MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. Carl de Keyzer
zonder engagement vind ik meestal geen
een beetje bang maken, dat vind ik wel leuk.
kunst. Je moet iets maken omdat je iets wilt
Maar niet zo politiek, of activistisch, of wereld
laten zien. Je wil mensen iets laten zien waar
verbeterend, dat vind ik flauwekul want de im-
niemand nog aan gedacht heeft. Dat kun je
pact van fotoboeken is toch wel heel miniem.’
in feite alleen met documentaire fotografie
Tijd is een belangrijk element in het
Deel 3
werk van Belgische fotograaf Carl de
Engagement en leugens
Keyzer. In zijn beelden streeft hij naar eeuwigheidswaarde. Met zijn projecten
Een expliciete aanklacht is zijn werk niet,
ontstijgt hij de actualiteit, maar weet
maar de goede verstaander weet de subtiele
die tegelijkertijd exact te gebruiken.
kritiek van Carl De Keyzer uit zijn mooie
Bovenal: Carl de Keyzer duikt als een
beelden te distilleren. Toch doet hij niet
tijdreiziger in zijn onderwerpen. Hij
aan waarheidsvinding. ‘Wat ik doe is meer
reisde als propagandafotograaf door de
een soort leugen, een overdrijving, een
Sovjet-Unie, volgde de voetsporen van
vervreemding of verdraaiing van de dingen.
Karel de Keizer en trok als reisgids-
Ik maak me ergens wijs dat ik daardoor
fotograaf door Congo. Voor zijn nieuwe
misschien dichterbij de waarheid kom.’
omdat het zo geënt is op de realiteit. Visies
Is dat soms ook frustrerend?
ontwikkelen op de tijd die altijd maar verder
‘Nee, ik heb nooit frustraties over het feit dat
gaat.’
mijn boeken te weinig impact hebben. Ik vind het wel leuk als het gebeurt, maar ik verwacht
Ben je ook activistisch? ‘Wel een beetje. Ik wil mensen op stang jagen,
project Moments before the Flood reisde hij naar de toekomst. Zijn langdurige
Je vertelde dat de impact van fotoboeken
projecten, gemiddeld drie jaar, gaan
marginaal is. Waarom ga jij dan toch voor een
over grootse thema’s: religie, kolonia-
project als Zona acht maanden naar Siberië?
lisme, communisme. Maar daar moet
‘Omdat dat mijn ding is, anders stop ik met
men niet te zwaar aan tillen. ‘Ik neem
fotograferen, ga ik iets anders doen.’
mezelf niet zo serieus.’ Een interview in vier delen met een goedlachse foto-
Word je daarbij gedreven door nieuwsgierigheid
graaf die de tijd altijd heeft willen be-
of engagement?
strijden.
‘Voor een groot deel doe ik het voor mezelf, omdat ik heel nieuwsgierig ben en blij ben dat ik weer iets heb gevonden om mij in vast te bijten. Het is zeker ook engagement. Kunst
Boekomslag God Inc.
het niet.’
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. CARL DE KEYZER
Met welke projecten is het wel gebeurd?
muur viel. Ik weet nog dat er een speech
Homo Sovieticus is niet meer. Daarbij had ik
verkeerd been te zetten.’
‘Er zijn een paar projecten die qua timing
gaande was toen plotseling iemand zijn radio
een foto gezet waarbij je in de achtergrond
heel goed zijn gevallen. Ik probeer het
aan deed – ik dacht nog: weer zo’n vervelende
ziet dat Marx naar beneden wordt gehaald,
Terwijl de eerste reflex misschien wel is: nog
ook zo uit te kienen dat het uitkomt in een
Hollander – die riep: In Berlijn zijn ze de muur
Gorbatsjov en in het midden Lenin, waarmee
meer dramatiseren, zwart-wit beelden.
periode waarin er een zekere actualiteit is.
aan het afbreken! Onwaarschijnlijk.
ik suggereerde, die is de volgende. En dat was
‘Ja, van die Stalinbeelden, Dostojevski,
Of dat de actualiteit ontploft. Dat is met God
Ik neem vaak ook een loopje met de
zo.
1930. Nee, dat mag je niet doen. Ik kreeg
Inc. gebeurd, dat uitkwam ten tijden van de
geschiedenis. Ik had toen het gevoel dat
Met Moments heb ik dat ook gedacht: 2012,
twee kolonels naast me die altijd de mooie
massale zelfmoord in Waco, Texas. Homo
er iets zou veranderen, dus ik zette op
het einde van de wereld, de polen smelten.
sportzalen en uitgedoste gevangenen lieten
Sovieticus was het echt de nagel op de kop.
de cover Homo Sovieticus, als een soort,
Het was hot toen ik ermee begon en het is
zien. In het begin toonden ze mij alleen de
Die tentoonstelling opende in Amsterdam op
antiek, antropologisch studieobject, iets dat
stilletjes aan wat minder geworden. Jammer
modelkampen, maar later heb ik ook de
9 november 1989, de dag dat de Berlijnse
voorbij is, dat je mooi kunt opbergen: de
genoeg is men nu helemaal niet bezig met
andere kampen gezien. Ik speelde het spel
global warming maar met de financiële crisis.
mee omdat ik het wel leuk vond om te zien
Dat is een voorbeeld van een project dat een
hoe zij mij die propaganda wilden tonen.
beetje met een sisser afloopt. Ik had stiekem
Een van de leidraden in mijn beelden is
gehoopt dat de waterspiegel al drie meter
propaganda. Als iemand de kans krijgt om
was gestegen, dat Nederland al ondergelopen
zichzelf te promoten, een mens of een staat,
was.’
dan doen ze dat altijd op een fantastische manier. Het is zo makkelijk te doorprikken.
Zona was ook een eyeopener voor veel mensen:
Dat vind ik heerlijk.’
die Goelag bestaat nog altijd. Voor jou ook?
Moscow. USSR. 1989 Uit de serie Homo Sovieticus
‘Ja, absoluut. De verwondering is voor mij
Was het meteen duidelijk dat je iets met die
altijd even groot. Die Siberische kampen: dat
propaganda wou doen?
dat nog bestaat, in dezelfde gebouwen als uit
‘Ik zag dat het de enige mogelijkheid was.
de jaren dertig van Stalin. De meeste hebben
In eerste instantie dacht ik: ik ben hier mis-
niet eens de moeite gedaan de poort te verwij-
schien de enige of de eerste die hier binnen-
deren, daar staat nog steeds 1932 op. Alsof je
komt, dat bleek ook het geval, dan heb je toch
naar Auschwitz gaat en er nog 3000 gevangen
een verantwoordelijkheid als journalist om
rondlopen. Ongelofelijk. Daar heb ik de boel
de ‘werkelijkheid’ te laten zien. Maar toen ik
nog eens overdreven, er een soort Disneyland
merkte dat het een geleid bezoek zou zijn in
van gemaakt, dat vind ik leuk: mensen op een
een soort Disneyland, opgedrongen door de
Leningrad. USSR. 1988 Uit de serie Homo Sovieticus
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. CARL DE KEYZER
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. CARL DE KEYZER
propaganda van het militair systeem, dacht
Het is wel ingewikkeld dat je zulke verschillende
te horen dat ze niet hoefden te denken ooit
Ben je wel eens bang voor de gevolgen voor de
ik: ofwel weiger je mee te spelen in dat soort
soorten publiek hebt voor een project?
nog een opdracht te krijgen.
mensen die je fotografeert?
spelletjes. Ofwel je doet het toch, overdrijf je
‘Ja, het is niet altijd makkelijk voor de
Dat verhaal kwam plots in de pers, er stonden
‘Veel uitgevers hebben mij clausules laten
en hoop je dat mensen zien dat het overdreven
toeschouwer. Soms moeten ze omdraaien wat
hier voortdurend cameraploegen in mijn tuin
tekenen dat ik volledig verantwoordelijk ben
is. Dus heb ik er een schepje bovenop gedaan
ze zien. Veel mensen zien het als realiteit.
aan wie ik moest uitleggen wat mijn zoge-
voor de inhoud. Maar, dat is misschien eigen-
om helemaal zeker te zijn dat ze mij achteraf
Dat is een gevaarlijk straatje, zeker voor dit
naamde crisis met Kabila was. Ik stond zoge-
aardig, er is nog nooit iets gebeurd.’
niet kunnen beschuldigen van medeplichtig-
soort concrete thema’s. Het rare was dat hier
naamd op de zwarte lijst, mocht het land niet
heid.
in Gent bij de tentoonstelling mensen – die
meer binnen, enz. Het was een hele rel. Wij
En zo’n boek over Congo dan? Kan dat geen
Het gekke is natuurlijk dat sommige
zelf in kampen hadden gezeten – in tranen
hadden een hele mooie grote tentoonstelling
gevolgen voor de mensen in dat boek hebben?
mensen het toch anders interpreteren. Die
uitbarstten. Die vonden die opgesmukte
in Kinshasa gepland, in samenwerking met de
‘Daar zijn heel heftige reacties op geweest.
tentoonstelling is bijvoorbeeld drie keer
beelden al zo erg, dachten niet dat het
universiteit daar. Die mensen hebben schrik
Niet van de mensen die in het boek staan, dat
in Rusland geweest. In Moskou waren de
nog erger was. Dat is de andere zijde: voor
gekregen door het gedoe in de pers en het is
zijn meestal anonieme mensen die nooit op
reacties heel fel, daar wilden de mensen
hen was het beetje realiteit, dat toch wel
allemaal afgeblazen.’
internet gaan, die weten gewoon niet dat dat
de directeur van het museum lynchen. Zij
doorsijpelde door de blikken, al genoeg om
zagen mooie beelden van puik uitgedoste
de werkelijkheid te zien.
Dan heb je wel impact gehad.
geweest van Congolezen in Brussel. David
gevangene. Met name de moeders, die zeiden:
Ook Congo heeft een enorme impact gehad.
‘Ja, dat was heel leuk. Maar ik ben uiteinde-
van Reybrouk heeft er nog eens een schepje
“dat kun je niet maken, onze kinderen zitten
Dat ik de puinhoop van hun land liet zien
lijk ook niet meer teruggegaan. Dat vond ik
boven op gedaan. Hij heeft een heleboel
daar, wij weten dat het niet de werkelijkheid
vonden de Congolezen natuurlijk helemaal
jammer, want ik heb bijna overal waar ik heb
krantenberichten uit Congolese kranten
is die hier getoond wordt! Die man heeft zich
niet leuk. Zelfs Kabila vond het helemaal
gefotografeerd ook mijn werk tentoongesteld:
verzameld, die echt heel heel erg waren,
laten manipuleren door het militaire apparaat,
niets. Die heeft zich heel kwaad gemaakt.’
in India, Amerika, Rusland, overal, behalve
heel belastend voor de Congolezen. Dat was
Congo.’
veel erger dan de foto’s. Hele grappige, maar
het is propaganda.”
boek bestaat. Maar er zijn hele felle reacties
Natuurlijk hadden ze gelijk. Ik ben toen erg
Hoe kreeg je dat te horen?
schrijnende dingen. Hij heeft een aantal
geschrokken van hun reactie, omdat ze de
‘Lannoo was de uitgever van het boek, maar
Ga je weleens terug met je foto’s?
quotes genomen uit de reisgids van toen die
dubbele bodem niet snapten. We hebben toen
die hebben ook een drukkerij, een apart en
‘Nee. Dat is bijna niet te doen. Ik kan moei-
heel racistisch zijn, maar goed dat was de
een grote persconferentie georganiseerd,
autonoom bedrijf. Die drukkerij maakt soms
lijk terug naar Congo gaan, heel mijn traject
teneur van die tijd. Dat heeft hij gecombineerd
bomvol, alleen maar vrouwen. Ik had gelukkig
verkiezingsdrukwerk voor Mobutu en Kabila.
opnieuw afleggen om overal in de tropen die
met recente artikelen, bijvoorbeeld verhalen
mijn Homo Sovieticus boek bij me en kon
Op een gegeven moment kregen ze de vraag
foto’s af te leveren. Vaak stuur ik het wel per
van een taxichauffeur die schreef dat hij de
daarmee laten zien hoe ik werk. Toen ik had
van Kabila om verkiezingsdrukwerk te maken.
mail als ik hun emailadres heb.’
olie van zijn taxi gebruikt om de vagina van
uitgelegd hoe ik het bedoelde klonk er wel
Als voorbeeld werd mijn Congo boek gestuurd.
zijn vrouw te smeren. Die teksten hingen ook
applaus.’
Daarop kregen ze uit de entourage van Kabila
aan de muur in het museum in Antwerpen. De
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. CARL DE KEYZER
Congolezen wisten niet wat ze lazen. Ik heb
achter de coulissen. Daar was onder andere
kolonialisme, wat dat kan aanrichten. Maar
in Antwerpen zit. Dat is compleet surrealisme.
carte blanche gegeven aan David en ik vind
de vrouw van de ambassadeur bij en een
zij niet de erfenis van de slavernij, de pure
Wie verzint zoiets?’
het schitterend wat hij gedaan heeft, maar ik
bekende zanger: Hoe durf je ons zo te beledi-
uitbuiting, zij zagen de vernielingen, de triest-
heb toch even moeten slikken: als dat maar
gen! schreeuwden ze mij toe. Die waren echt
heid, de slechte toestand van hun land. Terwijl
Maar als je het gesprek aan gaat dan komt het
goed afloopt.’
woest.’
dat mijn bedoeling was. Die reisgids waar ik
goed?
mijn project op heb gebaseerd was ook niet
‘Ja, morrend. Ik shockeer een klein beetje.
Is het goed afgelopen?
Voel je je dan schuldig?
voor Congolezen, maar voor Belgische toe-
Maar ik had een veel, veel erger boek kunnen
‘Op een gegeven moment zat ik in De laatste
‘Nee, ik heb uitgelegd dat het niet over de
risten die zo arrogant zijn dat ze denken dat
maken over Congo. Congo is echt een puin-
show, een populaire talkshow in België, voor
Congolezen gaat maar over de Belgen. Ik heb
ze een Utopia kunnen bouwen in een land dat
hoop, een van de ergste landen van Afrika en
een speciale avond over Congo. Naast mij
nooit een boek over België gemaakt, dit is
ze volledig tot hun beschikking krijgen, alle
ik ben in heel veel Afrikaanse landen geweest.
hadden ze alleen maar Congolezen uitgeno-
mijn boek over België. Het gaat over de over-
inwoners gebruiken als slaven, snelwegen
Je hoeft niet eens Kinshasa uit om een boek
digd. Oh man, die hebben mij bijna gelyncht
blijfselen van een waanzinnig systeem, het
bouwen in de jungle, zwembaden, net alsof ze
te maken dat Congo honderd keer slechter
Leopoldville (Kinshasa) 2007. Statue of King Leopold II Foto uit de serie Congo (Belge)
Jadotville (likasi) 2008. Country Club. Foto uit de serie Congo (Belge)
toont dan wat ik heb gemaakt. Ik heb maar
vervreemding of verdraaiing van de dingen. Ik
10 % kunnen bezoeken van wat er in de reis-
denk dat ik daarmee meer richting novelles,
gids stond, de rest was onbereikbaar, kapot of
romans of films zit dan de pure, politiek
verlaten.’
correcte objectieve weergave van de feiten. Ik maak me ergens wijs dat ik daardoor
Waarom worden mensen zo boos op jou en niet
misschien dichterbij de waarheid kom dan de
op andere fotografen, die de triestheid wellicht
diegene die het zodanig correct proberen te
nog meer aanzetten? Komt het doordat het zo
doen dat ze in feite helemaal het spoor bijster
mooi is, zo esthetisch misschien juist dichterbij?
raken.’
‘Ja, dat doe ik heel vaak. Ik maak mooie beelden, ik gebruik en misbruik esthetiek.
Er treedt een soort verdichting van de
Maar er moet altijd iets dubbels in zitten.
werkelijkheid op die je ook in romans vindt?
Ik vind het leuk om mensen te lokken met
‘Ja absoluut. Ik lees veel liever romans dan
gratuite esthetiek, een klassieke schoonheid,
puur journalistieke werken. Om te beginnen
maar als je dichterbij komt zie je vaak iets
omdat veel van die boeken niet te lezen zijn,
ergs, of iets dat iets naars suggereert.
die mensen kunnen niet schrijven, hebben
Tenminste, als je genoeg bagage hebt om te
alleen een hoop feiten verzameld en dat
begrijpen dat wat ik toon in feite een kritiek is
samengebald in een boek. Het boek van
op iets.’
David van Reybrouk is tien keer interessanter dan alle boeken over Congo samen omdat
Dat is misschien ook een vorm van
het mooi geschreven is, verhalend. Ook van
waarheidsvinding?
films kun je veel meer leren over bepaalde
‘Dat is een groot woord. Je hebt natuurlijk
situaties, al is het slechts losjes op de feiten
documentaire fotografen, journalisten,
gebaseerd. Je gaat aan het verbeelden,
schrijvers die een soort objectiviteit nastreven,
je maakt een eigen versie. Ergens kom je
die De waarheid proberen te achterhalen.
dichterbij hoe het geweest zou kunnen zijn.
Waar ze nooit in slagen, want niemand kent
Ergens, want eigenlijk weet niemand dat.’
de geschiedenis. Wat wij weten is maar 5 % van wat er effectief gebeurd is. Wat ik doe is meer een soort leugen, een overdrijving, een