Attende på klyngetunet Hjølmo

TEK VARE PÅ KLYNGETUNET ALEINE ATTENDE PÅ HJØLMO

Hjølmo, inst i Eidfjord i Hordaland, er eit fråflytta klyngetun omkransa av steile fjell. Dei stig 1000 meter nærast rett opp til Hardangervidda. Steinras truger heile tida. Her budde sju familiar, dei siste fram til 1971. Da blei tunet lagt øyde, årsaka av alderdomen til folk og dragninga mot eit enklare liv. Saman med kona Toril bruker Jan Vivelid mykje tid her. Her blei han fødd i 1947. Han er glad for å ha kome att.

Tekst og foto: Ivar Moe

- EG ER FØDD HER, JA. Eg var nummer tre av fire søsken. Den plassen der ein er voksen opp på, det er noke spesielt med det, seier Jan Vivelid. Han har nytta store deler av det vaksne livet sitt og mange pengar til å setje i stand dette klyngetunet, Hjølmo i Eidfjord.

HER HAR JAN Vivelid bora hol i stein og satt opp ei vatnkran.

DETTE ELDHUSET VAR berre ein haug med stein da Jan Vivelid tok fatt og ga det eit nytt liv.

Dei er pensjonistar og bur fast i Uskedalen i Kvinnherad lenger vest i fylket. Jan Vivelid jobba i Nordsjøen på boreplattform i 38 år. Lange periodar med fri gjorde at han kunne ta vare på tunet der han veks opp. Jan Vivelid er ein mangesyslar. Det er nødvendig med den store oppgåva han har tatt på seg.

I ein utgåve av Fortidsvern i 2018 stod ein artikkel om klyngetun skriven av Eva Røyrane. Ho hadde saman med fotografen Oddleiv Apneseth laga boka «Klyngetunet – den norske landsbyen». Dei presenterte heile 50 eksisterande klyngetun . «Det kan kanskje ha vore opp mot 10 000 klyngetun i Noreg. Dei fleste blei borte under moderniseringa av det norske landbruket i perioden 1860-1920», skriv Eva Røyrane i artikkelen. På Hjølmo var det drift fram til 1971.

«Klyngetunet, som også kan vera organisert som ei rekke, har opphavet i ein stor mellomaldergard som frå 1600-talet og framover, på grunn av folkeauke, blei delt på fleire brukarar. Fordi det var viktig å spara jord, vart alle husa liggjande vegg i vegg. Rundt husklynga låg innmarka som eit lappeteppe, inndelt i mange små teigar. Slik blei det fordi alle skulle ha like mykje god jord og like mykje av den dårlege» skriv ho, og held fram:

«Det er ulike årsaker til at nokre husklynger ikkje blei splitta opp då bønder flest flytta ut or hopehavet og etablerte seg åleine på kvart sitt nye tun. Oftast handla det om rasfare. Når tuna ligg under farlege fjell, har det ikkje vore tilrådeleg å byggja hus andre stader enn der garden opphavleg vart plassert. Andre stader er det årlege flaumar som held tunet samla». EIN STILLE STAD Når ein tek av frå Riksveg 7 og følgjer skiltet til Hjølmo, støyter ein på eit anna skilt. Det fortel på fleire språk at det her ikkje er rådeleg å køyre vidare med bubil eller med campingvogn. Sjølv om mange tyske turistar ikkje tek varselet på alvor, og difor må hjelpast attende, er dette og ei helsing om at vi no køyrer inn til ein stad der livet har stått stille lenge. Eg spør ein mann bak eit kvitt stakittgjerde om eg er på rett veg. Han er saman med ei kone som plukkar rabarbra. Dei nikker. Sjølvsagt kjenner dei Jan Vivelid.

DET ER TRONGT på Hjølmo. Ein kan tenkje seg kva slags yrande liv det var her da sju familiar bodde her med mange ungar.

Naturen er den same. Husa har knapt endra seg kan ein tru. Steinane raser framleis frå toppane. Men – heilt dei same som før er ikkje husa. Hjølmo var i forfall i mange år. No er dei satt i stand av Jan Vivelid, ein praktisk mann. Han bryr seg ikkje mykje om prosesuell, antikvarisk restaurering. Han set i stand husa med den kunnskapen han har, med dei verktøya han har, og med dei materiala han får tak i. Slik dei har gjort på Hjølmo til alle tider. Han hadde ikkje høyrd om Kulturminnefondet, ei heller Kulturminner for alle, Fortidsminneforeiningas program som deler ut pengar til eigarar av private bygningar. – Eg er fødd her, ja. Eg var nummer tre av fire søsken. Dei dreiv garden med noken sauer og noken geiter. Det var so lite fór, veit du. Det var å slå med stuttljå mellom steinane og alle plassar, ofte høgt til fjells. Vi hesja det opp og so var det å bera det heim på ryggen. Reinsdyrkjøt hadde me ja. Det var da vi levde på. Eg begynte å bera post da eg var 14 år, frå Eidsfjord til Viveli og Hedlo. Da eg blei vaksen reiste eg i militæret på Evjemoen. Der var det helt flatt, veit du. Da sa eg at eg skal aldri meir tilbaka til Hjølmo, fortel han.

Men Jan Vivelid kom attende til Hjølmo. Far og mor hans flytta ned til Eidsfjord i 1971, nokre kilometer. – Mor budde her heilt åleina til det blei for trasigt. Det levde jo noken igjen då, som hadde budd her. Dei var jo på aldersheimen. Så då valgte dei å flytte ned til Øvre Eidfjord og fekk ein leilegheit der. Frå da budde det ingen her i Hjølmo.

– Så forfallet tok til? – Ja, fort og. Husa datt jo ned. Taket på det gamlaste huset, var det hol i og det lakk. Det forfell fort når ingen bur i husa. Så da var det ikke noken her. Det stod slik en 10 års tid iallfall, før eg tok over. I 1980-åra skreiv far det i frå seg, denne garden som eg er fødd og oppvaksen på. Eg eig han i lag med søstra mi, Berit Vivelid. På 1990-tallet kjøpte eg dette huset, eldhuset, som vi no er i. Huset der borte, tok eg jo heilt ned, skifta ut golv, og kjeller gravde eg ut, seier Jan Vivelid og peiker på dei små husa tett i tett. Det er ikkje lett å sjå kva for hus han peiker på når dei ligg slik. Han fortel at da han var barn, var det tuberkulose i eitt av husa, så dei måtte halde pusten då dei gjekk forbi.

VINDEN TOK LØO – Og løo som står der. Ho lå langt ned på bakken. Vinden hadde tatt ho. Det var jo berre å brenne opp mesteparten. Eg prøvde jo å bruka gamalt material så det skulle sjå gamalt ut. Eg var til og med innpå Dyranut på Hardangerviddo og reiv ned noko av ein gamal hestestall; for å få gamalt material. Så blei løo satt opp med material fra hestestallen. – Kva motiverte deg til å ta tak i alt dette? – Eg syntes det var litt for galt at alt skulle dette ned. Det er nå sånn, at den plassen der ein er voksen opp på, det er noke spesielt med det. I iallfall syns eg det. Eg har alltid likt å ha noko å gjere på. Eg likar å ta fatt på prosjekt som andre ser som umulege eller vanskelege. Eg er litt snekker, litt murer, eg er litt alt moglegt. I dette eldhuset vi sit i, for å gjera det litt spesielt då, så drog eg inn ein diger stein. No kan du sjå han i den veggen der. Den hadde eg med meg frå Kvinnherad. Eg støypte den fast inni der. Der er heilt tett. Eg har skjært spor i steinen for at han skal passe. Eg har og lagd meg ein benk av skifer. – Fylgjer du ein metode når du set i stand husa her? – Dette er noke eg har lært meg sjølv. Eg har prøvd å gjere det så likt som det var frå før. Dette eldhuset her var ikkje likt i det heile tatt. Det var berre nokre steinar og eit bølgeblekktak. Restane var so lite at dei ikkje var brukanes til noke, seier han.

Jan Vivelid tar meg med rundt på tunet og syner fram kva han har gjort på dei ulike husa. Sjølv om det ikkje er lett å forstå, hadde kvar av de sju gardane egne løer, eldhus og

NOKRE AV HUSA på Hjølmo ber preg av dei ikkje er antikvarisk restaurerte. Her ser vi korleis det går om ein set i stand ein tørrmur med sement. Dette er ikkje Jan Vivelids verk. egne plassar til dyra. I huset der Jan Vivelid veks opp, var ein tredjedel av huset til sauer og geiter. Det var ikkje dør mellom stua og dyra på den andre sida av veggen. No er det dusj og vannklosett i nokre av husa, med septiktank. Han har fått litt pengestøtte frå Eidfjord kommune til eit av dei. – Har i grunn ikkje søkt nokre stader. Eg er klar over at det går an å søke midlar. Kan hende kan eg få støtte til å skifte taket på huset der eg blei fødd. Det er eternit no, veit du. Det er tett, men eg har lyst til å lage det til sånn som det var før. Men – altså, det er jo sånn at om du gjer mykje sjølv så kostar det mykje allikavel. Eg har brukt nokre tusen timar og nokre kroner her på Hjølmo.

Jan Vivelid er andre generasjonen på Hjølmo. Far hans kom frå ein gard på Viveli i same område. For fotturistar og ørretfiskarar på Hardangervidda er Viveli ein kjent plass. – Far flytta ned her og hjalp ei gamal kona. Ho var åleina. Ho hadde verken nokre ungar eller mann. Han hjelpte ho å slå. So fekk han garden. Søstra til far min var her og. Det måtte vere i 1930-åra. Så mor kom her til då. Ho var frå Fredrikstad. Ho kom her nett i begynnelsen av krigen. So det var ein stor overgang for ho å koma frå Fredrikstad og inn her. Men her var så fredligt og godt syntest ho.

Nokso typisk tenkjer ikkje Jan Vivelid på kvifor dei budde so tett eller kvifor dei levde og organiserte seg slik dei gjorde. Han kan heller ikkje hugse at dette var noko dei snakka om da han vaks opp. Dei som levde på Hjølmo hadde meir en nok med å klare seg gjennom livet, utan besøk av etnografar eller sosialantropologar.

KONFLIKTAR – Her hadde dei kvart hus til seg. Eg veit ikkje kva tanken var ved å samle alle husa. Dei hjalp jo kvarandre. Men uansett kor du bur, så blir det konfliktar, sjølv om det bare bur to stykkar. Det var det jo her og. Det er ikkje bere å selje eit hus her. Det er teigblanding. Vi eig litt her og litt der. Du eig frå den steinen der og bort til bekken der. Du må vera kjend for å veta da. Det er ikkje noko kart. Det er nokre krossar i steinane i fjell. No er det ikkje mangen igjen som veit om da. Vi er fem som vet da, tenkjer eg. - Derfor prøvar eg å forklara ongan og barnebarna kor grensene går. Det er vanskeleg. Då eg budde her som barn, var det folk i alle hus. Eg og bror min hadde slått 10 cm inn på hos noken andre som budde her. Steike det ble sirkus. Ho var så sint. So da var det veldig nøye. Du måtte hogga ved og skog, men du måtte ikkje ta noko som du ikkje var sikker på var ditt. Sånn har det vore bestandig. I dag er vi jo vant til at folk høgger, heilt inntil huset. Det er jo så masse å take av. Det er ingen dyr att som held det nede.

I dag sitter Jan Vivelid med jaktrett til rein, elg og hjort. Dei fem eigarane som held saman i dag har 83 elg etter siste tellinga. Her er det semje, og dei sel litt kort.

Den opphavelege klynga med hus som lå her, blei knust av eit frykteleg steinras i 1794. Dei så raset kome, og ingen blei drepne. Jan Vivelid peiker på ein kjempestein som ligg opp i den steile lia, knapt hundre meter over oss. Den så han sjølv komme da han var barn. Husa i dag ligg omtrent på same plassen som i 1794. – Da var det berre eitt hus som stod att. Dei såg raset kome frå toppen. Det var ein gamal mann dei ikkje fekk ut. Dei andre berre sprang. Han var så dårleg allikavel. Men han låg der i det einaste huset som stod igjen. Det raser ofte på hin side. Det har jo hoppa stein nesten inn til huset her. Men da er ikkje så ofta da skjer nå, seier Jan Vivelid og peiker opp på vegen kor vi ser ein bubil. – Turistane kjem heile tida. Dei ser inn gjennom glasa til oss.

TORIL OG JAN VIVELID er pensjonistar og nytter seg med glede plassen som han har arva og sett i stand.

KLYNGETUNET HJØLMO LIGG berre 15 minutt med bil frå Riksveg 7. Dei siste fastbuande forlèt plassen i 1971 og forfallet tok til. Omlag 10 år seinare arva Jan Vivelid ein av gardane. Det var byrjinga på ei tid med omfattande vøling.