EDVARD HOEM UNG
MANN VIL UT
Om Husjomfru (2023)
«Husjomfru er eit verdig punkt på ei familiekrønike det knapt finst maken til i moderne norsk litteratur, i sin frigjerande, gammaldagse romanform»
jan nyberg, bergens tidende BBBBB
«Stolt avslutning: Hoems slektsserie vil bli husket og lest lenge»
sindre hovdenakk, vg
«Korleis er det mogleg å ta avskjed med levd liv på ein verdig og sann måte? Ved stadig å minne oss sjølve om at ‹ingen er berre det du ser›. Kanskje også å lese romanar som Husjomfru av Edvard Hoem?»
rolf nøtvig jakobsen, vårt land
Om Felemakaren (2020)
«Eg kan knapt få fullrost denne romanen om ein felemakar i ei fjern tid»
leif ekle, nrk, årets beste bøker 2020
«en fortelling det svinger av, fylt av stor dramatikk, mye kjærlighet og musikk … en stor leseopplevelse»
turid larsen, dagsavisen
«Det er en fryd å lese en slik forfatter. Setningene er gjennomarbeidet, glassklare alle som en … Det blir nesten litt tafatt å si at Hoem har skrevet en rik roman, men han har altså det»
atle christiansen, aftenposten
ung mann vil ut
Edvard Hoem ung mann vil ut
Roman
forlaget oktober 2024
første kapittel
Dei lyse sommarnettenes land
Det året eg fylte syttifem, gledde eg meg som aldri før til å oppsøke dei lyse sommarnettene i traktene der eg slo auga opp for første gong. I det vestnorske landskapet eig eg eit gammalt tømmerhus på ein haug med utsyn mot fjell og fjord.
Til forfattaren i meg sa eg: Dette er den første sommaren på lenge du ikkje skal sitta med ryggen til sola og lyset ved eit skrivebord. Du skal gi deg tid til å vera under open himmel, sanse dei skiftande stemningane i vind og vêr og bruke dagane på dei praktiske syslene du trivst best med. Du skal unne deg å gå ut for å svinge ljåen i morgondogga, om du da ikkje skal ta målarkosten i handa for å halde ved like det som lenge har vore forsømt.
Eg kom fram til huset mitt på Hoem ein stille juniettermiddag før fôrhaustarane tok til å dure i den første slåtten, og eg lova meg at her skulle eg bli til haustnettene vart mørke på nytt.
Eg bar inn reisesakene mine, opna alle vindauge og skrudde på vatnet som hadde vore avstengt for vinteren.
Deretter pakka eg ut matvarer eg hadde med meg og la dei i kjøleskapet. Før sola gjekk ned, sette eg meg på ein benk på haugen, med eit glas vin. Derifrå såg eg fjorden med øyar og holmar og landskapet på den andre sida, alt i gyllent kveldslys. Den kvite kyrkja på Vågøy låg rett framfor meg med tårn og gotiske vindauge. På alle bakkar og strender brusa sommaren imot meg.
Så snudde eg meg andre vegen, såg på huset mitt, som er kledd med ståande bord i gyllen beis og har torvtak. Huset på Hoem er eit ærverdig gammalt hus som i fjerne tider var bustad for forfedrane mine. På golvet i gamlestua, der har dei trødd, alle i familien som eg fortel om i dei sju siste romanane eg har skrive. Felemakaren Lars Olsen flytta inn her da han var ti år. Serianna, mi oldemor, budde her, til det året ho møtte slåttekaren Knut Nesje i Molde. Systera hennar, Gjertine, budde her, før ho gifta seg med Ole salmakar. Den eldste broren, Ola, og den nest yngste, Erik, kom på at dei kunne bu i huset saman. Ola tok opp eit lån på tusen kroner i Hypotekbanken og bygde til ei ny stue, så huset vart ei fullstendig romsdalslån. Det store kjøkkenet delte brørne i to så dei kunne bu i kvar sin ende av huset. Garden delte dei også i to. Da begge etter kvart fekk seg kone, gjekk ikkje samarbeidet mellom brørne like knirkefritt. Erik bygde eit nytt hus på sin del av garden, eit stykke unna Ola. Ola sat igjen med det gamle huset og det store lånet. Han prøvde å spe på inntektene med å fiske, men fisket slo feil. Etter eit par år forstod Ola at det ikkje gjekk lenger. Gjertine og mannen hadde reist til SørDakota i 1886, og i 1887 reiste Ola og Sara med fire barn og det femte på veg. Den gardparten dei hadde budd på, vart selt til ein mann frå inne
i fjordane, på noko som likna meir på ein tvangsauksjon enn ein auksjon.
Finsnikkar Erik og Anne, som budde på den andre gardparten, som vart kalla Bakken, var barnlause. Dei tok til seg bestefar min, som var født i Rekneslia, slik at han kom til å vekse opp hos dei. Der budde eg i heile barndommen saman med foreldra og syskena mine, i eit jugendhus med skifertak, som bestefar bygde da han var ung.
Slektshuset på Bortehaugen var ute av slekta i to generasjonar. Det siste ekteparet var barnlause, og alt fekk preg av det. Gardshusa forfall, gardsreiskapen vart ståande ute og ruste om vinteren. Ein sjeldan gong kom eg som barn til folket der om kveldane. Eg syntest det lukta merkeleg, men var også nyfiken på alt som gjekk føre seg der. Det barnlause paret syntest det var stas å ha oss barna frå grannegarden der ei stund, og mannen ville spela mølle med meg. Dersom han ikkje såg at han kunne vinne, skuva han litt på bordet, så brikkene våre kom i uorden. Deretter måtte eg gå.
Da grannen døde, vart garden til sals på nytt. Det kan ha vore i 1976. Mor og far kjøpte tilbake gardparten med det gamle huset, som lenge hadde stått til forfalls. Taket låg delvis nede i stua, vindauga var gisne og hadde knuste ruter. Ein dag i 1977 stod eg og såg på huset, saman med mor til dei to sønene våre. Eg var i slutten av tjueåra og det året hadde eg brukbare inntekter av forfattarskapen min. Eg sa til henne at vi kanskje skulle berge det, slik at barna våre fekk ein god plass å vera om somrane. Det var neppe nokon annan som hadde tid og råd til å setta det i stand. Bror min, Mathias, som skulle overta garden, måtte bygge ny låve og hadde nok å tenke på. Mor og far ville at eg skulle få kjøpt huset. I så fall måtte også ei tomt skiljast frå.
Det skulle vise seg å bli en langvarig prosess. Enka som budde i dette huset til slutt, hadde flytta til ein slektning, men ho hadde ein husrett som ho ikkje utan vidare ville gi slepp på. Jordstyret i kommunen var heller ikkje oppglødd for at eg skulle koma dit. Før eg fekk skøyte og eigedomsrett, gjekk eg likevel i gang med å setta huset i stand.
Den første hausten fekk eg den yngste bror min, Inge, til å fjerne det øydelagde torvtaket som låg nede i stua. Tømmerveggen var ein stad så morken at eg kunne plukke han ned med fingrane. Eg fekk skore tømmer til ny bordkledning og slo opp ei kraftig ramme av solide furubjelkar der tømmerveggen var øydelagd, og skrudde ramma saman med seksten toms galvaniserte skruar. Da det var gjort, innsåg eg at eg måtte ha profesjonell hjelp. Men det fanst ingen byggmeister på denne kanten av landet som ville gå laus på den gamle rønna av eit hus.
– Riv skiten! ropte byggmeistrane i telefonen, – så kjem vi og bygger nytt for deg!
Alt saman verka temmeleg håplaust. Men på ferie på Sørlandet møtte eg ein ung byggmeister, Harald Olsen, som sat på eit skjer og drakk øl. Eg fortalte om huset, og han lova meg å sperre opp taket på nytt. I påska eit knapt år seinare, det var i 1978, kom han og tok inn hos mor. Ho reidde opp ei seng for byggmeisteren, kokte kaffe og trakterte han med ferske brødskiver som ho la brunost på. Harald Olsen sperra opp hustaket, før ein flokk ungdom vart kalla inn Mathias, som den gongen dreiv ein ungdomsklubb i Molde. Dei la det vi kallar tro på sperrene. Troet vart dekt med takpapp, og slik stod taket uferdig i to vintrar. Medan dette pågjekk, sat eg i Bergen og skreiv roman for harde livet for å ha pengar til å betale
restaurasjonen av det gamle huset, trass i at eg enno ikkje hadde funne nokon som ville ta det endelege arbeidet på seg.
Sommaren 1980 støypte eg betongfundament som eg la nye golvbjelkar på, deretter la eg eigenhendig nytt tregolv i kjøkkenet. Så bestilte eg nye vindauge frå ein lokal snikkarverkstad.
Det året kom ein tømmermann flyttande til bygda. Han hadde eit anna syn på gamle hus enn dei riveglade som budde her frå før. Han la torv på det uferdige taket, sette inn dei nye vindauga og restaurerte det forfalne huset, rom for rom. Alt dette tok si tid. Nesten førti år seinare kom han med ei ny kjøkkeninnreiing som han hadde bygd på sin eigen verkstad. Det var siste gong eg såg han. Eg er han stor takk skuldig.
Sidan hans tid er det mange andre som har tatt djerve tak for å få denne staden i stand. Alle uthusa i tunet var nedfalne. I dag har eg anneks, skrivestue, uthus og garasje i tillegg til gamlehuset. ii
Eg blir sittande i den vakre junikvelden. Denne sommaren tenker eg: Kvifor skulle eg reise nokon annan stad? Det er som ei høgtid å møte sommaren her. Eg veit at ein gong skal alt takast frå meg, dette huset, livet og også dei menneska som står meg nær. Men var det ikkje eit eventyr, det eg fekk vera med på da det var?
Men det var jo dette landskapet eg ville bort ifrå da eg var ung. Kvifor var det så om å gjera for meg, den gongen
å koma seg bort? No er eg komen for å møte sommaren.
Eg reiser meg og går vegen som fører mot sjøen, og eg har ein stav i høgre hand. Frå sjøvegen som buktar seg ned mot stranda, kan eg sjå barndomsheimen min. Der bur Mathias og kona hans, Solveig. Dei er kårfolk no, men bror min arbeider i fjøset morgon og kveld, på den garden som han har drive i meir enn førti år.
Eg går ned sjøvegen med sakte steg. Ein gong sprang eg opp og ned på denne vegen, det gav meg blodsmak i kjeften, men det likte eg. No trør eg varsamt, eg er ein gammal mann. Det er framleis lyst da eg nærmar meg dei gamle nausta på Naustneset. Eg høyrer mine eigne steg mot tørr grus. Sommarnatta er stille, eg kan lytte til min eigen pust, enda eg ikkje har gått fort. Insekt og fuglar har stilna av, hundekjeksen lyser kvitt. Frå sjøen er det så vidt råd å høyre skvalping, det er flovatnet som stig, og frå ein annan stad lyder fjerne åretak, men eg ser ingen båt. Eg leitar etter teikn og minne. På veggen til det gamle naustet skreiv eg ein gong inn initialane mine, kanskje var det meint som ei avskilshelsing? No finn eg ikkje innskrifta igjen.
Kvar kom den ifrå, denne ubendige trongen til å bryte opp? Kva var det eg ønskte skulle skje med meg, og ikkje minst: Gjekk draumane mine i oppfylling?
Først ved midnatt trør eg inn i det gamle huset mitt, der det er så lyst at eg ikkje treng tenne lamper. Eg fyrer på peisen og blir sittande tankefull til langt ut i dei små timar. Så vaknar eg igjen til morgonsol og fuglekvitter. Etter frukost set eg meg ved skrivebordet. Kva skal eg der no? Var det ikkje eg som skulle slå med ljå? Var det ikkje eg som skulle beise? No sit eg her igjen, som om ei usynleg hand tvinga meg.
Da er det eg ser meg sjølv ved skrivebordet på min første hybel i Molde for meir enn seksti år sidan og høyrer meg seia høgt:
– This is a book! This is a desk!
Eg var fjorten år gammal. Eg var lys blond i håret, hadde fått dei første kvisene, og kanskje var buksene mine ein tanke for korte, for eg voks fort. Seksti år er gått, men det er ingen avstand mellom den unge mannen og meg.
Ein søndagsettermiddag i året 1963 står eg saman med foreldra mine utanfor ein trevilla i Langmyrvegen 16 i Molde. Det er låg ettermiddagssol, men ikkje varmt. Eg går i skjorteermane, og for ein gongs skuld seier ikkje mor at eg må ta på meg noko meir. Det er som om ho forstår at ho må sleppe meg.
Foreldra mine har følgt meg til byen der eg skal bu for å gå på den skulen som heiter realskule. No skal dei reise heim med den lokale drosjen.
Eg har flytta heimefrå, men eg er ikkje redd for nokon ting. Eg er oppspilt fordi det nye livet mitt endeleg skal ta til. Derfor forsikrar eg foreldra mine om at dei ikkje treng bekymre seg for meg. Eg skal nok klare meg, seier eg, for dette er ein dag eg lenge har sett fram til.
Det veit dei.
– Sidan du var tolv år, seier mor, – har du ikkje snakka om noko anna enn at du ville til Molde!
Verken ho eller far vil gjera noko vesen av at eg flyttar heimefrå. Dei trøystar seg med at eg vil koma heim
på helgebesøk når skuleveka er omme. Far går ofte i sine eigne tankar, men no har han hatt auga med seg.
– Du kjem ikkje til å fryse på det rommet, seier han, – panelomnen der du skal bu, kjem til sin rett når det blir vinter.
Eg har aldri før høyrt far bry seg om panelomnar. Mor kikar også forundra på han. Så smiler ho.
– Du har alltid hatt lett for å få kontakt med folk, seier mor til meg. – På skulen vil du finne nye venner.
Eg tar foreldra mine i handa, men klemmer dei ikkje.
Sjåføren som skal køyre dei heim igjen, ser ingen grunn til å hala tida ut. Han har snudd bilen medan vi bar sakene mine inn. Det var ikkje anna enn ei veske med nokre bøker, og ein koffert med reine klede. Sjåføren synest visst vi bruker for lang tid og ventar utålmodig på at foreldra mine skal setta seg inn i baksetet. Så hoppar han sjølv inn, smeller døra til førarsetet i og gir full gass for å forsere den bratte grusbakken opp til hovudvegen. Ei støvsky blir kvervla opp. Derfor veit eg at mor ikkje ser nokon ting da ho snur seg for å få enda eit glimt av meg, før bilen svingar ut på asfaltvegen og blir borte.
edvard hoem (f. 1949) har eit framståande og rikt forfattarskap. Han er ein prislønt roman- og biografiforfattar, dramatikar og salmediktar, poet og Shakespeare-gjendiktar.
I 2019 vart Hoem tildelt Brages heiderspris, og i 2020 vart han utnemnd til kommandør av St. Olavs Orden for framifrå innsats for norsk litteratur og kulturarv.
Hoems slektskrønike, som opnar med Slåttekar i himmelen (2014) og endar med Husjomfru (2023), har blitt hylla av både kritikarar og lesarar.
forfattarportrett: paal audestad omslag: egil haraldsen | exil design omslagsbilde: andrew wyeth | A ernoon Flight, 1970 Drybrush watercolor, 56.8 x 72.1 cm. Private Collection © 2024 Wyeth Foundation for American Art | Artists Rights Society (ars ), New York | bono , Oslo
på seinsommaren i 1963 flyttar den fjorten år gamle Edvard til Molde. Han skal gå på realskulen, som det heitte da, i byen – ein småby, riktignok, men så mykje større enn bygda han reiser frå. Han er ung, og han vil ut: bli eit menneske i den moderne verda, i si tid, ikkje ein av mange i den lange rekka av bønder som han stammer frå, i eit landskap der tida står stille.
Og han vil skrive. Slik tenker han på det. Han forstår ikkje at han framleis er eit barn.
Seksti år seinare sit Edvard i det gamle huset på Hoem. Her skriv den aldrande forfattaren han fram: den unge mannens bitre nederlag, store fryd, gnagande tvil og grenselause ambisjonar.