynamicznego, to dalekosiężne skutki tego rozumowania są dość łatwe do przewidzenia. Zamiast rozwoju, tak obecnie pożądanego w tej dziedzinie, może nastąpić regres.

Autor przedstawił swoje własne spostrzeżenia, nie czując się ekspertem i nie namawiając do niczego, a tylko parafrazując znany tekst: „tabletkować każdy może”. Oczywiście, - każdemu życząc sukcesów!

Rys. 5.

Nie definiujmy pochopnie!

Co? Tylko 0,5% stearynianu? Ja u siebie daję zawsze półtora!

Tymi słowami przywitał nową formulację pewien młody technolog.

I trudno mu mieć za złe, skoro ma dostęp tylko do źródeł pisanych, nie mając zaplecza badawczego. Nie będziemy się tu rozwodzić, ile dobrego może uczynić indywidualne dobieranie lubrykantów (antaginistów spoistości i rozpadu), bo to temat niezwykle szeroki, choć zaniedbywany. Pozostańmy przy stwierdzeniu, że ów technolog pozostaje niechcący niewolnikiem formułki, którą ktoś zdefiniował dla jakiegoś produktu, a następnie została ona „rozciągnięta” na inne przypadki. Oczywiście – niesłusznie i niepotrzebnie, ale za to: wygodnie. Właśnie m.in. na „wychodzeniu” z takich sloganów polega postęp w tabletkowaniu.

Jeszcze gorszy w skutkach slogan możemy wyczytać w pewnym skrypcie dla studentów farmacji (rys. 8). To jedno zdanie, to jest wszystko co zostało napisane na temat sił nacisku na tabletkę. Tak wyedukowany(a) młody(a) adept(ka) farmacji ma prawo sądzić, że „gdzieś tam” w maszynie da się uzyskać w końcu takie naciski, których zastosowanie da wreszcie tabletkom upragnioną twardość. Co? Złamały się stemple? Ach, ci mechanicy! Jakoś słabo hartują te stemple!

Rys. 6.

To są przypadki dobrze znane, na szczęście coraz rzadsze, gdy podobne „złote myśli” zapisane w podręcznikach do farmacji, powodują realne materialne szkody. Nie ma ważniejszej zasady w całej technologii tabletkowania, jak ta że stempel jest najsłabszym elementem procesu. Z tego wynika, że formulację, która w bezpiecznym dla stempli zakresie nacisków daje za słabe tabletki – trzeba zmienić, a nie wolno wchodzić w zakres niebezpieczny. Brak tych informacji w źródłach – świadczy o niedostatecznym wyszkoleniu.

Jest jeszcze sprawa ekstremum, jakie widać na wykresie (rys. 8).

Po przekroczeniu 20kN nie warto dalej zwiększać nacisków a już 13kN daje nam odpowiednią twardość. Wiele produktów wykazuje taką właśnie charakterystykę.

Wiele też jest takich substancji, które w jawny sposób zaprzeczają innej „złotej myśli” (rys. 9). Tak kategoryczne sformułowanie można wprost nazwać bzdurą. Wystarczy tabletkować dowolną mikrokrystaliczną celulozę (+0,5% MgSt), żeby się przekonać, że od pewnej wartości nacisków siły wypychania spadają, nawet do zera.

Rys. 7.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

27 Niestety, gorzka to refleksja, że podobnych definicji jest znacznie więcej.

Zakończmy Podstawowe definicje każdej dziedziny nauki nie powinny zawierać żadnych „skaz”. Może to dotyczyć także technologii tabletkowania. Dlatego: • Nie twórzmy „fizyki farmaceutycznej” opartej na błędach. Sławetny wzór Newtona z roku 1970 (Proszę nie kojarzyć ze słynnym Izaakiem! Sir Izaak żył w latach 1642 - 1727 i był odkrywcą m.in. zasad dynamiki), rzekomo wyliczający naprężenia w tabletce, powinien zniknąć ze współczesnych prac naukowych, ustępując miejsca „zwykłemu” - znanemu z fizyki.

• Nie powinno się, w stosunku do tabletki, używać określenia: wytrzymałość na rozciąganie. Naprężenia wyznaczane siłą kruszącą (czyli: twardość tabletki) są określane jako wytrzymałość na ściskanie. Tak jest w fizyce i tak niechby pozostało w farmacji. Ponownie apel do naukowców: Nie twórzmy „nowej” fizyki.

• System badawczy dla tabletek, wykorzystujący metodę powolnego ściskania, da się łatwo zbudować i wykorzystać, ale jest on pod względem wyników znacznie uboższy, niż system oparty na metodzie dynamicznej, o wiele lepiej odwzorowującej proces tabletkowania. To ważne, gdyż założenia systemowe w jednostce badawczej przyjmuje się zazwyczaj na długie lata.

Rys. 8.

• Slogany, typu: siła wypychania jest proporcjonalna do nacisków, nie powinny być definiowane pochopnie. Częstym błędem jest także „rozciąganie” znaczenia definicji słusznej w wąskim tylko zakresie – na zakres szeroki, bez stosownych badań i obserwacji.

• Wydaje się, że tworzenie definicji dotyczących mechaniki procesu tabletkowania lepiej jest powierzyć mechanikom lub przynajmniej przekonsultować z nimi treści. Powszechna „oczywistość tego co każdy widzi” – bywa złudna.

Autor jest absolwentem Politechniki Świętokrzyskiej, wydziału Technologii Budowy Maszyn o specjalności Przeróbka Plastyczna Metali. Od roku 1989 bada substancje w kierunku tabletkowania bezpośredniego. Twórca i współtwórca licznych wdrożeń przemysłowych oraz Vademecum Tabletkowania, inżynierskiego poradnika materiałoznawstwa dla farmaceutów.

Rys. 9.

reklama

28 |

Outsourcing badawczo-rozwojowy w Europie środkowo-wschodniej jako efekt przemian na rynku farmaceutycznym

Outsourcing badań nad nowymi lekami jest obecnie powszechnie stosowanym procesem biznesowym, ale ten obszar aktywności firm farmaceutycznych zaczęto zlecać stosunkowo późno, bo ok. roku 2000, a bardziej intensywnie – po roku 2004 1). Jak to się stało, że firmy farmaceutyczne zdecydowały się oddać tak wrażliwą część swojej działalności podwykonawcom?

Mirosława Zydroń Selvita S.A.

P

rzypatrzmy się rynkowi farmaceutycznemu ostatnich lat – na jego kształt ma wpływ kilka czynników, które bezpośrednio lub pośrednio wynikają z procesu zwanego klifem patentowym, a więc – znacznym spadkiem przychodów ze sprzedaży, związanym z utratą ochrony patentowej wielu leków.

Klif patentowy Od 2006 roku firmy corocznie tracą ponad 10 miliardów dolarów z tego tytułu, a w latach 2012 oraz 2015 te straty przekroczą 30 miliardów dolarów, co przedstawiono na Rys. 1.2 Największym przegranym rynku farmaceutycznego w kontekście klifu patentowego jest z pewnością Pfizer. W latach 2009-2015 ochronę patentową straciło 18 leków Pfizera, które w 2009 roku generowały 60% dochodu firmy. W latach 2010-2013 spadek sprzedaży firmy

Rys. 1. Spadek sprzedaży firm farmaceutycznych związany z utratą patentów2).

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

29 Jedocześnie, leki rejestrowane po 2006 roku przynoszą rocznie 1-2 mld dolarów (wyjątek – Januvia Merck’a – 5,7 mld dolarów ze sprzedaży w 2012 roku, Tab. 1.6, co w porównaniu z lekami, które w ostatnich latach straciły ochronę patentową jest stosunkowo niskim przychodem (blockbusters w 2007 roku przynosiły ze sprzedaży od 4 do ponad 13 miliardów dolarów) Tab. 2. 8.

Product

Rys. 2. Straty liderów rynku farmaceutycznego w miliardach $ (lata 2010-2013)3).

Company

Approval year

Przychody ze sprzedaży 2012 w miliardach US$

Januvia

Merck

2006

5,7

Lucentis

Novartis

2006

2,4

Lucentis

Roche

2006

1,6

Isentress

Merck

2007

1,5

sięgnął niemal 30 miliardów dolarów3 i tym samym, w 2013 roku gigant utracił pozycję lidera rynku farmaceutycznego, którą utrzymywał nieprzerwanie od 2002 roku4. W czołówce firm, które poniosły ogromne straty w związku z klifem patentowym są też m.in. GSK czy Novartis (ok. 9 miliardów dolarów w latach 2010-2013). Firmy, które poniosły największe straty w tym okresie przedstawiono na Rys. 33.

Wydatki na R&D w przemyśle farmaceutycznym, a nowe terapie

2006

1,3

2006

1,2

Gilenya

Novartis

2010

1,2

Stelara

J&J

2009

1,0

Sprycel

BMS

2006

1,0

Tasigna

Novartis

2007

1,0

Tab. 1. Przychody z leków rejestrowanych od 2006 roku ).

Product

Company

Przychody ze sprzedaży 2007 w miliardach US$

Lipitor

Pfizer

13,5

Plavix

BMS/Sanofi Aventis

7,3

Nexium

Astra Zeneca

7,2

Seretide/Advair

GlaxoSmithKline

7,1

Enbrel

Pfizer

5,3

Zyprexa

Eli Lilly

5,0

Risperdal

Johnson & Johnson

4,9

Seroquel

Astra Zeneca

4,6

Singulair

Merck

4,5

Aranesp

Amgen

4,4

Tab. 2. Przychody z leków rejestrowanych przed 2006 rokiem ).

8

Rys. 3. Wydatki na R&D, a rejestracje NMEs (FDA) w latach 1999-2001 oraz 2009-20115).

www.farmacom.com.pl

J&J Pfizer

6

Oczywiście, zarówno Pfizer, jak i inne firmy innowacyjne nieprzerwanie pracują nad nowymi terapiami, ponosząc ogromne koszty tych badań, jednak, po pierwsze – mimo rosnących kosztów R&D nie rośnie dramatycznie liczba nowych rejestracji leków (Rys. 3)5, a po drugie, przychody z nowych leków rejestrowanych w ostatnich latach (po 2006 roku) są znacznie niższe niż przychody z leków rejestrowanych w latach wcześniejszych (Rys. 4)6.

Szacuje się, że wydatki rynku farmaceutycznego na R&D w latach 2001 – 2011 wzrosły ponad dwukrotnie: z 59 miliardów dolarów do prawie 132 miliardów dolarów, podczas gdy w latach 1999-2001 FDA zarejestrowała 86 nowych cząsteczek leczniczych (29 średniorocznie), a w latach 2009-2011 – tylko 77 (26 średniorocznie)5.

Wydatki liderów rynku farmaceutycznego na badania nad nowymi lekami w latach 1997-2011 wyniosły od 30 do prawie 110 miliardów dolarów, co daje 3,7 do 11,8 miliardów dolarów na rejestrację nowego leku7.

e-wydanie do pobrania na:

Invega Sutent

4/2015

30 | W takiej sytuacji środowisko farmaceutyczne musi szukać oszczędności.

W tak trudnej sytuacji ekonomicznej, firmy farmaceutyczne muszą strategicznie planować portfolio, bo od tego zależy ich obecność na rynku w kolejnych latach.

Oszczędności w przemyśle farmaceutycznym

Budowanie portfela produktów firm farmaceutycznych

Jednym ze sposobów na ograniczenie wydatków była fala zwolnień, która przetoczyła się przez środowisko farmaceutyczne po 2000 roku9, związana m.in. z zamknięciem całych oddziałów badawczo-rozwojowych10: • Bayer (West Haven, CT, Richmond, CA, USA), 2006, • Sanofi (Porcheville, France, Alnwick, UK, Malvern, PA, Bridgewater NJ, USA), 2009/2012 • Pfizer (Sandwich, UK, Cambridge, MA, USA, redukcje w Grotton, Connecticut), 2011, • Novartis (Bazylea, Neuroscience division, Szwajcaria), 2011, • AstraZeneca (Montreal, Kanada, Soedertaelje, Szwecja) 2012, • Roche (Nutley, USA), 2012, • Boehringer-Ingelheim (Laval, Kanada), 2012.

Firma

Liczba pracowników

Pfizer

10 000

AstraZeneca

9 000

Merck

8 400

Bayer

6 100

Schering-Plough

5 500

Johnson&Johnson

5 475

Wyeth

5 000

Bristol-Myers Squibb

4 300

Novartis

4 300

Glaxo

3 710

Amgen

2 600

UCB Pharma

2 000

Sanofi-Aventis

1 980

Abbot Labs

1 900

Eli Lilly

1 310

Suma

71 575

Jednym ze sposobów na budowanie portfela produktów są konsolidacje. Dzisiejsi giganci farmaceutyczni: Pfizer, Sanofi-Aventis, GlaxoSmithKline swoją pozycję zawdzięczają między innymi połączeniu sił kilku organizacji12. Największe konsolidacje rynku farmaceutycznego przedstawiono na Rys. 5.13.

Rys.5. Największe konsolidacje rynku farmaceutycznego13).

Do tej grupy może dołączy konsolidacja Pfizera z Allerganem, wyceniana na 150-160 miliardów $, a więc największa konsolidacja firm w jakimkolwiek biznesie14. Tym samym Pfizer Plc znowu wszedłby na pierwsze miejsce w rankingu firm farmaceutycznych.

Po nieudanym wrogim przejęciu firmy AstraZeneca (70 miliardów £) w 2014 r.15 Oprócz wzbogacenia portfolio, ta operacja pozwoliłaby Pfizerowi przenieść główną siedzibę do Irlandii i obniżyć podatki (tzw. „inwersja”).

Warto wspomnieć, że wrześniu 2015 Pfizer zamknął zakup Hospiry16, ale i inne firmy są aktywne w obszarze konsolidacji, np. w 2014 roku Roche kupił InterMune za 8,3 miliarda $17, a Meda kupiła Rottapharm (3,1 miliarda $)18, w 2015 roku miał miejsce deal Valeanta z Salix’em (11 miliardów $)19.

Ciekawym trendem ostatnich lat są umowy, w oparciu o które giganci farmaceutyczni wymieniają się całymi obszarami terapeutycznymi czy gałęziami biznesu. Taką umowę podpisały w 2015 roku Novartis i GSK20. Novartis przejął od GSK programy onkologiczne, w zamian za szczepionki, które przejęło GSK. Obie firmy wspólnie pracują nad produktami OTC oraz consumer healthcare. Również na początku 2015 została zamknięta transakcja pomiędzy Novartis i Eli Lilly21, które po zakupie Novartis Animal Health, uczyniło Elanco drugą największą firmą animal health po firmie Zoetis.

Nowym trendem jest również Model Otwartej Innowacji w środowisku farmaceutycznym, w ramach którego, w listopadzie 2015 AstraZeneca i Sanofi wymieniły między sobą 210 000 związków z własnych bibliotek związków małocząsteczkowych, w celu wykorzystania ich do opracowania nowych leków w bardziej zróżnicowanych obszarach terapeutycznych22.

Natomiast trend, który od wielu lat jest wzrostowy i wszedł na stałe w obszar strategicznych procesów firm farmaceutycznych, to outsourcing.

Tab. 3. Liczba pracowników zwolnionych przez firmy farmaceutyczne w 2008 roku9).

Innym sposobem na oszczędności okazało się ograniczenie budżetów R&D w dużych firmach farmaceutycznych. Jeżeli popatrzymy na wydatki dziesięciu największych firm farmaceutycznych w latach 2010–2013 spadły one w tym czasie średnio o 7%, chociaż np. Novartis, Johnson& Johnson i Elli Lilly zwiększyły w tym okresie wydatki na projekty badawczo-rozwojowe (Rys.4.)11.

Rys. 4. Wydatki na R&D w miliardach $, w latach 2010-201311).

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

31 Outsourcing / Partnering

Przykładem takiej umowy może być porozumienie Sanofi Aventis z Covance. Covance w 2010 zakupiło dwa europejskie centra badawcze od Sanofi Aventis wraz z 10-cio letnią strategiczną umową o współpracy w obszarze R&D, wartą ok. 2,2 miliarda $28.

Podobną strategiczną współpracę z Sanofi-Aventis podpisał w 2015 roku również Evotec, z jednoczesnym zakupem Centrum badawczo-rozwojowego Sanofi-Aventis w Tuluzie. Pięcioletnia umowa opiewała na 250 milionów EUR29.

Również GlaxoSmithKline sprzedało w 2010 roku swój włoski oddział badawczo-rozwojowy w Weronie firmie Aptuit, jednocześnie podpisując umowę o współpracy strategicznej, która została przedłużona w 2012 roku30,31.

Oczywiście duże firmy farmaceutyczne szukają również możliwości partneringowych, dotyczących konkretnych programów czy obszarów terapeutycznych. Nad nowymi terapiami pracują często w konsorcjach z innymi firmami farmaceutycznymi, biotechnologicznymi, CRO czy z środowiskiem akademickim. Skupiając się tylko na roku 2015, możemy tu przywołać podpisanie umowy o czteroletniej współpracy Pfizera z Evotec’iem w obszarze tissue fibrosis32, Sanofi-Aventis z Regeneronem (umowa dotycząca komercjalizacji Zaltrapu od 2003 roku, od 2015 roku – przeciwciała monoklonalne)33,34 czy przedłużoną ostatnio o kolejne 3 lata, trwającą od 2013 roku, współpracę Merck KGa z Selvitą w obszarze onkologii35. Rocznie zawiera się ok. tysiąca tego typu transakcji24, a na rynku obserwuje się rosnący udział leków zakupionych od firm biotech. w przychodach firm farmaceutycznych (obecnie już do 50%)24.

W środowisku farmaceutycznym obserwuje się coraz większą specjalizację. Firmy farmaceutyczne coraz chętniej skupiają się obecnie na późniejszych etapach rozwoju nowego produktu (fazy kliniczne, rejestracja, marketing i sprzedaż), zostawiając scouting, fazę odkrycia oraz fazę przedkliniczną firmom biotechnologicznym, co wynika ze znacznie wyższej skuteczności inwestycji w R&D w firmach biotech niż w „wielkiej farmie”. Schematycznie przedstawiono to na Rys. 8.

Badania ryku wskazują na coraz większe zainteresowanie outsourcingiem procesów w przemyśle farmaceutycznym23.

Obserwujemy szybki rozwój sektora biotechnologicznego jako „zaplecza” R&D wielkiej farmy – zarówno w modelu outsourcingowym (CRO, >30% budżetu R&D farmy), jak i partneringowym (wspólne rozwijanie innowacyjnych cząsteczek – podział ryzyka i korzyści, ~1000 transakcji rocznie)24.

Firmy farmaceutyczne mogą odkupić projekt badawczo-rozwojowy na różnych jego etapach, mogą podpisać umowę o współpracy i współpracować nad nowym lekiem z inną firmą (CRO, biotechnologiczną, farmaceutyczną), mogą zlecać pojedyncze etapy rozwoju nowych produktów, np. R&D lub produkcję.

Prace badawcze są coraz częściej outsourcowane, ze względu na uzyskiwany w ten sposób wzrost efektywności R&D oraz produktywności. Rys. 6. przedstawia schemat pokazujący, które z etapów rozwoju farmaceutycznego cieszą się największą popularnością w outsourcingu.

Rys. 6. Outsourcing w przemyśle farmaceutycznym25).

Szacuje się, że w 2016 roku przychody rynku outsourcingu usług badawczo-rozwojowych przekroczą 21 miliardów $, a do 2018 roku prawie połowa projektów badawczo-rozwojowych będzie wykonywana w oparciu o outsourcing, a rynek osiągnie 25 miliardów $26.

Szacowane roczne przychody wybranych firm CRO/CMO za rok 2015 przedstawiono na Rys. 7.27. Na rysunku ujęto tylko firmy działające w outsourcingu obszaru przedklinicznego, badań laboratoryjnych oraz produkcji. Nie przedstawiono firm zajmujących się samymi badaniami klinicznymi.

Outsourcing w Azji Firmy farmaceutyczne zlecające część swoich aktywności do innych firm od lat współpracowały z partnerami z Chin i Indii, głównie ze względu na możliwość znacznego obniżenia kosztów, przy jednoczesnym skróceniu czasu i zwiększeniu efektywności procesów. W Azji powstało wiele wyspecjalizowanych centrów outsourcingu np. wokół Szanghaju czy Pekinu36. Jednak w związku ze stale rosnącymi w Azji kosztami, ale przede wszystkim, w związku z rosnącymi obawami o IP (utraty patentów w Indiach na leki firm: Bayer, Pfizer, Novartis)37 oraz uczciwość prowadzonych aktywności (przypadek GVK Bio, które fałszowało badania kliniczne, co doprowadziło w 2015 roku do zawieszenia sprzedaży 54 leków, których badania kliniczne były prowadzone przez GVK Bio)38, firmy farmaceutyczne coraz chętniej zwracają się w stronę Europy środkowo-wschodniej39. Nie bez znaczenia jest tu również wzrost kosztów na rynku azjatyckim, rosnące wymagania jakościowe czy problemy związane z różnicami kulturowymi i pracą w różnych strefach geograficznych. W efekcie firmy CRO zamykają operacje w Azji (Evotec, Galapagos)40.

Europa środkowo-wschodnia i Polska są coraz częściej wymieniane w grupie najważniejszych destynacji outsourcingowych39, a jako główne zalety outsourcingu do naszego regionu, obok obniżenia kosztów i skrócenia czasu projektów, można wskazać podobne systemy prawne i standardy jakościowe, mniejsze różnice kulturowe członków współpracujących organizacji, mniejsze różnice czasu oraz optymalną logistykę.

Rys. 7. Szacowane roczne przychody wybranych firm CRO/CMO za rok 2015 (US$)27).

Jak poważnym partnerem firm farmaceutycznych stały się firmy biotechnologiczne/CRO może świadczyć również fakt, że coraz częściej firmy farmaceutyczne podpisują z firmami CRO/CMO umowy o długofalowej współpracy, a nawet sprzedają infrastrukturę, czy całe jednostki badawcze wraz zatrudnionymi specjalistami, na rzecz firm, do których następnie zlecają procesy badawcze.

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

32 |

Rys. 8. Specjalizacja firm farmaceutycznych oraz biotechnologicznych.

Podsumowanie

14. http://www.ft.com/cms/s/0/e8320ccc-0327-11e5-8333-00144feabdc0. html#axzz3sphD9xcm

Jak widać, przemiany na rynku farmaceutycznym: klif patentowy oraz mała efektywność prac badawczych w farmie doprowadziły do konieczności ograniczenia budżetów R&D, zawężenia obszarów badawczych, zamykania jednostek R&D i masowego zwalniania zespołów badawczych, przy dalszym poszukiwaniu oszczędności w procesach R&D oraz konieczności wprowadzania nowych produktów na rynek.

Jednocześnie wzrost kosztów outsourcingu do Azji, przy stopniowym spadku zaufania do firm azjatyckich doprowadziły m.in. do rosnącego zainteresowania usługami firm z Europy środkowo-wschodniej.

15. http://forsal.pl/artykuly/907096,pfizer-allergan-fuzja-viagra-lipidor-najwiekszykoncern-farmaceutyczny-na-swiecie-najwiekszy-koncern-farmaceutycznyviagra-i-lipidor.html 16. http://www.nasdaq.com/article/pfizer-closes-hospira-acquisition-to-update2015-guidance--quick-facts-20150903-00554 17. http://www.cnbc.com/2014/08/24/ 18. http://www.reuters.com/article/2015/04/01/us-salix-valeant-pharms-idUSKBN0MS4FF20150401 19. http://www.reuters.com/article/2015/04/01/us-salix-valeant-pharms-idUSKBN0MS4FF20150401

Te same przemiany doprowadziły również do tego, że farma coraz częściej pozyskuje nowe programy badawcze z innych źródeł niż własne R&D. W kolejnych latach prognozuje się dalszą specjalizację firm biotechnologicznych na R&D, a farmy – na późniejszych etapach rozwoju produktów farmaceutycznych.

20. http://www.fiercebiotech.com/story/novartis-gsk-deal-puts-spotlightnarrow+ing-rd-focus/2014-04-23 21. http://www.thelancet.com/pdfs/journals/lancet/PIIS0140-6736(14)60798-4.pdf 22. https://www.astrazeneca.com/our-company/media-centre/press-releases/2015/AstraZeneca-and-Sanofi-exchange-over-200000-chemical-compounds-20112015.html

Piśmiennictwo 1.

2.

23. http://www.genengnews.com/gen-articles/outsourcing-discovery-canstretch-dollars/4124/

Outsourcing Compound Inventory Trend or Real Benefits? Sylviane Boucharens, Ph.D.; Pharmaceutical Outsourcing, The Journal of Pharmaceutical & Biopharmaceutical Contract Services; November 01, 2010. http://www. pharmoutsourcing.com/

24. William Blair & Company.

25. http://blog.equaterra.com/2010/11/taking-the-pulse-of-the-pharma-rdoutsourcing-rdo-market-part-1-%E2%80%93-rdo-drivers/

Is the Patent Cliff a Lethal Blow to Big Pharma? Doug Hornig. Casey Research, May 23, 2013. https://www.caseyresearch.com/articles/is-thepatent-cliff-a-lethal-blow-to-big-pharma

3.

Ken Kaitin, Tufts University, SCB’s Pharma. R&D Productivity Conference, May 5, 2011.

4.

“Top 50 Pharma” published by Pharmaceutical Executive Magazine; http:// www.pharmexec.com/

5.

http://www.atkearney.com/paper/-/asset_publisher/dVxv4Hz2h8bS/content/ unleashing-pharma-from-the-r-d-value-chain/10192

6.

FirstWord Lists: New product launches of the past five years – which Big Pharma companies have performed best? June 25th, 2013. http://www. firstwordpharma.com/

7.

InnoThink Center For Research In Biomedical Innovation; Thomson Reuters Fundamentals via FactSet Research Systems. http://www.forbes.com/

8.

http://www.rsc.org/chemistryworld/Issues/2009/January/PharmaRefocusesOnThePatentCliff.asp http://www.firstwordpharma.com/node/1047577?tsi d=17#axzz3spwrOq4i

9.

http://sciencecareers.sciencemag.org/career_magazine/previous_issues/ articles/2009_04_10/caredit.a0900048

26.

http://gscouncil.org/global-drug-discovery-outsourcing-market-gaining-momentum/

27.

Pharmaceutical Outsourcing Monitor, 15 QUESTIONS FOR 2015, January 30, 2015 http://media.wix.com/ugd/89ae71_217ed3024e674266a5e2c93c50ab8302.pdf

28. http://www.outsourcing-pharma.com/Clinical-Development/Covance-Sanofiink-10-year-2.2bn-strategic-R-D-alliance 29. https://www.evotec.com/article/en/Press-releases/Evotec-and-Sanofi-signdefinitive-agreement-for-major-multi-component-strategic-alliance/2706 30. http://www.outsourcing-pharma.com/Clinical-Development/Covance-Sanofiink-10-year-2.2bn-strategic-R-D-alliance 31. http://www.aptuit.com/Press-Releases/aptuit-and-gsk-extend-strategicpartnership 32. http://www.pfizer.com/sites/default/files/partnering/recent_partnership/ PR_2015-09-09_Fibrosis_PFE_EVT_e_final_clean_1.pdf 33. http://www.regeneron.com/collaborations 34. http://marketrealist.com/2015/09/regeneron-enters-collaboration-sanofi-aventis/ 35. http://www.thepharmaletter.com/article/merck-serono-and-selvita-collaborate-on-cancer-research

10. Outsourcing and Offshoring of R&D in the Pharmaceutical Industry: Evidence and Policy Implications from a Global Value Chain Analysis, Paulina Ramirez: Birmingham Business School, IRIMA Workshop on the Internationalis3ation of Corporate R&D and Innovation, 5th June 2014

36. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1359644615000768 37. http://www.forbes.com/sites/johnlamattina/2012/10/11/its-time-to-stopoutsourcing-pharma-rd-to-india/ 38. http://www.business-standard.com/article/pti-stories/germany-suspendsmarketing-of-54-drugs-tested-by-gvk-bio-115082200142_1.html

11. “Top 50 Pharma” published by Pharmaceutical Executive Magazine. http:// www.pharmexec.com/pharm-exec-s-pharma-top-50-brief

39. http://petersopinion.com/2012/11/12/eastern-europe-rising-as-an-outsourcing-destination/

12. THE NEW YORK TIMES (Credit Suisse; company reports; Bloomberg).

13. http://www.cityam.com/210925/pharmacyclics-just-made-huge-sale-abbvieit-it-still-doesnt-reach-top-10-here-are-biggest-ma

40. http://www.pmlive.com/pharma_news/evotec_shutters_chemistry_operations_to_exit_india_488042

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

OFERUJEMY DOnj>0(+*A,50, 0 0556>(*@156njdž Inspekcja, serializacja, agregacja

Innovative Industrial Solutions Poland www.iisolutions.pl

Cartridge

Liczarki

Fill & Seal

Kartoniarki

Wesołych Świąt i Szczęśliwego Nowego Roku.

Blistkarki

Linie rozlewnicze i liczarkowe

Saszetkarki

3PUPH RHWZ\ĂŠR\QÇ…JH

\S )V`ÂťH Ç?LSLÇ‹ZRPLNV >HYZaH^H ;LS! , THPS! ^a'PPZVS\[PVUZ WS

www.iisolutions.pl

Innovative Industrial Solutions Poland

34 |

System autentyfikacji produktów leczniczych, jako nowe narzędzie dla rozwoju przemysłu farmaceutycznego w Polsce Jakie zmiany w prawie farmaceutycznym wprowadziła dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/62/UE z dnia 8 czerwca 2011 r. zmieniająca dyrektywę 2001/83/WE w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi w zakresie zapobiegania wprowadzaniu sfałszowanych produktów leczniczych do legalnego łańcucha dystrybucji?

Piotr Merks Katedra Technologii Postaci Leku, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Damian Świeczkowski Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze Biofarmacji i Farmakodynamiki, Gdański Uniwersytet

Adwokat Katarzyna Krupa R. Olszewski, J. Tokarski i Wspólnicy – Kancelaria Prawnicza” Spółka Komandytowa z siedzibą w Warszawie

F

ałszowanie produktów leczniczych oraz ich nielegalny obrót to problemy ogólnoświatowe zarówno krajów wysoko rozwiniętych, jak i krajów rozwijających się. Skala zjawiska jest coraz bardziej powszechna i nasila się z każdym rokiem, przez co stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa i życia pacjentów. Z danych Światowej Organizacji Zdrowia wynika, że nawet 1% produktów leczniczych sprzedawanych w krajach rozwiniętych może być sfałszowany. Ponadto szacuje się, że sfałszowane produkty lecznicze dostępne za pośrednictwem Internetu stanowią około 50% wszystkich oferowanych produktów. W skali globalnej liczba podrobionych

produktów leczniczych może stanowić około 10% światowego rynku tych produktów, przy czym w niektórych krajach rozwijających się może ona stanowić nawet 30% produktów leczniczych dostępnych w sprzedaży. Jeżeli natomiast chodzi o Polskę, to z liczby postępowań prowadzonych przez organy ścigania oraz zgłoszeń wpływających do Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego wynika, że w ostatnich latach zaobserwowano tu wzrost przypadków wprowadzania do nielegalnego obrotu sfałszowanych lub niedopuszczonych do obrotu produktów leczniczych oraz suplementów diety i kosmetyków spełniających kryteria produktu leczniczego.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

35 Reakcją Unii Europejskiej na rosnące zagrożenie ze strony sfałszowanych produktów leczniczych jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/62/UE z dnia 8 czerwca 2011 r., zmieniająca dyrektywę 2001/83/WE w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi - w zakresie zapobiegania wprowadzaniu sfałszowanych produktów leczniczych do legalnego łańcucha dystrybucji (Dz. Urz. UE L 174/74 z 01.07.2011), dalej: „dyrektywa o lekach sfałszowanych” lub „dyrektywa 2011/62/UE”, której celem jest zabezpieczenie funkcjonowania rynku wewnętrznego produktów leczniczych przed zagrożeniem ze strony sfałszowanych produktów, przy jednoczesnym zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony zdrowia publicznego. Dyrektywa o lekach sfałszowanych została implementowana do krajowego porządku prawnego w ustawie z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271, z późn. zm.), dalej: „prawo farmaceutyczne”, wprowadzając w niej szereg zmian, m.in. definicję produktu leczniczego sfałszowanego, unijne zabezpieczenia produktów leczniczych, reglamentację działalności w zakresie wytwarzania i importu substancji czynnych (dalej: „API” od ang. „Active Pharmaceutical Ingredient”), reglamentację działalności w zakresie pośrednictwa w obrocie produktami leczniczymi oraz nałożenie nowych obowiązków na podmioty zajmujące się obrotem i wytwarzaniem produktów leczniczych. Wszystkie te zmiany zostaną przez nas szczegółowo omówione w tym i kolejnych artykułach dotyczących dyrektywy o lekach sfałszowanych.

prowadzenie takiej działalności bez uzyskania wpisu do ww. rejestru podlega karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (art. 125 a p.f.).

Przedsiębiorcy zajmujący się API są również zobowiązani do przestrzegania GMP oraz Dobrej Praktyki Dystrybucyjnej (dalej: „GDP” od ang. „Good Distribution Practice”) dla substancji czynnej, co podlega kontroli inspektora do spraw wytwarzania GIF, której częstotliwość jest ustalana w oparciu o analizę ryzyka uwzględniającą wytyczne zawarte w zbiorze procedur dotyczących inspekcji i wymiany informacji. Ponadto powinni oni raz w roku przesyłać do GIF informacje o zmianach danych zawartych w ww. rejestrze, jeżeli zmiany takie miały miejsce oraz niezwłocznie informować GIF o zmianach mogących mieć wpływ na jakość lub bezpieczeństwo wytwarzanych, importowanych lub dystrybuowanych substancji czynnych.

Dodatkowo importer API jest zobowiązany sprawdzać, czy substancja czynna została wyprodukowana zgodnie z GMP, jest uprawniony do importowania wyłącznie API, do których dołączono pisemne potwierdzenie właściwego organu kraju trzeciego, że GMP substancji czynnej jest co najmniej zgodne z zasadami ustanowionymi przez Unię Europejską (dalej: „UE”) oraz, że wytwórca podlega regularnym inspekcjom, zaś w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości, zostaną one niezwłocznie przekazane UE. Powyższe potwierdzenie nie jest wymagane, jeżeli kraj eksportu jest uwzględniony w wykazie wydanym na podstawie art. 111 b ust. 1 dyrektywy 2001/83/WE, albo gdy z powodu wyjątkowych przyczyn istnieje konieczność zapewnienia dostępności produktu leczniczego, a w miejscu wytwarzania organ UE przeprowadził inspekcję, która potwierdziła, że wytwórca spełnia wymagania GMP.

Wytwarzanie, import i dystrybucja API Podkreślenia wymaga, że dyrektywa o lekach sfałszowanych obejmuje kontrolą dodatkowy poziom wytwarzania produktów leczniczych, tj. wytwarzanie substancji czynnej, które do tej pory nie było poddane osobnym regulacjom. Substancja czynna to substancja lub mieszanina substancji, która ma zostać wykorzystana do wytworzenia produktu leczniczego i która, użyta w jego produkcji, staje się składnikiem czynnym tego produktu przeznaczonym do wywołania działania farmakologicznego, immunologicznego lub metabolicznego w celu przywrócenia, poprawy lub zmiany funkcji fizjologicznych lub do postawienia diagnozy medycznej.

Dotychczas wytwórca produktu leczniczego był zobowiązany jedynie zapewnić, że jako materiałów wyjściowych używa API, które zostało wytworzone zgodnie z Dobrą Praktyką Wytwarzania (dalej: „GMP” od ang. „Good Manufacturing Practice”) odnośnie substancji czynnej. Tymczasem dyrektywa 2011/62/UE wprowadza Dobrą Praktykę Wytwarzania API na wzór regulacji dotyczących działalności w zakresie wytwarzania produktów leczniczych.

W konsekwencji podjęcie działalności w zakresie wytwarzania, importu i dystrybucji API na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wymaga wpisu do Krajowego Rejestru Wytwórców, Importerów oraz Dystrybutorów Substancji Czynnych prowadzonego przez Głównego Inspektora Farmaceutycznego (dalej: „GIF”). Wniosek należy złożyć na 60 dni przed planowanym podjęciem działalności, zaś w przypadku podmiotów, które prowadziły działalność przed dniem 8 lutego 2015 r., powinny złożyć stosowny wniosek w ciągu 3 miesięcy od dnia wejścia w życie omawianych zmian prawa farmaceutycznego. Jeżeli w ciągu 60 dni od złożenia wniosku podmiot zostanie poinformowany o konieczności przeprowadzenia

Nowe obowiązki wytwórców i importerów produktów leczniczych Implementacja dyrektywy o lekach sfałszowanych miała również wpływ na zakres obowiązków wytwórców i importerów produktów leczniczych, którzy zostali zobowiązani m.in. do: • przesyłania do GIF aktualnej Dokumentacji Miejsca Prowadzenia Działalności oraz aktualnej, pełnej listy wytwarzanych lub importowanych produktów leczniczych; • stosowania jako materiałów wyjściowych przeznaczonych do wytwarzania produktu leczniczego wyłącznie substancji czynnych wytworzonych i dystrybuowanych zgodnie z wymaganiami GMP i GDP dla substancji czynnych; • sprawdzania, czy wytwórcy i dystrybutorzy API wykorzystywanej w procesie wytwarzania produktu leczniczego przestrzegają wymagań GMP i GDP dla substancji czynnych, przez przeprowadzanie audytów u wytwórców i dystrybutorów API, samodzielnie lub na podstawie umowy z podmiotem niezależnym zarówno od wytwórcy lub importera produktów leczniczych zlecających audyt, jak i od wytwórcy lub dystrybutora API, u których będzie przeprowadzony audyt; • informowania GIF oraz podmiotu odpowiedzialnego, a w przypadku importu równoległego także posiadacza pozwolenia na taki import, o każdym podejrzeniu lub stwierdzeniu, że produkty lecznicze objęte zezwoleniem na wytwarzanie lub import produktu leczniczego zostały sfałszowane; • sprawdzania autentyczności i jakości API oraz substancji pomocniczych przeznaczonych do wytwarzania produktu leczniczego; • uzyskiwania API z krajów trzecich wyłącznie pod warunkiem posiadania wpisu do Krajowego Rejestru Wytwórców, Importerów oraz Dystrybutorów Substancji Czynnych, jako importer API lub od podmiotów wpisanych do właściwego rejestru.

inspekcji, nie może podjąć działalności do momentu wpisu do ww. rejestru. Prowadzenie działalności w zakresie wytwarzania, importu i dystrybucji substancji czynnej wymaga więc „zezwolenia” odpowiednich organów administracji publicznej. Natomiast

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

36 | Co istotne do prawa farmaceutycznego zostały wprowadzone przepisy karne penalizujące wytwarzanie, dostarczanie, udostępnianie lub przechowywanie sfałszowanych produktów leczniczych, a także podejmowanie działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania lub importu produktów leczniczych bez wymaganego zezwolenia (art. 124 b p.f. oraz art. 125 p.f.).

Obowiązująca definicja opieki farmaceutycznej (OF) stanowi, iż jest to „(…) odpowiedzialne działanie farmaceuty, którego celem jest zapewnienie bezpieczeństwa farmakoterapii i podniesienie, jakości życia pacjenta” [1]. Farmaceuta, zatem jest bezpośrednio odpowiedzialny za poziom, a przez to, jakość świadczonej w aptece usługi. Aby OF zapewniała odpowiednie bezpieczeństwo terapii i profil korzyści dla pacjenta, musi charakteryzować się określonymi cechami i obejmować następujące domeny: a) informacja o sposobie dawkowania leków; b) nadzór nad terapią lekową, od momentu wdrożenia, aż do zakończenia; c) pomoc i wsparcie w wyborze leków z kategorii OTC (bez re-cepty; ang. over-the-counter drugs); d) ocena efektywności prowadzonej terapii [2] .

Unii Europejskiej z dn. 8 czerwca 2011 r. zmieniająca dyrektywę 2001/83/WE w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi – w zakresie zapobiegania wprowadzaniu sfałszowanych produktów leczniczych do legalnego łańcucha dystrybucji. We wspomnianym akcie prawnym została umieszczona definicja leku sfałszowanego. Z uwagi na tematykę publikacji zostanie ona przytoczona w całości.

Sfałszowany produkt leczniczy to każdy produkt leczniczy, który został fałszywie przedstawiony w zakresie: a) tożsamości produktu, w tym jego opakowania i etykiety, nazwy lub składu w odniesieniu do jakichkolwiek składników, w tym substancji pomocniczych, oraz mocy tych składników; b) jego pochodzenia, w tym jego producenta, kraju wytworzenia, kraju pochodzenia lub posiadacza pozwolenia na dopuszczenie do obrotu; c) jego historii, w tym danych i dokumentów dotyczących wykorzystanych kanałów dystrybucji.

Cytowana definicja nie obejmuje niezamierzonych wad jakościowych oraz pozostaje bez uszczerbku dla naruszeń praw własności intelektualnej (Art. 1, pkt. 1, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej).

Dużym problemem wydaje się również kwestia unifikacji stosowanego słownictwa fachowego. Na stronie internetowej Europejskiej Agencji Leków (EMA; European Medicines Agency), w wyraźny sposób odróżnia się dwa pojęcia. Jednym z nich jest falsified medicine jako produkty lecznicze wytworzone w celu naśladowania produktów oryginalnych oraz drugi – counterfeit medicines, które wytworzone zostały bez poszanowania prawa własności intelektualnej (np. poprzez nieuprawomocnione użycie zastrzeżonego znaku towarowego) [5].

Ustawa z 19 grudnia 2014 roku o zmianie ustawy – Prawo farmaceutyczne oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r. poz. 28) wprowadza do polskiego porządku prawnego definicję sfałszowanego produktu leczniczego i sfałszowanej substancji czynnej. Definicja przyjęta w polskim prawie zgodna jest z zaproponowaną przez unijną dyrektywę (patrz wyżej). Do zmian wprowadzanych tym aktem prawnym należą również nowe zadania dla Głównego Inspektora Farmaceutycznego (GIF), który zyska cenne, inowacyjne narzędzia w celu zapewnienia wysokiej jakości i bezpieczeństwa produktom leczniczym, w obszarach: wytwarzania, importu oraz dystrybucji substancji aktywnej farmakologicznie ( API; Active Pharmaceutical Ingredient) [6].

Realizacja przytoczonych domen umożliwia systematyczne monitorowanie i zbieranie danych na temat przebiegu i efektywności terapii dotyczących konkretnych pacjentów. Wszelkie nieprawidłowości w farmakoterapii są monitorowane i wychwytywane przez farmaceutę, co umożliwia skorygowane i/lub wyeliminowane danego leku, będącego źródłem potencjalnego zagrożenia dla zdrowia i życia pacjenta. Przestrzeganie zasad OF prowadzi również do obniżenia ryzyka wystąpienia działań niepożądanych, w tym zmniejszenia częstości występowania interakcji pomiędzy lekami stosowanymi w ramach jednej terapii [3]. Prowadzi to do poprawy, jakości życia zależnej od zdrowia pacjenta (health-related quality of life), jednocześnie czas trwania leczenia ulega znacznemu skróceniu. Jak potwierdzaja badania Merks et al., pacjenci zarówno w Polsce jak i Wielkiej Brytanii wykazuja olbrzymie zaintesowanie usługami opieki farmaceutycznej [4].

Według aktualnych wytycznych, jedną z ról OF jest eliminacja sfałszowanych leków w łańcuchu dystrybucji. Farmaceuta, zatem jest bezpośrednio odpowiedzialny za poziom, a przez to, jakość świadczonej w aptece usługi farmaceutycznej.

Definicja leku sfałszowanego

Zagrożenie dla zdrowia publicznego

Jak już wspomniano jedną z ról OF jest eliminacja sfałszowanych leków w łańcuchu dystrybucji. Na dzień dzisiejszy w aptekach ogólnodostępnych farmaceuta nie ma praktycznych narzędzi umożliwiających odróżnienia sfałszowanego produktu leczniczego od oryginalnego. Tym samym, choć na gruncie polskiego prawa apteka jest placówką ochrony zdrowia publicznego, nie spełnia podstawowych zadań w tej materii. Wzbogacenie apteki i farmaceuty w narzędzia kontroli produktu leczniczego pod kątem ewentualnych zafałszowań, wpisuję się zatem w paradygmaty polityki zdrowotnej Polski i Unii Europejskiej. Ponadto jednym z obowiązków i prerogatyw Unii Europejskiej wobec państw członkowskich jest dbanie o zdrowie i dobrostan obywateli Wspólnoty, przy jednoczesnym poszanowaniu autonomii członków w zakresie kształtowania polityki zdrowotnej. Niemniej jednak prawo unijne określa wiele istotnych kwestii związanych z obrotem produktami leczniczymi, które następnie implementowane są do przepisów prawa poszczególnych krajów. Jednym z nowych aktów prawnych z tego obszaru tematycznego jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady

Leki sfałszowane stanowią istotne zagrożenia dla zdrowia i życia pacjentów. Ze względu na trudną do oszacowania liczbę dyspensowanych produktów leczniczych w polskich aptekach w ciągu jednego dnia, sfałszowane produkty wprowadzone do legalnego obrotu hurtowego i detalicznego stanowią istotne zagrożenie dla zdrowia publicznego. Stąd potrzebne są wzmożone, interdyscyplinarne działania polskiego rządu i agend pozarządowych takich jak np. inspekcji farmaceutycznej, służące zminimalizowaniu ryzyka dla polskich pacjentów. Położenie geograficzne i geopolityczne Polski, jest szczególnie istotne, ponieważ granica terytorialna Polski jest również granicą Unii Europejskiej, stąd możliwe jest zaobserwowanie wzmożonego nielegalnego handlu przygranicznego.

Ilość sfałszowanych produktów leczniczych, w legalnej sieci dystrybucji, w krajach wysoko rozwiniętych z efektywnie działającymi systemami kontroli i ochrony rynku szacuje się, na zaledwie 1%, jednak absolutnie nie pozwala to na lekceważenie tego zjawiska, gdyż już na wschodnim krańcu Europy: w Rosji i byłych republi-

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

BEZPIECZEŃSTWO

BEZPIECZEŃSTWO

OCHRONA DLA TWOJEJ FIRMY I MARKI Spójrzmy prawdzie w oczy - Twoja firma musi lśnić, aby zagwarantować niepodważalną jakość Twoich produktów.

Zależy od tego zdrowie Twoich klientów oraz bezpieczeństwo Twojego biznesu.

Dlatego stale inwestujemy w rozwój Diversey® ClearKlens® - innowacyjnego rozwiązania dla higieny w przemyśle farmaceutyczno-kosmetycznym. Mając ponad 30 lat doświadczenia w zakładach produkcyjnych takich jak Twój, Sealed Air zobowiązuje się dostarczać niezawodne rozwiązania w zakresie utrzymania czystości. Ponieważ dbamy o bezpieczeństwo Twoich produktów tak samo jak Ty. Czy Twoja linia produkcyjna spełnia najlepsze standardy czystości?

Sprawdź jeszcze dziś na sealedair.com/foodcare/clearklens

®Reg. U.S. Pat. & Tm. Off. © Sealed Air Corporation (US) 2015. All rights reserved.

EFEKTYWNOŚĆ OPERACYJNA

BEZPIECZEŃSTWO

EFEKTYWNOŚĆ OPERACYJNA

WYDŁUŻENIE OKRESU TRWAŁOŚCI

BUDOWANIE MARKI

EFEK OPER

WYD OKRESU

38 | kach radzieckich ilość ta wzrasta do około 10-20%, nie wspominając o krajach Afryki, Azji i Ameryki Południowej, gdzie w niektórych rejonach fałszerstwa obejmują 30% legalnego rynku. Wiele z tych produktów trafia do krajów Europy zachodniej. Zdaniem ekspertów WHO i Interpolu, Polska znajduje się w grupie krajów podwyższonego ryzyka, czego powodem jest bezpośrednie sąsiedztwo z krajami byłego bloku radzieckiego [7]. Do tego dochodzi oczywiście handel poza legalnymi źródłami dystrybucji, czego nie sposób dokładnie ocenić. Pewne źródła przybliżają jednak, iż w przypadku najczęściej fałszowanych produktów, aż co trzeci zakup odbywa się nielegalnie.

W niektórych krajach np. Wielkiej Brytanii nastąpiło niemalże wyrównanie rynku legalnego i nielegalnego [8].

W listopadzie i grudniu 2008 r. w 27 krajach członkowskich dzięki holistycznej, międzynarodowej akcji celników udało się przechwycić 34 mln opakowań sfałszowanych leków. Na brukselskim lotnisku w ręce celników dostało się aż 2,2 miliona opakowań.

W 2009 r. według danych Europejskiej Federacji Stowarzyszeń Przemysłu Farmaceutycznego (EFPIA) w całej UE, nie było ani jednego kraju, gdzie nie odnotowano przypadków pojawienia się sfałszowanych produktów leczniczych [7]. Do skali problemu w Polsce, autorzy niniejszej publikacji odnoszą się w dalszej części.

powinny przeciwdziałać rozpowszechnianiu się fałszerstw produktów leczniczych. Jest to priorytetowe zarówno dla ograniczenia zagrożenia zdrowia publicznego jak i zwiększenia zaufania pacjentów do systemu państwowej opieki zdrowotnej i utrzymania profesjonalnego wizerunku jej przedstawicieli.

Regulująca rejestrację produktów leczniczych Europejska Agencja Leków (ang. European Medicines Agency, EMA) przywiązuje ogromną wagę do produktów sfałszowanych. W trakcie legalnej procedury wprowadzenia produktu leczniczego do obrotu zdarza się to jednak rzadko, niemniej jednak powinno być w sposób szczególny kontrolowane. Ważną rolę odgrywa współpracujący z EMA, podległy Radzie Europy, choć po części autonomiczny EDQM, czyli Dyrektoriat ds. Jakości Leków, którego zadaniem jest ochrona zdrowia publicznego UE poprzez rozwój, wsparcie, wprowadzanie i monitoring standardów jakości i bezpieczeństwa użycia leków [11]. EDQM prowadzi wiele cennych z punktu widzenia zdrowia publicznego projektów, takich jak Europejska Farmakopea, będąca legalnie obowiązującym, harmonizowanym, standardem dla państw członkowskich jak i podstawą dla kolejnego projektu o nazwie eTACT, powstałego w 2009 r., który ramię w ramię ze wspomnianą już wcześniej konwencją Medicrime przeciwdziała fałszerstwom leków i podobnym przestępstwom farmaceutycznym [ii]. W skutek aktywności dyrektoriatu powstała grupa robocza zajmująca

Sankcje prawne za przestępstwa farmaceutyczne Zgodnie z Rozporządzeniem (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 28 stycznia 2002 r. państwa członkowskie są odpowiedzialne zarówno za implementację i kontrolę przepisów unijnych jak i ustanowienie zasad dotyczących środków i kar mających zastosowanie w przypadku naruszenia prawa żywnościowego i paszowego. Jedyną wytyczną jest następujące zdanie: „Ustanowione środki i kary powinny być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające”. W tym przypadku znów pojawia się rozbieżność pomiędzy państwami członkowskimi. Kary są wyjątkowo łagodne, czasami ograniczone do konfiskat czy niewspółmiernych kar pieniężnych [7]. Dlatego właśnie, tak ważne są starania Rady Europy o uregulowanie prawnych aspektów przeciwdziałania przestępstwom farmaceutycznym w ramach tzw. konwencji Medicrime. Konwencja Medicrime nawołuje swoich członków do kryminalizacji, surowszej penalizacji jak i do międzynarodowej kooperacji ułatwiającej procedury sądowe w zakresie sfałszowanych produktów leczniczych. Obecnie konwencję Medicrime podpisało 22 z 55 członków [9]. Są to Austria, Armenia, Belgia, Cypr, Dania, Finlandia, Francja, Hiszpania, Mołdawia, Niemcy, Islandia, Lichtenstein, Luksemburg, Portugalia, Rosja, Szwajcaria, Turcja, Ukraina, Włochy, a także Maroko, Izrael i Gwinea.

W świetle polskiego prawa, w przypadku potwierdzonego wprowadzenia do obrotu sfałszowanego produktu leczniczego podmiot musi liczyć się z odpowiedzialnością administracyjną, cywilną, a przede wszystkim karną. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. - Prawo farmaceutyczne w art.124b odnosi się wprost do odpowiedzialności karnej: „ust. 1. Kto wytwarza sfałszowany produkt leczniczy lub sfałszowaną substancję czynną, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 5. Ust. 2. Tej samej karze podlega osoba, która dostarcza lub udostępnia odpłatnie albo nieodpłatnie sfałszowany produkt leczniczy lub sfałszowaną substancję czynną, lub przechowuje w tym celu sfałszowany produkt leczniczy lub sfałszowaną substancję czynną” [10].

się sfałszowanymi produktami (ang. Counterfeit/Illegal Medicines Working Group), której w ciągu 2 spotkań w 2012 r. udało się wprowadzić w życie system monitoringu rynku (ang. market surveillance scheme, MSS).

Na szczególną uwagę zasługuje także pierwsza sesja szkoleń technicznych zorganizowana wspólnie przez EDQM i jego polskiego członka Narodowy Instytut Leków (NIL) 4 i 5 września 2012 r. w Warszawie. Pozytywny odzew uczestników umożliwił decyzję o kontynuacji programu w 2013 r. Pozytywnie zaopiniowano też propozycję ściślejszej współpracy z innymi strukturami takimi jak kontrola celna, policja czy państwowe jednostki służby zdrowia [13].

Istotne jest również zwrócenie uwagi na obecną tendencję do szybkiej wymiany informacji. Każdego dnia w Europie wysyłane jest za pośrednictwem Internetu około 15 miliardów maili reklamujących produkty lecznicze, czyniąc sieć głównym sposobem rozprzestrzeniania się produktów sfałszowanych na starym kontynencie. Rozpoznawszy towarzyszące temu ryzyko, wydział do walki z przestępczością farmaceutyczną w Interpolu jest mocno zaangażowany w kontrolę sieci. Zgodnie z propozycją Europejskiego Sojuszu Dostępu do Bezpiecznych Leków (ang. European Alliance for Access to Safe Medicines) Interpol poprosił o współpracę policję, państwowe urzędy celne i regulacyjne, jak również nawet sektor prywatny, w tym firmy obsługujące karty kredytowe (Visa, Mastercard, Paypal), logistykę czy hurtownie [1]. Coroczny projekt PANGEA rozpoczęto już w 2008 r., natomiast od 2010 r. wymienia się również sfałszowane leki jako przechwycone, zatrzymane tudzież skonfiskowane w wyniku tej kooperacji produkty pochodzące z Internetu. Z roku na rok projekt rozrasta się, obejmując obecnie swoim zasięgiem ponad 99 państw [14].

Reakcja polskich agend rządowych Istotne dla pacjenta informacje odnaleźć można m.in. na stronie internetowej GIF-u. Oprócz podstawowych definicji, odpowiedzi na najczęściej zadawane przez pacjentów pytania, aptekarze mogą znaleźć materiały w postaci plakatów i ulotek. Plakat z hasłem: „sfałszowane leki zabijają”, opatrzony został ikonografią węża. Ponadto na stronie internetowej podano, że produktami leczniczymi

Agendy europejskie na straży przestrzegania prawa farmaceutycznego Ochrona zdrowia obywateli jest priorytetem każdego z państw członkowskich, a zatem i całej UE. Agencje i organy regulacyjne

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

39 najczęściej fałszowanymi są: leki z grupy sterydów anabolicznych, środki odchudzające oraz leki służące w leczeniu zaburzeń erekcji.

Według GIF-u produkty lecznicze dostępne w aptekach ogólnodostępnych, szpitalnych i punktach aptecznych są bezpieczne, co w opinii autorów niniejszego artykułu nie jest do końca prawdą i może „uśpić” czujność pacjentów. Również w legalnym obrocie obserwowana jest wzrastająca liczba leków sfałszowanych. Zapobieganie tej niekorzystnej tendencji jest jednym z wyzwań stojących przed ustawodawcami [15].

Podobne informacje znajdujemy na stronie ministerstwa zdrowia. Minister Zdrowia powołał Zespół ds. sfałszowanych produktów leczniczych (tj. Zespół do Spraw Fałszowania i Nielegalnego Obrotu Produktami Leczniczymi oraz Innymi Sfałszowanymi Produktami Spełniającymi Kryteria Produktu Leczniczego). W jego skład wchodzą m.in. Główny Inspektor Farmaceutyczny (przewodniczący), przedstawiciele GIF-u (zastępca przewodniczącego i sekretarz) oraz pozostałych 9 członków, wyznaczanych m.in. przez prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych oraz Produktów Biobójczych (URPLiWMiPB) [16].

Do zadań zespołu należy: a) analiza i ocena stanu oraz określenie skutków fałszowania produktów leczniczych, sprzedaży leków w nieuprawnionych miejscach oraz sprzedaży innych sfałszowanych produktów spełniających kryteria produktu leczniczego, ze szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa zdrowotnego społeczeństwa; b) informowanie Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego o ujawnionych sfałszowanych lekach, produktach leczniczych pochodzących z nielegalnego źródła oraz innych sfałszowanych produktach, spełniających kryteria produktu leczniczego – w celu umieszczenia ich w bazie danych, prowadzonej na stronie internetowej GIF; c) prowadzenie edukacyjnych kampanii społecznych dotyczących zagrożeń związanych z kupowaniem produktów leczniczych w nieuprawnionych miejscach [17].

cjanci zwalczający przestępczość gospodarczą zatrzymali trzy osoby podejrzane o handel przywożonymi nielegalnie z Czech, lekami zawierającymi substancje psychotropowe. Wśród zatrzymanych jest Słowak, który jak wstępnie ustalono, przemycił 12.600 tabletek specyfiku dla odbiorców z całego kraju [22]. Miesiąc wcześniej natomiast świętokrzyscy policjanci zatrzymali 22-letniego mieszkańca Gdańska, u którego w samochodzie zabezpieczono ponad 10 tysięcy ampułek ze sterydami [23]. Głównym miejsce nabywania sfałszowanych produktów leczniczych pozostaje internet, jednak podobnych produktów nie brakuje również na bazarach i targowiskach. W wyniku przeprowadzonej analizy chemicznej okazywało się, że w skład sfałszowanych produktów leczniczych, wchodził m.in. gips, czy suszona trawa [24].

OF narzędziem walki z lekami sfałszowanymi Jednym z nowych kierunków opieki farmaceutycznej w zmieniającym się świecie jest zapewnienie bezpiecznej terapii poprzez nowe narzędzia wspomagające jej prowadzenie oraz poprzez nowe usługi. Europejski Dyrektoriat ds. Jakości Leków, rozszerzył obecną definicję OF również o możliwość uniemożliwienia przez farmaceutów wprowadzenia do obrotu leków zafałszowanych lub przeterminowanych. Jedną z możliwości jaką już wkrótce będą posiadać farmaceuci pracujący w aptekach ogólnodostępnych to autentykacja produktowa. Proces ten polega na zweryfikowaniu tożsamości zadeklarowanego produktu. Pierwszy krok to identyfikacja, a następnie weryfikacja tożsamości produktu. Uwierzytelnianie i autoryzacja to hasła pokrewne, jednak odnoszące się ściśle do kwestii związanych z kryptografią – norma ISO/IEC CD 9798-1. Sam proces weryfikacji autentyczności produktów z zasady obejmuje szereg czynności, od oceny wiarygodności dostawcy, przez m.in. prostą weryfikację wizualną cech produktu (jakości opakowania, etykiet, oznakowania, itp.), aż po weryfikację dodatkowych elementów zabezpieczających (na przykład hologramów, itp.) [16]. Zatem system autoryzacji to jeden z bardzo istotnych elementów OF, rozumianej znacznie szerzej niż obecnie jest ona praktykowana w Polsce.

Liczne przypadki zafałszowań w Polsce Według ekspertów należy oczekiwać, że z roku na rok rynek leków sfałszowanych będzie wzrastał [18]. Ponadto z ostatniego badania światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wynika, że wśród suplementów diety aż połowa zawiera substancje, które nie są wymienione na opakowaniu. Każda taka substancja może potęgować działania niepożądane u pacjenta [19]. Jedna z regionalnych gazet donosiła w 2009 roku, że 20-letni student z Trójmiasta zakupił przez internet tabletki zawierające roślinne sterydy. W konsekwencji doszło do wystąpienia u pacjenta żółtaczki. Przyczyny takiego objawu jak i dalszy los pacjenta nie podano do wiadomości publicznej [20]. Policjanci zajmujący się przestępczością gospodarczą co roku zabezpieczają tysiące sfałszowanych leków. Na terenie Polski, tylko w ciągu trzech kwartałów 2011 r. policjanci wszczęli 231 postępowań w związku z walką z nielegalnym obrotem produktami leczniczymi. Przed 2011 r. było takich spraw około 350 rocznie.

Według policji nielegalne produkty lecznicze pochodzą głównie z krajów azjatyckich. W grudniu 2011 roku, wskutek międzynarodowej akcji policji Operation Pangea IV policjanci zabezpieczyli ponad 8.700 produktów leczniczych stosowanych na potencję, blisko 2 kilogramy hormonów i sterydów, ponad 660 opakowań leków odchudzających. W 2011 r. przejęto około 65 tysięcy opakowań, blisterów, tabletek, kapsułek, saszetek, butelek i ampułek oraz 70 kg substancji sproszkowanej (prawie 9.500 leków na potencję i ponad 54.000 sztuk suplementów diety) [21]. W czerwcu 2011 r. poli-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

System autentyfikacji produktów leczniczych Zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem, wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej zobowiązane są do uszczelnienia łańcucha dystrybucji farmaceutycznej. Przejawia się to m.in. za pomocą sprzeciwu wobec wszelkich ingerencji przez strony nieupoważnione do partycypowania w łańcuchu produkcji, dostaw i dystrybucji. Jednym z narzędzi mającym na celu realizację tego zadania jest ustanowienie systemu autoryzacji leków. W Wielkiej Brytanii system autoryzacji leków jest stosowany w aptekach od ponad 5 lat.

Przyjęta wiosną 2011 roku Dyrektywa Unijna skierowana przeciwko wprowadzeniu do legalnego obrotu sfałszowanych leków, definiuje, jako podstawowy środek ostrożności wprowadzenie dodatkowych zabezpieczeń na opakowaniach produktów leczniczych. Ten unikatowy identyfikator mógłby przybrać formę kodu kreskowego, który umożliwi sprawdzenie autentyczności przed, lub w momencie realizacji recept w aptece. Kod ten powinien pojawić się na wszystkich lekach na receptę, z pewnymi wyjątkami, które powinny być wcześniej określone poprzez analizę ryzyka sfałszowania. Prawdopodobieństwo zakupu sfałszowanych produktów leczniczych, wyrobów medycznych oraz farmaceutyków dostępnych bez recepty, implikuje konieczność wyposażenia ich w unikatowe identyfikatory. W przypadku przepakowywania le-

4/2015

40 | ków przez podmioty prowadzące import równoległy, zabezpieczenia znajdujące się na oryginalnym opakowaniu mają być zastąpione ekwiwalentnymi oznaczeniami.

przy wsparciu technologicznym firmy IBM. Ma na celu umożliwienie wszystkim podmiotom zaangażowanym w łańcuch dystrybucji farmaceutycznej kontroli autentyczności leków w czasie rzeczywistym, a tym samym uniknięcie wydawania pacjentom sfałszowanych leków. System eTact funkcjonuje dzięki jednej, scentralizowanej bazie danych online i korzysta z unikatowych identyfikatorów, które muszą pojawić się na każdym opakowaniu produktu leczniczego. Identyfikator oznacza dwuwymiarowy kod matrycowy zawierający numer partii, datę ważności oraz datę produkcji. Istnieją dwa kluczowe elementy odróżniające projekt eTact, od innych systemów identyfikacji, które już działają lub są w fazie rozwojowej.

Po pierwsze, jego twórcy chcą umożliwić pacjentom sprawdzenie autentyczności leków we własnym zakresie, za pośrednictwem internetowej aplikacji lub poprzez zeskanowanie matrycowego kodu przy użyciu telefonu komórkowego z odpowiednią funkcją. Dla EDQM takie rozwiązanie ma nadrzędne znaczenie, ze względu na ogromne ilości produktów leczniczych na receptę i OTC sprzedawanych bez nadzoru; zazwyczaj przez „apteki internetowe” w wielu krajach europejskich. Z drugiej strony, kontrola i zarządzanie sys-

Ryc. 2,3. Opakowanie produktu leczniczego z unikatowym kodem seryjnym Dokładna charakterystyka zabezpieczeń do umieszczania na opakowaniach, jak również forma systemu autoryzacji nie zostały jeszcze okreslone przez Komisję Europejską. Państwa członkowskie będą mogły wtedy skorzysta z okresu przejściowego trwającego 3 lata w celu wprowadzenia niezbędnych zmian zabezpieczających łańcuch dostaw. Natomiast kraje, w których efektywny system autoryzacji już działa, mogą skorzystać z wydłużonego okresu przejściowego (6 dodatkowych lat). Dzięki dalekowzroczności niezależnych farmaceutów w Belgii, belgijski parlament ma czas do 2023 roku na wprowadzenie w życie nowych przepisów. Metody identyfikacji i uwierzytelniania leków, które są w ciągłej fazie rozwoju w Europie, oraz środki technologiczne użyte przez ich twórców będą miały decydujący wpływ na ostateczną treść aktów proponowanych przez Komisję Europejską. Belgian Pharmacy Association (APB) aktywnie uczestniczy w debatach dotyczących problemu sfałszowanych leków, przez co lokuje swoją pozycję jako przedstawiciel The Pharmaceutical Group of the European Union (PGEU), broniąc interesów europejskich farmaceutów wobec innych zainteresowanych stron. Na poziomie europejskim istnieją dwie konkurencyjne wizje systemu: projekt eTact – w modelu tym za zarządzanie systemem autoryzacji odpowiedzialne będą władze publiczne; jak również projekt ESM (The European Stakeholder Model) – model, w którym zarządzanie systemem będzie prowadzone bezpośrednio przez podmioty zaangażowane w obrót produktami leczniczymi.

temem eTact oraz strumień danych generowanych przez jego użytkowanie nie mogą być powierzone branżowym udziałowcom, lecz są skierowane ku sektorowi publicznemu (samemu EDQM i krajowym instytucjom rządowym). Według autorów projektu, władze publiczne powinny zapewnić ścisłą gwarancję w zakresie ochrony poufności i danych osobowych pacjentów. Ostatecznie celem Rady Europejskiej jest zapewnienie dostępu do systemu dla wszystkich krajów podlegających Farmakopei Europejskiej, jak również krajom poza nią. Innymi słowy, autoryzacja powinna rozciągać się poza granice UE. Jednakże warunkiem uczestnictwa w programie eTact jest m.in. rozwiązanie drażliwej kwestii finansowania – EDQM oznajmił już brak funduszy na rozwój projektu na obszarze kontynentu. System eTact istnieje tylko w wersji demo i nie został przetestowany w warunkach odzwierciedlających rzeczywiste sytuacje. Najistotniejsze jest jednak to, że projekt nie ma poparcia wśród głównych podmiotów działających w branży farmaceutycznej i medycznej [27].

Rozwiązania nie tylko dla Unii Europejskiej Dyrektywa oddziałuje w sposób bezpośredni na kraje członkowskie Unii Europejskiej, jak również w sposób pośredni na inne państwa poza Wspólnotą. Dzieje się tak dlatego, że obok dużych kosztów, jakie niewątpliwie generowane są w wyniku implementacji nowego prawa, autentyfikacja daje szereg nowych możliwości.

Powszechnie podkreślany jest wpływ proponowanych zmian na wzrost compliance pacjentów. Szeroko komentowane jest wprowadzenie rozwiązań do Szwajcarii, m.in. z uwagi na silne porozumienie handlowe ze Wspólnotą Europejską. W szwajcarskiej, eksperckiej dyskusji wiele mówi się o tym, jak wielkim zagrożeniem dla zdrowia publicznego są leki sfałszowane dostępne w legalnym łańcuchu dystrybucji. Autentyfikacja niweluje potencjalne zagrożenia do minimum, ponadto pozytywnie wpływa na aspekty kliniczne, co zostało już wcześniej zasygnalizowane [26].

Projekt ESM Model opisany przez projekt ESM zakłada, że wykwalifikowani specjaliści są najlepiej przygotowani do projektowania, a przede wszystkim, do zarządzania systemem uwierzytelniania leków z optymalizacją stosunku kosztów do korzyści. Zagadnienie to jest oparte na wstępnych pracach EFPIA (ang. The European Federation of Pharmaceutical Industries and Associations - stowarzyszenie reprezentujące przemysł farmaceutyczny w Europie), które zrealizowały w 2009 roku pierwszy projekt pilotażowy (przeprowadzony w warunkach rzeczywistych – obejmował 25 szwedzkich aptek ogólnodostępnych). Celem programu pilotażowego było wykazanie skuteczności i opłacalności tego systemu.

Od ubiegłego roku, projekt ESM podlega dokumentowi Memorandum of Understanding. Dokument ten określa nie tylko techniczne i praktyczne aspekty systemu autoryzacji leków, ale co ważniejsze, będzie również zabezpieczał prawa i interesy poszczególnych udziałowców (tzn. obecnie czterech członków: EFPIA, PGEU - ang. Pharmaceutical Group of the European Union, GIPR i EAEPC, który opowiada się za importerami równoległymi). Memorandum przewiduje prawo veta dla każdego z partnerów w stosunku do wszelkich zmian w projekcie, które mogą wystąpić w przyszłości.

Istotnym aspektem jest również fakt, że każdy korzystający z systemu pozostanie jedynym właścicielem generowanych przez siebie danych. Innymi słowy, informacje uzyskiwane podczas spraw-

Cel, metoda Celem artykułu jest pokazanie mechanizmów wdrażania przepisów europejskiej dyrektywy ds. leków sfałszowanych. Implementacja europejskich regulacji, na grunt polskiego porządku prawnego, przyczyni się do zmiany praktyki aptecznej. W artykule dokonano przeglądu najważniejszych zagadanień związanych z procesem autentyfikacji produktów leczniczych.

Projekt eTACT Rada Europejska poprzez instytucję European Directorate for the Quality of Medicines & Healthcare (EDQM) oficjalnie zaprezentowała projekt eTact. Ten system identyfikacji został opracowany

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

®

OFERUJEMY ROZWIĄZANIA DLA

PRZEMYSŁU FARMACEUTYCZNEGO

* Masowa serializacja * Nadruk tekstu i kodów 2D data matrix * Weryfikacja jakości za pomocą kamer * Zgodność z wytycznymi GS1 oraz wymaganiami farmaceutycznymi * Aplikacja etykiet Tamper – Evident * Dostosowanie do potrzeb użytkownika * Zdalne zarządzanie maszynami * Integracja z zewnętrznymi systemami informatycznymi.

Nasze aplikacje są poparte licznymi referencjami.

Firma Inżynierska Tadeusz Wędzony 30-121 Kraków, ul. Bronowicka 133 +48 12 637 95 55 firma@wedzony.com.pl www.wedzony.com.pl

42 | dzania autentyczności leku w aptekach nie będą dostępne innym podmiotom bez uprzedniej zgody osoby wydającej produkt leczniczy. Projekt ESM ma weryfikować autentyczność leków podczas wydawania produktu w aptece, dzięki unikalnym identyfikatorom (kodom) na każdym opakowaniu, zharmonizowanym w całej UE. Kod ten będzie zawierał między innymi numer partii oraz datę ważności, całość w postaci dwuwymiarowego kodu matrycowego.

Jedną z głównych zalet tego projektu jest jego elastyczność.

Europejski ośrodek pozwoli przemysłowi na wprowadzenie unikalnych identyfikatorów w systemie scentralizowanym. To centrum będzie również zapewniało operacyjność pomiędzy różnymi bazami danych, tzw. „satelitami”, które będą używane do weryfikacji autentyczności leków. Współpraca ze zdecentralizowanymi bazami danych (krajowymi lub regionalnymi) pozwoli na elastyczność współpracy podczas realizacji konkretnego zagadnienia systemu autoryzacji. Powinno to również umożliwić np. „połączenie” istniejącego, belgijskiego systemu z europejską centralą przy minimalnym dostosowaniu technicznym. Centrala będzie zarządzana przez spółkę non-profit, która będzie włączać wszelkich abonentów memorandum, podczas gdy zarządzanie systemami krajowymi będzie wspierane przez lokalne podmioty. Decyzja farmaceutów dotycząca przyłączenia się do projektu zainicjowanego przez EFPIA nie była łatwa. PGEU podjęło tą decyzję ze względu na założenie, że projekt ten będzie stanowił rozwiązanie, które pomimo niedoskonałości, obecnie najlepiej odpowiada potrzebom i wymaganiom przemysłu farmaceutycznego.

System ESM umożliwia dostosowanie go do warunków i rozwiązań technologicznych panujących w danym kraju. Gwarantuje również, że proponowane rozwiązania nie przekroczą celów wyznaczonych przez prawo UE, a jednocześnie dadzą optymalne wyniki analizy efektywności kosztów. Farmaceuci uzyskają także pewność, że będą pracować z systemem, który nie zagrozi ich kluczowej roli w zakresie monitorowania bezpieczeństwa pacjentów oraz właściwej jakości produktów leczniczych.

• producenci leków z dowolnego kraju europejskiego będą przesyłać zbiory unikalnych kodów leków do jednej bazy danych; • analiza kosztów wykazała, że jest to rozwiązanie najbardziej efektywne; • żadne dane dotyczące wydawanych leków w aptekach nie będą przechowywane w EU Central hub, ponieważ weryfikacja będzie się odbywać na poziomie systemu narodowego; • niektóre kraje, które nie będą uczestniczyć w tworzeniu systemu narodowego lub regionalnego (dotyczyć to będzie krajów o bardzo małej liczbie ludności i aptek) będą mogły wykorzystywać pewne elementy EU Central hub do weryfikacji autentyczności leków; • rozwiązanie oparte na EU Central hub będzie jednak dawało dużą swobodę tworzenia systemów narodowych połączonych z europejskim repozytorium w oparciu o wykorzystanie odpowiednich standardów przesyłania danych [29].

Akty delegowane Tekst europejskiej dyrektywy, dążącej do zapobiegania wprowadzeniu sfałszowanych produktów do łańcucha dystrybucji farmaceutycznej, określa jedynie ogólną zasadę funkcjonowania zabezpieczeń, które mają być dołączone do opakowania leku. Poprzez jeden lub więcej aktów prawnych, zostaną przedstawione zarówno procedury techniczne, jak i aspekt praktyczny. Doprecyzować należy m.in.: a) charakterystykę i techniczne specyfikacje dotyczące sposobu korzystania z unikatowego identyfikatora (standardowy kod kreskowy lub dwuwymiarowy kod matrycowy z różnymi informacjami, które zostaną zawarte w tym kodzie, takimi jak numer partii, data ważności itp.); b) zasady i warunki weryfikacji tych środków bezpieczeństwa (systematyczna kontrola przez farmaceutę w czasie lub przed wydaniem farmaceutyków, kontrola losowa, systematyczne kontrole w hurtowniach itp.); c) przepisy ustawowe, które będą obowiązywały w kwestii ustanowienia, zarządzania i dostępności systemu rejestracji, który to z kolei będzie kierował środkami bezpieczeństwa; d) listę medykamentów lub kategorii leków podlegających określonym środkom bezpieczeństwa (zarówno produktów leczniczych na receptę jak i OTC); e) Procedury obowiązujące w momencie przedostania się sfałszowanych leków do łańcucha dystrybucji.

Ogólnoeuropejskie systemy weryfikacji leków W opinii ekspertów największą efektywność oraz elastyczność powinien zapewnić system oparty na europejskim repozytorium danych, w którym unikalne numery seryjne leków przekazywane przez producentów bedą przechowywane tylko przez określony czas (EU Central hub) i następnie będą przesyłane do systemów narodowych i regionalnych [28]. Dotychczasowe doświadczenia z funkcjonowania takiego systemu w Belgii i w Turcji wskazują, że średni czas odpowiedzi bazy danych w trakcie weryfikacji jest krótszy niż 0,2 sekundy. Obecnie prowadzone są wnikliwe testy wydajności łączy internetowych w różnych krajach europejskich.

Przewidywane są również procedury w przypadku uszkodzenia łącza internetowego lub systemu informatycznego w aptece.

Unikalne numery leków będą tworzone w oparciu o algorytm liczb losowych, aby nie było możliwe ich odgadnięcie. W celu zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa przyjęto założenie, że prawdopodobieństwo „odgadnięcia” właściwego unikalnego numeru seryjnego leku powinno być mniejsze niż 1/10000.

Algorytm randomizacji powinien być na tyle skomplikowany, aby nie było możliwe odgadnięcie numerów seryjnych na podstawie dwóch lub większej liczby próbek. Podstawą funkcjonowania tego systemu będzie weryfikacja w momencie wydawania leku w aptece.

Za takim systemem przemawiają następujące argumenty: • EU Central hub zapewnia sprawne przesyłanie danych na terenie całej Europy;

Wstępna propozycja opracowana przez Komisję Europejską była przedmiotem konsultacji publicznych do końca listopada 2011 roku. Wszystkie zainteresowane strony (organizacje lub pojedyncze osoby) mogły na odpowiedzieć na poruszane zagadnienia konsultacji publicznych do końca kwietnia 2012 roku.

Wkrótce po opublikowaniu Aktów Delegowanych rozpocznie funkcjonowanie centralne repozytorium unikalnych kodów seryjnych na poziomie ogólnoeuropejskim (EU Central hub), którego funkcjonowanie będzie nadzorowane przez European Medicines Verification Organisation (EMVO). PGEU (Pharmaceutical Group of the European Union) będzie zgodnie z decyzjami podjętymi na Walnych Zgromadzeniach w roku 2013 i 2014 jednym z pięciu pełnoprawnych Członków EMVO. Po uruchomieniu EU Central hub będą podłączane do tego repozytorium systemy w poszczególnych krajach europejskich [30].

Unikalne kody na poziomie ogólnoeuropejskim W roku 2015 jednym z głównych zagadnień w ramach prac PGEU będzie rozpoczęcie funkcjonowania (najprawdopodobniej

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

43 w marcu lub w kwietniu) przez European Medicines Verification Organisation (EMVO) – organizacji nadzorującej funkcjonowanie centralnego repozytorium unikalnych kodów seryjnych na poziomie ogólnoeuropejskim (EU Central hub). Komisja Europejska wspiera tworzenie i funkcjonowanie ogólnoeuropejskiego systemu weryfikacji leków opartego na europejskim repozytorium danych (EU Central hub) w ramach modelu współpracy (stakeholder model) organizacji reprezentujących podmioty uczestniczące w dystrybucji leków – aptekarzy, producentów leków (innowacyjnych i generycznych), hurtowni farmaceutycznych, importerów równoległych, szpitali oraz producentów leków OTC [31].

Współpraca będzie miała szeroki zakres, skupiać się będzie jednak na wymaganiach dotyczących funkcjonowania systemu.

Definiować będzie to obszerny dokument opracowywany w ciągu ostatnich kilkunastu miesięcy, zawierający ogólny opis systemu weryfikacji leków, zasady wdrożenia i nadzoru nad funkcjonowaniem tego systemu, ze szczególnym uwzględnieniem wydajności, bezpieczeństwa danych oraz trybu postępowania w sytuacjach wyjątkowych lub awaryjnych. Dokument ten zawiera wiele szczegółów technicznych oraz opisy poszczególnych sytuacji, które mogą wystąpić w trakcie funkcjonowania systemu weryfikacji leków [32].

EMVO krokiem do przodu

Na wzór angielski, czy niemiecki?

Istotnym elementem współpracy jest opracowanie statutu European Medicines Verification Organisation (EMVO) zawierającego siedem głównych rozdziałów, w których określone zostały w szczególności: I - nazwa, miejsce rejestracji, cel i okres funkcjonowania II - rodzaje członków, prawa i obowiązki członków, rezygnacja lub zawieszenie w prawach członka, składki członkowskie, III - skład i terminy walnych zgromadzeń, wymagania dotyczące quorum i większości w głosowaniach (PGEU będzie miało prawo veta w kluczowych kwestiach) , prawa głosu, protokoły z posiedzeń, IV - zarządzanie funkcjonowaniem systemu przez Radę Dyrektorów V - rok budżetowy, budżet, audyt VI - możliwości zmiany statutu VII - ogólne zasady dotyczące stosowania prawa oraz języka do komunikacji.

W dniu 22 września 2014 r. funkcjonujące europejskie repozytorium danych (EU Central hub) zostało połączone z uruchomionym już w Niemczech systemem weryfikacji autentyczności leków securPharm. Rozwiązanie zostało zaprezentowane w Brukseli członkom Komisji Europejskiej oraz grupom ekspertów z poszczególnych krajów członkowskich Unii Europejskiej. W chwili obecnej osiągnięte zostało porozumienie pierwszych pięciu pełnoprawnych członków EMVO: • European Federation of Pharmaceutical Industries and Associations (EFPIA) - reprezentuje producentów leków innowacyjnych • European Association of Pharmaceutical Full-Line Wholesalers (GIRP) - reprezentuje ogólnokrajowe hurtownie farmaceutyczne o szerokim asortymencie • Pharmaceutical Group of the European Union (PGEU) - reprezentuje europejskich farmaceutów • European Association of Euro-Pharmaceutical Companies (EAEPC) - reprezentuje licencjonowanych dystrybutorów równoległych • European Generic Medicines Association (EGA) - reprezentuje producentów leków generycznych.

Aktywność należało również nakierować na opracowanie tzw.

Business Planu EMVO. Zawierającego szczegółowy plan kosztów wdrożenia oraz nadzorowania funkcjonowania europejskiego repozytorium danych (EU Central hub) na lata 2015-2024, jak również ocenę ryzyka politycznego, technicznego, finansowego i prawnego wynikającego z utworzenia i funkcjonowania EMVO. Należy zwrócić uwagę, że chociaż roczny budżet EMVO będzie wynosić średnio około 3,4 mln Euro (za wyjątkiem roku 2015 w którym wysokość budżetu wynosi prawie 4,9 mln Euro ze względu na koszty opracowania i wdrożenia systemu). Roczna składka pięciu pełnoprawnych członków EMVO będzie wynosiła 400 tys. Euro, z czego roczna składka członkowska PGEU będzie wynosiła 80 tys. Euro (w roku 2015 składka PGEU będzie wynosiła 50 tys. Euro, ponieważ EMVO rozpocznie funkcjonowanie najprawdopodobniej w 2015r.).

Zgodnie z dyrektywą techniczne koszty funkcjonowania repozytorium danych będą ponosić producenci leków oraz podmioty odpowiedzialne [33].

Porównanie istniejącego systemu operacyjnego Aegate National System z pilotażowym securPharm w Niemczech, pokazuje różnice w skali i możliwości, do których usługodawca musi być przygotowany w procesie wspierania poszczególnych krajów na szczeblu lokalnym: Kryterium

Aegate National Stakeholder System

Niemcy SecurPharm

Kraje operacyjne

3

1 pilotażowy

Ilość weryfikacji autentyczności produktów leczniczych

3,3 miliarda

15,2 miliona

Liczba produktów leczniczych

2,754

179

Liczba wytwórców produktów leczniczych

92

25

Ilość aptek włączonych do systemu

15,595

387

Czas realizacji usługi [Belgia]

180 ms całkowity czas

Przynajmniej 500 ms: składa się z 230 ms weryfikacji i 270 ms czas dostarczenia

Aptekarze z prawem głosu PGEU mogłoby zrezygnować z członkostwa w EMVO i oszczędzić w ten sposób 80 tys. Euro rocznie, ale wówczas europejscy aptekarze nie mieliby żadnego wpływu na tworzenie oraz nadzorowanie funkcjonowania europejskiego repozytorium danych (EU Central hub). Wyjątkowo trudne byłoby też - nie będąc członkiem EMVO - sprawować skuteczny nadzór nad bezpieczeństwem gromadzonych danych transakcyjnych aptek. Ponadto, jednym z ważnych zadań EMVO jest również aktywny udział w opracowywaniu standardów i wytycznych (Blueprint) dla tworzonych systemów weryfikacji leków w poszczególnych krajach, które będą współpracowały z EU Central hub. W zakresie zadań EMVO będzie również

Tabela 1. Porównanie istniejącego systemu operacyjnego Aegate National System z pilotażowym securPharm w Niemczech.

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

44 | opracowanie specyfikacji technicznej interfejsu EU Central hub oraz systemów narodowych poprzez wytypowane do tego celu firmy informatyczne [33].

milionów euro. Również niekorzystnie na proponowane zmiany zareagował Związek Pracodawcy Hurtowni Farmaceutycznych RP. Według organizacji już teraz działalność dystrybucyjna na lekach refundowanych jest nieopłacalna i hurtownie dopłacają do utrzymywanych zapasów [20].

Wprowadzenie zmian na grunt polskiego systemu 8 stycznia 2015 r. została ogłoszona nowelizacja Prawa Farmaceutycznego (ustawa z dnia 19 grudnia 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo farmaceutyczne oraz niektórych innych ustaw). Większość z zaproponowanych zmian, weszły w życie po 30 dniach od opublikowania w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej. Jak już wspomniano w niniejszej pracy nowe przepisy wprowadzają definicję sfałszowanego produktu leczniczego, nieznaną dotąd instytucję pośrednika w obrocie hurtowym produktami leczniczymi oraz precyzuje wymogi dotyczące obrotu hurtowego i detalicznego produktami leczniczymi. Ponadto, ustawa wprowadza wymogi dotyczące wytwarzania, importu i obrotu substancją czynną (związane jest to z tzw. Dobrą Praktyką Wytwarzania i ma istotne znaczenie dla przemysłu farmaceutycznego) [35].

Zmieniające się przepisy prawa (również te, które zostaną wprowadzone w przyszłości) mają na celu utworzenie szczelnego systemu nadzorującego dystrybucję produktów leczniczych od producenta, poprzez wszystkich pośredników sprzedaży hurtowej i detalicznej, aż do końcowego odbiorcy. Zgodnie z zamysłem ustawodawcy należy stworzyć system zabezpieczeń, które powinny umożliwić weryfikację autentyczności i identyfikację opakowań oraz przewidywanie możliwości znalezienia dowodów ewentualnych naruszeń. Założono, że temu obowiązkowi podlegać będą wszystkie produkty lecznicze o kategorii dostępności Rp (wydawane na podstawie recepty lekarskiej) oraz te z grupy OTC, dla których istnieje wzmożone ryzyko zafałszowania [36].

Zaproponowane rozwiązania stanowią jedynie nadbudówkę dotychczasowego systemu inspekcji i współpracy międzynarodowej, nie są jednak nowoczesnymi narzędziami, które mogą być wykorzystane w celu zapewnienia pacjentowi dostępu do bezpiecznych produktów leczniczych.

W obecnej sytuacji jednym ze sprawdzonych systemów, który działa jest system brytyjskiej firmy Aegate, który daje możliwość zrealizowania wszystkich założeń dyrektywy 62/2011/EU, w zakresie śledzenia drogi produktu leczniczego od momentu wytworzenia substancji czynnej, aż do wydania produkt leczniczego w aptece.

Co więcej, systemy Dokumentacji Medycznej Pacjenta (DMP) wraz z systemem Aegate oraz systemami EPOS, obecnie dostępnymi na polskim rynku mogą wspomagać monitoring ilości popełnianych błędów typu dispensing error, popełnianych przez famracutow i technikow farmacutyczncyh, oraz innych błędów popełnianych na przyklad przez lekarzy [38]. Połączenie trzech systemów komputerowych daje możliwość zrealizowania wszystkich założeń dyrektywy 62/2011/EU., System umożliwia śledzenie drogi produktu leczniczego poprzez: a) system kodowania informacji na drodze jaką przebywa produkt leczniczy od wytwórcy do pacjenta; b) stworzenie dokumentacji medycznej pacjenta w systemie aptecznym.

Wszelkie narzędzia technologiczne, jak i edukacyjne, zastosowane w tym systemie takie jak: czytelny interfejs, historia medyczna pacjenta, centralny rejestr pacjenta, zabezpieczenie przed sfałszowaniem leków, baza interakcji leków oraz system komunikacji miedzyzmianowej, są rozwiązaniami na najwyższym poziomie technologicznym. Na szczególną uwagę zasługuje fakt niedostatecznego informowania pacjenta o niepożądanych działaniach leku, a także o możliwych konsekwencjach nieprzyjmowania leków. Informacje o tym charakterze są kluczowe nie tylko dla bezpieczeństwa pacjenta, ale także dla wspomnianego już stopnia przestrzegania zaleconego schematu zażywania leków. Problem nieprzestrzegania zaleceń lekarskich (ang. treatment non–adherence) jest problemem powszechnym, zwłaszcza w leczeniu chorób przewlekłych. Rola farmaceuty w poprawie przestrzegania zaleceń jest nie do przecenienia. Wspomaganie tego procesu przez rożnego rodzaju systemy elektroniczne jest niezbędne do prowadzenia prawdziwej opieki farmaceutycznej tak jak ma to miejsce w innych krajach [39, 40].

Ustawa Prawo Farmaceutyczne i ustawa o Izbach Aptekarskich definiują zakres usług farmaceutycznych świadczonych przez polskiego farmaceutę. Art. 2a ustawy o izbach aptekarskich mówi: ‚Wykonywanie zawodu farmaceuty ma na celu ochronę zdrowia publicznego i obejmuje udzielanie usług farmaceutycznych polegających w szczególności na: udzielaniu informacji o produktach leczniczych i wyrobach medycznych [41, 42]. Natomiast Ustawa Prawo Farmaceutyczne w art. 86 definiuje, że nazwa apteka zastrzeżona jest wyłącznie dla miejsca świadczenia usług farmaceutycznych obejmujących udzielanie informacji i porad dotyczących działania i stosowania produktów leczniczych oraz wyrobów medycznych będących przedmiotem obrotu w aptekach i hurtowniach farmaceutycznych.

W związku z transpozycją dyrektywy 2011/64/WE dotyczącej zapobiegania wprowadzeniu do obrotu produktów leczących sfałszowanych i podrobionych, oraz w związku z uzasadnieniem skutku regulacji nowelizacji ustawy prawo farmaceutyczne, proponuje się przyjąć następujące uwagi i propozycje rozwiązań, które będą stanowiły skuteczne narzędzie zapobiegania wprowadzaniu w Polsce leków sfałszowanych i podrobionych, oraz będą skutecznym narzędziem wydawania leków bez błędów określanych jako dispensing error [37]. a) proponowane rozwiązania, których generacja takich kosztów dotyczy: – zwiększenie zatrudnienia oraz wyszkolenie nowych inspektorów; – konieczność wykonywania regularnych inspekcji u wytwórców importerów i dystrybutorów; – rozbudowanie bazy EudraGMP; – wprowadzenie systemu Site tzn. rejestru wytwórców, importerów i dystrybutorów; – wydawanie przez GIF certyfikatów Dobrej Praktyki Dystrybucji (DPD); – zatrudnienie nowych pracowników przez inspektoraty farmaceutycznej oraz dostosowanie systemu informatycznego GIF; – dostosowanie pomieszczeń hurtowni i zapewnienie współpracy z organami ścigania.

Związek Pracodawców Przemysłu Farmaceutycznego RP oszacował koszty z wprowadzenia dyrektywy europejskiej dla polskiego przemysłu farmaceutycznego. Według tych wyliczeń, koszty dostosowania samych linii produkcyjnych wyniosą minimum 48

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

45 W związku z powyższym, udzielanie rzetelnej informacji o leku, jak również wydanie właściwego preparatu jest elementem OF. Polska inwestycja w rozwój oraz wdrożenie systemu autoryzacji produktów leczniczych do wytwórni farmaceutycznych, hurtowni i aptek w pełni zagwarantuje wydanie właściwego, oryginalnego produktu. System autoryzacji eliminuje możliwość dostania się zafałszowanej substancji lub produktu leczniczego do łańcucha dostaw. Ponieważ bezpieczna farmakoterapia to jedno z zadań OF, co jest zgodnie z wytycznymi opublikowanymi przez Europejski Dyrektoriat do Spraw Jakości Leków (EDQM), wprowadzenie systemu autoryzacji leków na polski rynek powinno być absolutnym priorytetem dla prawodawców, jak również wszystkich instytucji związanych z prowadzeniem obrotu produktami leczniczymi [24].

Zespół ds. Sfałszowanych Produktów Leczniczych Wychodząc naprzeciw zagrożeniom związanym z produktami leczniczymi sfałszowanymi polskie agendy rządowe podjęły działania prawne. Głównym zadaniem jest koordynacja działań wielu podmiotów celem zwiększenia skuteczności i efektywności działania. W dniu 9 listopada 2007 r. na wniosek Głównego Inspektora Farmaceutycznego, Minister Zdrowia powołał do działania na drodze Zarządzenia międzyresortowy Zespół do Spraw Sfałszowanych Produktów Leczniczych (Dz. Urz.MZ z 2007 r., Nr 17, poz. 92).

W skład Zespołu, oprócz Głównego Inspektora Farmaceutycznego, pełniącego funkcję przewodniczącego Zespołu, weszli przedstawiciele Ministra Zdrowia, Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Głównego Inspektora Sanitarnego, Prokuratora Krajowego, Komendanta Głównego Policji, Szefa Służby Celnej i Dyrektora Narodowego Instytutu Leków. Ze względu na fakt wzrostu skali problemu, w dniu 9 września 2010 r. w miejsce dotychczasowego Zespołu, Minister Zdrowia powołał na drodze Zarządzenia międzyresortowy Zespół do Spraw Fałszowania i Nielegalnego Obrotu Produktami Leczniczymi oraz Innymi Sfałszowanymi Produktami Spełniającymi Kryteria Produktu Leczniczego (Dz. Urz. MZ z 2010r., Nr 11, poz.

67). Na mocy powyższego Zarządzenia do Zespołu dołączyli przedstawiciele Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Głównego Lekarza Weterynarii. Zmianie uległy również zadania Zespołu, które zostały rozszerzone, a ich realizacja powinna zapewnić wdrożenie skutecznych rozwiązań w zakresie ograniczenia zjawiska fałszowania produktów leczniczych. Aktualnie do zadań Zespołu należy podejmowanie działań mających na celu zminimalizowanie zjawiska obrotu sfałszowanymi produktami leczniczymi, a także obrotu lekami sprzedawanymi w miejscach nieuprawnionych oraz innymi sfałszowanymi produktami spełniającymi kryteria produktu leczniczego ze względu na niezadeklarowaną zawartość substancji czynnych. Nowe zadania dotyczą również planowania i wdrażania działań z zakresu udostępniania informacji o sfałszowanych produktach leczniczych, lekach pochodzących z nielegalnego źródła oraz przeprowadzania edukacyjnych kampanii społecznych dotyczących zagrożeń związanych z nabywaniem produktów leczniczych w miejscach nieuprawnionych [43].

jawność publicznej dyskusji. Proces formowania zarządu jak również nabór osób i organizacji wchodzących w skład NMVO musi być zgodny z wytycznymi EMVO. Brak reakcji z strony NRA oraz pozostałych środowisk aptekarskich budzić może zatem uzasadniony niepokój [44]. Korzyści wynikające z tych skutków transformacji obejmują: rekrutację do badań klinicznych, wykorzystywanie znaczących umiejętności farmaceutów do stosowania leków i zachowania pacjentów, a także lepsze zrozumienie popytu.

Podsumowanie Z udokumentowaną historią przeskanowania 3,3 miliarda zeskanowanych leków, ze średnią ilością 200 tys. weryfikacji w ciągu godziny z 18 tys. punktów dyspensujących produkty lecznicze, Aegate jest liderem w procesie weryfikacji leków. Aegate zapewnia usługi dla wszystkich zainteresowanych stron. Wspierany przez producentów i farmaceutów, Aegate to międzynarodowa firma, mająca swoje siedziby w całej Europie. Naszą misja jest ochrona pacjentów przed sfałszowanymi, wycofanymi i przeterminowanymi lekami. Udostępniamy wyjątkowo bezpieczny system autentyfikacji leków w czasie rzeczywistym. Stworzony system działa płynnie na wszystkich etapach, od producenta do apteki, ponadto jest w pełni zgodny z ustawodawstwem europejskim. Sieć Aegate wspiera również usługi komunikacyjne, które zapewniają dodatkowe informacje dla farmaceuty, np. dotyczące porad w zakresie bezpiecznego stosowania produktów leczniczych, czy edukacji pacjentów.

Skrócenie 20-letniego procesu badań i rozwoju oraz poprawa skuteczności informowania organizacji zajmujących się świadczeniami zdrowotnymi, przygotowanie do medycyny precyzyjnej, która będzie wymagała świadomej zgody pacjentów – to kroki do głębokiej transformacji systemu opieki zdrowotnej. Aegate dysponuje doświadczeniem i wiedzą, które gwarantują pomyślne wprowadzenie systemu w Polsce: • jedyny sprawdzony dostawca rozwiązań do weryfikacji leków oraz usług związanych z autentyfikacją w Europie w ostatnich 7 latach • 2.4 mln opakowań sprawdzanych dziennie w 16,889 punktach wydawania leków • 3.2 mld opakowań leków zweryfikowanych do tej pory za pośrednictwem systemu Aegate • czas od momentu skanowania leku do otrzymania informacji wynosi 250 milisekund

Narodowe Centrum ds. Weryfikacji Leków w Polsce (NMVO) Zgodnie z wytycznymi EMVO Europejskiej organizacji ds. weryfikacji leków do 27 maja 2015 roku w Polsce miały powstać lokalne oddziały organizacji tzw. NMVO. Proces powstawania jest rozpisany w sposób transparentny w broszurze wydanej przez EMVO. Jednym z podstawowych cech procesu narodowego powinna być

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

46 | Zdrowia, stan z dn. 28 marca 2015 r.

• brak ukrytych kosztów – jednolita cena • bezpieczeństwo kompleksowego systemu • dane czasu rzeczywistego.

21. Uwaga na sfałszowane leki!, http://www.policja.pl/pol/ aktualnosci/72630,Uwaga-na-sfalszowane-leki.html, Policja.pl, stan z dn. 28 marca 2015 r.

22. Policjanci przejęli kontrabandę, http://www.policja.pl/pol/ aktualnosci/66968,dok.html, Policja.pl, stan z dn. 28 marca 2015 r.

Obowiązkiem każdego farmaceuty jest zaopatrzenie społeczeństwa w produkty lecznicze o odpowiedniej – wysokiej jakości.

Zabezpieczenie zdrowia i życia chorych przed stosowaniem sfałszowanych leków. Dlatego do realizacji tego zadania niezbędny jest odpowiednio rozbudowany system, który będzie wspomagała farmaceutę w identyfikacji produktów fałszywych w legalnym łańcuchu dystrybucji.

23. Przewoził 10 tysięcy ampułek ze sterydami, http://www.policja.pl/pol/ aktualnosci/65720,dok.html, Policja.pl, stan z dn. 28 marca 2015 r.

24. Gips i suszona trawa, takie leki kupują Polacy od oszustów http://www. rynekzdrowia.pl/Farmacja/Gips-i-suszona-trawa-takie-leki-kupuja-Polacyod oszustow,13392,6.html, Rynek Zdrowia, stan z dn. 28 marca 2015 r.

25. Autentykacja produktowa – rozwiązania w walce z podróbkami, http:// www.logistyka.net.pl/bank-wiedzy/wiesci-z-gs1/item/86373-autentykacjaproduktowa-rozwiazania-w-walce-z-podrobkami, Logistyka.net.pl, stan zdn.

28 marca 2015 r.

Literatura 1.

Hepler C.D. Strand L.M.: Opportunities and responsibilities in pharmaceutical care, Am J Hosp Pharm. 1990;47:533-554.

2.

Bąbelek T.: Opieka farmaceutyczna - jak to się robi? Aptekarz Polski 10.2008 online

3.

Tsuyuki RT, Johnson JA, Teo KK, et al. A randomised trial of the effect of community pharmacist intervention on cholesterol risk: the study of cardiovascular risk intervention by pharmacists (SCRIP). Can J Cardiol.

2000;16:107.

4.

Merks P., Piecuch A., Wujec M., Wojtasik E., Kozlowska-Wojciechowska M.: Comparisons of patients’ expectations from pharmacy Services in Poland and England. IJPP. 2012;20(S2):35-36.

5.

Falsified medicines, http://www.ema.europa.eu/ema/index.jsp url=pages/ special_topics/gener al/ge neral_c ntent_000186.jsp, Europejska Agencja Leków (EMA), stan z dn. 28 marca 2015 r.

6.

Za miesiąc wejdą w życie zmiany w prawie farmaceutycznym, http://www. zdrowie.abc.com.pl/czytaj/-/artykul/za-miesiac-wejda-w-zycie-zmiany-wprawie-farmaceutycznym, ABC a Wolters Kluwer business, stan z dn. 28 marca 2015 r.

7.

26. Evaluating the Impact of the Falsified Medicines Directive in Switzerland , http://www.pharmtech.com/evaluating-impact-falsified-medicines-directiveswitzerlandm, stan z dn. 9 maja 2015 r.

27. The EDQM anti-counterfeiting strategy, https://www.edqm.eu/en/ eTACT-1466.html, European Directorate for the Quality of Medicines & HealthCare, stan z dn. 28 marca 2015 r.

28. http://www.efpia.eu/mediaroom/71/43/Best-Initiative-of-the-Year-in-Pharmacy-awarded-to-EFPIA-GIRP-PGEU-for-their-core-principles-on-Europeanmedicines-verification, stan z dn. 2 kwietnia 2015 r.

29. http://www.aptekarzpolski.pl/index.php?option=com_cont ent&task=view &id=1401&Itemid =88, stan z dn. 2 kwietnia 2015 r.

30. Blinkowska-Bury M., Januszewicz P, Wolan M. i wsp.: Counterfeit medicines in Poland: opinions of primary healthcare physicians, nurses and lay persons. J Clin Nurs. 2013 Feb;22(3-4):559-68.

31. Golocorbin Kon S., Mikov M.: Counterfeit drugs as a gobal threat to health.

Med Pregl. 2011, 64(5-6):285-90.

32. Coding & Identification of Products: towards safer medicines supply, http:// www.efpia.eu/documents/36/85/Coding-amp-Identification-of-Productstowards-safer-medicines-supply, stan z dn. 12 maja 2015 r.

Fijałek Z. i wsp.: Wybrane aspekty jakości produktów leczniczych i suplementów diety – produkty substandardowe, nielegalne i sfałszowane.

Farmacja Polska 2009, 65(7): 467-475.

8.

Fijałek. Z. i wsp. Counterfeit phosphodiesterase type 5 inhibitors – Growing safety risk for public health. Roczniki PZH 2010, 61, 227-235.

9.

CoE Factsheet: http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/medicrime/ Fact%20sheet_ENG.pdf , stan z dn. 2 kwietnia 2015 r.

33. EAEPC-EFPIA-GIRP-PGEU working for better Patient Safety, http://www. efpia.eu/mediaroom /73/85/EAEPC-EFPIA-GIRP-PGEU-working-for-betterPatient-Safety, stan z dn. 12 maja 2015 r.

34. How fake medicines can be kept out of the supply chain? http://www. pharmaceutical-journal.com/news-and-analysis/features/how-fake-medicines-can-be-kept-out-of-the-supply-chain/11096157.article, stan z dn. 12 maja 2015 r.

10. Zwalczanie fałszowania produktów leczniczych, http://www.infor.pl/prawo/ prawa-konsumenta/prawa-pacjenta/702046,3,Zwalczanie-falszowaniaproduktow-leczniczych.html, stan z dn. 2 kwietnia 2015 r.

35. Nowelizacja Prawa Farmaceutycznego wkrótce wejdzie w życie, http://blog. dzp.pl/pharma/nowelizacja-prawa-farmaceutycznego-wkrotce-wejdzie-wzycie-2/, stan z dn. 28 marca 2015 r.

11. GS1 Healthcare Conference Lisbon, 23-25 October 2012. EDQM activities around counterfeiting and traceability.

36. Modyfikacja Prawa farmaceutycznego: znowu czarne chmury nad branżą?, http://www.rynekaptek.pl/prawo/modyfikacja-prawa-farmaceutycznegoznowu-czarne-chmury-nad-branza,5921_5.html, stan z dn. 29 marca 2015 r.

12. Keitel S. The MEDICRIME Convention: criminalizing the falsification of medicines and similar crimes. GABI journal special report. Volume 1 | 2012 | Issue 3-4.

37. Merks P., Świeczkowski D., Byliniak M., Słomiak K., Krysiński J.: Błędy związane z wydawaniem leków w aptekach otwartych i szpitalnych – przegląd literatury. Farm Pol, 2015, 71(5)302-312.

13. EDQM, Annual report 2012 r.

14. http://interpol.org/ , stan z dn. 1 kwietnia 2015.

38. Merks P., Byliniak B., Olszewska A., Słomiak K., Kaźmierczak J., Szczęśniak K., Węgrzyn P., Krupa K.: Dispensing errors the current situation in Poland and in the world. Farm Pol, 2014,70(1)3-14.

15. Sfałszowane produkty lecznicze, https://www.gif.gov.pl/pl/nadzor/sfalszowane-produkty-le/najczesciej-zadawane-p/104,Najczesciej-zadawanepytania.html, Główny Inspektor Farmaceutyczny, stan z dn. 28 marca 2015 r.

39. Merks P., Piekart E., Krupa K., Białoszewska K., Kozłowska-Wojciechowska M.: Dokumentacja medyczna pacjenta (DMP) jako istotny czynnik w aspekce wdrażania opieki farmaceutycznej. Farmacja Polska 2013,69(8):464-474.

16. Sfałszowane produkty lecznicze, http://www.mz.gov.pl/leki/produktylecznicze/sfalszowane-produkty-lecznicze, Ministerstwo Zdrowia, stan z dn.

28 marca 2015 r.

40. Łasocha P, Merks P, Olszewska A.: Farmacja szpitalna i kliniczna w Wielkiej Brytanii. Farmacja Polska 2013,69(9):527-530.

17. Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 września 2010 r. w sprawie powołania Zespołu do Spraw Fałszowania i Nielegalnego Obrotu Produktami Leczniczymi oraz Innymi Sfałszowanymi Produktami Spełniającymi Kryteria Produktu Leczniczego (Dz.Urz. MZ z 2010 r. nr 11, poz. 67).

41. Ustawa z dn. 19 kwiernia 1991 roku o izbach aptekarskich. Dz. U. z 2008 r.

Nr 136, z późn. zm.

18. Growing threat from counterfeit medicines, http://www.who.int/bulletin/volumes/88/4/10-020410/en/, World Health Organization, stan z dn. 29 marca 2015 r.

42. Pharmaceutical Care: Where do we stand - Where should we go? European Directorate of Quality of Medicines (EDQM), Survey Report 2009 - Key concepts in pharmaceutical care, quality assessment of pharmaceutical care in Europe and sources of information. 2009.

19. Leki z internetu: nawet 90 proc. to „fałszywki”, http://www.rynekzdrowia.pl/ Farmacja/Leki-z-internetu-nawet-90-proc-to-falszywki,135898,6.html, Rynek Zdrowia, stan z dn. 28 marca 2015 r.

43. Zespół ds. Sfałszowanych produktów leczniczych, https://www.gif.gov.pl/ pl/nadzor/sfalszowane-produkty-le/zespol-ds-sfalszowanyc/103,Zespol-dsSfalszowanych-Produktow-Leczniczych.html, stan z dn. 12 maja 2015 r.

20. Ziółka z internetu zaraziły go żółtaczką, http://www.rynekzdrowia.pl/ Farmacja/Ziolka-z-internetu-zarazily-go-zoltaczka,9854,6.html, Rynek

44. Medicines Verification System For Europe, http://www.esm-system.eu/ about-us/who-we-are.html, stan z dn. 12 maja 2015 r.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

you sample processes the way you want.

Flexible formats and volumes adapt to your process for robust, reliable monitoring and quality assurance.

Sampling Challenges • Inflexibility in sampling plan adjustment • Long lead times between samples (SIP, welding) • Operator error

And with our unique, patented technologies, you get faster turnaround time between samples while minimizing loss of product and avoid the risk of contamination.

• Risk of contamination • Inability to implement single-use sampling on fully autoclaved vessels

® Now that’s effortless.

NovaSeptum Single-Use Sterile Sampling System Ideal Requirements Flexible, Efficient and Safe Connector

3/8 in.

TC 1.5 in., & 2 in.

• Easy to use, handle and validate • Reliable: Collect a representative sample

Do something amazing with NovaSeptum® Sampling.

Ingold®

Effortless.

In-line Single use

In-line

If that’s not how you’d describe your current sampling process, you need NovaSeptum® Needle free sampling. From the bioreactor to final sterile filtration, the NovaSeptum® sampling system lets Single use you sample processes the way you want.

Flexible formats and volumes adapt to your process for robust, reliable monitoring and quality Custom assurance.

fully autoclaved vessels

Now that’s effortless.

Connector

Size

Flat Bags 50 -1000 mL

Autoclavable Flat Bags 50 - 1000 mL

Bottles 60 - 500 mL

Syringes 5 and 20 mL

PETG

Polycarbonate

Ingold®

Contact material PE RECOMMENDED APPLICATIONS AND CAPABILITIES Volume accuracy

PP

Single units

•

•

Multisampling (x5 units) Volume indication

In-line

•

•

•

•

•

•

•

Heat welding C-Flex® Size

Viscous liquids Contact material

• •

Syringes 5 and 20 mL

PE

PP

PETG

Polycarbonate

•

••

•

•

•

Endotoxin recovery Multisampling (x5 units)

••

Volume indication Tamper evidence

•

Autoclavable Protected crimps after Heat welding C-Flex® separation

••

Viscous liquids

•

VHP-isolator compatible

•

Freezing -80 ºC

•

Bottles 60 - 500 mL

•

•

•

•

•

Transfer Tube 0.5 & 1m PE/Silicone/C-Flex® tubing

•

••

••

• Push to Sample Flexible

•

•

••

••

•

••

•

•

•

•

•

•

•• Clean separation in one move A connector for any configuration • 5 to 1000 mL at - 80 to 134°C

• Up to 45 samples from one connector

•

Our continued commitment to single-use sampling, and close collaboration with end users drives us to keep developing innovative, robust and adaptable solutions to meet your changing sampling needs, whether in traditional stainless steel or single-use processes. at www.millipore.com/novaseptum

NovaSeptum® Solution – •Effortless Pre-sterilized Sampling • A format for every application

•

Endotoxin recovery Our continued commitment• to single-use sampling, and close ••collaboration with•• end users drives us to Tamper evidence Protected crimps after innovative, keep developing solutions to •meet your changing • robust and adaptable • • sampling needs, • separation whether in traditional stainless steel or single-use processes.

Discover the NovaSeptum® sampling line atDiscover www.millipore.com/novaseptum the NovaSeptum® sampling line

• A connector for any configuration

• P roductive: Fast and streamlined sampling solution throughout your entire process

Easy & Efficient

••

•

• C ost effective: Ability to sample very small volumes, saves time and energy

• F lexible: Capable of collecting samples in various sizes and formats anywhere required

••

•

Flexible

• S afe: Contamination-free sampling; operators protected

• 5 to 1000 mL at - 80 to 134°C

Custom

Autoclavable Flat Bags 50 - 1000 mL

VHP-isolator RECOMMENDED APPLICATIONS AND CAPABILITIES • Volume accuracy compatible Single units

•

Needle free Single use

• •

• Easy to use, handle and validate

• A format for every application

Flat Bags 50 -1000 mL

•

In-line Single use

•Everywhere You • Need

Autoclavable

NovaSeptum® Solution – Effortless Sampling • Reliable: Collect a representative sample Ideal Requirements

TC 1.5 in., & 2 in.

Transfer Tube 0.5 & 1m PE/Silicone/C-Flex® tubing

• •

Freezing -80 ºC The Right Format •

Sampling Challenges

• • PInflexibility roductive: Fast and streamlined sampling in sampling plan adjustment • solution Long leadthroughout times between (SIP, welding) your samples entire process • Operator error

Everywhere You Need

3/8 in.

• Cost effective: Ability to sample very small volumes, saves time and energy

• • FRisk lexible: Capable of collecting samples in various of contamination andtoformats anywhere required • sizes Inability implement single-use sampling on

And with our unique, patented technologies, you get faster turnaround time between samples while minimizing loss of product and avoid the risk of contamination.

The Right Format

• Safe: Contamination-free sampling; operators protected

Easy & Efficient • Pre-sterilized

Reliable • Push to Sample • True representative sample

• Clean separation in one move • Up to 45 samples from one connector

• No cross contamination Reliable

•• Meets the most demanding requirements True representative sample • Safe and easy for operators • No cross contamination

• Meets the most demanding requirements • Safe and easy for operators Merck Millipore and the M logo are trademarks of Merck KGaA, Darmstadt, Germany.

Merck Millipore and the Mis logo are trademarks of Merck KGaA, Darmstadt, Germany.

Ingold a registered trademark of Mettler-Toledo AG Corporation.

Ingold is a registered trademark of Mettler-Toledo AG Corporation.

C-Flex isis aa registered registered trademark trademark ofof StSt Gobain Gobain Performance Performance Plastics Plastics Corporation.

Corporation.

C-Flex NovaSeptum is a registered trademark of Millipore Corporation. Lit no. PS4422EN00 Rev. A 11/12 NovaSeptum is a registered trademark of Millipore Corporation. Lit no. PS4422EN00 Rev. A 11/12 © 2012. EMD Millipore Corporation, Billerica, MA 01821 U.S.A. All rights reserved. PS-SBU-12-07226 © 2012. EMD Millipore Corporation, Billerica, MA 01821 U.S.A. All rights reserved. PS-SBU-12-07226

48 |

Rewolucja

w branży farmaceutycznej Przeciwdziałając wzrastającej liczbie sfałszowanych produktów leczniczych, na terenie Unii Europejskiej została wprowadzona Dyrektywa 2011/62/UE. Ma ona chronić pacjentów przed kupnem podrobionych leków poprzez obowiązkową serializację oraz weryfikację autentyczności opakowań produktów leczniczych. Urządzeniem spełniającym te wymagania jest system do serializacji opakowań produktów leczniczych Intrex Pharma 2D, który posiada w swojej ofercie firma Intrex, uznany dostawca kompletnych urządzeń i systemów do znakowania, etykietowania oraz kontroli wizyjnej opakowań w przemyśle farmaceutycznym.

Piotr Kromer Szef Marketingu Intrex

D

yrektywa wprowadza obowiązek zabezpieczania produktów leczniczych oraz budowę bazy informatycznej, która umożliwia sprawdzenie autentyczności leków przed ich zakupem przez pacjentów w aptece czy hurtowni. Każde opakowanie jednostkowe sprzedawane na receptę będzie oznaczone unikalnym numerem oraz dodatkowo wyposażone w zabezpieczenie przed otwarciem. W tym celu na liniach pakujących zostaną zainstalowane

specjalne moduły drukujące i weryfikujące kody 2D. Urządzenia te będą współpracowały z zakładowymi systemami informatycznymi podłączonymi do krajowego i europejskiego systemu, który będzie zarządzał unikalnymi numerami oraz odpowiadał za ich autentyfikację. Branża farmaceutyczna stoi przed bardzo dużym wyzwaniem, aby na czas dostosować swoją produkcję do nadchodzącej rewolucji.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

49 Intrex Pharma 2D Dostosowując się do unijnych standardów oraz spełniając oczekiwania klientów, firma Intrex wyprodukowała system do serializacji opakowań produktów leczniczych Intrex Pharma 2D. Urządzenie służy do oznaczania kartoników jednostkowych numerami serii, partii, daty ważności i produkcji, kodem dwuwymiarowym 2D Data Matrix oraz unikalnymi numerami z jednoczesną kontrolą czytelności i klasy kodów. Zastosowana technologia druku atramentowego wysokiej rozdzielczości (opcjonalnie laserowego) pozwala na efektywną i skuteczną pracę z największymi wydajnościami.

Nadruk wymaganych danych oraz ich weryfikacja odbywa się na klapce kartonika. Maszyna jest przygotowana do pracy w linii - może być zintegrowana ze wskazaną przez klienta linią pakującą lub pracować niezależnie jako moduł offline. Proces polega na nadruku wymaganych informacji, kontroli obecności i weryfikacji jakości druku oraz automatycznym śledzeniu i eliminowaniu wadliwych kartoników na stacji odrzutu. W przypadku pozytywnej weryfikacji odczytu opakowanie jest przesuwane dalej na linii produkcyjnej, natomiast podczas wystąpienia błędów druku lub weryfikacji kodu 2D poniżej poziomu jakości wymaganego przez klienta kartonik jest śledzony i usuwany z linii za pomocą stacji odrzutu.

Urządzenie zostało wyposażone w moduł sterujący zawierający komputer przemysłowy z wbudowanym panelem dotykowym.

Intuicyjne i łatwe w obsłudze oprogramowanie Intrex pozwala na zarządzanie wszystkimi funkcjami systemu i kontroluje kolejne etapy wytwarzania procesu. Umożliwia tworzenie raportów produkcji, raportów przeprowadzonych zmian i awarii oraz tworzenie kopii zapasowych. Dodatkowo urządzenie może zostać wyposażone w głowice etykietujące Tamper-Evident. System Intrex Pharma 2D jest wykonany zgodnie ze standardem GMP (Dobre Praktyki Wytwarzania).

Jak podkreśla Dyrektor Generalny firmy Intrex, Katarzyna Augustyniak „Wieloletnie doświadczenie w branży przemysłu farmaceutycznego połączone z zapleczem produkcyjno-handlowym pozwoliło nam podjąć wyzwanie i wyprodukować maszynę, która jest odpowiedzią na obecne wymagania rynku związane z nadchodzącymi zmianami w legislacji”.

Dostawcy urządzeń wspierają branżę farmaceutyczną w obliczu zmieniającego się prawa Zgodnie z badaniami rynku przeprowadzonymi przez firmę Freedonia, światowy popyt dla procesu pakowania leków rośnie w tempie 6,5 procenta rocznie. Szacuje się, że w 2019 roku przyjmie wartość 100 miliardów dolarów. IMS (Institute for Healthcare Informatics) przewiduje rozwój branży farmaceutycznej przekraczający astronomiczną kwotę biliona dolarów w 2018 roku skupiając się głównie na lekach w obszarach onkologii, walki z cukrzycą i z bólem.

W zawiązku z tym stworzenie innowacyjnego opakowania farmaceutycznego jest niezbędne, aby zapewnić bezpieczeństwo pacjentom w dobie połączonych rynku zbytu i umacniającej się globalizacji.

Bardzo dynamiczny wzrost popytu na leki w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej nie może pozostać bez odpowiedzi przez dostawców urządzeń i rozwiązań do pakowania farmaceutyków. Rosnące zapotrzebowanie będzie z pewnością siłą napędową innowacji i nowych rozwiązań w zakresie znakowania i etykietowania opakowań. Fakt łączenia się rynków i wzrost znaczenia klasy średniej przekłada się na zauważalne zwiększenie wydatków w obszarze ochrony zdrowia. Szacuje się, że wzrost wydatków w 2016 roku będzie wynosił 12,5% w Azji; 10,6% w Afryce i 10,5% w Ameryce Łacińskiej. W tym samym czasie wysoko rozwinięte regiony Ame-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

50 | ryki Północnej i Europy odnotowują jednocyfrową wartość rocznego wzrostu wydatków na ochronę zdrowia w latach 2014-2017.

Nieuniknione i szybko zachodzące zmiany nakładają konieczność wprowadzenia masowej, globalnej serializacji oraz możliwości śledzenia ścieżki, po której poruszają się farmaceutyki w taki sposób, aby zapewnić integralność łańcucha dostaw, a przede wszystkim bezpieczeństwo pacjentów.

Trendy na rynku Należy się liczyć z faktem, że społeczeństwo się starzeje, w związku z czym konieczne jest wprowadzanie opakowań leków przyjaznych dla starszych ludzi. Zachodzące procesy powodują wzrost popytu na leki generyczne, co powoduje konieczność ciągłego rozwoju branży opakowań farmaceutyków. Na przykład obecnie można się spotkać z trendem stosowania plastikowych zamiast szklanych ampułek, co minimalizuje ryzyko rozbicia i wycieku. Dla branży dostawców urządzeń etykietujących jest to wyzwanie, ponieważ plastik ma gorsze właściwości adhezyjne oraz dodatkowo łatwiej o migrację niż w przypadku szkła.

Zmieniająca się legislacja, a w szczególności Dyrektywa 2011/62/EU w Europie oraz Unique Device Identification (UDI) w Stanach Zjednoczonych, jest impulsem dla rozwoju takich dziedzin jak materiały opakowań, technologie znakowania i etykietowania oraz kontrola wizyjna.

W przypadku Europy to akty delegowane (2011/62/EU wyznaczają koniec 2018/początek 2019 roku jako datę wprowadzenia serializacji na terenie całej Unii. W praktyce oznacza to, że każde opakowanie leku na receptę będzie posiadało swój unikalny numer oraz kod 2D. Dodatkowo zostanie stworzona europejska baza danych skupiająca te numery oraz dbająca o autentyfikację na każdym etapie łańcucha logistycznego, od miejsca wytwarzania aż do apteki. Szacuje się, że z końcem 2020 roku nawet 70% wszystkich opakowań leków będzie serializowanych.

Dostawcy sprzętu do znakowania i etykietowania tworzą nowe, dostosowane do potrzeb rynku rozwiązania. Należy pamiętać, że w skład takich systemów wchodzą urządzenia do drukowania, etykietowania i kontroli wizyjnej, a całość jest zarządzana przez zaawansowane oprogramowanie. Rosnący popyt na serializację oznacza duże zmiany zarówno dla wytwórców leków, jak i dostawców systemów do znakowania oraz etykietowania opakowań, którzy muszą szukać nowych rozwiązań, aby zapewnić jak najbardziej niezawodną i stabilną pracę. Cała branża farmaceutyczna stoi przed bardzo dużym wyzwaniem.

Znakowanie opakowań Największą bronią przemysłu farmaceutycznego w walce z problemem fałszowania leków jest wprowadzenie masowej serializacji, czyli użycie niepowtarzalnego, unikalnego numeru na każdym pojedynczym opakowaniu leku, co ma zapewnić autentyfikację na każdym etapie łańcucha dostaw. Konieczność umieszczania indywidulanego numeru oraz kodu 2D na opakowaniu oznacza inwestycję w sprzęt i systemy informatyczne.

Coraz więcej rynków wymaga indywidulanych numerów na opakowaniach. Serializacja i systemy track & trace są rozwiązaniami, które niedługo staną się powszechne na całym świecie. W Chinach do końca 2015 r. indywidualny numer będzie zapisany w postaci kodu kreskowego 128, natomiast w Korei Południowej już od końca 2014 roku zapisuje się go w kodzie Data Matrix.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

52 |

Analiza trendów w monitoringu mikrobiologicznym środowiska

W świetle aktualnych wytycznych coraz większy nacisk kładzie się na wykorzystywanie danych dotyczących atrybutów produktów oraz parametrów procesów i środowiska. Dzięki informacjom uzyskanym z bieżącego monitorowania takich danych możemy m.in. potwierdzić odpowiednią jakość (powtarzalność) naszego procesu produkcyjnego i stabilność jego otoczenia. Takie podejście pozwala również w czasie rzeczywistym wychwycić niepożądane zjawiska, które objawiają się zmianą przebiegu parametru, odstępstwem od wzorca lub wystąpieniem jakiegoś trendu. Natomiast idąc dalej, monitorując przebiegi parametrów i dysponując dla nich historycznymi danymi możemy nie tylko wykrywać niepokojące zdarzenia, ale również przewidywać ryzyko ich wystąpienia w przyszłości i dzięki temu przeciwdziałać im.

Michał Iwaniec Dyrektor Techniczny DataComplex (www.datacomplex.pl)

B

ieżący monitoring i analiza trendów stają się jednym z wyzwań, którym należy aktualnie sprostać, przy okazji czerpiąc korzyści z informacji, jakie one niosą. W tej publikacji, która jest pierwszą z serii artykułów opisujących praktyczne podejście do bieżącego gromadzenia i analizy danych, skupimy się na jednym z obszarów, który powinien zostać objęty takim podejściem – będą to badania mikrobiologiczne środowiska. Kompleksowe i systemowe podejście do harmonogramowania badań oraz gromadzenia i analizy ich wyników, z jednej strony pozwala spełnić ustawowe wymaga-

nia, a z drugiej strony zminimalizowa czas, niezbędny na bieżącą obsługę tego zadania.

Dane Pierwszym, podstawowym elementem systemu monitorowania środowiska, niezależnie czy są to pomiary mikrobiologiczne czy np. pomiary temperatury, są wyniki pomiarów czyli dane, na podstawie których podejmowane będą dalsze decyzje. Większość zakładów produkcyjnych aktualnie opiera monitoring mikrobio-

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

53 logiczny na przechowywaniu wyników w postaci zapisów papierowych lub w kilku oddzielnych arkuszach kalkulacyjnych. Takie podejścia zazwyczaj pozwalają spełnić wymagania i uzyskują aprobaty podczas kontroli, natomiast mają kilka podstawowych wad, które czynią tę formę nieefektywną np.: • brak jednego miejsca, w którym przechowywane są wszystkie dane historyczne i są one szybko dostępne na dowolne żądanie, • brak jednolitego, związanego z danymi systemu planowania badań, • brak możliwości weryfikacji istotnych zmian po uzyskaniu pomiaru – zazwyczaj ze względu na czasochłonność dane są analizowane raz w roku, co uniemożliwia bieżącą reakcję na wystąpienie trendu, • brak możliwości bieżącej analizy trendu dla przechowywanych wyników, • analizy danych w przekrojach np. zestawienie i analiza danych z pomieszczeń o tej samej klasie czystości z zadanego okresu czasu są bardzo czasochłonne.

Powyższe niedogodności mogą być rozwiązywane jedynie przez dedykowany do tego celu system skomputeryzowany. Dostępne aktualnie na rynku rozwiązanie MicroComplex zostało zaprojektowane właśnie po to, by łatwo można było zarządzać planami badań i wynikami mikrobiologicznymi z dowolnych punktów poboru prób.

Pierwszym krokiem w zarządzaniu danymi jest zdefiniowanie obszarów oraz miejsc poboru prób i co się z tym wiąże, zdefiniowanie harmonogramu badań. W rutynowej pracy okazuje się, że samo zarządzanie momentem wykonania badań tak, aby był zgodny z planem, jest tak samo ważne z punktu widzenia osób odpo-

wiedzialnych, jak samo analizowanie i tworzenie raportów dla danych. Istotne jest również systemowe powiązanie poszczególnych punktów badań z odpowiednimi dla nich limitami, które powinny być monitorowane przez system.

Jedynie wyjście naprzeciw wszystkim potrzebom związanym z organizowaniem i realizacją monitoringu, czyni system efektywnym i zapewnia istotne zmniejszenie czasu potrzebnego na wypełnienie wymagań w tym obszarze, a także minimalizuje ryzyko popełnienia błędu.

Dodatkowymi elementami usprawniającymi samo zarządzanie danymi, są m.in.: możliwość importu danych z zewnętrznych aplikacji, możliwość śledzenia zmian, wprowadzonych przez użytkowników czy też możliwość przeglądania danych w różnych przekrojach. Odpowiednio przechowywane i zarządzane dane są punktem wyjścia do przeprowadzenia analizy trendów i utworzenia raportów.

Analiza Nawet odpowiednio zgromadzone i zarządzane dane mikrobiologiczne są skomplikowane pod względem analizy trendów.

Wynika to z faktu, że wyniki mikrobiologiczne bardzo często nie mają rozkładu normalnego tak jak dane dotyczące np. parametrów produktu. Co więcej brak normalności nie jest aż tak dużym wyzwaniem, jak skoncentrowana blisko wartości zero postać danych. W takim wypadku najbardziej popularne metody statystycznej analizy trendów nie mają zastosowania, niemniej ciągle istnieje możliwość zastosowania odpowiednich narzędzi, które pozwolą wykryć istnienie trendu.

Zauważmy, że analiza trendów sprowadza się do zidentyfikowania czy ciąg danych w czasie wykazuje losową zmienność, czy też

reklama

54 | określenia „standardowego” zakresu zmienności analizowanego parametru, którego powinniśmy „pilnować”.

W przypadku, gdy dane mają rozkład normalny, przebieg parametru będziemy śledzić na karcie kontrolnej pojedynczych obserwacji, a w odpowiednio wyliczonych granicach kontrolnych mamy dostępny zestaw 8-miu testów konfiguracji danych i na ich podstawie możemy identyfikować trend.

W przypadku, gdy dane nie mają rozkładu normalnego, a dodatkowo charakteryzują się dużą ilością wyników o wartości 0, wówczas należy zastosować techniki odpowiednie do tzw. rozkładu skoncentrowanego, oceniające odległość od średniej arytmetycznej.

Jeżeli rozkład danych surowych nie jest rozkładem normalnym, wtedy poprawną metodą analizy może być ta oparta na danych przekształconych, których rozkład może być normalny lub na metodzie niezależnej od rozkładu (w oparciu o rozkład Weibulla lub metodę kwantyli).

I tutaj również powracamy do zagadnienia systemowego podejścia do procesu analizy danych. Jedynym rozwiązaniem, które jest w stanie zapewnić oszczędność czasu i zminimalizować ryzyko pomyłki, jest automatyzacja analizy danych, uwzględniająca rozmaite wariantowe ścieżki jej realizacji.

Rys. 1 Przekroczenie limitu kontrolnego.

Rys. 2. Przykładowy test 4 z 5 kolejnych pomiarów w strefie B lub dalej.

układ danych sugeruje właśnie wystąpienie trendu. Wykryty trend można przydzielić do jednej z dwóch grup: • przekroczenie określonego dla danych limitu, który będziemy nazywać limitem kontrolnym (rys. 1), • wystąpienie w obrębie limitu nielosowego układu danych np. 6 kolejnych wartości w trendzie rosnącym lub wystąpienia innych testów konfiguracji adekwatnych dla układu danych (rys.2).

Jak widać, ogólne założenia analizy trendów nie są skomplikowane, ale problem leży w zastosowaniu odpowiedniego podejścia statystycznego, w zależności od postaci rozkładu danych.

Jakie przyjąć limity kontrolne, czyli różne ścieżki analizy danych w zależności od postaci ich rozkładu Niezależnie od rozkładu danych, powinniśmy wykorzystać informacje historyczne do wyznaczenia granic kontrolnych – czyli

Rys. 4. Wykres normalności danych surowych.

Rys. 3. Okno wyboru rodzaju analizy danych w środowisku MicroComplex.

Rys. 5. Histogram dla danych przekształconych.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

55 W rozwiązaniu MicroComplex po wprowadzeniu kolejnych wyników, system przeprowadza odpowiednie testy statystyczne i sugeruje poprawny statystycznie sposób analizy danych – po prostu prowadzi użytkownika poprawną ścieżką analizy. Oczywiście nie wszystkie przypadki analityczne będą jednoznaczne i czasami użytkownik będzie zmuszony do samodzielnej oceny sytuacji. Wówczas na podstawie szerokiego zakresu wyników testów, analiz i wykresów (rys. 4 i 5) wygenerowanych przez system, użytkownik będzie mógł sam określić sposób analizy dla danego, szczególnego układu danych (jednak nawet w takiej sytuacji, nie będzie mógł wybrać analizy, która nie jest poprawna dla danego układu danych!).

Limity dla każdego typu analizy mogą być przeliczone w oparciu o wszystkie dane lub tylko w oparciu o te, które nie wykazują OOT (aby pojedyncze „piki” nie zaburzały nam rozsądnych limitów kontrolnych). W zależności od typu rozkładu danych, a co za tym idzie analizy, dobierane są do karty kontrolnej odpowiednie testy konfiguracji. Na karcie kontrolnej (dla lepszej wizualizacji) na kolorowo zaznaczane są też strefy dla testów konfiguracji (rys. 6).

W związku z tym, wprowadzając dla danego punktu nowy pomiar, możemy uzyskać natychmiastową ocenę pod kątem występowania trendów.

Na koniec: raport Ostatecznym etapem procesu analizy trendów jest stworzenie raportu, zawierającego dane surowe, opis sposobu analizy i jej wyniki oraz jasne podsumowanie analizy. Dzięki temu, że MicroComplex gromadzi wszystkie informacje dotyczące analizy trendów (dane, specyfikacje, sposób analizy), raport podsu-

Rys. 6. Karta kontrolna z wyróżnionymi strefami.

mowujący analizę można stworzyć w każdej chwili na żądanie.

Przytoczę opinie naszych klientów, którzy przed wdrożeniem naszego rozwiązania realizowali monitoring mikrobiologiczny przy pomocy formularzy papierowych i arkuszy Excela: „Kiedy już uda nam się zgromadzić potrzebne dane i wykonać poprawną analizę statystyczną, przygotowanie raportu nie jest trudnym elementem procesu oceny trendów, ale również czasochłonnym i monotonnym”.

Dzięki zastosowaniu MicroComplex (www.datacomplex.pl) tworzenie raportu lub przekrojowego zestawienia ogranicza się praktycznie do wybrania odpowiedniego zakresu danych. Oznacza to tylko kilka minut pracy łącznie z analizą zawartości raportu i ewentualnie umieszczeniem dodatkowych komentarzy.

reklama

Aparatura analityczna. Wyposażenie laboratoriów.

Tandemowy spektrometr mas Q Exactive™ Focus Orbitrap™ - wysoka rozdzielczość na wyciągnięcie ręki Spektrometr mas Q Exactive™ Focus łączy w sobie możliwość wyboru jonu prekursora z wysoką rozdzielczością i detekcją dokładnej masy. Jednocześnie, uzyskuje czułości lepsze od potrójnych kwadrupoli i rozdzielczości lepsze od spektrometrów typu Q-TOF. Wysoka wydajność

Wyjątkowa elastyczność

 wyjątkowa czułość dzięki wyższej selektywności,

 data dependent MS/MS – full-scan w połączeniu

 szybkość skanowania zapewnia pełną

 data independent aquisition

która eliminuje szumy dając jeszcze niższe granice wykrywalności i oznaczalności

kompatybilność z szybką chromatografią

 realna rozdzielczość znacznie przewyższa

możliwości aparatów typu Q-TOF zapewniając pewniejszą identyfikację z potwierdzeniem

 wyjątkowo szeroki zakres dynamiczny

www.anchem.pl

z programowaną fragmentacją MS/MS dla najwyższej szybkości skanowania i wydajności (vDIA) – do screeningu i oznaczeń ilościowych nieznanych substancji

 monitorowanie wybranego jonu (SIM) dla uzyskania najwyższej czułości

 równoczesne monitorowanie reakcji (PRM)

dla wysokiej selektywności, dużej ilości analitów

+48 22 646 26 60

info@anchem.pl

56 |

BIOCERVIN

czyli opracowanie prototypów wyrobów medycznych na bazie surowców otrzymanych z porożogennych komórek macierzystych Komórki macierzyste są powszechnie stosowane w leczeniu i terapii różnego typu schorzeń. W klasycznej terapii komórkowej najczęściej stosowane są żywe, autologiczne komórki macierzyste pacjenta, izolowane ze szpiku kostnego lub z tkanki tłuszczowej. Czynnikami ograniczającymi ich wykorzystanie jest długi czas namnażania i fakt, że wystarcza ich na ogół do jednokrotnego przeprowadzenia zabiegu. Jednak w wielu przypadkach zauważono potrzebę natychmiastowego podania komórek macierzystych lub czynników wzrostu produkowanych przez te komórki.

Możliwości te stwarzają porożogenne komórki macierzyste pozyskane z rosnącego poroża jelenia szlachetnego.

dr hab. Marek Cegielski Wiceprezes Zarządu, Dyrektor ds. Badań i Rozwoju Stem Cells Spin S.A. Koordynator Naukowy Projektu ze strony lidera konsorcjum

Prof. dr hab. dr h.c. Józef Nicpoń Kierownik Centrum Diagnostyki Eksperymentalnej i Innowacyjnych Technologii Biomedycznych Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Koordynator projektu ze strony partnera konsorcjum

P

rojekt pod nazwą „Opracowanie prototypów wyrobów medycznych na bazie surowców otrzymanych z porożogennych komórek macierzystych” realizowany jest przez Konsorcjum Biocervin, którego liderem jest Spółka Stem Cells Spin S.A. a partnerem Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu. Projekt współfinansowany jest przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju oraz ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju. Całkowita wartość inwestycji wynosi 64 939 002 zł, kwota dofinansowania to 57 008 401 zł. Było to największe wsparcie przyznane w 2013 roku przez NCBR. Koncepcja projektu opiera się na zaprojektowaniu i wykonaniu linii demonstracyjnej (specjalistyczne laboratoria) służącej

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

57 produkcji wyrobów medycznych i produktów leczniczych opartych na surowcu z porożogennych komórek macierzystych oraz na przygotowaniu czterech prototypów produktów w obszarze medycyny (dermatologia, stomatologia, okulistyka) bazujących na porożogennych komórkach macierzystych.

Badania Dzięki realizacji Projektu w Konsorcjum z Uniwersytetem Przyrodniczym we Wrocławiu Spółka uzyska obszerną wiedzę na temat wymaganych badań i spełnienia wymogów formalno-prawnych dla wyrobów medycznych i leków. Dodatkowo zostaną przeprowadzone badania przemysłowe na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu, które umożliwią odkrycie różnych pól i form zastosowań surowca w przyszłości.

Badania przemysłowe oraz rozwojowe nad zastosowaniem homogenatu komórek macierzystych z poroża jelenia są realizowane w ramach 29 zadań. Badania nad zastosowaniem homogenatu w wyrobach medycznych prowadzone są w klinikach weterynaryjnych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej UP we Wrocławiu, natomiast dotyczące ludzi są zlecone na zewnątrz do wyspecjalizowanych podmiotów.

W klinikach weterynaryjnych prowadzone są badania z zakresu: • neurologii - nad możliwością regeneracji rdzenia kręgowego u świń przy zastosowaniu homogenatu komórek macierzystych z poroża jelenia, • kardiologii - nad możliwością zastosowania w leczeniu zwyrodnienia mięśnia sercowego, odbudowy uszkodzonego mięśnia sercowego po zawale przy zastosowaniu homogenatu komórek macierzystych z poroża jelenia, • okulistyki - w regeneracji rogówki oka przy zastosowaniu homogenatu komórek macierzystych z poroża jelenia, • ortopedii - w regeneracji powierzchni stawowych i regeneracji ścięgien przy zastosowaniu homogenatu komórek macierzystych z poroża jelenia, a także : – chorobach układu oddechowego koni, w przewlekłych chorobach wątroby, wrzodów żołądka u świń, leczenia niepłodności u krów i klaczy powstającej w wyniku uszkodzenia błony śluzowej macicy oraz błony śluzowej gruczołu mlekowego krów, przy zastosowaniu homogenatu komórek macierzystych z poroża jelenia.

Wcześniej wykonywano szczegółowe badania farmakologiczne, farmakodynamiczne, toksykologiczne, działania kancerogenne toksyczności ostrej i przewlekłej oraz tolerancji ogólnej i miejscowej, potencjału mobilizacji uśpionych wirusów.

Badania nad wyrobami medycznymi z możliwością ich zastosowania u ludzi, dotyczą opracowania technologii wytwarzania i projektu postaci produktu leczniczego i prototypu wyrobu medycznego do zastosowania w: • dermatologii - na uszkodzoną skórę: owrzodzenia żylakowate, odleżyny, poparzenia, trądzik, łuszczyca, inne zmiany skórne przebiegające z uszkodzeniem tkanki łącznej oraz na stymulację odbudowy włosów oraz wspomaganie regeneracji i gojenia po przeszczepach przy zastosowaniu homogenatu komórek macierzystych z poroża jelenia, • stomatologii - obszar preferowany: żel na błony śluzowe jamy ustnej i nosa przy zastosowaniu homogenatu komórek macierzystych z poroża jelenia,

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

58 | • okulistyki - przy regeneracji rogówki oka przy zastosowaniu homogenatu komórek macierzystych z poroża jelenia.

Do tej pory prace badawczo-rozwojowe Stem Cells Spin pozwoliły wprowadzić na rynek m.in. pierwsze biodermokosmetyki na bazie opatentowanych komórek macierzystych - Revitacell, a także innowacyjne środki pielęgnacyjne dla zwierząt pod marką Velvetyna.

Linia technologiczna Powstająca w ramach projektu Demonstrator linia technologiczna jest unikalna zarówno w skali Polski, jak i Europy. Linia demonstracyjna powstaje w pomieszczeniach typu cleanroom.

Cleanroom to obszar o ustalonym sposobie kontroli zanieczyszczeń cząstkami i drobnoustrojami w środowisku, zbudowany i użytkowany w sposób ograniczający wprowadzanie, powstawanie i gromadzenie się zanieczyszczeń. Stworzone w ramach projektu laboratorium podzielono na strefy czystości. Łączna powierzchnia pomieszczeń w klasie C i B (cleanroom) wynosi 105,1 m2. Dodatkowo na terenie znajduje się pomieszczania w klasie D, tj. pracownia kontroli jakości i standaryzacji, pomieszczenie sterylizacji, myjnia, magazyn surowca farmaceutycznego i opakowań.

W stworzonym w ramach projektu laboratorium prowadzona jest hodowla komórek w oparciu o system hodowli wielopoziomowej Cell Factory produkowany przez firmę Thermo Scientific. System ten jest dedykowany do hodowli komórek adherentnych. Naukowcom Stem Cells Spin S.A. udało się zaadaptować ten system do hodowli komórek porożogennych przeznaczanych do produkcji aktywnych preparatów białkowych. Obecnie, do laboratorium, sprowadzony został inkubator CO2 dużej pojemności (821 L). Jest to rozwiązanie unikatowe.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

59

Rozwiązanie Paper on the zorientowane na użytkownika

Glass

Punkt zwrotny w branży farmaceutycznej wykorzystującej do tej pory papier do rejestracji produkcji wsadowej

Robert Harrison Industry Manager w Ing. Punzenberger COPA-DATA GmbH

Niniejszy artykuł prezentuje, w jaki sposób technologia i komputeryzacja umożliwiły postęp w zakresie tworzenia i zarządzania elektroniczną dokumentacją oraz sprawiły, że jest to rozwiązanie, które może bezpośrednio konkurować z wykorzystywanym do tej pory papierem, dzięki czemu osiąga się maksymalną efektywność procesu produkcyjnego a uzyskiwany produkt końcowy jest zawsze najwyższej jakości.

Wyzwania związane z zarządzeniem operacjami w zakresie produkcji, w ramach której wykorzystuje się papier Papier i jego długotrwałe przechowywanie mają duży wpływ na koszty produkcji w przemyśle farmaceutycznym. Produkcja w przemyśle farmaceutycznym wymaga przeprowadzenia istotnych analiz partii oraz sprawozdawczości. Ręczne wyodrębnianie oraz analizowanie danych związanych z produkcją jest czynnością intensywną i wymagającą, która wymaga wysoce wykwalifikowanego i doświadczonego personelu. Główne powody odrzucania oraz przerabiania partii, o których informacje z pisywane są na papierze wynikają z: • brakujących wpisów oraz • błędów w dokumentacji papierowej.

Partia została wykonana perfekcyjnie, ale zapis jej perfekcyjnego wykonania się nie udał, co spowodowało poważny wzrost kosztów. Każda partia może wymagać około 1000 ręcznych wpisów, a wskaźnik awaryjności po stronie człowieka wynosi 1 × 10 -2 (tj. jeden na sto) – prawdopodobieństwo poważnej awarii jest zbyt wysokie. Każdy taki ręczny wpis na papierze wymaga Standardowych Procedur Operacyjnych (SOP) w ramach każdego procesu, czego skutkiem jest obszerna papierowa dokumentacja audytowa oraz potrzeba jej przechowywania w bezpiecznym miejscu. Ryzyko związane ze stosowaniem tak nieskutecznego syste-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

mu jest duże, koszty związane z jakością są wysokie, co widoczne jest w kosztach produkcji. Możemy zidentyfikować wiele obszarów, w których może dojść do błędu ludzkiego: osoba generuje i wydaje dokumentację papierową, operator odczytuje Standardowe Procedury Operacyjne, a następnie dokonuje odczytu sprzętu i zapisuje wynik na rejestrze partii. Rejestry są następnie odczytywane przez inną osobę i wprowadzane do komputera tak, by mogła zostać przeprowadzona analiza oraz przygotowany raport, jak widać na Rys. 1.

Przy okazji każdej czynności wykonywanej przez człowieka, ryzyko awarii wzrasta.

Kiedy prowadzone są kontrole, konieczne

Rys. 1.

4/2015

jest zdobycie i ponowne przeanalizowanie całej dokumentacji. Co się dzieje z brakującymi wpisami? Co się dzieje, jeśli dane zostały wprowadzone niepoprawnie? Co się dzieje, jeśli część dokumentacji zostanie zgubiona lub dostarczona do niewłaściwej osoby? Co się dzieje jeśli nieprawidłowe Standardowe Procedury Operacyjne zostaną zastosowane dla poszczególnej partii?

Dokument “Benchmarks for Pharma vs. Other Industries, first pass yield – zero defects” wskazuje na prawidłowe wykonanie „raz a dobrze” o wartości 60%, co z kolei wskazuje na to, że technologia może przynieść dodatkowe korzyści w zakresie produkcji

60 | w przemyśle farmaceutycznym. Zastosowanie reguły „raz a dobrze” w środowisku produkcyjnym wykorzystującym papier jest oceniane na 47%, gdzie główną przyczyną odrzucenia lub konieczności przerabiania jest po pierwsze błąd w dokumentacji papierowej (38%), a po drugie brakujące wpisy (29%).

Dane zapisywane ręcznie na papierze są przechowywane na trudnodostępnym nośniku. Należy podjąć decyzje w zakresie procesów prowadzonych ręcznie oraz przy zastosowaniu systemów papierowych, ponieważ zmiana formatu danych na bardziej użytkowy prowadzi do znacznych opóźnień. To właśnie jest obszar, w którym EBR(Electronic Batch Record) czyli Systemy Elektronicznego Rejestrowania Partii przychodzą z pomocą.

W jaki sposób EBR rozwija rozwiązanie Paper on the Glass Aplikacja ,,papier na szkło”, którą oferuje firma COPA-DATA, stanowi postęp w zakresie znanych i stosowanych do tej pory technologii, które łatwo ze sobą współdziałają uwzględniając środowisko operacyjne zorientowane na użytkownika.

Kluczowe funkcje rozwiązania „Papier na szkło” obejmują: • Wykorzystanie mobilnego tabletu jest najważniejsze w ramach użytkowania aplikacji. Papier jest przenośny, dlatego aplikacja, która ma go zastąpić również musi być przenośna. Zabezpieczenie informacji oraz utrzymanie centralnej kontroli jest zapewnione dzięki infrastrukturze klient-serwer. Nawet jeśli dojdzie do zgubienia lub uszkodzenia tabletu, dane pozostają bezpieczne.

• System kontroli partii, który jest zgodny ze standardem ISA 88, zapewnia elastyczność procesu i użyteczność w interakcji z operatorem.

• Użyteczność jest niezwykle istotnym elementem, ponieważ przenośne tablety nie mają dużych ekranów, a system zwiera wiele informacji. Konieczna jest intuicyjna prezentacja danych; natomiast rozwiązanie multi-touch stanowi niezbędny element, łączący użytkownika ze znanym interfejsem powszechnie stosowanym w tabletach i smartfonach.

• Funkcja zapisywania informacji „Historian” w celu archiwizowania danych operacyjnych dotyczących partii, dozowania wagi i informacji na temat nośników, wykorzystania sprzętu i wydarzeń. „Historian” jest niezbędny w celu zapewnienia zgodności partii, zautomatyzowanego archiwizowania zapisywanych danych oraz zapewnienia integralności danych.

• Pełna dokumentacja partii musi zostać zgłoszona wraz ze zautomatyzowaną analizą i wyraźnymi informacjami, określającymi wagę, użytkowanie sprzętu, wydarzenia, alarmy, naruszenie krytycznym atrybutów jakości (CQA) oraz z dziennikiem elektronicznym.

Możliwość pełnej kontroli sytuacji którą również uzyskuje się dzięki interakcji z istniejącymi w przedsiębiorstwie systemami IT to cele jakie osiąga się dzięki prezentowanemu rozwiązaniu.

Zalety i korzyści wynikające z zastosowania Paper on the Glass System EBR wymusza ścisłe postępowanie zgodne z recepturą partii, krok po kroku wymagając od operatora realizowania zadań i zapisywania informacji. Operator nie ma możliwości pominięcia wpisów, a każdy wpis jest automatycznie weryfikowany, by zapewnić poprawność wprowadzania danych.

Błędy są sygnalizowane w czasie rzeczywistym przy użyciu poprawnych kanałów. A co ważniejsze, operator może być ostrzegany o potencjalnych błędach tak, by móc interweniować w celu złagodzenia sytuacji. Analiza partii oraz przygotowanie raportów nie muszą być dokonywane ręcznie; mogą być natychmiastowe i automatyczne.

Jakakolwiek czynność, mająca wpływ na to, w jaki sposób realizowana jest produkcja bezpośrednia, podlega kontroli zarządzania jakością. Zaproponowany tutaj system nie wymaga zmian sprzętu ani istniejącej automatyzacji procesu. Jego celem jest zastąpienie czynności dokonywanych na papierze, jak rejestracja partii, oraz cyfrowe przecho-

4/2015

wywanie pełnych rejestrów. Nie dochodzi do zmiany procesu, a jedynie do zapewniania pełniejszej kontroli operacji prowadzonych ręcznie oraz weryfikacji wprowadzanych informacji.

Ponieważ w procesach produkcyjnych nie są wprowadzane żadne zmiany, metoda papierowa może być wykorzystywana równorzędnie z cyfrowym systemem ‘’Paper on the Glass’’ umożliwi to sprawdzanie i testowanie wielu etapów odbioru jakościowego produkcji bez ryzyka lub konieczności zatrzymywania produkcji.

Zredukuj koszty związane z jakością Rozwiązanie „papier na szkło” sprawia, że dokumentacja partii jest poprawna i kompleksowa. Zgodność wymaga powtarzalności partii, poprawnego zapisu informacji, organizacji i przechowywania informacji, a następnie skutecznej analizy i prezentacji. Jeśli niniejsze czynności zostaną zrealizowane raz a dobrze, pomoże to uniknąć błędów dzięki aktywnej weryfikacji. Takie mechanizmy pomagają uzyskać zgodność z przepisam GDP (Dobrej Praktyki Produkcyjnej). Rozwój receptury głównej oraz stworzenie receptury kontrolnej stanowią część systemu graficznego, kontrolującego wersję oraz status receptury w celu zarządzania procesami zgodności z Dobrą Praktyką Produkcyjną.

Zautomatyzowane raporty dotyczące produkowanych partii łatwo wyodrębniają dane dotyczące produkcji, na przykład wagę materiału oraz dane dotyczące dozowania, wykorzystanie sprzętu, krytyczne atrybuty jakości i wartości procesu, instrukcje dla użytkownika oraz czynności, podpisy elektroniczne, alarmy i naruszenia, dokumen-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

61 tację audytową i dziennik elektroniczny.

Produkcja jest monitorowana jako proces, a nie poszczególne maszyny, co umożliwia tworzenie raportów zawierających poszczególne analizy. Dzięki zautomatyzowanemu przepływowi pracy można poradzić sobie z odchyleniami od Krytycznych Atrybutów Jakości (CQA); nie ma potrzeby polegania na operatorze w celu oznaczenia niniejszych odchyleń. Dzięki zautomatyzowanym alertom sprzęt sygnalizuje ostrzeżenia przy użyciu zdalnego systemu, jak SMS, e-mail lub telefon. Analiza partii po zakończeniu procesu produkcji w zakresie jakichkolwiek niezgodności może zostać przeprowadzona na podstawie Sprawozdania w drodze wyjątku (RBE) generowanego automatycznie na podstawie danych produkcyjnych. Dostęp do informacji zmniejsza wysiłki konieczne do przeprowadzenia kontroli odchyleń produktu. Elektroniczne przechowywanie danych ma kilka zalet: informacje są zawsze dostępne; taki sposób przechowywania wymaga niewielkiej przestrzeni w porównaniu do danych przechowywanych na papierze; dane cyfrowe mogą być przechowywane w systemach redundantnych; a informacje są łatwo dostępne, na przykład status każdej partii jest widoczny i dostępny w całej firmie.

Unikanie kosztów Dzięki rozwiązaniu „papier na szkle” istnieje możliwość ograniczenia kosztów w wielu aspektach: • Ilość odrzucanych lub przerabianych partii jest zredukowana dzięki poprawnemu wprowadzaniu danych oraz spójnej sekwencji produkcyjnej.

• Ilość osób zaangażowanych w dany proces jest ograniczona, ponieważ informacje dotyczące danej partii nie muszą być ponownie wprowadzane do systemu komputerowego, dlatego dostosowywanie danych z poszczególnych maszyn do procesu jest automatyczne.

• Dzięki zautomatyzowanej recepturze głównej oraz recepturze kontrolnej nie ma konieczności generowania papieru.

• Nie ma konieczności przechowywania dużych ilości papieru w bezpiecznym i kontrolowanym środowisku; dane przechowywane są cyfrowo i systemie redundantnym.

Wnioski Rozwiązanie „papier na szkle” przekształca system produkcyjny wykorzystujący papier w coś niezwykłego, co nie wymaga zmiany sprzętu lub procesu pro-

dukcyjnego. Automatyzacja operatora oraz raportowania produkcji sprawia, że analiza partii po zakończeniu procesu produkcji może być ograniczona do minimum dzięki wyeliminowaniu problematycznych analiz partii. Produkty są wypuszczane na rynek szybciej niż w przypadku procesu produkcyjnego korzystającego z „metod papierowych”. Jakość jest zoptymalizowana, a ryzyko zmniejszone, ponieważ przepływ produkcji jest spójny, realizacja jest ścisła, a w rejestrach nie brakuje żadnych informacji. Ponieważ błędy w zapisywaniu informacji związane z błędami ludzkimi są wyeliminowane, ilość odrzucanych i przerabianych partii jest znacznie ograniczona. Korzyści wynikające z kompletnego systemu kontroli partii, zintegrowanego na mobilnych tabletach, pomagają unikać kosztów i stanowią punkt zwrotny w zakresie wydajności produkcji farmaceutycznej. Nie ma potrzeby generowania ogromnych ilości papieru, a następnie przechowywania go w bezpiecznej lokalizacji – natychmiastowa analiza partii oznacza natychmiastowy przychód.

Czynności produkcyjne są dostosowane do wagi działalności w czasie rzeczywistym.

reklama

62 |

Farmalogistyka: bezpiecznie do pacjenta

Logistyka dla branży farmaceutycznej, ze względu na stawiane przed nią wieloetapowe, restrykcyjne wymagania i uregulowania prawne, należy do najtrudniejszych i najbardziej skomplikowanych grup procesów. Dlatego warto powierzyć te usługi sprawdzonemu operatorowi, posiadającemu kluczowe kompetencje i doświadczenie w obsłudze tej wymagającej grupy produktów.

Karolina Moskal Seifert Polska Sp. z o.o.

Przepisy to podstawa

O

becnie sieć dystrybucyjna produktów leczniczych staje się coraz bardziej skomplikowana, wielowymiarowa i dotyczy wielu uczestników rynku. Nie każdy operator logistyczny posiada usługi dedykowane stricte branży farmaceutycznej, gdyż wymaga to od niego spełniania szczególnych norm, zwłaszcza w obszarze bezpieczeństwa i jakości. Zachowanie najwyższych standardów w obrocie lekami ma bowiem ogromne znaczenie dla zdrowia i życia pacjenta.

Istnieje wiele zagrożeń czyhających na leki, właściwie w całym łańcuchu dostaw. Po pierwsze, wszelkiego rodzaju farmaceutyki (w tym także m.in. maści, kremy, półprodukty do przygotowania leków) posiadają specyficzne właściwości, które na etapie magazynowania i transportu w nieodpowiednich warunkach, mogą zostać utracone bądź zmienione, a tym samym stać się niebezpieczne

w użyciu dla finalnego odbiorcy. Ponadto, są one narażone na kradzieże, fałszowanie bądź nielegalne wprowadzanie do legalnego łańcucha dostaw. Stąd, aby być uznawanym za wiarygodnego partnera biznesowego w obszarze obrotu produktów leczniczych, konieczne jest spełnianie przez danego partnera biznesowego przepisów prawa farmaceutycznego oraz wytycznych GDP i GMP. Podstawą działania operatora logistycznego jest tutaj Ustawa Prawo Farmaceutyczne, z nowelizacją z dnia 08.02.2015 r., która wprowadza zobowiązania dla przedsiębiorców, zajmujących się obrotem hurtowym lub pośrednictwem w obrocie produktami leczniczymi.

Skrót GDP (z ang. Good Distribution Practice), oznaczający Dobre Praktyki Dystrybucyjne, to uznawany międzynarodowo, certyfikowany system jakościowy dla podmiotów, zajmujących się magazynowaniem i dystrybucją leków. Częściowo oparty jest on

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

63 o wymagania ISO, a jego pełną treść można znaleźć na stronie internetowej Komisji Europejskiej, której wytyczne odnośnie praktyk dystrybucyjnych są oparte na artykułach 84 i 85b3 dyrektywy 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001, w sprawie wspólnotowego kodeksu, odnoszącego się do produktów leczniczych, stosowanych u ludzi. Przepisy GDP wymagają od dystrybutorów wdrożenia spójnych systemów zarządzania jakością w całym łańcuchu dostaw. Mówiąc w skrócie, GDP jest praktyką, gwarantującą bezpieczne przyjmowanie, transportowanie, przechowywanie i wydawanie leków, od momentu ich dostawy z zakładów produkcyjnych, aż po finalną wysyłkę gotowych leków do konsumentów.

Dobra Praktyka Dystrybucyjna zobowiązuje przedsiębiorców, na każdym etapie łańcucha dostaw, do utrzymywania właściwego stanu technicznego i sanitarnego pomieszczeń, w których przechowywane są farmaceutyki, dbanie o odpowiednie warunki, specyficzne dla każdej grupy tych produktów, przestrzeganie odpowiednich zasad i trybu ich przyjmowania oraz wydawania, a także o właściwe warunki transportu. Nie mniej istotne jest zaangażowanie w ten proces wykwalifikowanego personelu.

Certyfikację GDP przeprowadza się w oparciu o wytyczne Unii Europejskiej z 2013 roku, a sam certyfikat DPD wydawany jest na okres trzech lat. W tym czasie, przedsiębiorstwo ma obowiązek przejść tzw. audyty nadzoru, w ramach którego dokonywany jest również przegląd dokumentacji GDP w firmie. Jej struktura powinna być adekwatna do wytycznych GMP, obejmując 10 elementów: zarządzanie jakością, kadry, pomieszczenia i urządzenia, politykę firmy w zakresie reklamacji i zwrotów, a także podejrzanych lub sfałszowanych produktów leczniczych, procesy zlecane na zewnątrz, inspekcje wewnętrzne, transport oraz szczegółowe postanowienia dla pośredników.

GMP (z ang. Good Manufacturing Practice) to z kolei tzw. Dobra Praktyka Produkcyjna, która stanowi zestaw procedur odnoszących się do higieny produkcji i zapobiegania wytwarzania dóbr, niespełniających wymagań jakościowych. Oznacza ona ścisły nadzór nad całym procesem, od etapu zaopatrzenia w wymagane surowce, poprzez ich magazynowanie, pakowanie oraz znakowanie, aż do momentu składowania i dystrybucji gotowych wyrobów. Przestrzeganie zasady GMP jest szczególnie istotne nie tylko w branży farmaceutycznej, ale również kosmetycznej czy spożywczej.

- Zbudowanie sprawnej i bezpiecznej obsługi logistycznej wymaga funkcjonowania w dwóch obszarach: spełniania wymogów bardzo restrykcyjnego prawa farmaceutycznego oraz oczekiwań klienta. Obsługując tę branżę, Grupa Seifert przejmuje wszystkie zadania Centrum Usług Farmaceutycznych, w charakterze partnera lokalnego. Tak wrażliwe produkty, jakimi są leki, wymagają od nas dużej ostrożności w zakresie ich obsługi, zatem przestrzegamy wszystkich warunków

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

istotnych dla GMP i GDP. Produkty lecznicze, dzięki posiadaniu wyspecjalizowanej kadry i niezbędnej infrastruktury, zawsze przechowujemy i transportujemy z zachowaniem ich właściwości i wymagań.

Aby zapewnić jak najwyższy poziom bezpieczeństwa, dbamy o to, by te szczególnie wrażliwe ładunki były monitorowane i dokumentowane na każdym etapie, prowadzimy stały rejestr temperatury i wilgotności powietrza, a także trzymamy się zasady First-Expired-First-Out – mówi Jan Brachmann, prezes zarządu Seifert Polska Sp. z o.o.

Obrót niektórymi kategoriami farmaceutyków jest regulowany dodatkowymi przepisami. Ma to bezpośrednie przełożenie na proces logistyczny, a w szczególności na działania związane z zakupami, magazynowaniem, sprzedażą i transportem. Do kategorii „produktów pod specjalnym nadzorem” należą przede wszystkim środki kontrolowane, czyli substancje odurzające i psychotropowe.

Produkt o szczególnych właściwościach Dystrybucja farmaceutyków, w zależności od tego, do której grupy właściwości zostaną one zaklasyfikowane, odbywa się w trzech zasadniczych przedziałach temperatury: od +2°C do +8°C, od +8°C do +15°C i od +15°C do +25°C. Podmiot, zajmujący się dystrybucją produktów leczniczych, musi zatem posiadać takie środki techniczne i organizacyjne (wykwalifikowani pracownicy, dostosowany tabor, odpowiednie wyposażenie itp.), umożliwiające sprawną realizację transportu, dla każdego z tych przedziałów. Najtrudniejszy do zorganizowania, ze względu na bardzo wąski zakres temperatury, którą należy zachować i dużą wrażliwość preparatów, jest przewóz w tzw. zimnym łańcuchu dostaw (od +2°C do +8°C). Trzeba mieć również

4/2015

64 |

świadomość, że nie tylko transport ma znaczenie, gdyż największe zagrożenie niedotrzymania jego warunków pojawia się w momencie przeładunku towaru.

- Do tego rodzaju przewozu wykorzystywane są specjalne opakowania izotermiczne, posiadające wkłady chłodzące, specjalistyczne pojazdy z zabudową izotermiczną lub kontenery chłodnicze, wraz z wdrożonym systemem zarządzania dystrybucją i jej warunkami – mówi Jan Brachmann. Dwa pierwsze rozwiązania wymagają posiadania przez operatora logistycznego większej powierzchni magazynowej (gdyż opakowania izotermiczne zajmują więcej przestrzeni), a także sprawnego organizowania przeładunków, by uniknąć niekorzystnych zmian temperatury (wykorzystując pojazdy z zabudową izotermiczną). Należy także monitorować, czy leki nie ulegną zbytniemu przemrożeniu – dodaje.

Każde z wykorzystywanych rozwiązań do transportu wyrobów medycznych niesie za sobą określone wady i zalety. W przypadku opakowań izotermicznych z wkładami chłodzącymi utrzymanie wymaganej temperatury jest stosunkowo trudne, zwłaszcza w przypadku dłuższych tras, ponieważ ciepło otoczenia może wpływać na warunki termiczne wewnątrz opakowania. Kontenery chłodnicze, oprócz przewozu leków i wyrobów medycznych, wykorzystywane są również dla branż takich jak spożywcza czy kosmetyczna, czyli w obsłudze wszystkich towarów, wymagających kontrolowanej temperatury. Ich wykorzystanie wiąże się jednak z podwyższeniem kosztów obsługi i może wpływać na ograniczenie elastyczności dostaw, jednak zapewniają one stosunkowo wysoki poziom bezpieczeństwa. Z kolei pojazdy z zabudową termiczną i agregatami chłodzącymi, wyposażone dodatkowo w urządzenia do pomiaru i rejestracji warunków klimatycznych, mogą być dokładnie monitorowane, gdyż w celu podniesienia bezpieczeństwa często stosuje się w nich system weryfikowania położenia GPS, dzięki czemu mogą być one na bieżąco śledzone i kontrolowane.

Dobrze, gdy operator logistyczny dysponuje własnym magazynem konsygnacyjnym (zwanym inaczej depozytowym), który przydatny jest zwłaszcza wtedy, gdy obrót lekami następuje wewnątrz wspól-

noty UE. Technicznie nie różni się on niczym od każdego innego, ale dzięki uzyskaniu statusu składu konsygnacyjnego operator może świadczyć usługę, polegającą na tym, że dla nabywcy produktów obowiązek podatkowy powstaje dopiero z chwilą pobrania towaru (a nie w momencie, kiedy formalnie wpłynie on od dostawcy do miejsca przechowywania). Ważne jest, by taki magazyn posiadał zezwolenia wydane przez Głównego Inspektora Farmaceutycznego, spełniał wszystkie wymogi Prawa Farmaceutycznego, Dobrej Praktyki Dystrybucyjnej oraz ochrony przeciwpożarowej, a dodatkowo był wyposażony w całodobowy system monitorowania temperatury i wilgotności, dysponował wydzieloną przestrzenią dla produktów wysokiego ryzyka i substancji kontrolowanych, a także był odpowiednio chroniony.

Ponadto kierowcy odpowiedzialni za transport farmaceutyków powinni posiadać wieloletnie doświadczenie i działać ściśle według procedur dotyczących zasad załadunku, przewozu i wyładunku towarów. Wszelkie zdarzenia zachodzące podczas dystrybucji leków i innych produktów o charakterze leczniczym powinny być rejestrowane za pomocą terminali kodów kreskowych, a następnie analizowane i weryfikowane przez osoby zarządzające całym procesem. Warto dodać, że system dystrybucji leków właściwie nie mógłby istnieć bez wsparcia informatycznego, zwłaszcza jeżeli dostawca usług chce dać zleceniodawcy gwarancję bezpieczeństwa leków.

Odpowiedzialność i partnerstwo Firmy farmaceutyczne doceniają komfort, jaki daje przeniesienie pełnej odpowiedzialności operacyjnej i prawnej za procesy logistyczne na zewnątrz przedsiębiorstwa. Decydując się jednak na outsourcing usług logistycznych w tej wymagającej branży, warto postawić na zaufanego operatora, który działając zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, a także dbając o odpowiednie warunki przechowywania i transportu, ma na uwadze dbałość o życie i zdrowie finalnego odbiorcy, czyli pacjenta.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

66 |

Projektowanie magazynów z kontrolowaną temperaturą dla branży farmaceutycznej

Projektowanie magazynu czy systemów przepływu materiałów dla firm farmaceutycznych wymaga spełnienia szeregu dodatkowych kryteriów, które nie występują w przypadku magazynów dla innych branż. Już na etapie wstępnego planowania wszystkich podsystemów (np. część budowlana, logistyczna) należy uwzględnić wymagania dotyczące kontroli temperatury i warunków przechowywania towarów, dokumentacji, systemu monitorowania, kontroli dostępu oraz w szczególności zmian w przepływie materiałów w obszarze produkcji.

Rafał Siedlaczek Międzynarodowa Grupa Doradczo-Inżynierska Miebach Consulting

Ponieważ proces projektowy obejmuje wiele podsystemów (produkcja, transport wewnętrzny, techniki składowania, budynek, ogrzewanie, klimatyzacja, wentylacja, itp.), za które odpowiadają specjaliści wielu branż, często trudne jest ich właściwe skoordynowanie, przez co osiągnięty rezultat może być daleki od optymalnego. Można temu jednak zapobiec, jeżeli zdecydujemy się na zintegrowane projektowanie, w którym wiodącą rolę ma część produkcyjna lub logistyczna (w zależności, czy mamy do czynienia z projektem magazynu, czy zakładu produkcyjnego) wg zasady „Form Follows Function”. Integracja ta oznacza uwzględnienie już w fazie koncepcyjnej projektu wszystkich czynników decydujących o tym, czy rozwiązanie jest optymalne pod względem ekonomicznym. Poza typowymi czynnikami, jak dobór odpowiednich technik

logistycznych, czy poziomu automatyzacji procesów, dochodzą bardzo istotne czynniki związane z kontrolowaną temperaturą oraz wymaganiami odnośnie składowania, mnożące ilość stref funkcyjnych w magazynie i komplikujące przepływy materiałów.

Magazynowanie a kontrola temperatury w przemyśle farmaceutycznym Surowe wymogi związane z przechowywaniem farmaceutyków (temperatura, utrzymanie czystości, itp.) muszą być bezwzględnie przestrzegane. Regulacje prawne na pierwszy rzut oka wprowadzają pewne niejasności, ponieważ leki z definicji nie powinny być oznaczane jako niebezpieczne czy toksyczne (mogłoby to przecież odstraszyć potencjalnych klientów). Jednak wiele grup towarowych

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

67

Rys. 1. Specjalizacja firm farmaceutycznych oraz biotechnologicznych.

w farmacji kwalifikuje się do wspomnianych kategorii, które charakteryzują się rygorystycznymi wymaganiami odnośnie ich przechowywania i handlingu.

Dla asortymentu wymagającego utrzymania określonej temperatury przepisy te są szczególnie istotne. Dla substancji o różnych klasach ryzyka, poziomach toksyczności i innych właściwościach powinny być zaplanowane osobne strefy składowania z kontrolowaną temperaturą, ograniczonym dostępem, jak również osobne strefy pożarowe. Poprzez dodanie nowych podgrup asortymentowych, ilość potrzebnych stref składowania może się zwielokrotnić – ma to bezpośredni wpływ na architekturę, logistykę oraz procesy produkcyjne.

Najczęstszy podział klas składowania ze względu na temperaturę dla produktów farmaceutycznych to: temperatura pokojowa (15 ÷ 25°C); chłodnia (2 ÷ 8°C) oraz mroźnia (dla temperatur nie wyższych niż -18°C; -20°C lub -25°C). Interesujące dla procesów logistycznych są także ultraniskie temperatury z zakresu do -40°C oraz do -70°C, przy których docieramy do granic stosowalności wielu rozwiązań technicznych i silnych ograniczeń co do pracy ludzi. W farmacji mamy do czynienia z trendem wzrostu udziału produktów wymagających warunków chłodniczych i, co ważne, utrzymania pełnego łańcucha chłodniczego, czyli nieprzerwanego przebywania produktu w obszarze kontrolowanej temperatury podczas następujących po sobie procesów (produkcja, składowanie, przeładunki, transport).

Z nowelizacją Dobrej Praktyki Dystrybucyjnej (Good Distribution Practice – GDP) jesienią 2013, wymagania temperaturowe zostały zaostrzone, bez ich różnico-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

wania na transport i składowanie. W niniejszym artykule skupimy się na zagadnieniach związanych z magazynowaniem.

Od czego zacząć, czyli baza danych Pierwszym krokiem w szeregu działań planistycznych jest ustanowienie bazy danych dla projektowania. Tylko przy pomocy poprawnych i wiarygodnych danych można dokładnie określić wymagania odnośnie dynamicznych przepływów materiałów oraz zapotrzebowanie na statyczne miejsca składowania. Obliczenia należy odpowiednio ekstrapolować zgodnie z ustalonymi wzrostami przepływów dla każdego z obszarów magazynu. Oprócz typowych dla projektowania logistycznego danych związanych z przepływami materiałów, bardzo istotne są wszelkie wymagania odnośnie reżimów temperaturowych oraz restrykcje odnośnie wspólnego lub rozdzielnego składowania określonych grup asortymentowych. Aby móc ustalić kryteria takiej klasyfikacji, niezbędna jest kompletna baza danych artykułowych dla wszystkich produktów objętych projektem. Przyjmowanie ogólnych założeń w przypadku braku takich danych może obarczyć projekt poważnymi błędami. Z doświadczenia Miebach wynika, że w wielu firmach niewystarczającą uwagę poświęca się odpowiedniej pielęgnacji tego typu danych podczas bieżącej działalności firmy. Powoduje to konieczność uzupełniania wielu danych dla setek lub tysięcy pozycji artykułowych podczas projektu, gdy i tak działamy pod presją czasu wynikającą z planowanego procesu inwestycyjnego.

Poza wymogami dotyczącymi temperatury w planowaniu magazynu z kontrolowaną temperaturą należy uwzględnić również wymagania odnośnie składowania

4/2015

Rys.2. Budowa bazy danych dla projektu logistycznego.

substancji niebezpiecznych i toksyn oraz rozdziału substancji aktywnych i wypełniaczy od produktów niefarmaceutycznych (opakowania, materiały promocyjne, itp.).

Separacja wyrobów gotowych do dystrybucji oraz surowców i materiałów do produkcji jest również ważna cechą determinującą możliwości planowania stref składowania.

Jeżeli istnieją wątpliwości co do klasyfikacji produktów na podstawie danych artykułowych, konieczne jest podejście bardziej ogólne. Pomocne może być odpowiedzenie sobie na pytania: • Czy istnieją karty charakterystyki zgodnie z Regulaminem Technicznym Substancji Niebezpiecznych (np. w Niemczech TRGS 220) dla produktów, które mimo to w bazie danych artykułowych nie są oznaczone jako podlegające specjalnym wymogom?

• Czy istnieją produkty na bazie alkoholu (łatwopalne) lub w sprayu (wybuchowe)?

• Czy istnieją produkty wysokoskoncentrowane (które są najczęściej toksyczne)?

68 | • Tylko wtedy, gdy uzupełnimy luki w bazie danych, jesteśmy w stanie ustalić rzeczywistą liczbę i skład grup artykułowych, dla których będziemy opracowywać projekt. Następnie, na przykład przy pomocy macierzy restrykcji, będziemy mogli wyznaczyć, które grupy produktów należy składować w oddzielnych obszarach, a które mogą być składowane razem.

Dopiero po zatwierdzeniu spójnej i kompletnej bazy danych można przejść do rzeczywistego projektowania z uwzględnieniem wymagań logistycznych.

Walidacja procesów Wymagania względem magazynów z kontrolowaną temperaturą w farmacji nie różnią się w zasadzie od wymagań odnośnie obiektów nielogistycznych. Należy jednak wziąć pod uwagę, że poprzez mnogość stref funkcyjnych, często znajdujących się w odrębnych budynkach, wiele procesów logistycznych musi podlegać dodatkowej walidacji. Podczas takiej walidacji procesów wszystkie strony zaangażowane w projekt muszą być świadome, że pewne parametry w przemyśle farmaceutycznym mogą, a czasem nawet muszą, odbiegać od standardów budowlanych stosowanych w innych branżach. Na przykład bazowanie na normach budowlanych dotyczących obliczeń obciążeń cieplnych może okazać się niewystarczające, gdy podczas „najzimniejszej zimy” lub „najgorętszego lata” zostaną przekroczone zakładane do obliczeń graniczne temperatury. W konsekwencji proponowany system może nie poradzić sobie z zaistniałą potrzebą wyrównania różnic temperatur. Podczas gdy w przypadku stref biurowych takie odchylenia są jeszcze do zaakceptowania i skutkują jedynie utratą komfortu pracy, w przypadku stref magazynowych mogą mieć nieodwracalne skutki dla jakości składowanych artykułów, jeżeli odpowiednie środki kompensacyjne nie mogą zostać zapewnione.

Podstawowym założeniem dla walidacji procesów jest spełnienie wszystkich wymagań GxP (Good Manufacturing Practice, Good Distribution Practice, itp.). W początkowej analizie ryzyka pod kątem GxP korzystna jest klasyfikacja możliwych błędów, na podstawie której można przeprowadzić optymalizację procesów.

Oto przykład takiej klasyfikacji: • Błąd odwracalny – błąd, przy którym nie występuje uszkodzenie produktu (np. błędne pobranie produktu z tego samego zakresu temperatury przechowywania). Dla detekcji i eliminacji takich błędów można zaplanować proces kontroli ze 100% wykrywalnością (np. skanowanie na stanowisku kontrolnym wszystkich skompletowanych produktów i ewentualna wymiana błędnie skompletowanych).

• Błąd nieodwracalny – błąd, w którym może wystąpić uszkodzenie produktu (np. przechowywanie produktu w temperaturze niezgodnej ze specyfikacją). Tutaj pozostaje jedynie identyfikacja błędu, a sam produkt musi zostać zniszczony.

Aby unikać wpływu błędów na przebieg procesu, procesy i niezbędne wyposażenie muszą być elastycznie zaplanowane.

Przy odpowiednio zaprojektowanych i standaryzowanych procesach logistycznych, detekcję i eliminację błędów można zintegrować z bieżącą pracą. Umożliwiają to między innymi mechanizmy śledzenia procesów, identyfikacji towarów, czy natychmiastowej kontroli w procesie (np. Zero Defect Picking). Ciągłe monitorowanie i kontrola jest wymagana w szczególności, gdy nie można zapewnić stałej temperatury w obrębie danego procesu. Jest to istotne szczególnie przy procesach związanych z półproduktami,

które muszą się odbywać w różnych zakresach temperatur. Na przykład przy etykietowaniu szklanych pojemników jest wymagana większa temperatura (w celu uniknięcia skraplania się pary wodnej). Jeżeli mechanizm śledzenia produktu jest zintegrowany od samego początku procesu, możemy mieć wgląd w każdy krok procesu. Umożliwia to działanie prewencyjne, pozwalające uniknięcia przekroczenia zakresu temperatur dla danego produktu oraz przede wszystkim uniknięcia strat.

Wymagania budowlane i techniczne W zakresie techniki budowlanej szczególną uwagę należy zwracać na elementy, których ewentualna zmiana lub modernizacja wymagać może później wiele wysiłku lub nie będzie w ogóle możliwa.

Systemy kontroli temperatury powinny być projektowane z uwzględnieniem redundancji systemowej – tak, żeby zapobiec awarii całego systemu w przypadku uszkodzenia poszczególnych elementów. Oczywiście „100% redundancji”, choć zapewnia wysoki stopień niezawodności, może również oznaczać o 100% wyższą inwestycję! Dlatego optymalne planowanie systemów redundantnych musi uwzględniać aspekty ekonomiczne: nakłady inwestycyjne i koszty eksploatacji.

Innym przykładem są doki dla ciężarówek. Pneumatyczne uszczelnienia, które zapewniają kontrolę temperatury mogą być instalowane przy typowych dokach. Jednak w standardowych magazynach kierowca otwiera przyczepę przed zadokowaniem. Natomiast w procesach dla branży farmaceutycznej może to zaburzyć utrzymanie wymaganej temperatury, dlatego też otwarcie następuje dopiero po zadokowaniu pojazdu. W takim procesie potrzebne są odpowiednie pomosty, które wymagają przeróbki doków lub dodatkowego wyposażenia frontów przeładunkowych.

Kolejne dodatkowe wymagania pojawiają się przy automatycznych magazynach wysokiego składowania, których wysokość może osiągać ponad 40 m. Zapewnienie stabilnej temperatury w tak wysokiej, niepodzielnej przestrzeni magazynowej wymaga specjalnych systemów klimatyzacji i wentylacji oraz zintegrowanego z nimi systemu monitoringu temperatury. Zmiany temperatury zewnętrznej w tego typu budowli mają duży wpływ na temperaturę wewnątrz magazynu.

Szczególnie interesujące dla technik i materiałów budowlanych są obszary „ultra chłodne” -40°C lub -70°C. Tak ekstremalne warunki mają wpływ nie tylko na przechowywane produktów, ale również na sam budynek oraz zainstalowane w nim wyposażenie.

Budynek musi wytrzymywać bardzo niskie temperatury, a urządzenia wykorzystywane w obszarze mroźni muszą być dodatkowo izolowane albo nawet lokalnie podgrzewane. Przy tak niskich temperaturach producenci materiałów i firmy budowlane na ogół mają bardzo małe doświadczenie. Dlatego trudno jest im zapewnić odpowiednie potwierdzenia i certyfikaty, potwierdzające słuszność użycia konkretnych materiałów. Ponieważ tego typu projekty są jak na razie dość „egzotyczne” zapewnienie specyficznych wymagań związane jest z przeprowadzaniem długich i kosztownych testów.

Omawiane wymagania odnoszą się także do innych technologii stosowanych w magazynie – takich jak systemy przeciwpożarowe, systemy sygnalizacji czy wyposażenie logistyczne. Dostawcy i producenci tych systemów powinni zapewnić ich odpowiednią niezawodność. Na przykład dostawca regałów powinien potwierdzić odporność swojego systemu (np. łączeń regałów) na możliwe naprężenia w danych warunkach na okres co najmniej 20 lat.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

69 Modułowa konstrukcja – elastyczność w przyszłości Aby być przygotowanym na możliwe zmiany w przyszłości, zaplanowany magazyn w największym możliwym stopniu powinien składać się z modułów. Magazyn zaplanowany w sposób „na miarę - dzisiejszych wymagań i zapotrzebowania” nie będzie mógł spełnić założonej funkcjonalności w wypadku zajścia zmian w założeniach. Tego typu zmiany zachodzą przy okazji każdego projektu. W odniesieniu do stref z kontrolowaną temperaturą oznacza zachowanie szczególnej ostrożności zwłaszcza w odniesieniu do przepływu materiałów np. powiązanie procesu transportu w strefie przyjęć i wydań (którędy przechodzą jednocześnie produkty z różnych zakresów temperatur).

Jest to jednak możliwe tylko pod warunkiem, gdy dane produkty mogą znaleźć się poza przewidzianym zakresem temperatury przez określony czas. Dla produktów, które muszą pozostać w danym zakresie temperatury w całym zakresie łańcucha dostaw należy przewidzieć dedykowane strefy przyjęć i wydań. Jeśli podstawowa struktura przepływu materiałów nie jest przygotowana na tego typu zmiany, przecinające się strumienie materiałów dla różnych stref z kontrolowaną temperaturą mogą prowadzić do opóźnień w procesach logistycznych oraz do wzrostu kosztów.

Wyzwania dla operacji logistycznych W projekcie należy przewidzieć możliwe problemy występujące podczas transportu produktów przez strefy o różnych temperaturach. Na przykład przy dostarczaniu dużych ilości produktów ze stref cieplejszych do zimniejszych należy zabezpieczyć się przed możliwym wzrostem temperatury w strefie oraz zadbać o to, by sąsiednie produkty nie zmieniły swojej temperatury (nie ogrzały się od nowo dostarczonych). Wiele problemów może nastręczać transport schłodzonych produktów do cieplejszych stref. Ze względu na zwiększoną wilgotność w cieplejszych strefach, na powierzchni zimnego produktu może skraplać się woda, co prowadzi np. do zniszczenia kartonowego opakowania. W celu uniknięcia takiego efektu produkt może być ogrzewany w specjalnych komorach klimatycznych za pomocą suchego powietrza, aby opakowanie nie uległo uszkodzeniu.

Prawdziwe wyzwania pojawiają się przy większych różnicach temperatur. Poza wymaganiami dotyczącymi bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, należy

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Rys.3. Mechanizm wózka widłowego po kilkukrotnej wizycie w mroźni -70oC.

uwzględnić również wymagania producenta dotyczące pracy wózków jezdniowych oraz innych środków transportu bliskiego w skrajnych temperaturach.

Ze względu na możliwe problemy mechaniczne, podstawowe elementy wyposażenia (np. układu sterowania) muszą być podgrzewane. Pomimo tego, że dany sprzęt będzie używany krótko w strefie „ultraniskich” temperatur, ochładza się będzie bardzo szybko ze względu na duży skok termiczny. Czas, w którym sprzęt przystosowuje się ponownie do wyższej temperatury, ma również duży wpływ na procesy logistyczne. Każdy ruch w strefie składowania powinien być dobrze zaplanowany i przygotowany – spontaniczne operacje powinny być możliwe tylko w sytuacjach wyjątkowych.

Wsparcie planowania poprzez symulację przepływów materiałów Jak wspomniano, obiekt logistyczny dla farmacji charakteryzuje się mnogością stref funkcyjnych. Ze względu na charakterystykę produktów (drogie i wysokomarżowe) oraz rygory temperaturowe, obiekty te charakteryzują się również relatywnie wysokim poziomem automatyzacji. Powoduje to, że projekt logistyczny jest często skomplikowany, przez co wrażliwy na błędy, zwłaszcza w założeniach i danych projektowych. Dlatego często dla potwierdzenia przyjętych w projekcie rozwiązań technicznych i ich parametrów wydajnościowych sensowne jest przeprowadzenie symulacji komputerowej.

Symulacja taka polega na odzwierciedleniu wszystkich procesów (w razie potrzeby również produkcyjnych) w specjalizowanym narzędziu informatycznym. Zasilenie tego narzędzia w rzeczywiste dzienne dane transakcyjne godzina po godzinie pozwala

4/2015

na identyfikację możliwych wąskich gardeł oraz przebiegów poziomów zapasów. Symulacja znacznie redukuje ryzyko wystąpienie nieoczekiwanych sytuacji, nawet gdy nie obejmuje całego projektowanego obiektu, a jedynie jego kluczowe elementy. Powiązanie wspomnianych danych z badanego okresu z przewidzianym wzrostem, zmianami asortymentu oraz możliwymi zaburzeniami w przepływach, pozwala stworzenie realistycznej i dokładnej prognozy możliwego przebiegu procesów w przyszłości.

Symulacja powinna zostać przeprowadzona podczas planowania, a nie po zakończeniu budowy, gdy właściwie możliwe granice pojemności i przepustowości podsystemów logistycznych zostały już wyznaczone. Generalnie symulacja nie jest stosowana jako pomoc w usuwaniu już istniejących problemów w logistyce, ale jako narzędzie wspierające proces planowania i ograniczające możliwe występowanie problemów w przyszłości. Symulacja może służyć nie tylko jako narzędzie wspierające proces projektowania, ale również na przykład pozwala na opracowanie optymalnych zapasów minimalnych z uwzględnieniem możliwego zapotrzebowania oraz procesów pobocznych. W połączeniu z segmentacją produktów na grupy pozwala to na optymalizację poziomu minimalnych zapasów dla każdego z artykułów.

Podsumowanie Przy projektowaniu magazynów z kontrolowaną temperaturą, które powinny być jednocześnie wydajne oraz spełniać zasady „dobrych praktyk” (GxP), należy przede wszystkim skoncentrować się na procesach logistycznych oraz działać zgodnie z zasadą, że forma podąża za funkcją. Środki techniczne powinny opierać się na wymaganiach funkcjonalnych a nie odwrotnie, jak niestety powszechnie ma to miejsce.

Proces projektowy związany z inwestycją logistyczną powinien rozpocząć się od sformułowania założeń operacyjnych i stworzenia koncepcji logistycznej, a nie od rozmowy z architektem i dostawcami technologii. W przypadku gdy generalny projektant magazynu jest zaangażowany w prace już na etapie planowania strategicznego, znajomość potrzeb operacyjnych i logistycznych oraz celów nadrzędnych danej firmy stają się priorytetami pozwalającymi na efektywne wdrożenie projektu.

Ciągłość pomiędzy planowaniem a realizacją danego projektu jest kwestią zasadniczą udanego wdrożenia i efektywnego funkcjonowania w przyszłości.

70 |

Środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego - nowo projektowane zmiany legislacyjne i wytyczne EFSA

Już niedługo termin „żywność dietetyczna” zniknie z prawa żywnościowego. Od 20 lipca 2016 r. będzie stosowana większość przepisów nowego rozporządzenia nr 609/2013, które na nowo definiuje wymagania dla żywności przeznaczonej dla specjalnych grup konsumentów. Na mocy tego rozporządzenia uchylone zostaną aktualnie stosowane przepisy dotyczące tzw. żywności dietetycznej, czyli środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego (w tym dietetycznych środków spożywczych specjalnego przeznaczenia medycznego).

W dniu 26 listopada bieżącego roku Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), opublikował przewodnik naukowo - techniczny, który pomoże Komisji Europejskiej w dopełnieniu wymagań nowego prawodawstwa, w części dotyczącej zasad kwalifikacji produktów z grupy środków spożywczych specjalnego przeznaczenia medycznego (FSMP). Ujednolicone podejście w tym zakresie ma na celu zapobieganie różnicom interpretacyjnym wewnątrz Unii Europejskiej, które powodują, że ten sam środek spożywczy jest wprowadzany do obrotu w różnych krajach jako suplement diety, żywność wzbogacona lub FSMP.

Paweł Mirosz Doradca ds. Prawa Żywnościowego, IGI Food Consulting Sp. z o.o.

W

sprawozdaniu Komisji Europejskiej z 2011 r., dotyczącym ustawodawstwa wspólnotowego, które określa wymagania dla środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego, podkreślono, że coraz większa liczba środków spożywczych jest wprowadzana do obrotu i prezentowana jako żywność dietetyczna, pomimo wątpliwości związanych z przydatnością części

z nich do zaspokajania specjalnych celów żywieniowych1. Konsultacje wewnątrzwspólnotowe pokazały, że przyczyną takiego stanu rzeczy jest ogólna definicja „środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego”, podatna na różnorodność interpretacji zarówno wśród podmiotów branży spożywczej jak i organów urzędowej kontroli w państwach członkowskich Unii Europejskiej.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

71 Żywność do której stosuje się przepisy dyrektywy wspólnotowej nr 2009/39/WE2, w praktyce różni się znacznie między państwami członkowskimi powodując sytuacje, w których podobne środki spożywcze mogą być wprowadzane na rynek wspólnoty jednocześnie jako środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego lub jako żywność powszechnego spożycia przeznaczona dla ogółu ludności lub wybranych grup populacyjnych.

Z ustaleń Komisji Europejskiej wynika, że państwa członkowskie posiadające system notyfikacji stosują przepisy dotyczące środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego do blisko 30 różnych kategorii żywności o „specjalnym” przeznaczeniu żywieniowym3. Okazuje się, że część z nich nie zawsze wpisuje się w ideę ustawodawcy, ze względu na brak charakterystycznych cech (składu, postaci, wartości żywieniowej, metod produkcji lub drogi podaży), odróżniających te środki spożywcze od innych przeznaczonych dla ogółu społeczeństwa.

Obserwowana sytuacja bez wątpienia może mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie rynku wewnątrz Unii. Niespójność przepisów, powoduje brak pewności prawa zarówno dla organów urzędowej kontroli żywności i podmiotów branży spożywczej jak również dla konsumentów. Dodatkowo taka sytuacja może sprzyjać występowaniu przypadków nadużyć przy wprowadzaniu do obrotu nowych środków spożywczych.

Ze względu na powyższe podjęto decyzję o wyeliminowaniu różnic w interpretacji przepisów. W tym celu rozpoczęto zmianę dotychczasowych regulacji prawa żywnościowego dotyczących kategoryzacji środków spożywczych. W trakcie konsultacji przyjęto za uzasadnione pozostawienie (po aktualizacji) specjalnych przepisów jedynie dla wybranych kategorii żywności. Takich, które mają zasadnicze znaczenie przy postępowaniu w pewnych schorzeniach lub są kluczowe dla zaspokojenia wymogów żywieniowych wyłącznie wybranych grup ludności (np. niemowlęta i dzieci, osoby otyłe, pacjenci niezdolni do spożywania normalnej żywności). Jednocześnie uznano, że aktualnie obowiązujące akty prawne dotyczące suplementów diety4, żywności

żywieniowego (2009/39/WE) oraz dietetycznych środków spożywczych specjalnego przeznaczenia medycznego (1999/21/WE).

Nowe wymagania prawne będą stosowane we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej w tym również w Polsce. Przyszłe zmiany mają na celu: I. zapewnienie wybranym grupom konsumentów dostępności do specjalnej żywności o składzie bezpiecznym i dostosowanym na podstawie aktualnego stanu wiedzy do ich specjalnych potrzeb żywieniowych, oraz II. zapobieganie różnicom interpretacyjnym, które negatywnie wpływają na swobodny przepływ tych towarów wewnątrz Unii Europejskiej.

W chwili obecnej trwają zaawansowane prace nad aktami delegowanymi do rozporządzenia nr 609/2013, które określą szczegółowe wymagania dotyczące składu, etykietowania, reklamy i bezpieczeństwa ww. środków spożywczych. Środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego bez wątpienia są jedną z bardziej problemowych kategorii żywności, która jest przedmiotem nowej regulacji.

W latach 2013 - 2015 r. wykonano wiele istotnych prac służących stworzeniu nowych, zaktualizowanych i lepiej dostosowanych ram prawnych dla tej kategorii produktów. Do najważniejszych wyników dotychczasowych prac można zaliczyć: I. zdefiniowanie kategorii FSMP9, II. publikację projektu rozporządzenia Komisji Europejskiej, dotyczącego składu i oznakowania FSMP10, a ostatnio również III. publikację opinii naukowej EFSA w sprawie zasad kategoryzacji tych produktów11.

z dodatkiem witamin i składników mineralnych5 oraz oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych6, w połączeniu z przepisami dotyczącymi przekazywania konsumentom informacji na temat żywności7, w odpowiedni sposób zastąpią dotychczasową legislację stosowaną do szerokiego wachlarza żywności uregulowanej dyrektywą 2009/39/WE (m.in. przeznaczonej dla osób nietolerujących glutenu, diabetyków, sportowców, kobiet w ciąży, itp.).

FSMP – prace legislacyjne Komisji Europejskiej Pierwszym działaniem o charakterze legislacyjnym była publikacja rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r.8 Na mocy tego rozporządzenia ustanowiono ogólne przepisy dotyczące żywności specjalnej, przeznaczonej jedynie dla wybranych, szczególnych grup konsumentów, w tym: I. preparaty do początkowego i dalszego żywienia niemowląt, II. produkty zbożowe przetworzone oraz żywność dla dzieci, III. żywność specjalnego przeznaczenia medycznego, IV. środki spożywcze zastępujące całodzienną dietę, do kontroli masy ciała.

W konsekwencji zmian z dniem w którym zacznie być stosowane rozporządzenie uchylone zostaną przepisy obowiązującej dyrektywy, dotyczącej środków spożywczych specjalnego przeznaczenia

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

72 | Nowo projektowane przepisy wykonawcze Komisji Europejskiej w dużym stopniu zachowują dotychczas obowiązujące wymagania.

Definicja, rodzaje FSMP i wymagania dotyczące ich składu nie ulegną zasadniczym zmianom.

Nowo projektowane rozporządzenie wprowadzi najprawdopodobniej obowiązek stosowania minimalnej wielkości czcionki, do wszystkich obowiązkowych elementów etykietowania tych produktów, na zasadach określonych w rozporządzeniu Nr 1169/2011. Ponadto, zmianie ulegnie nazwa prawna kategorii, obowiązkowo stosowana w etykietowaniu środków spożywczych (z nazwy zostanie wykreślone stwierdzenie „dietetyczny”). Zmiany obejmą również sposób znakowania informacją o wartości odżywczej.

Największe obawy branży budzą jednak proponowane ograniczenia w komunikacji m.in.: zakaz reklamowania FSMP do konsumentów końcowych oraz zakaz stosowania w ich prezentacji oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych.

Zmiany nie spowodują utraty lub ograniczenia dostępności do produktów odpowiednich do stosowania w żywieniu klinicznym.

Z drugiej jednak strony nowe zasady, szczególnie dotyczące kwalifikacji wymuszą nieuniknione zmiany na rynku, skutkujące koniecznością zmiany kwalifikacji wielu produktów aktualnie wprowadzanych do obrotu jako FSMP.

Rola EFSA w tworzeniu wytycznych dla FSMP - kryteria kwalifikacji Niezależnie od tego, że w przyszłych przepisach zabraknie spornej definicji „środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego”, konsultacje wewnątrz wspólnotowe uwidoczniły wątpliwości państw członkowskich. Po tym jak kraje wspólnoty zaczęły kwestionować coraz większą liczbę produktów sprzedawanych jako FSMP, okazało się, że przy braku jasnych kryteriów kwalifikacji jednolite stosowanie nowych przepisów w przyszłości może być utrudnione.

Ze względu na powyższe Komisja Europejska zainicjowała prace nad przewodnikiem, dotyczącym zasad kwalifikacji produktów do grupy FSMP. Zgodnie z artykułem 7 rozporządzenia nr 609/2013, Urząd (EFSA) został zobowiązany do przygotowania stosownej opinii naukowej12, którą opublikowano w dniu 26 listopada 2015 r.

Przewodnik naukowo – techniczny EFSA pomoże Komisji Europejskiej w dopełnieniu nowo projektowanych przepisów. Wyróżniono w nim sześć kluczowych obszarów służących do oceny zgodności produktów notyfikowanych jako FSMP, począwszy od prostych danych administracyjnych poprzez informacje o profilu odżywczym produktu, aż po charakterystykę docelowej populacji pacjentów, choroby lub zaburzeń w stanie zdrowia, wymagających specjalnego postępowania dietetycznego, które ma zapewnić określony produkt.

Urząd zaproponował jednorodny sposób oceny nowych produktów wg. schematu, który obejmuje13:

konkretnej choroby lub zaburzenia w stanie zdrowia, niekompletny - uzupełniający), ogólny opis proponowanego użycia i ewentualny wniosek o objęcie danych klauzulą poufności.

II. Charakterystyka środka spożywczego specjalnego przeznaczenia medycznego Druga część dotyczy pełnej charakterystyki środka spożywczego. Wśród obowiązkowych informacji powinna znaleźć się nazwa żywności oraz szczegółowe informacje dotyczące specjalnej receptury lub sposobu produkcji, w tym: źródła wszystkich substancji, właściwości fizyczne i chemiczne produktu, informacja o wartości odżywczej oraz dotycząca obecności składników mikrobiologicznych (tam gdzie właściwe).

Wyczerpująca charakterystyka produktu powinna być uzupełniona wynikami stosownych badań analitycznych, potwierdzających jakość i bezpieczeństwo surowców oraz stabilność produktu w trakcie całego terminu przydatności określonego przez wytwórcę. Rekomendowane jest aby dossier produktu towarzyszyła dokumentacja uwierzytelniająca, że produkcja oraz badania danego środka spożywczego wykonano w warunkach zgodnych z obowiązującymi wymaganiami systemów zapewnienia jakości i bezpieczeństwa żywności (GMP, GLP, HACCP, ISO, itp.).

III. Proponowany sposób użycia Każde pojedyncze, proponowane zastosowanie notyfikowanego produktu wymaga od podmiotu odpowiedzialnego szczegółowej charakterystyki docelowej grupy pacjentów, stanów chorobowych lub zaburzeń w stanie zdrowia, w których zalecane jest jego użycie.

Warunki i sposób użycia (w stosownych przypadkach), powinny obejmować również, ograniczenia i przeciwskazania.

IV. Charakterystyka choroby lub szczególnego stanu zdrowia wymagającego stosowania FSMP Czwarta część wniosku jest najbardziej złożonym elementem dokumentacji wymaganej przy ocenie.

Wnioskodawca w pierwszej kolejności jest zobowiązany do scharakteryzowania choroby lub zaburzenia zdrowia, w trakcie których produkt ma znaleźć zastosowanie. W przypadku jednostek chorobowych wymagany jest dokładny opis kryteriów stosowanych w diagnostyce - udokumentowany w miarę dostępności aktualnymi wytycznymi. W przypadku zaburzeń w stanie zdrowia wymagany będzie dokładny opis zmian strukturalnych lub czynnościowych o charakterze ostrym bądź przewlekłym, które mogą wynikać z jednej lub większej liczby chorób lub innych zaburzeń wymagających interwencji żywieniowej pod kontrolą lekarza.

Kolejnym krokiem jest wyczerpująca charakterystyka pacjentów, dla których przeznaczony jest określony produkt wraz ze wskazaniem przyczyny dla których mogą oni odczuć niekorzystne skutki zdrowotne wynikające ze spożywania wyłącznie normalnej żywności. W tej części wnioskodawca musi wykazać, że właściwe postępowanie żywieniowe jest w ich przypadku niemożliwe lub trudne do osiągnięcia wyłącznie poprzez modyfikacje normalnej diety, włączając w to stosowanie suplementów diety i żywności wzbogaconej, np. ze względu na: I. niezdolność (lub istotne ograniczenie) żucia, połykania, trawienia, absorpcji, metabolizowania, wydalania żywności lub składników w niej zawartych (np. ze względu na zaburzenia neurologiczne w stwardnieniu rozsianym);

I. Informacje administracyjne i ogólne dane techniczne Pierwsza cześć wniosku dotyczy ogólnych danych identyfikujących podmiot odpowiedzialny za produkt z grupy FSMP i towarzyszącą mu dokumentację.

Obejmuje ogólne informacje dotyczące rodzaju notyfikowanego produktu (produkt: kompletny o standardowym składzie odżywczym, kompletny pod względem odżywczym dostosowany do

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

73 II. zły stan medyczny, który wynika lub uległ pogorszeniu ze względu na fakt spożycia normalnej żywności (np. kwasica metaboliczna); III. chorobę prowadzącą do powstania szczególnych wymagań żywieniowych, których nie da się uzyskać poprzez modyfikację normalnej diety (np. eliminacja białka w fenyloketonurii).

ny do postepowania żywieniowego w patofizjologii określonej choroby lub zaburzeniu zdrowia. Wnioskodawca powinien wskazać cechy produktu (skład i warunki użycia, w tym wskazówki dotyczące przygotowania lub wykorzystania), które odróżniają go lub stwarzają bardziej odpowiednim (niż zwykłe środki spożywcze), do dietetycznego odżywiania pacjentów, dla których jest przeznaczony.

Dokumentację towarzyszącą powinny stanowić aktualne standardy żywienia klinicznego, doniesienia naukowe, konsensusy i standardy medyczne, dotyczące zasad postępowania dietetycznego u pacjentów z określonymi chorobami.

Kolejnym obowiązkowym elementem jest wykazanie w jaki sposób choroba lub zaburzenia zdrowia wpływają na stan odżywienia pacjenta (o ile takie istnieją), np: niedożywienie (białkowe, energetyczne, typ mieszany); nadmiar lub niedobór aminokwasów; niedobory niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, witamin lub składników mineralnych, albo też inne oddziaływanie na stan odżywienia. Uzasadnieniem tej części również powinny być aktualne opracowania naukowe, dane niepublikowane, raporty z badań klinicznych itp. Ta cześć wniosku, szczególnie w przypadku uzasadnienia z wykorzystaniem nowych dowodów naukowych, może być elementem objętym klauzulą poufności.

Niezbędne na tym etapie jest również wykazanie dlaczego potrzeby dietetyczne pacjentów nie mogą być osiągnięte poprzez modyfikację normalnej diety, w tym stosowanie suplementów diety i/lub żywności wzbogaconej.

Dokumentacja naukowa powinna potwierdzać korzystny wpływ produktu na stan kliniczny chorych, dla których jest przeznaczony. W tym miejscu warto podkreślić, że jeśli produkt przeznaczony jest dla więcej niż jednej podgrupy pacjentów, uzasadnienie i dokumentacja towarzysząca powinny odnosić się adekwatnie do stopnia choroby wraz z uwzględnieniem każdej docelowej podgrupy pacjentów.

V. Informacje dotyczące szczególnego znaczenia produktu Przedostatnią składową dokumentacji powinno stanowić syntetyczne uzasadnienie kwalifikacji produktu do grupy FSMP. Opis powinien uzasadniać, że skład produktu jest adekwatreklama_mikro.pdf

1

06.10.2014

VI. Warunki użycia i przeciwskazania Ostatnia część to informacje na temat warunków i ograniczeń jakie dotyczą każdego proponowanego zastosowania notyfikowanego produktu, w tym informacje na temat: sposobu przygotowania, drogi podaży, adekwatności żywieniowej (produkt kompletny, niekompletny pod względem odżywczym), a w przypadku uzasadnionych wątpliwości również wskazania o istotnych ograniczeniach wskazujących grupy pacjentów, dla których stosowanie produktu jest niewskazane lub może być niebezpieczne.

11:57

reklama

Oferujemy badania w zakresie: - czystość mikrobiologiczna produktów leczniczych - czystość mikrobiologiczna suplementów diety - czystość mikrobiologiczna kosmetyków - monitoring środowiska - testy skuteczności ochrony przeciwdrobnoustrojowej Posiadamy zezwolenie na wytwarzanie wydane przez Głównego Inspektora Farmaceutycznego oraz Certyfikat GMP.

www.mikrografia.pl Labolatorium Mikrobiologiczne MIKROGRAFIA sp. z o.o. 30-716 Kraków ul. Przewóz 40 A; tel. 012 341 49 50

74 | Podsumowanie Ostateczna data zastąpienia aktualnych wymagań przez nowe przepisy dla środków specjalnego przeznaczenia medycznego, będzie uzależniona od daty wydania przez Komisję Europejską aktów delegowanych do rozporządzenia nr 609/2013.

Publikacja przewodnika EFSA, przybliża nas do ważnych zmian w prawodawstwie wspólnotowym. Ujednolicone podejście przy ocenie kwalifikacji ma na celu zapobieganie różnicom interpretacyjnym np. w sytuacjach kiedy ten sam środek spożywczych jest wprowadzany do obrotu w różnych krajach jako suplement diety lub FSMP. Powyższe nie oznacza końca prac EFSA w tym zakresie. Jeżeli po 20 lipca 2016 r. Komisja Europejska zdecyduje się interweniować w spornych lub wątpliwych przypadkach, Urząd może na jej wniosek prowadzić ocenę dotyczącą zasadności i rzetelności kwalifikacji określonego produktu lub grupy produktów prezentowanych jako FSMP. Dodatkowo w razie potrzeby wytyczne Urzędu będą poddawane przeglądowi i aktualizacji, stosownie do rozwoju doświadczeń, zdobywanych w trakcie oceny dokumentacji kolejnych środków spożywczych, jak również przyszłych zmian w prawodawstwie wspólnotowym.

Póki co zgodnie z okresem przejściowym określonym w rozporządzeniu nr 609/2013, żywność niespełniająca określonych w nim wymogów, ale spełniająca wymogi uchylonych dyrektyw i rozporządzeń, wprowadzona na rynek lub etykietowana przed 20 lipca 2016 r. będzie mogła pozostać w obrocie do wyczerpania zapasów.

Jednocześnie należy zauważyć, że przewodnik EFSA, który w przyszłości będzie uzupełnieniem nowych przepisów już niedługo może spowodować zmianę podejścia krajowych urzędów kontrolujących zgodność kwalifikacji produktów aktualnie wprowadzanych na rynek.

Literatura: 1.

Commission Staff Working Paper Summary Of Impact Assessment Accompanying the document: Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council on food intended for infants and young children and on food for special medical purposes. Brussels, 20.6.2011 (SEC(2011) 763 final.

2.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/39/WE z dnia 6 maja 2009 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego.

3.

SUMMARY TABLE OF DIETETIC FOODS NOTIFIED IN THE MEMBER STATES - SEC(2008) 2297; Brussels, 10.7.2008.

4.

Dyrektywa 2002/46/WE Parlamentu Europejskiego I Rady z dnia 10 czerwca 2002 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do suplementów żywnościowych

5.

Rozporządzenie (WE) Nr 1925/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie dodawania do żywności witamin i składników mineralnych oraz niektórych innych substancji

6.

Rozporządzenie (WE) Nr 1924/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności

7.

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004.

8.

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci oraz żywności specjalnego przeznaczenia medycznego i środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała oraz uchylające dyrektywę Rady 92/52/EWG, dyrektywy Komisji 96/8/ WE, 1999/21/WE, 2006/125/WE i 2006/141/WE, dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/39/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 41/2009 i (WE) nr 953/2009.

9.

Rozporządzenie nr 609/2013;

10. COMMISSION DELEGATED REGULATION (EU) …/... of XXX supplementing Regulation (EU) No 609/2013 of the European Parliament and of the Council as regards the specific compositional and information requirements for food for special medical purposes. SANTE/10356/2015; (POOL/ E4/2015/10356/10356-EN.doc).

11. SCIENTIFIC OPINION Scientific and technical guidance on foods for special medical purposes in the context of Article 3 of Regulation (EU) No 609/2013; EFSA Journal 2015;13(11):4300.

12. Commission request for scientific opinion on scientific and technical guidance for the assessment of products notified as food for special medical purposes in the context of Article 3 of Regulation (EU) No 609/2013;SANCO ref. Ares(2014)3066906 - 18/09/2014.

13. Scientific and technical guidance on foods for special medical purposes in the context of Article 3 of Regulation (EU) No 609/2013. EFSA Journal 2015;13(11):4300.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

75

Bezpieczeństwo suplementów diety – monitoring zanieczyszczeń wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi

dr inż. Monika Czarnecka-Partyka J.S. Hamilton Poland S.A., Gdynia

Do wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) zalicza się szeroką grupę związków, o cząsteczce zbudowanejze skondensowanych pierścieni aromatycznych. W literaturze – dla określenia analitów z grupy WWA – stosowane są takie akronimy, jak PAH – polycyclicaromatichydrocarbons, POM – polycyclicorganicmatter czy też PNAs – polynucleararomatics. Najprostszym z wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych jest związek (o bardzo charakterystycznym zapachu) o nazwie naftalen, zaś prawdopodobnie najpopularniejszym – benzo[a]piren. Przykładowe struktury wybranych związków z grupy WWA przedstawiono na Rysunku 1.

Wszystkie związki z grupy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych bardzo dobrze rozpuszczają się w niepolarnych rozpuszczalnikach organicznych i tłuszczach, są słabo rozpuszczalne w wodzie i mają tendencję do adsorpcji na powierzchni pyłów. Z uwagi na swoją strukturę i właściwości nie kumulują się w tkankach roślin o dużej zawartości wody, natomiast kumulują się w tkance tłuszczowej roślin i zwierząt.

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

W strukturze przestrzennej niektórych wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych pojawiają się obszary zwiększonej gęstości elektronowej (tzw. „region zatoki”). To właśnie pojawienie się w żywych komórkach punktów (obszarów)

zwiększonej gęstości elektronowej umożliwia tworzenie się adduktów z DNA, a tym samym w sposób negatywny wpływa na replikację komórek organizmu poddanego działaniu analitów z grupy WWA. W konsekwencji prowadzi to do długofalowego

naftalen

benzo[a]piren

benzo[b]fluoranten

benzo[k]fluoranten

Rys. 1. Przykładowe struktury wybranych związków z grupy WWA

4/2015

antracen

fluoranten

76 | działania kancerogennego. Badania prowadzone przez Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem (IARC) potwierdzają właściwości kancerogenne, teratogenne oraz mutagenne wielu analitów z grupy WWA1,2.

W celu określenia ryzyka kancerogennego w odniesieniu do poszczególnych wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych eksperci Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska (EPA) przyjęli benzo[a]piren za wzorcowy związek, dla którego względny współczynnik kancerogenności przyjęto1.

W odniesieniu do tego związku ustalane jest kancerogenne działanie innych WWA. Głównym źródłem narażenia na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne są zanieczyszczenia środowiskowe – emisja gazów spalinowych, emisja gazów z zakładów przemysłowych (takich jak huty aluminium czy stali), emisja gazów z elektrociepłowni (w tym przypadku emisja zależy od jakości koksu i procesu spalania). Obecność WWA jest także skutkiem ogrzewania domowego, palenia opon samochodowych, palenia papierosów, wypalania ściernisk oraz pożarów lasów i erupcji wulkanicznych. Nie można zapomnieć również o skutkach katastrof ekologicznych i wyciekach olejów, zanieczyszczających powierzchnię wód i gleby.

Występowanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w żywności oraz w suplementach diety jest spowodowane głównie procesami produkcji i przetwarzania. Między innymi są to procesy wędzenia, suszenia, pieczenia, smażenia czy też grillowania. Procesy wędzenia i grillowania żywności były badane szczególnie intensywnie (stwierdzono wpływ rodzaju użytego drewna, temperatury wędzenia oraz jego rodzaju, mycia produktu po wędzeniu, stosowanych przypraw, zawartości tłuszczu w wędzonym produkcie czy też samego czasu trwania procesu wędzenia na zawartość WWA w produkcie finalnym)3. Występowanie WWA w żywności związane jest również procesami suszenia oraz procesami prażenia, co jest istotne zwłaszcza w kontekście obecności WWA w olejach i tłuszczach roślinnych oraz zwierzęcych.

Maksymalne poziomy zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w żywności regulowana jest Rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalającym najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych4. W kontekście suplementów diety szczególnie istotna jest niedawna zmiana tego rozporządzenia – poprzez ogłoszenie Rozporządzenia Komisji (UE) 2015/1933

z dnia 27 października 2015 r. zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1881/2006 w odniesieniu do najwyższych dopuszczalnych poziomów wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych we włóknach kakao, chipsach bananowych, suplementach diety, suszonych ziołach i suszonych przyprawach5.

W rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1881/20063, tabeli w sekcji 6 wskazane są najwyższe dopuszczalne poziomy (NDP) zawartości benzo[a]pirenu oraz sumarycznej zawartości benzo[a]pirenu, benzo[a] antracenu, benzo[b]fluorantenu oraz chryzenu w wybranych środkach spożywczych.

Zgodnie z zapisami rozporządzenia w olejach i tłuszczach (z wyjątkiem masła kakaowego i oleju kokosowego) przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi lub do stosowania jako składnik w produktach spożywczych najwyższy dopuszczalny poziom benzo[a]pirenu ustalono na 2,0 µg/kg, zaś sumy benzo[a]pirenu, benzo[a]antracenu, benzo[b]fluorantenu oraz chryzenu ustalono na 10,0 µg/kg. W przypadku oleju kokosowego przeznaczonego do bezpośredniego spożycia przez ludzi lub do stosowania jako składnik w produktachspożywczych najwyższy dopuszczalny poziom benzo[a]pirenu jest ustalony na takim samym poziomie jak w poprzednio przywołanym przypadku, a dla sumy benzo[a]pirenu, benzo[a]antracenu, benzo[b]fluorantenu oraz chryzenu wskazano poziom 20,0 µg/kg.

Rozporządzenie Komisji (UE) 2015/19335 wskazuje wyraźnie najwyższe dopuszczalne poziomy zawartości benzo[a]pirenu oraz sumarycznej zawartości benzo[a]pirenu, benzo[a]antracenu, benzo[b]fluorantenu oraz chryzenu w suplementach diety zawierających składniki roślinne i ich preparaty, suplementach diety zawierających propolis, mleczko pszczele, spirulinę lub ich preparaty oraz w suszonych ziołach. Dla tych środków spożywczych NDP benzo[a]pirenu ustalono na 10,0 µg/kg, a sumy wskazanych czterech analitów z grupy WWA – na 50,0 µg/kg.

Nowe wymagania zawartości WWA, określone Rozporządzeniem Komisji (UE) 2015/19335 stosuje się od 1 kwietnia 2016 r. w odniesieniu do chipsów bananowych, suplementów diety, suszonych ziół i suszonych przypraw. Jednakże jeśli środki te zostały w sposób zgodny z prawem wprowadzone do obrotu przed dniem 1 kwietnia 2016 r., mogą pozostawać w obrocie po tym dniu aż do upływu ich daty minimalnej trwałości lub terminu przydatności do spożycia.

Oznaczanie WWA w żywności jest sprawą stosunkowo trudną i skomplikowaną

4/2015

z uwagi na fakt, że lipofilne węglowodory przenikają do wnętrza komórek. Konieczne jest zatem stosowanie odpowiednich technik izolacji i – niejednokrotnie – wzbogacania analitów przed oznaczeniem końcowym. W celu ilościowego oznaczenia zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych jako techniki końcowe stosowane są wysokosprawne techniki analityczne– najczęściej jest to technika chromatografii gazowej z detekcją mas(GC-MS) lub też technika chromatografii cieczowej z detekcją fluorescencyjną (HPLC-FLD).

W Laboratorium J.S. Hamilton Poland S.A. w Gdyni w celu oznaczenia zawartości WWA w różnych matrycach, stosowane są odpowiednie techniki ekstrakcji, izolacji i wzbogacania oraz technika chromatografii cieczowej z detekcją fluorescencyjną na etapie oznaczeń końcowych. Na etapie przygotowania próbek produktów spożywczych, charakteryzujących się stosunkowo niskim poziomem zawartości tłuszczu wykorzystywana jest miedzy innymi zmodyfikowana technika QuEChERS (akronim, pochodzący od słów Quick, Easy, Cheap, Effective, Rugged and Safe – czyli technika szybka, prosta, tania, efektywna, odporna, bezpieczna). Prowadzone prace pozwalają na dostosowanie wykorzystywanych dotychczas rozwiązań do badania zawartości WWA w specyficznych suplementach diety.

Na podstawie prowadzonych prac nasuwa się jeden wniosek. Takie badania są koniecznością – aby zapewnić konsumentowi bezpieczny produkt, spełniający normy bezpieczeństwa.

Literatura: 1.

International Agency for Research on Cancer, IARC Monographs on the evaluation of carcinogenic risk of the chemical to humans. Polynuclear aromatic compounds, Part 1 Chemical, Environmental and Experimantal Data, vol. 32, IARC, Lyon France, 1983

2.

Sapota A., Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 2002, 18, 179-208

3.

Doremire M. E., Harmon G. E., Pratt D. E., 3, 4-benzopyrene in charcoal grilled meats, J. Food Sci., 1979, 44, 622-623

4.

Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych, z późniejszymi zmianami

5.

Rozporządzenie Komisji (UE) 2015/1933 z dnia 27 października 2015 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1881/2006 w odniesieniu do najwyższych dopuszczalnych poziomów wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych we włóknach kakao, chipsach bananowych, suplementach diety, suszonych ziołach i suszonych przyprawach

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

77

SEKTOR FARMACEUTYCZNY I MEDTECH opracowany przez Bank DNB i Deloitte Fragmenty

Wielkość sprzedaży krajowego przemysłu farmaceutycznego to 14,9 mld PLN (2014)1. Dominuje produkcja leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych (14,3 mld PLN); przychody firm zarejestrowanych, jako producenci substancji farmaceutycznych to zaledwie 0,6 mld PLN.

Branża produkująca substancje Rok wprowadzenia nowej ustawy refundacyjnej (2012) przyniósł niewielki spadek sprzedaży w branży produkującej substancje. Znaczna korekta sprzedaży miała jednak miejsce wcześniej (w okresie 20102011 łącznie o ponad 40%), której nie udało się odbudować w kolejnych latach. Spadek dotyczył najpierw rynku zagranicznego, a następnie krajowego, z tym, że udział eksportu nie jest znaczący (10%). W rezultacie średnia roczna dynamika sprzedaży w całym analizowanym okresie 2005-2014 (CACR) była ujemna (-4,0%). Możliwą przyczyną powyższej korekty było wycofanie się z branży istotnych graczy - liczba podmiotów objętych przez GUS sprawozdawczością zmniejszyła się w 2011 r. o 4 (z 17 w 2010 r.), a zatrudnienie - o blisko połowę (z 4 tys. w 2010 r. do nieco ponad 2 tys. w 2011 r.). Świadczy o tym także utrzymanie wskaźników rentowności na niezmienionym poziomie, przy dużym spadku sprzeda-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

ży. Po 2011 r. koniunktura w tej branży charakteryzuje się również sporą zmiennością.

I połowa 2015 r. przyniosła kolejne ożywienie (wzrost o 12% r/r) za sprawą wysokiego wzrostu sprzedaży krajowej, rekompensującego spadek eksportu.

Branża produkująca substancje osiąga wysoką rentowność2 na poziomie 12-14% wobec zaledwie 4,4% w 2014 r. dla całego przemysłu przetwórczego. Osłabienie rentowności do 6% w 2012 r. było spowodowane skokowymi kosztami operacyjnymi niezwiązanymi ze sprzedażą, a wysoka rentowność w 2oi3r. (prawie 17%) wynikała z nadzwyczajnie wysokich zysków ze sprzedaży. Proces rozwojowy w branży substancji był w latach 2005-2009 dość dynamiczny (łączny wzrost inwestycji o 40%), ale okazał się nieefektywny - 4 letni wskaźnik ICOR był mocno dodatni (14,o).3 W kolejnych latach, pomimo utrzymywania się wysokiej rentowności i wysokiego poziomu zysku netto, tempo inwestycji osłabło, a nakłady inwe-

4/2015

stycyjne stanowią jeszcze niższy odsetek szacowanej wartości dodanej w branży niż w okresie 2005-2009 (odpowiednio średnio 7% i 12%). W 2014 r. ICOR był lekko ujemny, co świadczy o dalszej nieefektywności inwestycji.

Branża produkująca leki i pozostałe wyroby farmaceutyczne Dla branży produkującej wyroby farmaceutyczne, w tym leki, rok 2012 również okazał się neutralny z punktu widzenia przychodów ze sprzedaży (wzrost o prawie 2%, w tym o ponad 3% na rynku krajowym). Korekta sprzedaży miała natomiast miejsce w 2011 r., ale na mniejszą skalę niż w branży substancji (-14%, w tym spadek sprzedaży na rynku krajowym o 18%), przy czym nie zaobserwowano ani redukcji liczby firm, ani liczby zatrudnionych. Spadek ten nastąpił po wysokich wzrostach w latach poprzednich, w tym kilkunastoprocento-

78 | wych w okresie 2008-2010, tj. okresie globalnego kryzysu. Ta korekta przychodów ze sprzedaży w 2011 r. dotyczyła głównie działalności handlowej produktami innych podmiotów, jaką część firm z tej branży prowadzi (stanowiącej ok. % wszystkich przychodów, głównie na rynku krajowym).

Spadek sprzedaży towarów i materiałów na polskim rynku wyniósł aż 44%, podczas gdy przychody z krajowej sprzedaży własnej produkcji zmalały o niecały 1%, pomimo wysokiej dynamiki przychodów ze sprzedaży zarówno hurtowej, jak i detalicznej wyrobów farmaceutycznych czy wzrostu sprzedaży na rynku aptecznym (wg IMS w cenach producenta o 2,2%). Tendencje w wynikach sprzedaży po 2012 r. są mało stabilne: przyspieszenie do 7% w 2013 r., znów spowolnienie w kolejnym roku i wzrost o 7% r/r w I półroczu 2015 r., przy czym w latach 2013-2014 mocną stroną był eksport. W okresie 2005-2014 eksport był motorem wzrostu sprzedaży w branży wyrobów farmaceutycznych, ze średnioroczną dynamiką ponad 19% wobec mniej niż 3% w przypadku rynku krajowego. W rezultacie udział eksportu w sprzedaży branży wzrósł z zaledwie 14% w 2005 r. do 39% w 2014 r.

Branża produkcji wyrobów farmaceutycznych, podobnie, jak produkcja substancji osiąga wysoką rentowność około 10% w 2014 r. (niemal 2,5-krotnie wyższą niż przemysł przetwórczy ogółem), chociaż czynniki niezwiązane ze sprzedażą spowodowały jej obniżenie w latach 2009 i 2012 poniżej 8%. Zysk netto, poza wyraźnym osłabieniem w latach 2011-2012, ustabilizował się na poziomie około 1,4 mld PLN. Wyniki za I półrocze 2015 r. wskazują na podobną tendencję - zysk netto na poziomie zbliżonym do 2014 r. dający rentowność na poziomie ponad 12%. Mimo to proces inwestycyjny w branży jest umiarkowany i dość niestabilny.

Z kilkunastu procent w relacji do wytwarzanej wartości dodanej w okresie 2005-2009 uległ osłabieniu do ok. 10% w latach 20092012 i dalej do 7-8% w latach 2013- 2014.

Objawiało się to spadkiem nakładów w poszczególnych latach od 2009 r„ za wyjątkiem 2011 r., gdzie odnotowano silny wzrost (28%). Jednakże należy odnotować, że zadawalająca efektywność inwestycji realizowanych w latach 2005-2010 (4-letni ICOR na poziome nieco ponad 2) znacząco osłabła w ostatnich kilku latach. Należy mieć nadzieję, że obserwowane ożywienie popytu inwestycyjnego w 2014 i I połowie 2015 r. (wzrost o 54% r/r) przyniesie trwały wzrost sprzedaży wyrobów farmaceutycznych i wartości dodanej branży.

Handel hurtowy Handel hurtowy wyrobami farmaceutycznymi 1 sprzętem medycznym jest dość silnie wzrostowy (CAGR w latach 2008-2014 na poziomie 6,2%), a jego wartość to prawie 56 mld PLN (2014).

Sprzedaż hurtowa wyrobów farmaceutycznych i sprzętu medycznego za granicę w ostatnich latach dynamicznie rosła (CAGR 2008-2014 na poziomie ponad 36%), ale z niskiego poziomu, więc udział eksportu w sprzedaży ogółem pozostaje nadal niewielki (10%). Spadek sprzedaży w 2012 r. o 4% został szybko nadrobiony w kolejnych latach (wzrosty po 9% w latach 2013-2014. pomimo dalszej obniżki marży hurtowej na leki refundowane, z 7% w 2012 r. do 6% w 2013 r. i 5% w 2014 r.). Z danych finansowych wynika, że łączna skala narzutu na odsprzedawany towar nawet wzrosła z 11,4% wartości zakupionych towarów w 2011 r. do 12,2% w 2012 r. i dalej do 13,1% w 2014 r. oraz 13,9% w I półroczu 2015 r. Na osłabienie koniunktury wskazują natomiast wyniki za I półrocze 2015 r. (spowolnienie tempa wzrostu sprzedaży do 2,4% r/r, w tym sprzedaży krajowej do zera). Sytuacja ta wiąże się najprawdopodobniej z pogorszeniem tempa sprzedaży leków na rynku szpitalnym, który po wejściu w życie nowej ustawy refundacyjnej była ważnym źródłem wzrostu obrotów w handlu hurtowym. Korzystną informacją dla branży jest utrzymujący się wspomniany wzrost narzutu na odsprzedawane towary (wzrost o 11% r/r w I półroczu 2015 r. wobec 16% w 2014 r. i 9% w 2013 r.), dzięki czemu pomimo wyhamowania dynamiki obrotów obserwujemy lekki wzrost rentowności ogółem (z 2,4% w 2014 r. do 2,6% w 2015 r., w tym rentowności sprzedaży do 2,8%). Jej poziom jest jednak niższy od średniej dla całego handlu hurtowego (2,9% w 2014 r.).

Pomimo słabych wyników w latach 2011-2012, branża kontynuowała stabilną politykę rozwoju. W okresie 2011-2012 wynik netto był 2-3 razy mniejszy od ponoszonych wydatków inwestycyjnych, ale kolejne lata przyniosły odwrócenie tej sytuacji. Inwestycje firm z branży stanowiły w latach 2011-2014 średnio 11% wytworzonej wartości dodanej oraz były bardzo efektywne 4-letni ICOR w tym okresie wyniósł 1,2.

Handel detaliczny Wzrost sprzedaży detalicznej zarówno wyrobów farmaceutycznych, jak i sprzętu medycznego, to prawie wyłącznie sprzedaż krajowa. W obydwu segmentach obserwujemy silny trend wzrostowy (średnioroczny

4/2015

wzrost w okresie 2008-2014 na poziomie ponad 10% w przypadku wyrobów farmaceutycznych i ponad 9% w przypadku sprzętu medycznego), aczkolwiek segment wyrobów farmaceutycznych jest 10-krotnie większy (blisko 11 mld PLN). Wprowadzenie nowej ustawy refundacyjnej w 2012 r. przełożyło się na spadek sprzedaży detalicznej wyrobów farmaceutycznych (o blisko 3%), z nadwyżką nadrobiony w kolejnym roku (prawie 15%). Podobnie, jak w przypadku produkcji leków, w 2014 odnotowano spowolnienie sprzedaży (5%), po czym I półrocze 2015 r. przyniosło kolejną poprawę koniunktury (15% r/r). Rentowność branży zależy nie tyle od fluktuacji wielkości sprzedaży, co wielkości narzutu na sprzedawane towary. Od 2010 r. - inaczej, niż w przypadku handlu hurtowego - obserwujemy jego powolny spadek (z 27,4% do 25,3% w 2011 r. i znów z 27,1% w 2012 r. do odpowiednio 26,6% i 25,4% w latach 2013-2014 oraz 24,5% w I półroczu 2015 r.). Wzrost narzutu w 2012 r. miał miejsce pomimo, iż zmiana formuły marży detalicznej na leki refundowane miała na celu m.in. zmniejszenie efektywnej marży detalicznej. W rezultacie rentowność branży powoli maleje: z 4,0% w latach 2008-2009 do 2,2% w I półroczu 2015r. (za wyjątkiem jednorazowego wzrostu do 3,0% w 2012 r,), choć nadal pozostaje nieco wyższa niż w handlu detalicznym ogółem (1,8% w 2014 r.). Ścieżka sprzedaży detalicznej sprzętu medycznego była w ostatnich latach nieco odmienna: słaba koniunktura w latach 2012-2013, odbudowa popytu w 2014 i I połowie 2015 r. Konkurencyjność w branży musi być mocno ograniczona, skoro skala narzutu jest tu bardzo wysoka - od 2011 r. utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie około 90%, co najpierw pozwoliło utrzymać rentowność w okresie słabego popytu na sprzęt medyczny w wyspecjalizowanych sklepach w latach 2011-2012 na poziomie z poprzednich lat, a następnie na zwiększenie rentowności brutto do około 7% w latach 2014-2015 (znacznie powyżej średniej dla handlu detalicznego).

Skala inwestycji do wielkości wytwarzanej wartości dodanej jest w obydwu segmentach handlu detalicznego relatywnie niewielka (w okresie 2011-2014 średnio 8% w przypadku wyrobów farmaceutycznych i 7% w przypadku sprzętu medycznego).

W latach 2011-2012, pomimo znacznego obniżenia się wielkości zysku netto w obydwu branżach detalicznych realizowano inwestycje przekraczające jego wartość (znacznie w przypadku sprzętu medyczne-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

79 go), niewiele mniejsze, niż w kolejnych latach lepszej koniunktury. W obydwu branżach inwestycje w ostatnich latach były bardzo efektywne - 4-letni ICOR na poziomie 1,4 w przypadku handlu detalicznego wyrobami farmaceutycznymi i jedynie 0,4 w przypadku sprzętu medycznego.

Handel zagraniczny Obroty handlu zagranicznego w zakresie wyrobów farmaceutycznych i sprzętu medycznego dynamicznie rosną. Średnioroczne tempo wzrostu importu wyrobów farmaceutycznych wyniosło 7,3% w okresie 2000-2014 (wzrost do 4,7 mld euro w 2014 r.), zaś eksportu startującego z bardzo niskiego poziomu w 2000 r. - aż 21,9% rocznie (2,7 mld euro w 2014 r.). Szczególnie dynamiczny wzrost importu produktów farmaceutycznych (wyrażonego w euro) miał miejsce w latach 2004-2008 (łączny wzrost o ponad 100%). W roku kryzysowym 2009 r. obserwowaliśmy dość znaczny jego spadek (-15%). Poziom z 2008 r. został odbudowany już w następnym roku, ale wzrost w kolejnych latach był nieznaczny (w rezultacie w okresie 2009-2014 r. wzrost jedynie o 6%). W przypadku eksportu wyrobów farmaceutycznych wzrost był bardziej równomierny, a co istotne, poza lekkim spadkiem w 2011 r, (następującym po bardzo dynamicznym wzroście w 2010 r.) utrzymuje się tendencja wzrostowa (w tym, o 14% w 2014 r. i 7% w I półroczu 2015 r.). W rezultacie import wyrobów farmaceutycznych jest większy od eksportu 1,7 raza w porównaniu z ponad 10-krotną przewagą na początku ubiegłej dekady (w wyrażeniu nominalnym deficyt pozostaje stabilny na poziomie 2 mld EUR). Wzrost sprzedaży leków był wyższy niż pozostałych wyrobów farmaceutycznych; w efekcie ich udział w eksporcie zwiększył się z 74% w 2000 r. do 90% w 2014 r. Ponad 70% produkcji farmaceutycznej kierowane jest na rynek unijny, w tym głównie hiszpański, niemiecki i francuski. Istotna część eksportu kierowana jest na Wschód, w tym do Rosji (9%) i na Ukrainę (2%).

W strukturze importowanych wyrobów farmaceutycznych również dominują leki, ale ich udział - inaczej niż w przypadku eksportu - maleje (z 86% w 2000 r. do 75% w 2014 r.). Importowane produkty farmaceutyczne pochodzą głównie z UE (86%), w tym przede wszystkim z Niemiec, Francji, Holandii i Belgii.

Dynamiczny wzrost handlu zagranicznego miał miejsce także w przypadku sprzętu medycznego: importu średnio o ponad 8%

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

rocznie (do poziomu blisko 0,7 mld euro w 2014 r.), eksportu średnio prawie 17% rocznie (0,9 mld euro). Podobnie, jak w przypadku wyrobów farmaceutycznych, silny wzrost importu miał miejsce w latach 20042008 i w 2010 r„ po czym uległ znacznemu osłabieniu. Ożywienie przyniosła I połowa 2015 r. (wzrost o 17% r/r). Ścieżka wzrostu eksportu jest bardziej stabilna. Ekspansję przerwał krótkotrwale kryzys (spadek o 3% w 2009 r.). W I połowie 2015 r. obserwujemy dalszy dynamiczny wzrost eksportu sprzętu medycznego (27% r/r). Główne rynki zbytu dla polskiego sprzętu medycznego to przede wszystkim Niemcy (40%), a także Stany Zjednoczone (8%) i Wielka Brytania (6%). Niemcy są też najważniejszym do-

4/2015

stawcą sprzętu medycznego na polski rynek (35% całego importu), obok Holandii (12%), Belgii (9%) oraz Chin (8%).

Nakłady na R&D Z analizy finansowej sektora farmaceutycznego i sprzętu medycznego wynikało, że nakłady inwestycyjne w obydwu branżach są umiarkowane w relacji do wytwarzanej wartości dodanej (zwłaszcza w sektorze farmaceutycznym) na tle całego przemysłu przetwórczego. Inwestycje obydwu branż stanowią niewielki odsetek nakładów całego przemysłu przetwórczego (1,3% w przypadku branży farmaceutycznej oraz 0,4% w przypadku sprzętu medycznego), jednakże obie branże przeznaczają relatywnie

80 | znacznie większe środki na R&D, niż przemysł przetwórczy ogółem. Zarówno w branży farmaceutycznej, jak i sprzętu medycznego udział nakładów na R&D stanowił 5,4% wytworzonej wartości dodanej, podczas gdy w przetwórstwie ogółem jedynie 1,0%.

W 2012 r. polski przemysł farmaceutyczny wydał na R&D 259 min PLN. W przeliczeniu na osobę i po uwzględnieniu siły nabywczej złotego, w porównaniu z innymi państwami Europy wydatki te kształtowały się na bardzo niskim poziomie (2,5 EUR wobec 31 EUR na Węgrzech, 45 EUR w Niemczech, czy 212 w Szwajcarii). Jednocześnie jednak przemysł farmaceutyczny pełni istotną rolę w rozwoju innowacyjności przemysłu - spośród 32 analizowanych krajów Polska znajdowała się na 16 miejscu pod względem udziału farmaceutycznych nakładów na R&D w nakładach na R&D w całym przetwórstwie przemysłowym. Daleko jednak polskiemu przemysłowi farmaceutycznemu do bycia liderem R&D na wzór Malty, Chorwacji, Islandii czy Szwajcarii.

Wydatki na R&D w branży produkującej sprzęt medyczny w wysokości 57,8 mln PLN (2012) były jednocześnie jednymi z najniższych w Europie w przeliczeniu na osobę i po uwzględnieniu parytetu siły nabywczej złotego (o,6 EUR w porównaniu z 2,0 EUR w Czechach, 5 EUR w Niemczech, 34 EUR w Irlandii, 45 EUR w Islandii). Jednak biorąc pod uwagę ogólnie niskie nakłady na R&D w Polsce, rola sektora w tworzeniu innowacyjnego przemysłu jest jedną z wyższych (2,3% R&D całego przemysłu przetwórczego, tj. tuż po wysokich udziałach w Islandii i Irlandii).

Wydatki na leki Wydatki na farmaceutyki w Polsce w przeliczeniu na i mieszkańca (publiczne i prywatne łącznie) w ostatnich latach dość dynamicznie rosły (w okresie 2003-2012 w euro o 47%, tj. średnio 4,4% rocznie).

Podobną tendencję obserwowano w innych krajach - nowych członkach UE. Nadal nominalny poziom wydatków na osobę w Polsce jest jednak bardzo niski: 139 EUR (trzeci najniższy w UE28), wobec np. 510 EUR w Niemczech, 488 EUR w Norwegii (wyższe odpowiednio o 250% i 265%).

Niski nominalny poziom wydatków na farmaceutyki stanowi jednak niemały odsetek (relatywnie niewielkiego) polskiego PKB (1,4% w 2012 r.). Wydatki te są więc proporcjonalne do poziomu rozwoju w porównaniu z wieloma państwami starej UE (Niemcy 1,6%; Francja i Belgia po 1,8%), a nawet

bardziej niż proporcjonalne w porównaniu z wieloma innymi bogatymi krajami Europy (Austria 1,3%; Finlandia 1,2%; Szwajcaria i Szwecja po 1,1%; Holandia 1%; Dania 0,7%; Norwegia 0,6%). Tendencja jest jednak malejąca: w ostatnich 10 latach wydatki na leki w Polsce w relacji do PKB zmalały z 1,9% w 2003 r. do 1,6% w latach 20072010 i dalej do 1,4% w 2012 r., co oznacza, że rosły wolniej niż PKB. Nominalne wydatki na farmaceutyki innych nowych członków UE mieszczą się w przedziale 100-300 EUR per capita i również stanowią dość wysoki odsetek PKB (1,2-2,5%).

Przepaść między poziomem wydatków na farmaceutyki w Polsce (i w innych krajach - nowych członkach) a poziomem w rozwiniętych krajach Europy jest nieco mniejsza, jeśli weźmiemy pod uwagę zróżnicowany poziom cen w gospodarce. Wydatki na farmaceutyki wg standardu PPS na 1 mieszkańca są w Niemczech o 90%, a w Norwegii zaledwie o 10% wyższe niż w Polsce. Wg wydatków per capita PPS różnice między krajami są mniejsze, ale Polska nadal znajduje się wśród krajów o najniższych nakładach na farmaceutyki.

Zestawienie wydatków na wyroby farmaceutyczne po uwzględnieniu parytetu siły nabywczej (PPS) i zamożności kraju wyraźnie wskazuje, że Polska wpisuje się w ogólnoeuropejską relację, tzn., że tym wyższe wydatki na leki na osobę, im wyższy PKB na osobę. Tylko trzy kraje są nietypowe: Luksemburg, Norwegia i Dania. Przy ich poziomie PKB per capita, biorąc pod uwagę zaobserwowaną dla większości krajów zależność, wydatki na leki powinny być wyższe.

W kontekście starzenia się społeczeństw w Europie istotną informacją jest struktura wiekowa spożycia leków. Z dostępnych danych np. dla Norwegii wynika, że spożycie jednostek DDD na osobę rośnie z wiekiem i zaczyna maleć dopiero od 90 roku życia, ale największe spożycie przypada na osoby w wieku 75-90. Największe wydatki w przeliczeniu na osobę natomiast ponoszone są w przypadku osób nieco młodszych w przedziale 70-84 lat. Przy obecnej strukturze demograficznej społeczeństwa największe kwoty wydatków pochłania leczenie osób w wieku 55-69 (łącznie 30% wydatków).

Rola generyków w sprzedaży leków w polsce na tle innych krajów W Polsce w I połowie 2013 r. średnia cena leku innowacyjnego przewyższała

4/2015

średnią cenę leku generycznego 2,4 razy to jeden z najniższych wskaźników w UE (średnio 3,5, w tym ponad 7 w Holandii, czy ponad 5 w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Francji), ale we Włoszech i Grecji relacja ta była jeszcze niższa (jedynie odpowiednio 1,7 i 1,8). Względnie niewielka (na tle innych krajów UE) różnica między średnią ceną generyku i leku innowacyjnego jest jednym z czynników wpływających na niskie wydatki na leki w Polsce.

Innym istotnym czynnikiem niskich wydatków na leki jest udział tańszych generyków w wolumenie sprzedaży. W Polsce jest on szczególnie wysoki - ok. 85%. W rezultacie wartościowy udział generyków w rynku aptecznym również należy do najwyższych (66%).

Specyfika rynku farmaceutycznego Zanim przystąpiliśmy do zbadania zależności panujących na polskim rynku farmaceutycznym metodami ekonometrycznymi, podsumowaliśmy główne jego cechy, co wpłynęło na przyjęte założenia co do kształtu modelu popytu na leki: • Rynek szpitalny farmaceutyków stanowi w Polsce ok. 14% (w cenach producenta netto).

• Znaczny udział i rosnący w rynku farmaceutycznym aptecznym ma sprzedaż OTC (odręczna): ok. 41% (ceny detaliczne, 2014) wobec ok. 31% na początku ubiegłej dekady. Leki na receptę (Rx) stanowią 59%, w tym leki refundowane 63%, a pełnopłatne - 37%.

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

81 • Tendencje w sprzedaży różnią się w podziale na poszczególne segmenty rynku.

W okresie 2001-2014 najszybciej rosła wartość rynku szpitalnego: średni roczny wzrost o 9%; nieco wolniej sprzedaż OTC (7,5%), najwolniej sprzedaż leków na receptę (Rx) (4,3%). Największa korekta wielkości sprzedaży dotyczyła rynku Rx w 2012 r., kiedy to w efekcie wprowadzenia nowej ustawy refundacyjnej nastąpił jej spadek o ponad 12%.

Przy czym, głównie z powodu ograniczenia refundacji dotychczasowych wskazań niektórych leków i wykluczenia z list refundacyjnych znacznie głębszy spadek dotyczył sprzedaży leków refundowanych (-20%); spadek ten został częściowo zrekompensowany wzrostem

konsumentów skłonność do kupowania leków na receptę również dominuje. Zatem zakup leków OTC powinien wykazywać większą zależność od wynagrodzeń, zaś leków Rx - od dochodów z tytułu rent i emerytur.

Ekonometryczny model popytu na leki W celu zdiagnozowania determinant wydatków na leki w Polsce skonstruowano model ekonometryczny, który został włączony do ogólnego modelu makroekonomicznego Deloitte jako oddzielny moduł.

Model został opracowany na podstawie danych rocznych w okresie 2000-2014 oraz danych miesięcznych i kwartalnych dotyczących roku 2015. Model składa się z dwóch równań, z których jedno opisuje zachowanie dynamiki wydatków na leki OTC na rynku aptecznym, drugie - leków Rx oraz leków na rynku szpitalnym łącznie.

Równania opisujące dynamikę rent i emerytur, jak też wielkość wynagrodzeń zawarte są w makroekonomicznym modelu Deloitte. Podział rynku leków na 2 powyższe segmenty (Rx i OTC) wynikał ze skłonności do kupowania poszczególnych grup leków w podziale na wiek (por. podr. Specyfika rynku farmaceutycznego).

Równanie wydatków na leki OTC

sprzedaży leków pełnopłatnych (o 18%).

• Wydatki na leki na rynku aptecznym w dużym stopniu (w ok. 60% do 2on r.; 67% w 2012 r.) finansowane są z kieszeni pacjenta, co może w szczególny sposób wiązać je z dochodami społeczeństwa.

• Z diagnozy GUS stanu zdrowia polskiego społeczeństwa wynika, że w starszych grupach wiekowych (zwłaszcza po ukończeniu 50. roku życia) coraz większa grupa osób stosuje tylko leki przepisane przez lekarza Rx, zaś w młodszych grupach wiekowych - OTC. W starszych grupach wiekowych dodatkowo rośnie udział osób przyjmujących zarówno leki Rx i OTC, ale zakładamy, że w tej grupie

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Zmienną opisywaną w tym równaniu jest dynamika wydatków na leki OTC w aptekach, a zmienną ją objaśniającą - dynamika sumy wynagrodzeń. Z oszacowań parametrów wynika, że elastyczność wydatków względem wynagrodzeń wynosi 0,7. Oznacza to, że zgodnie z modelem wzrost dynamiki wynagrodzeń o 1 punkt procentowy powoduje wzrost dynamiki wydatków na leki OTC o 0,7 punktu procentowego, ceteris paribus.

Analiza relacji między dynamiką wynagrodzeń a dynamiką wydatków na leki OTC wskazuje, że rok 2009 byt nietypowy. Przy słabszej dynamice wynagrodzeń, dynamika wydatków była wyższa niż wynikałoby to z mnożnika na poziomie 0,7. Możliwe, że był to efekt wygładzania konsumpcji gospodarstw domowych widoczny również w innych segmentach rynku detalicznego.

Dlatego kolejną zmienną ujętą w równaniu jest zmienna zero-jedynkowa przyjmująca wartość 1 w roku 2009 oraz o w pozostałych okresach. Z oszacowań parametru przy tej zmiennej wynika, że w roku 2009 dynamika konsumpcji leków OTC na rynku aptecznym była o ok. 8 punktów procentowych (nominalnie) wyższa niż wynikałoby to z oszacowanego mnożnika.

4/2015

Kolejnym czynnikiem ujętym w równaniu był efekt zmieniającej się struktury rynku leków OTC. W równaniu, poprzez wprowadzenie kolejnej zmiennej deterministycznej - trendu kwadratowego, założono, że w kolejnych latach zwiększa się pozaapteczny obrót lekami OTC. Ponieważ w analizie dysponowano danymi z rynku aptecznego, w równaniu wydatków na leki OTC estymator parametru przy trendzie kwadratowym był ujemny. Oznacza to, że przy danym poziomie wzrostu wynagrodzeń z roku na rok (w okresie szacowania parametrów pomijając nietypowy rok 2009) dynamika wydatków na leki OTC w obrocie aptecznym będzie coraz mniejsza, gdyż równolegle będzie rosła sprzedaż leków poza aptekami.

Równanie wydatków na leki RX Dane na temat sprzedaży leków Rx pochodzą zarówno z rynku aptecznego, jak i szpitalnego, zatem zmienną objaśnianą w równaniu jest dynamika łącznych wydatków na leki Rx na obu tych rynkach.

Zmienną mającą istotny, pozytywny wpływ na dynamikę wydatków na leki Rx jest dynamika rent i emerytur. Zgodnie z oszacowaniami modelu, elastyczność dynamiki wydatków na leki Rx względem dynamiki rent i emerytur jest bardzo wysoka i wynosi 0,96. Oznacza to, że wzrost dynamiki rent i emerytur o 1 punkt procentowy powoduje wzrost dynamiki wydatków na leki Rx o 0,96 punktu procentowego, ceteris paribus.

Kolejną zmienną ujętą w równaniu, mającą charakter deterministyczny, jest zmienna zero-jedynkowa przyjmująca wartość 1 w roku 2012 oraz zero w pozostałych latach.

Ujęcie tej zmiennej w modelu miało na celu uwzględnienie zmiany strukturalnej, jaka nastąpiła w związku z wejściem w życie w styczniu 2012 r. nowej ustawy refundacyjnej. Z oszacowań modelu wynika, że sama ustawa spowodowała spadek dynamiki sprzedaży leków Rx (na rynku aptecznym i szpitalnym łącznie) o ponad 14 punktów procentowych w porównaniu z sytuacją, gdyby ustawa nie została wprowadzona.

W całym modelu dopasowanie wartości wyliczonych za pomocą równań do danych rzeczywistych jest na satysfakcjonującym poziomie powyżej 80%. Zmienne egzogeniczne w każdym z równań były istotne na poziomie istotności poniżej 10% oraz łącznie istotne na poziomie poniżej 5%.

Prognoza popytu na leki na 2016 r.

Krótkookresowa prognoza popytu na leki na podstawie powyższego modelu ekonometrycznego Deloitte wskazuje na

82 | spowolnienie dynamiki sprzedaży na łącznym rynku aptecznym i szpitalnym w 2016 r. do 1,1%. Będzie ono wynikało z wyhamowania do zera tempa wzrostu sprzedaży leków Rx i na rynku szpitalnym łącznie w ślad za oczekiwanym spowolnieniem dynamiki rent i emerytur (niska indeksacja wynikająca z deflacji w 2015 r. i niskiego realnego wzrostu średniego wynagrodzenia). Natomiast przyspieszenie dynamiki płac związane z prognozowanym wzrostem średniego wynagrodzenia, jak też dalszym, choć powolnym wzrostem zatrudnienia, będzie sprzyjało przyspieszeniu sprzedaży OTC (do 3,4%). Ryzykiem dla prognozy OTC jest rosnąca skala sprzedaży pozaaptecznej.

Z analizy przeprowadzonej w R. 3 wynika, że długookresowo należy oczekiwać dalszego wzrostu wartości rynku w ślad za wzrostem PKB per capita, jak też starzenia się społeczeństwa i relatywnego wzrostu liczebności grup-odbiorców relatywnie największych nakładów na farmakoterapię. Czynnikiem hamującym tę tendencję będzie z jednej strony polityka limitowania wydatków na refundację kosztu leków, a z drugiej - ograniczone możliwości dalszego przerzucania tego kosztu na pacjentów.

Podsumowanie Działalność sektora produkcji i dystrybucji wyrobów farmaceutycznych i sprzętu medycznego (FAR -MED) przyczynia się do wytworzenia bezpośrednio 1,1% PKB, a poprzez efekty zaopatrzeniowe i dochodowe tworzy kolejne 1,6% PKB, więc łączny efekt wynosi 2,7% PKB, czyli 45 mld PLN. FAR-MED w 2013 r. dawał miejsca pracy ponad 112 tys. osób oraz pośrednio przyczyniał się do zatrudnienia kolejnych 228 tys. (łącznie 340 tys. osób, tj. 2,3% ogółu pracujących).

Rola sektora w tworzeniu wartości dodanej ogółem, czy na poziomie poszczególnych sekcji PKD, jest niewielka, ale sektor FAR-MED jest kluczowy z punktu widzenia zaopatrzenia społeczeństwa w lekarstwa i sprzęt medyczny.

Wielkość sprzedaży krajowego przemysłu farmaceutycznego to 14,9 mld PLN. Dominuje produkcja leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych (14,3 mld PLN), a przychody producentów substancji farmaceutycznych to zaledwie 0,6 mld PLN (2014). Sytuacja poszczególnych branż FAR-MED jest dość zróżnicowana. Branża, produkująca substancje farmaceutyczne notuje spadki sprzedaży (CAGR -4%, 2005- 2014), gdy produkcja wyrobów farmaceutycznych

notuje dynamiczny wzrost (CAGR 6,6%, 2005-2014), ale obie branże osiągają wysoką rentowność na poziomie kilkunastu procent wobec zaledwie średnio około 4% dla całego przemysłu przetwórczego. Jednak ich proces inwestycyjny nie jest zbyt efektywny, a wskaźnik ICOR ulega wahaniom pozostając na niekorzystnych poziomach. Branża produkująca urządzenia, instrumenty i wyroby medyczne odnotowuje dynamiczny rozwój (CAGR 9,8%, 2005-2014) i od 2012 r. głównym czynnikiem rozwoju pozostaje eksport (w okresie 2008-2014 wzrost 015%). W efekcie udział eksportu w sprzedaży ogółem zwiększył się do ponad 66% w 2014 r. Rentowność branży przez większość analizowanego okresu pozostaje średnio 2-krotnie wyższa niż w całej gospodarce. Handel hurtowy wyrobami farmaceutycznymi i sprzętem medycznym jest dość silnie wzrostowy (CAGR 6,2%, 2008-2014) także z powodu eksportu (CAGR 36%, 2008-2014), ale jego udział pozostaje niewielki (10%). Wzrost sprzedaży detalicznej zarówno wyrobów farmaceutycznych, jak i sprzętu medycznego, to prawie wyłącznie sprzedaż krajowa. W obydwu segmentach obserwujemy silny trend wzrostowy (średnioroczny wzrost w okresie 2008-2014 na poziomie ponad 10% w przypadku wyrobów farmaceutycznych i ponad 9% w przypadku sprzętu medycznego), aczkolwiek segment wyrobów farmaceutycznych jest 10-krotnie większy (blisko 11 mld PLN). Średnioroczne tempo wzrostu importu wyrobów farmaceutycznych wyniosło 7,3% w okresie 2000- 2014 (wzrost do 4,7 mld euro w 2014 r.), zaś eksportu startującego z bardzo niskiego poziomu w 2000 r. - aż 21,9% rocznie (2,7 mld euro w 2014 r.).

W rezultacie import wyrobów farmaceutycznych jest większy od eksportu już tylko 1,7 raza w porównaniu z ponad 10-kratną przewagą na początku ubiegłej dekady (w wyrażeniu nominalnym deficyt pozostaje stabilny na poziomie 2 mld EUR). Wzrost sprzedaży leków był wyższy niż pozostałych wyrobów farmaceutycznych; w efekcie ich udział w eksporcie zwiększył się z 74% w 2000 r. do 90% w 2014 r. Ponad 70% produkcji farmaceutycznej kierowane jest na rynek unijny, w tym głównie hiszpański, niemiecki i francuski. Część eksportu kierowana jest na Wschód, w tym do Rosji (9%) i na Ukrainę (2%). W strukturze importowanych wyrobów farmaceutycznych również dominują leki, ale ich udział - inaczej niż w przypadku eksportu - maleje (z 86%

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

83 w 2000 r. do 75% w 2014 r.). Importowane produkty farmaceutyczne pochodzą głównie z UE (86%), w tym przede wszystkim z Niemiec, Francji, Holandii i Belgii.

Z analizy finansowej sektora farmaceutycznego i sprzętu medycznego wynikało, że nakłady inwestycyjne w obydwu branżach są umiarkowane w relacji do wytwarzanej wartości dodanej (zwłaszcza w sektorze farmaceutycznym) na tle całego przemysłu przetwórczego. Inwestycje obydwu branż stanowią niewielki odsetek nakładów całego przemysłu przetwórczego (1,3% w przypadku branży farmaceutycznej oraz 0,4% w przypadku sprzętu medycznego). Jednakże obie branże przeznaczają relatywnie znacznie większe środki na R&D, niż przemysł przetwórczy ogółem. Zarówno w branży farmaceutycznej, jak i sprzętu medycznego udział nakładów na R&D stanowił 5,4% wytworzonej wartości dodanej, podczas gdy w przetwórstwie ogółem jedynie 1,0%. W 2012 r. polski przemysł farmaceutyczny wydał na R&D 259 min PLN. W przeliczeniu na osobę i po uwzględnieniu siły nabywczej złotego, w porównaniu z innymi państwami Europy wydatki te kształtowały się na bardzo niskim poziomie (2,5 EUR wobec 31 EUR na Węgrzech, 45 EUR w Niemczech, czy 212 EUR w Szwajcarii).

Wydatki na R&D w branży produkującej sprzęt medyczny w wysokości 57,8 min PLN (2012) były również jednymi z najniższych w Europie w przeliczeniu na osobę i po uwzględnieniu parytetu siły nabywczej złotego (0,6 EUR w porównaniu z 2,0 EUR w Czechach, 5 EUR w Niemczech, 34 EUR w Irlandii, 45 EUR w Islandii).

Wydatki na farmaceutyki w Polsce w przeliczeniu na 1 mieszkańca (publiczne i prywatne łącznie) w ostatnich latach dość dynamicznie rosły (w okresie 2003-2012 w euro o 47%, tj. średnio 4,4% rocznie).

Podobną tendencję obserwowano w innych krajach - nowych członkach UE. Nadal nominalny poziom wydatków na osobę w Polsce jest jednak bardzo niski: 139 EUR (trzeci najniższy w EU28), wobec np. 510 EUR w Niemczech czy 488 EUR w Norwegii (wyższe odpowiednio o 250% i 265%). Niski nominalny poziom wydatków na farmaceutyki stanowi jednak niemały odsetek (relatywnie niewielkiego) polskiego PKB (1,4% w 2012 r.). Wydatki te są więc proporcjonalne do poziomu rozwoju w porównaniu z wieloma państwami starej UE (Niemcy 1,6%; Francja i Belgia po 1,8%), a nawet

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

bardziej niż proporcjonalne w porównaniu z wieloma innymi bogatymi krajami Europy (Austria 1,3%; Finlandia 1,2%; Szwajcaria i Szwecja po 1,1%; Holandia 1%; Dania 0,7%; Norwegia 0,6%). Tendencja jest jednak malejąca: w ostatnich 10 latach wydatki na leki w Polsce w relacji do PKB zmalały z 1,9% w 2003 r. do 1,6% w latach 20072010 i dalej do 1,4% w 2012 r., co oznacza, że rosły wolniej niż PKB. Przepaść między poziomem wydatków na farmaceutyki w Polsce (i w innych krajach - nowych członkach UE) a poziomem w rozwiniętych krajach Europy jest nieco mniejsza, jeśli weźmiemy pod uwagę zróżnicowany poziom cen w gospodarce. Wydatki na farmaceutyki wg standardu PPS na 1 mieszkańca w Niemczech są o 90%, a w Norwegii zaledwie o 10% wyższe niż w Polsce. Zestawienie wydatków na wyroby farmaceutyczne po uwzględnieniu parytetu siły nabywczej (PPS) i zamożności kraju wyraźnie wskazuje, że Polska wpisuje się w ogólnoeuropejską relację, tzn., że tym wyższe wydatki na leki na osobę, im wyższy PKB na osobę.

W rozwiniętych krajach europejskich wydatki na farmaceutyki stanowią od 6,3% ogółu wydatków na ochronę zdrowia (Dania, 2012; 6,7% w Norwegii) do 16,7% (Belgia); wynik 24,9% w Grecji mocno się wyróżnia. Natomiast w krajach - nowych członkach UE poziom ten jest generalnie wyższy i waha się od 16,7% (Cypr) do 31,8% (Węgry); w Polsce to 20,9%. Wśród czynników warunkujących wielkość wydatków na leki jest z jednej strony, wolumen popytu na leki (uzależniony od cech demograficzno-epidemiologiczno-behawioralnych społeczeństwa, jak też rozwiązań systemowych i panujących wzorców leczenia), z drugiej - ceny leków. W Polsce średnia cena producenta netto w 2010 r. wyniosła 3,6 EUR i była drugą najniższą w UE. Zróżnicowanie cen leków oryginalnych jest większe niż generyków (średnia cena z 5 krajów o najwyższych cenach była odpowiednio ponad 5 i 3 razy wyższa niż średnia z krajów o cenach najniższych). W Polsce w I połowie 2013 r. średnia cena leku innowacyjnego przewyższała średnią cenę leku generycznego 2,4 razy i był to jeden z najniższych wskaźników w UE (średnio 3,5 raza). Innym istotnym czynnikiem niskich wydatków na leki jest udział tańszych generyków w wolumenie sprzedaży. W Polsce jest on szczególnie wysoki - ok. 85%. W rezultacie wartościowy udział generyków w rynku aptecznym również należy do najwyższych (66%). Wydatki

4/2015

na leki w Polsce są relatywnie niskie, ale w przeważającej części finansowane ze źródeł prywatnych. Udział pacjenta w wydatkach na leki kształtował się w latach 20032011 na poziomie ok. 61%, jednakże ograniczenie wydatków na refundację w wyniku obowiązywania nowej ustawy refundacyjnej zwiększyło ten wskaźnik do blisko 67% i jest to jeden z najwyższych poziomów w UE. Analiza modelowa determinantów wydatków na leki w Polsce, wskazuje, że elastyczność wydatków na leki OTC na rynku aptecznym względem wynagrodzeń wynosi 0,7 (wzrost dynamiki wynagrodzeń 1 punkt procentowy powoduje wzrost dynamiki wydatków na leki OTC o 0,7 punktu procentowego, ceteris paribus), gdy elastyczność dynamiki wydatków na leki Rx względem dynamiki rent emerytur jest bardzo wysoka i wynosi 0,96 (wzrost dynamiki rent i emerytur o 1 punkt procentowy powoduje wzrost dynamiki wydatków na leki Rx o 0,96 punktu procentowego ceteris paribus). Przy aktualnej prognozie Deloitte wzrostu wynagrodzeń oraz rent i emerytur, w 2016 r. spodziewamy się przyspieszenia tempa wzrostu wydatków na leki OTC do 3,4% oraz stagnacji w przypadku leków Rx wraz z rynkiem szpitalnym, co będzie oznaczało wzrost całego rynku jedynie o 1,1%.

Prognozy na dalsze lata zależeć będą od scenariusza rozwoju gospodarczego Polski, a to jest temat na oddzielny raport.

Trendy globalne na najbliższe 5 lat wskazują na daleko idące zmiany pod wpływem czynników zewnętrznych i wewnętrznych, które ukształtują służbę zdrowia oraz rynek usług medycznych. Wiele z nich będzie miało bezpośredni i pośredni związek z sektorem farmaceutycznym, który będzie zmuszony dokonać przeskoku technologicznego i biznesowego sprawnie funkcjonując na dwóch zróżnicowanych rynkach - w krajach rozwiniętych i rozwijających się.

1

Analiza na podstawie bazy danych F-01, firmy zatrudniające powyżej 9 osób, za lata 2005-2014 (w podziale na klasy PKD za lata 2008-2014) i I półrocze 2015 r. Wcześniejsze dane w układzie PKD 2007 niedostępne.

2

Wynik finansowy brutto do przychodów ogółem.

3

ICOR (Incremental Capital Output Raho) odzwierciedla relację zrealizowanych inwestycji do przyrostu wartości dodanej; im wyższa wartość wskaźnika, tym efektywność inwestycji niższa.

Za graniczną wartość świadczącą o wysokiej efektywności przyjmuje się poziom 2-3.

Wartości ujemne wskaźnika odzwierciedlają skrajną ich nieefektywność (spadek wartości dodanej pomimo poniesionych inwestycji).

84 |

Rok 2015 r. na rynku hurtowni farmaceutycznych pod znakiem zmian prawnych Po rewolucji spowodowanej ustawą refundacyjną, w 2015 r. weszły w życie kolejne regulacje prawne dotyczące między innymi hurtowni farmaceutycznych. Nakładają one na hurtownie szereg wymogów formalno-prawnych, a ich realizacja może wiązać się z obciążeniami finansowymi i logistycznymi, wynika z najnowszego raportu firmy badawczej PMR pt. „Dystrybucja na rynku farmaceutycznym w Polsce 2016. Prognozy rozwoju na lata 2016-2021”.

Agnieszka Skonieczna PMR Starszy analityk rynku farmaceutycznego i ochrony zdrowia

Rynek zdominowany przez trzech graczy

tym i kolejnymi graczami jest znacząca. Do istotnych podmiotów na rynku należą również m.in. Slawex, Cefarm oraz hurtownie wchodzące w skład Organizacji Polskich Dystrybutorów Farmaceutycznych (OPDF).

Na koniec 2014 r. trzech czołowych graczy na rynku hurtu do aptek – Neuca, Pelion i Farmacol – kontrolowało ponad 70% rynku. Przewaga w udziałach rynkowych tych firm nad czwarGrupa Pelion

Grupa Neuca

Grupa Farmacol

2014

I-III kw. 2015

2014

I-III kw. 2015

2014

I-III kw. 2015

Przychody ze sprzedaży (mln zł)

7 698,8

6 323,0

6 568,7

5 231,3

5 361,2

4 437,0

Dynamika przychodów (%)

5

12

13

9

3

12

Zysk netto (mln zł)

58,9

22,2

93,4

78,4

104,2

75,3

Dynamika zysku netto (%)

-41

-33

9

32

-17

19

Całkowite przychody największych hurtowni farmaceutycznych w Polsce, 2014 oraz I-III kwartał 2015. Źródło: raport „Dystrybucja na rynku farmaceutycznym w Polsce 2016. Prognozy rozwoju na lata 2016-2021”, PMR, 2015

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

85 Inwestycje w nowe segmenty działalności Za sprawą obniżających się marż na rynku hurtowym czołowi gracze decydują się na dywersyfikację swojej działalności i inwestują również w inne segmenty szeroko pojętego rynku farmaceutycznego i ochrony zdrowia. W 2015 r. taki model przyjęła między innymi Neuca, która weszła przede wszystkim w segment przychodni ambulatoryjnych (po przejęciu czterech placówek w województwie kujawsko-pomorskim na początku grudnia obecnie kontroluje ona 21 placówek w sześciu województwach). Grupa inwestuje również w badania kliniczne i telemedycynę. Także Grupa Pelion, która operuje przez około 170 spółek pośrednio i bezpośrednio kontrolowanych, poszerzyła swoją działalność o segment drogeryjny, poprzez przejęcie sieci drogerii Natura.

W ciągu kilku lat powstanie system weryfikacji leków W 2015 r. w Polsce weszło w życie szereg aktów prawnych o dużym znaczeniu dla segmentu hurtowni farmaceutycznych. Zaliczyć do nich możemy dwie no-

welizacje ustawy Prawo Farmaceutyczne (z grudnia 2014 r. oraz kwietnia 2015 r.), a także nowe rozporządzenie odnośnie Dobrej Praktyki Dystrybucji.

Od 8 lutego 2015 r., na podstawie tzw. nowelizacji fałszywkowej, na hurtownie został nałożony obowiązek stosowania systemu jakości określającego obowiązki, procesy i środki zarządzania ryzykiem związane z prowadzoną działalnością.

Nastąpiły również zmiany w zakresie wymogów formalnych wniosku o udzielenie zezwolenia na prowadzenie hurtowni farmaceutycznej w odniesieniu do zakresu danych i zakresu załączników.

W ciągu 3 lat od dnia opublikowania aktów delegowanych przez Komisję Europejską (prawdopodobnie nastąpi to w 2016 r.), hurtownie zobowiązane będą również do stworzenia systemu weryfikacji leków, co wiązać się będzie z koniecznością poniesienia znaczących nakładów finansowych.

Nowe obowiązki informacyjne i odnośnie raportowania Od 12 lipca 2015 r. weszła w życie nowelizacja Prawa Farmaceutycznego mająca na celu przeciwdziałanie odwróco-

nemu łańcuchowi dystrybucji. W ramach nowelizacji zostały nałożone obostrzenia dotyczące udzielania zezwolenia na prowadzenie hurtowni farmaceutycznej, a także wprowadzono możliwość cofnięcia licencji w przypadku, gdy hurtownia nielegalnie zbywa lub wywozi towary.

Zarówno na hurtownie jak i na apteki został również nałożony obowiązek przedstawiania informacji o przeprowadzonych transakcjach, stanach magazynowych i przesunięciach magazynowych, a także obowiązek zgłaszania do GIF zamiaru wywozu lub zbycia podmiotowi poza terytorium Polski produktów leczniczych, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego lub wyrobów medycznych, zawartych w wykazie produktów zagrożonych brakiem dostępności w Polsce.

Dodatkowo, apteki i hurtownie muszą składać zamówienia na refundowane leki i środki spożywcze w formie pisemnej lub elektronicznej.

Artykuł został przygotowany na podstawie najnowszego raportu firmy badawczej PMR pt. „Dystrybucja na rynku farmaceutycznym w Polsce 2016. Prognozy rozwoju na lata 2016-2021”. reklama

Packaging Innovations 8. Międzynarodowe Targi Opakowań

12-13 kwietnia 2016 EXPO XXI, Warszawa MIEJSCE TARGÓW: EXPO XXI, ul. Prądzyńskiego 12/14, Warszawa

Najnowsze trendy świata opakowań

KONTAKT: Katarzyna Banach, tel. +48 12 651 95 24, banach@targi.krakow.pl ORGANIZATOR: Targi w Krakowie Sp. z o.o., www.targi.krakow.pl

www.packaginginnovations.pl

86 |

Makroekonomiczne aspekty znaczenia sektora farmaceutycznego dla polskiej gospodarki – fragmenty Michał Przybyliński

Agnieszka Pugacewicz

RAPORT PRZYGOTOWANY NA ZLECENIE POLSKIEGO ZWIĄZKU PRACODAWCÓW PRZEMYSŁU FARMACEUTYCZNEGO

Łukasz Tanajewski

Główne wnioski • Wpływ sektora farmaceutycznego na polską gospodarkę oszacowany został z wykorzystaniem modelu przepływów międzygałęziowych, co pozwoliło na uwzględnienie efektów pośrednich i dochodowych.

• Sektor produkujący leki i wyroby farmaceutyczne w Polsce przyczynia się do wytworzenia PKB o wartości ponad 15 mld złotych, czyli około 1% PKB (2013 r.).

• Przemysł farmaceutyczny zatrudnia bezpośrednio 22 tys. osób, ale pośrednio zależy od niego ponad 100 tys. miejsc pracy (2013 r.). Wyższy kapitał ludzki oraz wysoka produktywność firm farmaceutycznych przekłada się na wyższe płace niż w całej gospodarce.

• Sektor farmaceutyczny jest szczególnie ważny dla lokalnych rynków pracy. Wiele zakładów produkcyjnych znajduje się w mniejszych ośrodkach o wysokiej stopie bezrobocia.

• Dochody budżetowe, uwzględniające składki ZUS, płacone bezpośrednio przez sektor farmaceutyczny to prawie 650 mln zł. Po uwzględnieniu efektów pośrednich sektor farmaceutyczny generuje wpływy do budżetu w wysokości 2,4 mld zł (2013 r.).

• Branża farmaceutyczna ma również istotny i rosnący udział w eksporcie wynoszący w 2014 r. 1,7%. Import produktów farmaceutycznych nadal przewyższa eksport, jednak różnica ta od 2012 r. systematycznie maleje.

• Sektor farmaceutyczny ma istotny wkład w innowacyjność polskiej gospodarki. Ponad 7% wydatków na badania i rozwój pochodzi właśnie z tej branży.

• Realizacja długookresowej wizji rozwoju kraju (DSRK) zakłada oparcie wzrostu gospodarczego zarówno na inwestycjach w badania i rozwój oraz sektory (m.in.) wspierające zdrowie społeczeństwa. Branża farmaceutyczna spełnia oba te priorytety. Wpisuje się też w inne strategie krajowe, takie jak: Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki1; Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego2; Sprawne Państwo3.

• Krajowy przemysł farmaceutyczny powinien podążać drogą rozwoju nowych technologii, w tym biotechnologii. Jest to warunek konieczny do sprostania konkurencji na rynku farmaceutycznym w przyszłości. Wymaga to zwiększenia środków na inwestycje i budowę sfery badawczo-rozwojowej.

W

raporcie omówiono ekonomiczny potencjał polskiego sektora wyrobów farmaceutycznych. Dzięki zastosowaniu modelu przepływów międzygałęziowych (Input-Output) przeanalizowano wpływ przemysłu farmaceutycznego na całkowity produkt (PKB), zatrudnienie i wpływy budżetowe. Model przepływów międzygałęziowych pozwala obliczyć, jaki jest wpływ sektora farmaceutycznego na inne branże (np. handel, usługi wspierające). Sektor produkujący leki i wyroby farmaceutyczne w Polsce przyczynia się do wytworzenia prawie 1% PKB. Zapewnia ponad 100 tys. miejsc pracy, wymagających wyższych kwalifikacji niż w przypadku większości innych branż, a więc także lepiej wynagradzanych. Pracownicy najczęściej zatrudniani są na umowy o pracę i funkcjonują w nowoczesnym reżimie technologicznym.

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

87 Produkcja leków i wyrobów farmaceutycznych osiągnęła w 2013 r. wartość ponad 14 mld zł. Gdyby zastąpić ją importem, wpływy do budżetu Państwa zmalałyby o około 1,2 mld zł, nie licząc środków odprowadzanych do systemu ubezpieczeń społecznych, po doliczeniu których kwota ta osiągnęłaby bez mała 2,4 mld zł. Wypracowana w 2013 r. nadwyżka obrotów handlu zagranicznego byłaby prawie o połowę mniejsza. Spadek zatrudnienia w tym przypadku odczuwalny byłby bardzo boleśnie, ponieważ wiele zakładów produkcyjnych ulokowanych jest poza wielkimi aglomeracjami, gdzie stopa bezrobocia jest wyższa.

W skali światowej produkcja leków rośnie szybko. Jest to sektor innowacyjny, cechujący się dynamicznym wzrostem wydajności pracy, co wynika z wysokiej konkurencyjności rynków, na których działa. Polska wciąż więcej leków importuje, niż sprzedaje za granicę. Sprzedaż krajowa zdominowana jest przez leki generyczne (ok. 40%). Krajowy rynek farmaceutyczny jest i pozostanie bardzo atrakcyjny dla światowych potentatów w produkcji leków ze względu na jego wielkość i rosnący popyt na leki. Jednocześnie, zgodnie z zagranicznymi tendencjami, następować będzie koncentracja własności rynkowej poprzez fuzje i przejęcia. Procesom tym sprzyja obserwowany spadek cen, a zatem również marż w firmach, które będą starały się kompensować to zwiększaniem skali i różnorodności produkcji. Presja zagraniczna ze strony producentów tanich leków (Indie, Chiny, Brazylia) wymusza również dywersyfikację oferowanych produktów, a także dalszą ekspansję zagraniczną.

Niniejszy raport składa się z dwóch rozdziałów. W pierwszym opisujemy wybrane aspekty działalności sektora farmaceutycznego, m. in. wysoką innowacyjność sektora, specyfikę rynku na którym działa, tendencje w eksporcie i imporcie. Szczególnie wyróżniliśmy tutaj szeroko rozumianą sferę zatrudnienia, dzięki której sektor przyczynia się do wzrostu ogólnego dobrobytu. W drugim rozdziale opisujemy łączny wpływ krajowej produkcji leków na całą gospodarkę, z uwzględnieniem wpływu na produkcję innych branż. Wykazane są całkowite efekty dla PKB , zatrudnienia oraz budżetu państwa.

Efekty makroekonomiczne, podane w rozdziale drugim, stanowią główny element raportu, jednak bez podkreślenia szczególnych uwarunkowań działalności sektora byłby to opis niepełny. Omówienie zastosowanych metod oraz szczegółowe wyniki obliczeń podane są w załącznikach.

sektorowi produkcji sprzętu komputerowego i telekomunikacyjnego (334 reprezentantów w rankingu). Wśród top 50, tj. pięćdziesięciu spółek ponoszących największe nakłady na inwestycje w B+R, najwięcej (14) spółek pochodzi z sektora farmaceutycznego i biotechnologicznego9.

Dynamiczny rozwój sektora leków biotechnologicznych kreowany jest przez światowe koncerny farmaceutyczne, które posiadają wewnętrzne działy badawczo-rozwojowe. W 2012 r. nakłady wewnętrzne na działalność w dziedzinie biotechnologii w krajowych przedsiębiorstwach wzrosły o 37% w stosunku do roku poprzedniego, w tym na działalność B+R o 73%. Zmienia się istotnie struktura tych nakładów według prowadzonej działalności - na działalność B+R w 2011 r. przeznaczana była co dziesiąta złotówka wydana na biotechnologię w przedsiębiorstwach, a w 2012 r. – częściej niż co czwarta. W 2013 r. nakłady na badania i rozwój w sektorze farmaceutycznym wyniosły 242,5 milionów zł (dane GUS). Stanowi to 7,3% całkowitych wydatków na B+R w Polsce. Względem 2012 roku, wydatki te w branży farmaceutycznej spadły o 16,5 mln zł, zaś udział tego sektora w całości nakładów na prace badawcze i rozwojowe w przemyśle przetwórczym spadł o 2,2 p.p.

Sektor farmaceutyczny systematycznie zwiększa udział w handlu zagranicznym Polski W ciągu ostatnich dziesięciu lat znaczenie eksportu branży w wywozie wzrosło o 1 punkt procentowy, osiągając wartość prawie 3 mld euro. Przemysł ten zatrudnia zazwyczaj wysoko wykwalifikowanych pracowników w szczególności absolwentów uczelni technicznych. Zapewnia im stabilne zatrudnienie na etatach.

Polski przemysł jest jednym z większych producentów leków generycznych w Europie. Działa w warunkach, gdy duże koncerny farmaceutyczne starają się powstrzymywać konkurencję rynkową, blokując rozwój leków generycznych w krajowych firmach (np. poprzez tzw. „gąszcz patentów”, długotrwałe i kosztowne procesy prawne dotyczące sporów patentowych10). Specyficzne uwarunkowania rynku farmaceutycznego mające wpływ na rozwój produkcji w Polsce to m.in.: • Dominacja importowanych leków (co częściowo można wytłumaczyć koniecznością zaopatrzenia pacjentów w leki innowacyjne chronione patentami). Dominacja leków generycznych w krajowej produkcji.

• Presja administracyjna na obniżanie cen leków refundowanych (choć należy zauważyć, że ustawa refundacyjna przyczyniła się do wprowadzenia konkurencji poprzez zakaz niejawnych rabatów).

• Rosnące koszty produkcji oraz funkcjonowania przemysłu na rynku w wyniku regulacji na szczeblu unijnym oraz wprowadzaniu różnego rodzaju opłat administracyjnych przez władze krajowe.

Specyfika polskiej branży farmaceutycznej Sektor farmaceutyczny ma szczególne znaczenie nie tylko w aspekcie gospodarczym, ale także społecznym, dostarczając leków ratujących zdrowie i życie4. Jest to szczególnie ważne w obliczu zachodzących w Polsce zmian struktury demograficznej (udział osób w wieku powyżej 60 lat wzrośnie z 19% w 2014 r. do około 30% w 2030 r.)5. W kraju działa około 100 producentów wyrobów farmaceutycznych6. W 2014 r. wartość polskiego rynku oszacowano na 22 mld zł7. Rynek farmaceutyków charakteryzuje się tradycyjnie wysokim udziałem leków generycznych. Mimo to sektor ten jest jedną z głównych branż dostarczających innowacje w polskiej gospodarce. Projekty badawcze i rozwojowe dotyczące przemysłu farmaceutycznego, w tym biotechnologicznego, w Polsce prowadzone są w ponad 100 instytucjach naukowych. Większość realizowanych projektów B+R, w tym ponad 70% wszystkich biotechnologicznych projektów B+R, dotyczy rozwoju innowacyjnych produktów8.

Zgodnie z rankingiem 2500 spółek z całego świata według wysokości ponoszonych nakładów na inwestycje w badania i rozwój, sektor farmaceutyczny i biotechnologiczny jest drugim najliczniejszym sektorem branży high-tech z 294 firmami, ustępując jedynie

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Krajowy przemysł farmaceutyczny powinien podążać drogą rozwoju nowych technologii w tym biotechnologii, gdyż jest to warunek konieczny do sprostania konkurencji na rynku leków w najbliższej przyszłości. W przeciwnym razie, krajowym firmom farmaceutycznym groziło będzie stopniowe ograniczanie rozwoju. Żeby sprostać temu wyzwaniu, potrzebne są środki na inwestycje i budowę sfery badawczo-rozwojowej.

Specyficzne warunki rozwoju dla sektora zapewnia m.in. włączenie przez Ministerstwo Gospodarki branży farmaceutycznej do grupy piętnastu priorytetowych gałęzi polskiego przemysłu. Wsparcie to jest względnie mniejsze w porównaniu do wschodzących i agresywnych graczy z krajów grupy BRIC.

4/2015

DELab UW 2015

88 |

www.delab.uw.edu.pl

DELab UW 2015

www.delab.uw.edu.pl

delab@uw.edu.pl delab@uw.edu.pl

inwestycje w cechuje środki trwałe oraz wynik finansowy netto w firmach farmaceutycznych liczbie Sektor farmaceutyczny w Polsce się rentownością sprzedaży netto na poziomie 10%.

W latach 2011-12ozyski sektora załamały się Wykres 1. pracujących wyższej niż 9 i spadły o 30%. Od 2013 roku sektorowi udało się pokonać ten spadek. Około połowy zysków przeznaczanych jest na inwestycje. W latach inwestycje w środki trwałe oraz wynik finansowy netto w firmach farmaceutycznych o liczbie Wykres 1. opóźnione 2011-13 nastąpiło załamanie które spadły o około 30% (Wykres 1). pracujących wyższejinwestycji, niż 9 1600

180

1400 1600 1200 1400 1000 1200 800 1000 600 800 400 600 200 400 0 200

160 180 140 160 120 140 100 120 90 100 60 90 40 60 20 40 0 20

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2009

2010

2011

2012

2013

2009

0

0 2014

2009

uwagi: Wartości w mln zł, firmy zatrudniające >9 osób. uwagi: Źródło: GUS Wartości w mln zł, firmy zatrudniające >9 osób. Źródło: GUS inwestycje w środki trwałe wynik finansowy netto inwestycje w środki trwałe wynik finansowy netto

2010 2010

2011 2011

2012 2012

2013 2013

2014 2014

uwagi: Wartości w %, (2009=100), firmy zatrudniające uwagi: >9 osób.

Wartości w %, (2009=100), firmy zatrudniające Źródło: GUS >9 osób. Źródło: GUS

eksport i iMport eksport i iMport

Wykres. 1. Inwestycje w środki trwałe oraz wynik finansowy netto w firmach farmaceutycznych o liczbie pracujących wyższej niż 9

Wśród krajów Unii Europejskiej Polska znajduje się w środkowej stawce eksporterów leków i wyrobów farmaceutycznych z wartością wywozu na poziomie 2,7 mld euro, co staEksport i importWśród krajów UniiwEuropejskiej Polska znajduje się w środkowej stawce eksporterów lenowi 1% udziału całym eksporcie UE-28. ków i wyrobów farmaceutycznych z wartością wywozu na poziomie mld euro, co staWśród krajów Unii Europejskiej Polska znajduje się w środkowej stawce eksporterów leków i2,7 wyrobów farmaceutycznych z wartością nowi 1% udziału w całym eksporcie UE-28. wywozu na poziomie 2,7 mld euro, co stanowi 1% udziału w całym eksporcie UE-28.

Wykres

Wykres

2. eksport sektora farmaceutycznego w wybranych krajach unii europejskiej, mln euro

2. eksport sektora farmaceutycznego w wybranych krajach unii europejskiej, mln euro 4 000 4 000 3 500 3 500 3 000 3 000 2 500

Węgry

2 500 2 000 2 000 1 500 1 500 500 500 2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Polska Węgry Słowenia Polska Czechy Słowenia Rumunia Czechy Bułgaria Rumunia Słowacja Bułgaria Słowacja

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2014 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ComExt 2015,2013 Eurostat

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ComExt 2015, Eurostat Wykres. 2. Eksport sektora farmaceutycznego w wybranych krajach Unii Europejskiej, mln euro.

8 8

Liderem regionu Europy Środkowej i Wschodniej, zarówno pod względem wartości jak też stopy wzrostu, są Węgry, które wyeksportowały wyroby o wartości prawie 4 mld euro w 2014 r. i w latach 2010-11 zwiększały wywóz w tempie ponad 20%.

W 2014 r. w całej Unii Europejskiej eksport sektora farmaceutycznego najszybciej wzrastał w krajach Europy Środkowej i Wschodniej: w Czechach (41%), na Litwie (34%), na Słowacji (24%), w Bułgarii oraz w Holandii (22%) i Portugalii (20%). W tym roku wzrost polskiego eksportu w tym sektorze wyniósł 14% i był to siódmy wynik w rankingu krajów UE. W całym badanym okresie (2004-2014) wartość polskiego eksportu produktów farmaceutycznych zazwyczaj rosła, ze średnią stopą przyrostu w wysokości 27%. Import wyrobów farmaceutycznych kształtuje się w ostatnich latach na poziomie 4,1-4,4 mld euro. Dzięki rosnącemu eksportowi, ogranicza się deficyt handlowy, którego wartość zmniejszyła się do niecałych 2 mld euro (Wykres 3).

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Import wyrobów farmaceutycznych kształtuje się w ostatnich latach na poziomie 4,1-4,4 mld euro. Dzięki rosnącemu eksportowi, ogranicza się deficyt handlowy, którego wartość zmniejszyła się do niecałych 2 mld euro (Wykres 3).

89

Wykres

DELab UW 2015

www.delab.uw.edu.pl

delab@uw.edu.pl

3. eksport, import i bilans handlowy polskiego sektora farmaceutycznego, 2004-2014, mln euro 5 000

Sektor farmaceutyczny zatrudnia około 22 tys. osób. Jest to 1-3 promili zatrudnienia w całej gospodarce, a ze względu na koncentracją kapitału ludzkiego, są to wysokiej jako4 000 ści miejsca pracy. Pracownicy sektora farmaceutycznego w zdecydowanej większości pracują w oparciu o stabilne umowy i są wynagradzani o ponad 30% wyżej niż wynosi średnia 3 000 płaca w większych firmach. Zatrudnieni posiadają wyższe formalne wykształcenia, a co więcej jest to wykształcenie techniczne. Firmy te tworzą popyt na absolwentów wyższych 2 000 uczelni technicznych. Zatrudnieni tam pracownicy wykonują wyspecjalizowane zadania, przez co poszukiwanie przez nich innej pracy wymaga przekwalifikowania.

1 000

Poprzez powiązania surowcowo-materiałowe i impulsy dochodowe, sektor farmaceutyczny generuje2005 w całej gospodarce ponad 100 tys. miejsc pracy (nie uwzględniano tu zatrud2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 nienia w aptekach i handlu). Uzasadnienie tej liczby pokazano w następnej części raportu.

–1 000

w P ły w s e kT O r a f a r M a c e u tycz n e g o na GOsPODarkĘ –2 000

2

–3 000 –4 000

Eksport

Import

Bilans

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ComExt 2015, Eurostat

Określenie roli dowolnej gałęzi (sektora) w gospodarce nie jest jednoznaczne. Często rola Mimo rosnącego eksportu utrzymujący się wysoki import (m.in. leków innowacyjnych z istnienia gachronionych patentami) powoduje, że Polska znajduje się, obokwynikających Portugalii i Hiszpanii, łęzi, zazwyczaj pojawiają się tu jednak wątpliwości co doWzakresu W przedstawiowśród najbardziej uzależnionych od importu państw UE-28. regionieanalizy.

Europy Środkowej nym poniżej badaniu oszacowane zostały skutkisąhipotetycznej sytuacji, gdyby całkowita i Wschodniej najbardziej konkurencyjne w eksporcie Węgry i Słowenia, notujące w 2014 r.

Mimo rosnącego eksportu utrzymujący się wysoki import (m.in.importem. chronionychprzyjęto, patentami)że powoduje, że Polska znajprodukcja zastąpiona została działalność nadwyżkęsektora handlową w wysokości około 1leków mld innowacyjnych euro. W szczególności duje się, obok Portugalii i Hiszpanii, wśród najbardziej uzależnionych od importu państw UE-28.

W regionie Europy Środkowej i Wschodniej aptek i hurtowni nie wynika z istnienia krajowego sektora farmaceutycznego, ponieważ najbardziej konkurencyjne w eksporcie są Węgry i Słowenia, notujące w 2014 r. nadwyżkę handlową w wysokości około 1 mld euro. popyt konsumentów można uznać za w miarę stały. W związku z tym, gdyby w Polsce nie produkowano leków, apteki sprzedawałyby produkty importowane. Oszacowane efekty nie Wpyw sektoraobejmują framaceutycznego nadystrybucji gospodarkę więc sektora leków.

Wykres. 3. Eksport, import i bilans handlowy polskiego sektoraszeroko farmaceutycznego, 2004-2014, mln euro. ta jest definiowana bardzo jako całokształt efektów

Określenie roli dowolnej gałęzi (sektora) w gospodarce nie jest jednoznaczne. Często rola ta jest definiowana bardzo szeroko jako 9 przedstawiocałokształt efektówRozważania wynikających dotyczyć z istnienia będą gałęzi, produkcji zazwyczaj pojawiają tu jednakfarmaceutycznych wątpliwości co do zakresu analizy. leków isię wyrobów (PKWiU 21),Wnienym poniżej badaniu oszacowane zostałyPKD, skutkido hipotetycznej sytuacji,zaliczony gdyby całkowita produkcja sektora zastąpiona została importem. zależnie od działu którego został producent.

Przedstawione poniżej wyW szczególności przyjęto, działalność aptek i hurtowni nieprowadzenia wynika z istnienia krajowego sektora farmaceutycznego, ponieważ popyt niki nieżeuwzględniają więc efektów przez firmy farmaceutyczne działalności konsumentów można uznać zazwdrugiej miarę stały.

W związku z tym, produkcję gdyby w Polsce nie produkowano leków, apteki sprzedawałyby ubocznej, strony obejmują wyrobów farmaceutycznych prowadzonąprodukty importowane. Oszacowane efektyniezaliczone nie obejmują więc leków. przez firmy do sektora działu dystrybucji 21. Różnica pomiędzy produkcją PKD 21 a PKWiU 21 Rozważania dotyczyć będą produkcji lekówsama, i wyrobów (PKWiUdziałów.

21), niezależnie od działu PKD, do którego został zalijest mniej więcej taka jak farmaceutycznych w przypadku innych Ilustruje ją tabela: czony producent. Przedstawione poniżej wyniki nie uwzględniają więc efektów prowadzenia przez firmy farmaceutyczne działalności ubocznej, z drugiej strony obejmują produkcję wyrobów farmaceutycznych prowadzoną przez firmy niezaliczone do działu 21. Różnica pomiędzy produkcją PKD 21 Produkcja a PKWiU 21 leków jest mniej więcej taka sama, jak w przypadku innych działów.

Ilustrujefirm ją tabela: i wyrobów farmaceutycznych (Pkwiu 21) a produkcja zaliczonych do dziaTabela 1. łu „Produkcja wyrobów farmaceutycznych” (PkD 21) w 2010 roku w mln zł, ceny bazowe

Produkcja firm zaliczonych do działu PKD 21

Produkcja firm zaliczanych do pozostałych działów PKD

Łącznie

Produkcja wyrobów farmaceutycznych

10 276,2

1 005,7

11 282,0

Produkcja pozostałych produktów

2 049,5

Łącznie

12 325,7

Źródło: Dane GUS.

15

Tabela 1. Produkcja leków i wyrobów farmaceutycznych (PKW iU 21) a produkcja firm zaliczonych do działu „Produkcja wyrobów farmaceutycznych” (PKD 21) w 2010 roku w mln zł, ceny bazowe.

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

90 |

rysunek 1.

Produkcja leków i wyrobów farmaceutycznych (Pkwiu 21) a produkcja firm zaliczonych do działu „Produkcja wyrobów farmaceutycznych” (PkD 21) w 2010 roku w mln zł, ceny bazowe

Łączna produkcja (PKWiU 21)

11 282 mln zł

10 276,2

1 005,7 2 049,5

Produkcja wyrobów farmaceutycznych (PKWiU 21)

Pozostała produkcja krajowych firm farmaceutycznych

Rysunek 1.Produkcja leków i wyrobów farmaceutycznych iU 21) a produkcja firm zaliczonych do działułączną „Produkcja wyrobów farmaceutycznych” W dalszych wyliczeniach(PKW za punkt odniesienia przyjmujemy produkcję wyrobów (PKD 21) w 2010 roku w mln zł, ceny bazowe.

farmaceutycznych zaliczanych do PKWiU 21, czyli wartość 11 282 mln zł.

Podsumowując, odpowiadamy na pytanie:

W dalszych wyliczeniach za punkt odniesienia przyjmujemy łączną produkcję wyrobów farmaceutycznych zaliczanych do PKWiU 21, czyli wartość 11 282 mln zł.cO by byłO, GDyby w POlsce nie PrODukOwanO leków i wyrObów Podsumowując, odpowiadamy na pytanie: farMaceutycznych?

Co by było, gdyby w Polsce nie prod ukowano leków i wyrobów farmaceutycznych?

Makroekonomiczne efekty działalności gałęzi gospodarki oszacowane zostały w oparciu o model przepływów międzygałęziowych (input-output). modelu tego nie ma obecnie Makroekonomiczne efekty działalności gałęzi gospodarki oszacowane zostały w Dla oparciu o model przepływów międzygałęziowych (inalternatywy, gdyż tylko on pokazuje wpływ rozważanej gałęzi na pozostałe gospo-sfery gospodarki. put-output). Dla modelu tego nie ma obecnie alternatywy, gdyż tylko on pokazuje wpływ rozważanej gałęzi sfery na pozostałe darki. Tablice przepływów międzygałęziowych są ostatecznym i zbilansowanym źródłem Tablice przepływów międzygałęziowych są ostatecznym i zbilansowanym źródłem danych statystycznych. danych statystycznych.

Wadą tablic jest długi okres ich opracowywania. Badania przeprowadzono w oparciu o najnowszy dostępny zestaw tablic za rok 2010.

Tablice te zostały następnie zaktualizowane aby ich jak opracowywania. najbardziej precyzyjnie przedstawić gospodarkę w w oparciu 2013 roku. Jako mierniki Wadą tablic jest długitak, okres Badania przeprowadzono wpływu działalności sektora farmaceutycznego na gospodarkę wartość PKB, pracujących, do budżetu państwa o najnowszy dostępny zestaw tablic zaprzyjęto: rok 2010.

Tablice te liczbę zostały następniewpływy zaktualizoi sektora ubezpieczeńwane społecznych. tak, aby jak najbardziej precyzyjnie przedstawić gospodarkę w 2013 roku.

Wartość PKB to wartość dodana sektora powiększona o podatki od produktów pośrednich (pomniejszone o dotacje) zużytych przez ten Jako także mierniki wpływu działalności sektora farmaceutycznego na gospodarkę przyjęto: sektor, do której doliczono podatki od produktów finalnych, proporcjonalnie do udziału sektora w gospodarce.

Wpływy do budżetu Pańwartość Pkb, liczbę pracujących, wpływy do budżetu państwa i sektora ubezpieczeń stwa to wartość netto, uwzględniająca dotacje, zwolnienia itp. Wartość wpływów podatkowych nie uwzględnia VATu spopłaconego przez finalłecznych. Wartość PKB to wartość dodana sektora powiększona o podatki od produktów nych odbiorców leków ponieważ, w myśl założenia, gdyby produkcja leków była zastąpiona importem, konsumenci płaciliby VAT bez zmian.

Wpływ działalności branży na gospodarkę szacuje się w trzech aspektach: • Aspekt bezpośredni, który jest możliwy do ustalenia na podstawie danych statystycznych, to wartość PKB tworzona przez sektor farmaceutyczny, liczba pracujących w tym sektorze, podatki płacone przez ten sektor i saldo obrotów produktami farmaceutycznymi z zagranicą.

• Efekt pośredni to wartość PKB, liczba pracujących i podatki generowane w innych sektorach z powodu produkcji dóbr pośrednich, 16 wykorzystywanych przez sektor farmaceutyczny. Efekt ten jest możliwy do oszacowania dzięki modelowi Leontiefa. Zastąpienie produkcji krajowej importem powoduje utratę tych korzyści.

• Trzeci efekt, to efekt dochodowy, zwany także indukowanym. Wartość dodana wytworzona przez sektor farmaceutyczny, stanowiąc dochód czynników produkcji (tj. pracy, kapitału), umożliwia wykreowanie dodatkowego popytu, który napędza gospodarkę. Tworzy się swego rodzaju sprzężenie zwrotne, którego siła zależna jest od importochłonności gospodarki (im większa importochłonność tym niższy wpływ sprzężenia zwrotnego w krajowej gospodarce). Efekt ten jest osłabiany przez różnego rodzaju mechanizmy dostosowawcze i opóźnienia, co w prezentowanych wyliczeniach zostało uwzględnione poprzez ograniczenie sprzężenia zwrotnego do jednej iteracji. Ocena efektu dochodowego jest więc dość ostrożna.

Obliczenia dla 2010 roku dokonane zostały na podstawie kompletnego materiału statystycznego i nie budzą wątpliwości. Podobnie, efekt bezpośredni dla roku 2013 wynika jednoznacznie z danych GUS. Aktualizacja bilansów na rok 2013 dokonana została na podstawie znajomości jedynie wartości brzegowych (produkcja globalna, wartość dodana). Informacji co do wnętrza tablicy nie ma, wobec tego

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

91 DELab UW 2015

www.delab.uw.edu.pl

delab@uw.edu.pl

zostało ono zrekonstruowane przy zachowaniu (w miarę możliwości) struktury kosztów z roku 2010. Należy więc wyraźnie zastrzec, że oszacowania efektów pośrednich i dochodowych w roku 2013 mają jedynie charakter orientacyjny i służą ocenie, jaka jest skala i kieruDELab UW 2015 www.delab.uw.edu.pl delab@uw.edu.pl nek zmian w stosunku do 2010 roku.

Odziaływanie na PKB, zatrudnienie i budżet bezpośredni i pośredni wpływ krajowej branżyprawie farmaceutycznej naZgospodarkę Krajowa produkcja farmaceutyków przyczyniła sięprodukcji w 2010 roku do wytworzenia 1 procenta PKB. tego około jednej trzeciej rysunek 2. w latach 2010 i 2013 powstało w samych firmach farmaceutycznych, jedna czwarta w firmach – dostawcach, pozostała część wynika z efektu dochodowego.

rysunek 2.

bezpośredni i pośredni wpływ produkcji krajowej branży farmaceutycznej na gospodarkę w latach 2010 i 2013

Rysunek 2. Bezpośredni i pośredni wpływ produkcji krajowej branży farmaceutycznej na gospodarkę w latach 2010 i 2013.

rysunek 2a

rysunek 2a

sektor farmaceutyczny a rynek pracy

sektor farmaceutyczny a rynek pracy

(2010)

24 30,5

(2013)

(2010)

24

22

33,5

(2013)

22

5330,549,5 33,5

53

49,5

Łącznie:

1 tys. pracujących (efekt bezpośredni)

107,5 tys.

105 tys. Łącznie: pracujących pracujących

1 tys. pracujących (efekt pośredni)

1 tys. pracujących (efekt bezpośredni)

107,5 tys.

1 tys. pracujących (efekt dochodowy)

1 tys. pracujących (efekt pośredni)

pracujących

105 tys. pracujących

1 tys. pracujących (efekt dochodowy)

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS

18 Rysunek 2A. Sektor farmaceutyczny a rynek pracy.

18 e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

DELab UW 2015

92 |

rysunek 2b

www.delab.uw.edu.pl

delab@uw.edu.

sektor farmaceutyczny a budżet państwa

rysunek 2b

sektor farmaceutyczny a budżet państwa

Łączne wpływy Łączne budżetowe: wpływy budżetowe:

2,6 mld zł

2,6 mld zł [2,4 mld zł] [2,4 mld zł]

100100 mlnmln zł zł (efekt bezpośredni) (efekt bezpośredni)

100 mln mln zł 100 zł (efekt pośredni) pośredni) (efekt

100 mlnmln zł zł 100 (efekt dochodowy) (efekt dochodowy)

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS

Rysunek 2B. farmaceutyczny a budżet państwa. sektora farmaceutycznego na gospodarkę w 2010 r.

Tabela 2.Sektorwpływ

Tabela

2. wpływ sektora farmaceutycznego na gospodarkę w 2010 r. sektor farmaceutyczny sektor 2010 r.

farmaceutyczny 2010 r.

Pkb, mln zł

Pkb, mln zł

4 229 (0,31%)

efekt bezpośredni

liczba pracujących, liczba tys.

pracujących, tys.

24 199 (0,17%)

wpływy podatkowe wpływy do budżetu podatkowe państwa, do budżetu mln zł

państwa, mln zł 308

4 229 (0,31%) 4 076

24 199 (0,17%) 30 419

4 076 8 305 (0,30%)

30 419 54 618 (0,21%)

862

efekt bezpośredni + 8 305 5 521 efekt dochodowy (0,59%) pośredni

54 618 52 905 (0,39%)

502

5 521 13 826 (0,40%)

52 905 107 523 (0,37%)

1 364

efekt bezpośredni efekt pośredni

efekt pośredni efekt bezpośredni + pośredni

(0,30%)

(0,59%)

(0,40%)

bezpośredni + efektefekt dochodowy pośredni + dochodowy

(0,98%)

(0,21%)

(0,39%)

(0,37%)

(0,76%)

efekt bezpośredni + 13 826 107 523 pośredni + (0,98%) Źródło: Obliczenia własne na podstawie (0,76%) danych GUS dochodowy

308 554

554

862

502

1 364

składki na wpływy ubezpieczenia składki na budżetowe wpływy społeczne ubezpieczenia łącznie, budżetowe i inne świadmln zł społeczne czenia, mln zł łącznie,

i inne świadczenia, mln zł 392

392 326

326

718

718

511

511

1 229

1 229

mln zł

700

700 880

880

1 580

1 580

1 013

1 013

2 593

2 593

19

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS Tabela 2. Sektor farmaceutyczny a budżet państwa.

19 4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Tabela

Tabela

na wydajności pracy sektora farmaceutycznego. Łączny przychody sektora rządowego w W przypadku liczby pracujących efekt jest nieco mniejszy, co wynika z wyższej niż przecięttym roku został oszacowany na prawie 2,6 mld zł (netto), z czego ponad połowa to wpływy na wydajności pracy sektora farmaceutycznego. Łączny przychody sektora rządowego w z podatków płaconych przez producentów (CIT, podatki lokalne itp.), podatki od produktów tym roku został oszacowany na prawie 2,6 mld zł (netto), z czego ponad połowa to wpływy pośrednich zakupywanych przez sektor oraz93 PIT. Pozostała część to składki na ubezpieczez podatków płaconych przez producentów (CIT, podatki lokalne itp.), podatki od produktów nia społeczne i inne opłaty związane z zatrudnieniem. pośrednich zakupywanych przez sektor oraz PIT. Pozostała część to składki na ubezpieczeW przypadku liczby pracujących efekt jest nieco mniejszy, co wynika z wyższej niż przeciętna wydajności pracy sektora farmaceutycznia społeczne i inne opłaty wzrostu związane z zatrudnieniem.

Efekt bezpośredni w postaci PKB jest w 2013 roku wyższy pomimo, że liczba pranego. Łączny przychody sektora rządowego w tym roku został oszacowany na prawie 2,6 mld zł (netto), z czego ponad połowa to wpływy cujących w przez sektorze farmaceutycznym spadła.

Stałoodsię tak z powodu z podatków płaconych producentów (CIT, podatki lokalne itp.), podatki produktów pośrednich szybkiego zakupywanychwzrostu przez sektor oraz Efekt bezpośredni w postaci wzrostu PKB jest w 2013 roku wyższy pomimo, że liczba prawydajności pracy (tab.

3).

PIT. Pozostała część to składki na ubezpieczenia społeczne i inne opłaty związane z zatrudnieniem. cujących w sektorze farmaceutycznym spadła. Stało się tak z powodu szybkiego wzrostu Efekt bezpośredni w postaci wzrostu PKB jest w 2013 roku wyższy pomimo, że liczba pracujących w sektorze farmaceutycznym spadła. wydajności pracy (tab. 3).

Stało się tak z powodu szybkiego wzrostu wydajności pracy (tab. 3).

2. wpływ sektora farmaceutycznego na gospodarkę w 2013 r.

2. wpływ sektora farmaceutycznego na gospodarkę w wpływy 2013 r. sektor farmaceutyczny 2013 r. sektor farmaceutyczny 2013 r. efekt bezpośredni

efekt bezpośredni efekt pośredni efekt pośredni+ efekt bezpośredni pośredni

Pkb, mln zł Pkb, mln zł 6 184 (0,37%) 6 184 4(0,37%) 470 (0,27%) 4 470 10 654 (0,27%) (0,64%)

składki na wpływy ubezpieczenia podatkowe liczba budżetowe społeczne pracujących, do budżetu składki na wpływy łącznie, wpływy świadpaństwa, tys. ubezpieczenia podatkowe i inne liczba mln zł budżetowe czenia, mln zł mlnbudżetu zł społeczne pracujących, do łącznie, i inne świadpaństwa, tys.

22 048 mln zł 313 331 mln zł 644 czenia, mln zł (0,15%) 22 048 313 331 644 33(0,15%) 454 376 269 645 (0,22%) 33 454 376 269 645 55 502 (0,22%) 689 600 1 289 (0,39%)

efekt bezpośredni + efekt pośredni dochodowy

654 410 827 (0,64%) (0,29%)

502 4955 598 (0,39%) (0,34%)

689 525

543600

1 289 1 067

efekt bezpośredni + efekt dochodowy pośredni + dochodowy

827 154481 (0,29%) (0,93%)

49100 598 105 (0,34%) (0,74%)

525 1 214

543 1 143

1 067 2 356

efekt bezpośredni + 15 481 105 100 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS pośredni + dochodowy (0,93%) (0,74%)

1 214

1 143

2 356

To spostrzeżenie poniższy danych wykres.GUS Świadczy to o zachodzącej wewnątrz sektora Źródło: Obliczenia uzasadnia własne na podstawie restrukturyzacji zatrudnienia, prowadzącej do wzrostu produktywności, co budzi nadzieję Tabela 3. Wpływ sektora farmaceutycznego na gospodarkę w 2013 r. na tegouzasadnia sektora w poniższy przyszłości, pod warunkiem wzrostu nakłaToekspansję spostrzeżenie wykres. Świadczy toodpowiedniego o zachodzącej wewnątrz sektora dów inwestycyjnych. restrukturyzacji zatrudnienia, prowadzącej do wzrostu produktywności, co budzi nadzieję na ekspansję tego sektora wŚwiadczy przyszłości, pod warunkiem odpowiedniego wzrostu prowadzącej nakłaTo spostrzeżenie uzasadnia poniższy wykres. to o zachodzącej wewnątrz sektora restrukturyzacji zatrudnienia, dów inwestycyjnych. do wzrostu produktywności, co budzi nadzieję na ekspansję tego sektora w przyszłości, pod warunkiem odpowiedniego wzrostu nakłaWykres 11. wydajność pracy (wartość dodana w na pracującego) w tys. zł. dów inwestycyjnych.

Wykres 11. 250 wydajność pracy (wartość dodana w na pracującego) w tys. zł.

200 250 150 200 100 150

Sektor farmaceutyczny

50 100

Średnia Sektor farmaceutyczny

0

50

2010

2013

Średnia Źródło: Pracujący w gospodarce narodowej w 2010 (2013) r., Informacje i opracowania statystyczne, War0 szawa 2012 (2014), Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2014, GUS 2010 2013 Źródło: Pracujący w gospodarce narodowej w 2010 (2013) r., Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2012 (2014), Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2014, GUS

20

20

Wykres 4. Wydajność pracy (wartość dodana w na pracującego) w tys. zł.

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

4/2015

z tytułu podatku PIT i wpływów do ZUS. W związku z tym zmniejszyło się również oddziaz tytułu podatku PIT i wpływów do ZUS. W związku z tym zmniejszyło się również oddziaływanie powiązań dochodowych. Można wnioskować, że powiązania surowcowo-mateływanie powiązań dochodowych. Można wnioskować, że powiązania surowcowo-materiałowe okazały się nieco silniejsze niż w 2010 (efekt pośredni). Całkowite oddziaływanie riałowe okazały się nieco silniejsze niż w 2010 (efekt pośredni). Całkowite oddziaływanie sektora farmaceutycznego najprawdopodobniej uległo nieznacznemu osłabieniu (suma sektora farmaceutycznego najprawdopodobniej uległo nieznacznemu osłabieniu (suma efektów pośredniego i dochodowego spadła z 9,6 do 9,3 mld zł). efektów pośredniego i dochodowego spadła z 9,6 wdo2013 9,3r. mld zł).

Zmniejszenie wpływów do budżetu i systemu ubezpieczeń społecznych jest konsekwencją spadku zatrudnienia, który spo-

94 |

wodował obniżenie dochodów budżetowych z tytułu podatku PIT i wpływów do ZUS. W związku z tym przedstawiają zmniejszyło się również oddziałyEfekty pośrednie wynikają ze struktury kosztów wytworzenia, którą dwa Efekty pośrednie ze struktury kosztów wytworzenia, którą przedstawiają dwa wanie powiązań dochodowych.wynikają Można wnioskować, że powiązania surowcowo-materiałowe okazały się nieco silniejsze niż w 2010 (efekt 14 poniższe wykresy14 . pośredni).

Całkowite oddziaływanie . sektora farmaceutycznego najprawdopodobniej uległo nieznacznemu osłabieniu (suma efektów poponiższe wykresy średniego i dochodowego spadła z 9,6 do 9,3 mld zł). Efekty pośrednie wynikają ze struktury kosztów wytworzenia, którą przedstawiają dwa poniższe wykresy14.

udział najważniejszych produktów w kosztach wytworzenia produktów farmaceutycznych,

Wykres 12a udział produktówinaczej w kosztach produktów farmaceutycznych, 2010 r.najważniejszych Tam gdzie nie zaznaczono chodzi owytworzenia produkty krajowe Wykres 12a 2010 r. Tam gdzie nie zaznaczono inaczej chodzi o produkty krajowe Leki i wyroby farmaceutyczne (import) Leki i wyroby farmaceutyczne (import) Usł. reklamowe; usł. badania rynku i opinii publ. (krajowe) Usł. reklamowe; usł. badania rynku i opinii publ. (krajowe) Leki i wyroby farmaceutyczne (krajowe) Leki i wyroby farmaceutyczne (krajowe) Handel hurtowy (krajowy) Handel hurtowy (krajowy) Usł. zw. z administracyjną obsługą biura (krajowe)

Usł. zw. z administracyjną obsługą biura (krajowe) Chemikalia, wyroby chemiczne (import) Chemikalia, wyroby chemiczne (import) Energia elektrycz., gaz, para wodna i gorąca woda (krajowe) Energia elektrycz., Usługi gaz, para wodna iwgorąca woda (krajowe) doradztwa zarządzaniu (krajowe) Usługi w zarządzaniu Usługi zw. doradztwa z nadawaniem programów (krajowe) (krajowe) Usługi zw. z nadawaniem programów Usługi w zakresie B+R (krajowe) (krajowe) Usługi w zakresie B+R (krajowe) 0%

2%

4%

6%

0%

2%

4%

6%

8%

8%

10%

10%

12%

12%

14%

14%

Wykres 5. Udział najważniejszych produktów w kosztach wytworzenia produktów farmaceutycznych, 2010 r.

nie zaznaczono inaczej chodzi o produkty krajowe.

Wykres 12Tam b gdzie struktura kosztów wytwarzania produktów farmaceutycznych, 2010 r.

Wykres 12b struktura kosztów wytwarzania produktów farmaceutycznych, 2010 r.

Surowce i materiały krajowe SurowceSurowce i materiały importowane, cif i materiały krajowe Koszty związane z zatrudnieniem Surowce i materiały importowane, cif netto KosztyNadwyżka związane zoperacyjna zatrudnieniem Amortyzacja środków trwałych Nadwyżka operacyjna netto Podatki minus dotacje Amortyzacja środków trwałych

Podatki minus dotacje

0%

5%

10%

15%

20%

25%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

30%

35%

35%

40%

40%

45%

45%

Jak widać, największa pozycja po stronie kosztów materiałowych to leki i produkty farmaceutyczne, przy czym dwie trzecie to materiały i półprodukty importowane. Zauważalny Jak największa pozycja po stronie2010 materiałowych to leki i produkty farmaWykres 6.widać, Struktura wytwarzania produktówna farmaceutycznych, r. jest takżekosztów udział wydatków reklamę, tekosztów wydatki pobudzają prawie wyłącznie produkcję ceutyczne, przy czym dwie trzecie to materiały i półprodukty importowane.

Zauważalny w kraju. jest także udział wydatków na reklamę, te wydatki pobudzają prawie wyłącznie produkcję 4.

Omówienie znaczenia przemysłu farmaceutycznego i kierunków jego Jak widać, największa pozycja po stronie kosztów materiałow kraju. rozwoju na świecie oraz diagnozę obecnej sytuacji i uwarunkowania rozwoju

wych to leki i produkty farmaceutyczne, przy czym dwie trzecie branży w Polsce zawiera opracowanie IBnGR „Program rozwoju …”

14 to materiały i półprodukty importowane.

Zauważalny jestznaleźć także w załączniku.

Szczegółowe zestawienie kosztów można 5. „Program rozwoju przedsiębiorstw do 2020 r.,” Załącznik do Uchwały Rady udział wydatków na reklamę, te wydatki pobudzają prawie wyłączMinistrów z dnia 8 kwietnia 2014 r. nie produkcję w kraju.

14

Szczegółowe zestawienie kosztów można znaleźć w6.załączniku.

Dotyczy firm o zatrudnieniu powyżej 9 osób (GUS, 2014).

Literatura 7.

Wartość sprzedaży w cenach producenta netto, Źródło: IMS Health. Wartość 1.

Projekt Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki, http://www. mg.gov.pl/node/14054 (dostęp: 17.01.2012)

2.

Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego, http://zds.kprm.gov.pl/strategiarozwoju-kapitalu-ludzkiego (dostęp: 17.01.2012)

3.

21

rynku detalicznego (sprzedaż aptek) wyniosła prawie 27 mld zł w 2013 r. wg danych Ministerstwa Finansów (według danych Pharma Expert wielkość ta była większa: 27,9 mld zł).

Projekt strategii Sprawne Państwo 2020 — uzgodnienia międzyresortowe, www.msw.gov.pl/portal/pl/693/Sprawne_Panstwo.html (dostęp: 17.01.2012)

8.

Report On Polish Biotech and Pharma (2012).

9.

European Comission (2015).

21

10. Pharmaceutical Sector Inquiry, Komisja Europejska (2009).

4/2015

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

95

Co w tranie piszczy?

W sezonie jesienno-zimowym, sprzedaż produktów zawierających kwasy omega-3 wyraźnie wzrasta.

W trosce o świadomy wybór konsumenta, Instytut Jakości Jagiellońskiego Centrum Innowacji sfinansował i przeprowadził własny ranking tranów.

P

opularność preparatów zawierających wielonienasycone kwasy tłuszczowe (WNKT) z szeregu omega, powszechnie zwanych kwasami omega-3, wynika z przekonania, iż pozytywnie wpływają one na funkcjonowanie układu odpornościowego oraz rozwój układu nerwowego zwłaszcza u dzieci do 3 roku życia. Przekonanie to znajduje odzwierciedlenie w zatwierdzonych przez Europejską Agencję ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) oświadczeniach zdrowotnych dla niektórych kwasów omega-3 (DHA i EPA). EFSA potwierdza dane o korzystnym działaniu kwasów omega-3 na rozwój oczu u dzieci i niemowląt karmionych piersią, a także o wspomaganiu prawidłowego rozwoju mózgu u dzieci nienarodzonych i niemowląt, jeśli matka w codziennej diecie spożywa min. 250 mg kwasów DHA i EPA (w tym min. 200 mg DHA dziennie). Zainteresowanie konsumentów produktami zawierającymi nienasycone kwasy tłuszczowe z roku na rok jest coraz większe, tworząc rynek produktów warty ponad 70 mln zł (wg raportu PMR z 2015 r. Rynek suplementów diety w Polsce). Dostępne na rynku produkty zawie-

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

rające WNKT są zarówno pochodzenia roślinnego (olej lniany, słonecznikowy, rzepakowy, itp.) jak i pochodzenia odzwierzęcego (olej rybi, olej z wątroby dorsza, olej z rekina). Biorąc pod uwagę powszechne zainteresowanie i swoistą modę na nienasycone kwasy tłuszczowe, a zwłaszcza kwasy z szeregu omega-3, dużym zainteresowaniem cieszą się oleje rybie, w szczególności trany. Olej rybi jest przede wszystkim cennym źródłem kwasów tłuszczowych omega-3, w tym kwasu EPA i DHA, a także witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D i E. W sezonie jesienno-zimowym, sprzedaż produktów zawierających kwasy omega-3 wyraźnie wzrasta. W trosce o konsumenta, Instytut Jakości Jagiellońskiego Centrum Innowacji sfinansował i przeprowadził własny ranking tranów. Ranking powstał w oparciu o przeprowadzone w akredytowanych laboratoriach badawczych analizy na wybranych produktach. Ocena produktów, zakupionych w trzech różnych seriach produkcyjnych każdy, została dokonana w oparciu o takie kryteria jak: • ilość kwasów EPA i DHA w dziennej dawce zalecanej przez producenta,

4/2015

• zawartość witamin w dziennej dawce zalecanej przez producenta (w szczególności witaminy D3), • zgodność z deklaracją producenta dla zawartości EPA i DHA, oraz witamin (A,E i D), • zawartość zanieczyszczeń (metale ciężkie) • świeżość produktu, • koszt dziennej dawki (ekonomia zakupu).

Wybór produktów został przeprowadzony m.in. w oparciu o listę (wg raportu PMR z 2015 r. Rynek suplementów diety w Polsce) najlepiej sprzedających się oraz najbardziej rozpoznawalnych na polskim rynku marek tranów i olejów rybich. Do rankingu zostały wybrane: • Gold Omega-3 (Olimp Laboratories); • Kidabion Omega-3 + witaminy A,D,E,C (Merck); • MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym (Orkla Health); • Omega Cardio +czosnek (Holbex); • Tran islandzki smak naturalny (Lysi); • Tran Sanostol (Takeda Pharma).

• Tran skandynawski (Havet); • Tran Suplement diety (olej z wątroby dorsza) (Gal).

96 |

Produkty zostały zakupione w powszechnym obrocie handlowym, na terenie aptek z całego kraju. Każdy produkt został zakupiony w trzech różnych partiach produkcyjnych, celem zbadania jednorodności pomiędzy nimi oraz uśrednienia otrzymanych wyników. Z przeprowadzonych przez Instytut Jakości JCI analiz, wynika, że dla żadnego z produktów nie było statystycznie istotnych różnic między jego poszczególnymi partiami. W związku z tym w dalszej części rankingu wyniki laboratoryjne podawane są jako wartości uśrednione dla trzech partii każdego produktu.

Trany kupowane są przez konsumentów z uwagi na zawartość dwóch głównych grup składników tj. kwasów omega-3, w tym DHA i EPA oraz witamin, w szczególności witaminy D. Z tego względu, w pierwszej kolejności przyjrzeliśmy się właśnie zawartości kwasów omega-3 w puli wszystkich kwasów tłuszczowych w danym produkcie, oraz ich ilości w pojedynczej dawce rekomendowanej przez producenta.

zalecenie Instytutu Żywności i Żywienia (IŻŻ) wskazuje 250 mg dziennie, a dla kobiet w okresie ciąży i laktacji dodatkowo 100-200 mg. Dla dzieci w wieku od 6 miesięcy do 2 lat odpowiednie spożycie dla DHA to 100 mg dziennie, jednakże brak jest odpowiedniego zalecenia dla spożycia EPA w tej grupie wiekowej. W praktyce spożycie obu tych związków w przeciętnej diecie Polaka (szacowane na podstawie analizy spożycia produktów spożywczych według danych GUS), to około 150 mg dziennie. Niezbędne jest zatem regularne uzupełnianie diety w te kwasy tłuszczowe, a dostosowanie odpowiedniej dziennej dawki do spożycia jest istotne ze względu na to, iż nadmierne spożycie EPA i DHA może być szkodliwe zdrowia.

Z uwagi na przytoczone powyżej kwestie dotyczące funkcji jakie DHA i EPA pełnią w organizmie człowieka, w naszym rankingu odrębnie punktowaliśmy rzeczywistą zawartość DHA i EPA w dawce produktu, a odrębnie zgodność pomiędzy deklaracją producenta co do ilości tych kwasów w produkcie, a faktycznymi ilościami otrzymanymi podczas oznaczeń laboratoryjnych.

Kwas eikozapentaenowy (EPA) powstaje w drodze przekształcenia innego kwasu z grupy kwasów omega-3, kwasu α-linolenowego (ALA). Proces ten tylko w niewielkim stopniu odbywa się organizmie człowieka w sposób naturalny. Następnie w wyniku dalszych przemian, którym podlega EPA, powstaje kwas dokozaheksaenowy (DHA) – bardzo ważny składnik m.in. błon komórkowych w tkance nerwowej mózgu i lipidów siatkówki oka. Jako, że zarówno EPA jak i DHA są związkami niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania układu krwionośnego, nerwowego i odpornościowego, a w znikomej ilości powstają w drodze naturalnej syntezy, powinny być suplementowane w postaci gotowej wraz z pożywieniem. Nie może się to jednak odbywać w dowolnych ilościach, dlatego m.in. w zależności od wieku, spożycie zarówno EPA jak i DHA jest zalecane w różnych dawkach. Zapotrzebowanie na kwasy omega-3 dla osób dorosłych oraz dzieci w wieku powyżej 2 lat podaje się jako sumę EPA i DHA:

Wśród badanych przez nas preparatów najwyższą procentową zawartość kwasu DHA w produkcie (24%) stwierdzono w przypadku Gold Omega-3 i była ona około dwukrotnie wyższa od wartości otrzymanych dla pozostałych preparatów. Wartości otrzymane dla reszty analizowanych preparatów były do siebie zbliżone i wynosiły ok. 12%. Jednak gdy ilość tę przełożyć na dzienną dawkę rekomendowaną do spożycia przez producenta, to okazuje się, że największą ilość DHA dostarcza produkt MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym, bo aż 610 mg/5ml.

W przypadku kwasu EPA procentowo największą zawartość stwierdzono również w produkcie Gold Omega-3, bo aż 35%, natomiast już w pojedynczej dawce dziennej najwięcej tego kwasu zawierał Tran Sanostol owocowy smak – 428 mg.

Jeśli chodzi o deklarowane ilości kwasów DHA i EPA w produkcie, to jedynie w przypadku MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym informacja producenta umieszczona na etykiecie dobrze koresponduje z wartościami otrzymanymi dla tego produktu w wykonanych przez Instytut Jakości JCI oznaczeniach. Nasze analizy wykazały także, że jest niewielka różnica między wartościami deklarowanymi,

Jeśli tran to kwasy omega

4/2015

a oznaczonymi w produktach Gold Omega-3 i OmegaCardio+czosnek, choć w pierwszym przypadku wartość oznaczona jest wyższa od wartości deklarowanej, a w drugim przeciwnie. W przypadku wyraźnych różnic między deklarowaną a rzeczywistą zawartością EPA i DHA wyżej oceniliśmy ten pierwszy typ rozbieżności (nadmiar), ponieważ nie stwarza ono realnego ryzyka przedawkowania, natomiast pozwala na lepsze pokrycie zapotrzebowania na te związki. Dotyczy to preparatów Tran Suplement diety (olej z wątroby dorsza), Tran Sanostol owocowy smak, Tran islandzki smak naturalny, Kidabion oraz Tran skandynawski.

Jako że najlepszą zgodność z deklaracją co do zawartości DHA i EPA w dawce, jak również najwyższą ilość tych kwasów w rekomendowanej dawce, miał MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym, został on najwyżej oceniony w tej kategorii badania.

Witaminy W rankingu produktów zawierających kwasy omega-3 zastosowaliśmy kryterium różnicujące produkty na podstawie zawartości witamin A, D oraz E w pojedynczej dawce, oraz zgodności deklaracji producenta co do ich ilości w porównaniu ze stanem faktycznym. Ponadto, z uwagi na to, że przedawkowanie witaminy A jest niebezpieczne dla organizmu, oznaczone wartości przekraczające deklarację producenta skutkowały przyznaniem w rankingu punktów ujemnych w tej kategorii. Dodatkowo część z produktów w ogóle nie posiadała witamin E i D i tam gdzie producent rzetelnie o tym informował, było to pozytywnie punktowane, a tam gdzie wartości oznaczone przez nas nie zgadzały się z deklarowanymi przez producenta, skutkowało to obniżeniem punktacji w rankingu.

Witaminy A i E Witamina A pełni kluczową rolę w procesach rozwoju embrionalnego, funkcjonowaniu układu immunologicznego i jest niezbędna dla prawidłowej pracy mózgu i oczu.

Trzeba jednak pamiętać, że długotrwałe i znaczne przekraczanie zalecanej dawki witaminy A (700 ug dla kobiet, 900 ug dla mężczyzn, 1200-1300 ug dla kobiet karmiących; 400-700 ug dla dzieci i młodzieży) może skutkować pojawieniem się objawów przedawkowania takich jak m.in. bóle

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

97

głowy czy odwapnienie kości. Nadmierne spożycie witaminy A przez kobiety w ciąży może spowodować poważne uszkodzenie płodu. Natomiast witamina E jest składnikiem błon komórkowych, gdzie chroni lipidy przed stresem oksydacyjnym (rodnikami).

Ze względu na swoje działanie przeciwrodnikowe chroni skórę przed promieniowaniem ultrafioletowym. Jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu immunologicznego. Niedobór witaminy E powoduje m.in. zaburzenia neurologiczne, zaburzenia układu odpornościowego, czy schorzenia układu sercowo-naczyniowego.

Według zaleceń, dzienne zapotrzebowanie na tę witaminę to 6-7 mg dla dzieci do lat 8, a dla starszych dzieci i osób dorosłych – 8 mg dla kobiet i 10 mg dla mężczyzn.

Warto pamiętać, że przyjmowanie powyżej 1000 mg dziennie przez dłuższy czas może doprowadzić do objawów przedawkowania - zaburzeń jelitowych, osłabienia mięśni, bólów głowy czy zaburzeń widzenia.

Podobnie jak w przypadku oceniania zawartości DHA i EPA, tak i w tej kategorii punktowaliśmy nie całkowitą ilość witamin A i E w produkcie lecz ich zawartość w dziennej dawce, a także zgodność z zdeklarowaną na etykiecie produktu ilością.

Wśród badanych przez nas preparatów najwyższym stężeniem witaminy A charakteryzował się Tran Suplement diety (olej z wątroby dorsza) zawierający 214 mg/l.

Pod względem przyjmowanej dziennej dawki witaminy A, napotkaliśmy na szereg rozbieżności pomiędzy tym co pokazały wyniki laboratoryjne, a tym co deklaruje producent. Najwyższą wartość oznaczono w dawce Kidabionu, która zawierała aż 643 ug witaminy A. Ale uwaga! Oznacza to, iż otrzymana przez nas ilość tej witaminy w dawce tego produktu była znacząco wyższa niż według deklaracji producenta (400 ug), co potencjalnie stwarza ryzyko przedawkowania tej witaminy. Cztery spośród analizowanych produktów (MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym, Tran islandzki smak naturalny, Tran skandynawski, Tran Sanostol owocowy smak) zawierały mniej witaminy A w dawce niż deklarował producent. Brak witaminy A w produkcie był w każdym przypadku rzetelnie komunikowany przez producneta. Tylko jeden analizowany przez nas produkt, Tran Suplement diety (olej z wątroby dorsza) zawierał ilość

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

witaminy A w dawce w pełni zgodną z zadeklarowaną na etykiecie produktu.

Spośród badanych preparatów, najlepszym źródłem witaminy E zarówno w przeliczeniu na litr, jak i na dawkę jest Gold Omega-3. Tylko dawka Kidabionu zawierała zbyt wysokie ilości witaminy E, w porównaniu z zadeklarowanymi wartościami na etykiecie. Natomiast wartości niższe od deklarowanych wykazały trzy spośród badanych w rankingu produktów: Tran Islandzki smak naturalny, Tran Sanostol owocowy smak, oraz OmegaCardio+czosnek. Tylko dwa spośród badanych przez nas produktów miały zawartość witaminy E zgodną z tym co deklaruje producent tj.: MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym oraz Gold Omega-3. Nasze badania wykazały, że zarówno Tran Suplement diety (olej z wątroby dorsza) jak i Tran Skandynawski nie zawierały witaminy E w swoim składzie, co było zgodne z zawartą przez producenta informacją na etykiecie produktu.

Biorąc pod uwagę zgodność stanu faktycznego, jak również zawartość witamin A i E w dawce, zwycięzcami w tej kategorii zostały Gold Omega-3 oraz MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym sumarycznie uzyskując w tej kategorii największą ilość punktów.

Witamina D Konsumenci chętnie kupują trany celem uzupełnienia witaminy D w codziennej diecie, zwłaszcza u dzieci w okresie intensywnego wzrostu i obniżonej kondycji układu odpornościowego. Witamina D jest niezbędna do prawidłowego działania układu kostnego i odpornościowego, a tran jest jednym z bogatszych źródeł tej witaminy. Warto więc przy jego wyborze kierować się również jej zawartością. Niedobory witaminy D powodują obniżone wchłanianie jelitowe wapnia czy obniżoną gęstość kości.

Skutkiem niedoboru jest również obniżenie odporności na infekcje, a także zwiększone ryzyko rozwoju chorób układu krążenia.

Zalecane obecnie dawki to 20–50 mikrogramów dziennie dla osób dorosłych oraz 15-25 mikrogramów dziennie dla dzieci powyżej roku życia i młodzieży.

W tej kategorii punktowaliśmy przede wszystkim ilość witaminy D w dziennej dawce oraz zgodność deklarowanej przez producenta ilości witaminy D w stosunku do otrzymanych przez nas wyników badań.

4/2015

Najwyżej punktowane były wysokie zawartości w dawce, oraz pełna zgodność zawartości z dokonanym przez nas oznaczeniem.

Z punktu widzenia całkowitej zawartości witaminy D w produktach, najwyższe stężenie witaminy D stwierdzono dla produktu Tran Suplement diety (olej z wątroby dorsza) bo aż 2482 mg/l. Natomiast najwyżej ocenione zostały produkty: Tran Sanostol owocowy smak oraz MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym” ponieważ zawierały największą ilość tej witaminy w dawce – odpowiednio 8,96 i 8,62 ug. Dwa spośród badanych preparatów nie zawierały witaminy D w ilościach powyżej poziomu oznaczalności. Były to Gold Omega-3 i OmegaCardio+czosnek. Warto jednak zwrócić uwagę, że preparaty o najwyższej zawartości witaminy D w dawce miały jej jednak średnio mniej niż deklarował to producent na etykiecie. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku produktów: Tran islandzki smak naturalny i Tran skandynawski.

W wyniku tych rozbieżności musieliśmy częściowo obniżyć im punktację. Pozostałe produkty tj. Tran Suplement diety (olej z wątroby dorsza) i Kidabion zawierały ilość witaminy D większą od deklarowanej.

W naszej opinii zwycięzcami w tej kategorii są ex aequo Tran Sanostol owocowy smak oraz MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym, ponieważ dostarczają najwięcej tej niezbędnej do prawidłowego rozwoju witaminy, pomimo, że mają wartości nieco niższe niż to deklaruje producent na etykiecie.

Dlaczego tran śmierdzi rybą?

Ze względu na wysoką zawartość cennych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NKT), olej rybi jest podatny na utlenianie. Skutkiem tego procesu jest powstawanie związków szkodliwych dla organizmu człowieka.

Związki te mogą mieć niekorzystne lub nawet szkodliwe oddziaływanie na nasz organizm. Dlatego bardzo ważna jest kontrola stopnia utlenienia oleju rybiego i utrzymywanie ilości produktów utleniania na

98 |

niskim poziomie. Parametrem najczęściej stosowanym do oceny zaawansowania utleniania tłuszczów jest liczba nadtlenkowa. Zgodnie z zaleceniami Farmakopei Europejskiej, wartość liczby nadtlenkowej rybich olejów rafinowanych stosowanych do wyrobu suplementów diety nie powinna przekraczać 10 meq/ kg, a jeśli jest to olej z ryb z rodzaju Thunnus (na przykład z tuńczyka) lub z rodzaju Sarda, to 5 meq/kg. Należy zwrócić również uwagę na to, że olej rybi, którego liczba nadtlenkowa jest wyższa niż 5 meq/kg, ma często już wyraźny charakterystyczny rybi zapach.

Spośród badanych produktów, najniższą liczbą nadtlenkową charakteryzowały się Tran islandzki smak naturalny i Omega Cardio+Czosnek, przy czym dla tego ostatniego uzyskano najbardziej powtarzalne wyniki we wszystkich badanych seriach.

Wskazywałoby to na wysoką stabilność tego preparatu. Wśród badanych preparatów dla trzech tj.: MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym, Tran Sanostol owocowy smak i Gold Omega-3 otrzymano wartość z przedziału 5-10 meq/kg. Dla produktu Tran Suplement diety (olej z wątroby dorsza) średnia wartość tego parametru wyniosła 9,4 meq/kg - oznacza to obecność stosunkowo licznych produktów utleniania, wciąż jednak pozostających w zakresie normy określonej przez Farmakopeę Europejską.

Badania laboratoryjne przeprowadzone przez nas pod kątem występowania ewentualnych zanieczyszczeń, wykazały, że przeanalizowane produkty spełniają rygorystyczne normy dopuszczalnych poziomów metali ciężkich (ołowiu, kadmu, miedzi, arsenu, rtęci). Jako, że ryby żyjąc w środowisku morskim, mają zdolności akumulacji zanieczyszczeń (w tkance tłuszczowej), kontrola jakości tłuszczów rybich pod kątem zawartości metali ciężkich oraz pestycydów i innych organicznych zanieczyszczeń jest szczególnie ważna przy produkcji tranów.

Ile kosztuje dawka zdrowia?

Ostatnim analizowanym przez nas parametrem, który podlegał punktacji, był koszt jaki konsument musi ponieść w przeliczeniu na pojedynczą rekomendowaną przez producenta dawkę. Innymi słowy zależało nam,

tość EPA, DHA i witaminy D3. Wysoką pozycję w rankingu uzyskał produkt pod nazwą „Gold Omega-3” (Olimp Laboratories), który charakteryzował się dużą zawartością kwasów omega-3 (EPA) oraz zawierał najwięcej witaminy E spośród wszystkich analizowanych przez nas produktów.

Najwyższymi parametrami świeżości produktów charakteryzowały się „Tran Islandzki o smaku naturalnym” (Lysi), oraz „OmegaCardio+Czosnek” (Holbex), które uzyskały najniższe wartości liczby nadtlenkowej.

Nasze badanie pokazało ponadto, że najkorzystniejszym wyborem jeśli chodzi o koszt produktu, okazały się na równi „Tran Skandynawski” (Havet), „Tran Olej z Wątroby Dorsza” (Gal), oraz „Gold Omega-3” (Olimp Laboratories). aby pokazać, który z produktów można stosować najdłużej zakładając, że przyjmujemy jedną dawkę produktu dziennie, zanim będziemy zmuszeni dokonać kolejnego zakupu. W tym badaniu najkorzystniejszy stosunek ceny do ilości spożywanego produktu wykazały cztery produkty, Tran Suplement diety (olej z wątroby dorsza), Gold Omega-3, Tran skandynawski, Tran islandzki smak naturalny. Tran MÖller’s tran norweski o aromacie cytrynowym, Tran Sanostol owocowy smak, oraz OmegaCardio+czosnek znalazły się w średnim przedziale cenowym pojednyczej dawki produktu. Natomiast najdroższy pod tym względem okazał się Kidabion.

Instytut Jakości JCI - Instytut Jakości Jagiellońskiego Centrum Innowacji jest niezależnym ośrodkiem badawczym, którego misją jest budowanie świadomości społecznej poprzez edukację i dostarczanie konsumentowi rzetelnych informacji na temat kosmetyków, suplementów diety i zdrowej żywności. Misja Instytutu Jakości JCI realizowana jest poprzez opiniowanie produktów i wyróżnianie ich Znakiem Jakości JCI, prowadzenie własnych badań rankingowych, a także publikacje popularnonaukowe na temat zdrowego odżywiania. Więcej informacji na: www.jci.pl

Podsumowanie rankingu Chociaż różne produkty wygrywały w poszczególnych kategoriach rankingu, w ostatecznym rozrachunku największą liczbę punktów zdobył „MÖller’s Tran Norweski o Aromacie Cytrynowym” (Orkla Health). Preparat ten miał zarówno wysoką zawartość długołańcuchowych kwasów tłuszczowych omega-3 (najwyższą zawartość DHA, drugą w kolejności zawartość EPA), jak i witaminy D3 w zalecanej dziennej dawce. O jego zwycięstwie zadecydowała też dobra zgodność deklarowanej zawartości kwasów EPA i DHA oraz witaminy E z wartościami deklarowanymi przez producenta, co zapewniło mu przewagę nad drugim w rankingu suplementem „Tran Sanostol Owocowy Smak” (Takeda Pharma), który miał bardzo zbliżoną rzeczywistą zawar-

4/2015

Jagiellońskie Centrum Innowacji Sp. z o.o spółka powołana w 2004 r. przez Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, zarządzająca Life Science Parkiem, a także oferująca komplementarny zestaw usług dla przedsiębiorców i naukowców działających w obszarze nauk przyrodniczych, w tym m.in. wynajem specjalistycznych powierzchni laboratoryjnych, wsparcie kapitałowe dla innowacyjnych firm, usługi badań kontraktowych i badań klinicznych oraz prowadząca liczne inicjatywy edukacyjne. Założycielem i jedynym udziałowcem Jagiellońskiego Centrum Innowacji jest Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, który posiada 100 % udziałów w spółce. Więcej informacji na: www.jci.pl

e-wydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Uzdatnianie wody dla przemysłu farmaceutycznego

H

Do produkcji wody oczyszczonej i HPW w standardzie USP, EP Jednostki kompaktowe odwróconej osmozy i elektrodejonizacji Sanityzowane chemicznie lub gorącą wodą Wydajności jednostek od 300 to 20000 l/h

RITY WAT PU E

R

HI G

EUROWATER projektuje, produkuje oraz instaluje kompaktowe stacje przygotowania wody oczyszczonej dla przemysłu farma­ ceutycznego.

Wykonane ze stali 316L, wykończenie wewnętrzne powierzchni 0.6 Ra Pakiet walidacyjny IQ/OQ według standardów farmaceutycznych

BY

E EUROWAT

R

Eurowater Sp. z o.o.

Centrala Izabelin Tel.: +48 22 722 80 25 info@eurowater.pl www.eurowater.pl

Oddział Wrocław Tel.: +48 71 345 01 15

Oddział Gdańsk Tel.: +48 58 333 13 80