MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN..
het penaltygebied. Toch wordt hier gevoetbald. En fanatiek getraind, getuige de foto op de volgende pagina. Terwijl een schim in de achtergrond zijn voeten tegen de grond gedrukt
Dirk-Jan Visser Of het nu een voetbalteam in ballingschap is, de vluchtelingen uit Zimbabwe Exodus, de illegale migranten uit Status Undocumented, of de burgers in Bagdad uit Our Life zijn, Dirk-Jan Visser richt zijn camera vaak op de underdog, vertelt de verhalen van hen die vergeten dreigen te worden. Een portret in drie delen van een geëngageerde documentairemaker die alles wil weten en begrijpen. Deel 1 – Activist met een camera Dirk-Jan Visser maakt mooie foto’s. Maar dat zal hem eigenlijk een worst wezen, het publiek moet iets opsteken van zijn projecten. ‘Vrede zal ik er niet mee stichten, maar ik kan op zijn minst mensen proberen te informeren.’ In de Noorderlicht galerie in Groningen is momenteel zijn tentoonstelling Offside te zien, over twee voetbalteams uit conflictgebied Nagorno-Karabach.
Een Armeense kerk torent uit boven een toegetakelde grasmat. De diepe zandkuil voor het armzalige doel lijkt eerder een afgraving dan
houdt, laat een jongen – een puber nog – zijn romp ver boven de grond zweven. De handen naast het hoofd, tanden op elkaar. Zijn blik, gericht op een punt in de verte, verraadt dat het verstand even op nul is gezet. Zwevend boven de grond, vereeuwigd in rauw zwart-wit, lijkt de tijd stil te staan. Was het maar waar. Binnenkort wordt David Martirosyan 18 en dan is het gedaan met zijn voetbalcarrière. David is geboren in Stepanakert, een stad in de van Azerbeidzjan afgescheiden regio Nagorno-Karabach. Zijn vader Vartan, ook een getalenteerde voetbal-
Merdakan -Azerbaijan: The family house of Elshad Khudadatov, coach of the youth team of FK Qarabagh Agdam situated in Merdakan, a former Sovjet sanatorium which is now occupied by IDP’s from Qarabagh and the militarized zone.
ler, heeft hij nooit gekend. Vartan kwam nooit
Nagorno-Karabach, de meeste mensen zul-
mische ontwikkelingen. Hoe verhouden deze
terug uit de oorlog. Het is twintig jaar later
len er hun atlas bij moeten pakken. De van
mensen zich tot dit hele grote verhaal? Door
en over enkele maanden zal David de conse-
Azerbeidzjan afgescheiden regio, de-facto een
hun verhalen bij elkaar te brengen en van con-
quenties van het sluimerende conflict aan den
onafhankelijke republiek, wordt niet erkend.
text te voorzien krijg je niet alleen een helder
lijven ondervinden. De UEFA en FIFA erkennen
Over de oorlog tussen 1991 en 1994 werd
beeld van wat daar is gebeurd, maar ook een
Nagorno-Karabach niet en dus is het Armeen-
nauwelijks bericht, de internationale gemeen-
menselijk beeld. Ik hoop dat mensen naden-
se voetbalteam FK Karabakh
schap trekt zich weinig aan van het lot van de
ken over hoe wíj ons zouden verhouden in zo’n
Stepanakert uitgesloten van betaald voetbal.
nog altijd 600.000 Azerbeidzjaanse en 200.000
conflict. Van de een op de andere dag krijg je
‘Alleen als je heel goed bent kun je in Armenië
Armeense vluchtelingen. David is een van hen. ruzie met de buren, of eigenlijk heb je geen
gaan voetballen,’ vertelt Dirk-Jan. ‘Maar dat
Door zijn leven, en dat van anderen te docu-
ruzie, maar word je vertelt dat je ruzie moet
halen de meeste jongens niet, want iedereen
menteren wil Dirk-Jan een voor velen onbe-
maken met de buren. Gedreven door natio-
moet twee jaar in dienst. Ik heb geen verstand
kend conflict inzichtelijk maken.
nalisme en de drang naar onafhankelijkheid
van voetbal, maar volgens mij zijn de jaren
‘Voor mij is het belangrijk om in de foto-
word je plotseling aangezet tot haat. Wat doe
tussen je 18e en 20e cruciale jaren voor voet-
grafie persoonlijke verhalen te vertellen die
je dan?’
ballers.’
symbool staan voor grote politieke en econo-
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. DIRK JAN VISSER
Baku -Azerbaijan: FK Qarabagh Agdam is training in the Tofiq Ismayilov stadium in the neighbourhood of Surakhani preparing for the match against Twente for qualifications in the Europa league.
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. DIRK JAN VISSER
In eerste instantie vertrok Dirk-Jan in 2009
goede handvatten gegeven om verder te gaan.
samen met schrijver Arthur Huizinga naar
Vooral in het nadenken over andere manieren
Azerbeidzjan om een verhaal te maken over
van werken heeft hij me erg gestimuleerd.’
FK Qarabağ Agdam, de voetbalclub in ballingschap die momenteel in de hoofdstad
Op welke manier?
Baku is gevestigd, maar verlangt naar een
‘Hij opperde onder andere dat het interessant
terugkeer naar haar thuisbasis in Agdam.
zou zijn om het persoonlijker te maken en
‘Een parel van een verhaal natuurlijk, een
van alles te verzamelen. Dat klinkt misschien
voetbalclub in ballingschap. Arthur belde me
heel voor de hand liggend voor veel fotogra-
in 2009 dat Agdam tegen Twente had geloot
fen, maar ik kom uit de hoek van de klassieke
in de voorrondes van de Europe League. Dat
geëngageerde reportage- en nieuwsfotogra-
was een mooie aanleiding om er een verhaal
fie waarin je in 6 of 8 beelden een eenduidig
over te maken.
verhaal vertelt. Ik ben nog steeds een klas-
Voetbal interesseert me
helemaal niet, ik ben eerder anti-voetbal. Wat
sieke, geëngageerde fotograaf, maar op een
mij fascineerde was dat die mensen het de
gegeven moment kwam het besef dat je ook
hele tijd hadden over een plek die niet meer
op een andere manier met beeld kunt omgaan
bestaat en een tijd die voorbij is.’
en onderwerpen zo op verschillende manieren kunt benaderen. Je kunt heel feitelijk, maar
Nagorno Karabakh: The military zone between Azerbaijan and Nagorno Karabakh, seen from the Karabakh side . This zone, also called the line of contact in Azerbaijan and frontline in Armenia was formed after the cease fire between Armenia and Azerbaijan in 1994 and now forms the border line between Azerbaijan and the militarized zone, occupied by the Karabach army, supported by Armenia. Here an opbservation post only 200 meters away from the Azerbaijani side
Het terugverlangen naar die lang vervlogen
ook heel poëtisch schrijven. Door die poëzie
tijd kwam ook tot uiting in de talloze foto’s van
kun je nieuwe lagen, verdieping aanbrengen.
dig los. Daarvoor moest wel ik leren en durven
verhaal. Maar langzamerhand werd duidelijk
vroeger die de Agdam spelers en supporters
Dat is voor mij ook zo met deze manier van
autonomer te werken. Daar ben ik al langer
dat we iets met beide kanten moesten doen.
het tweetal meegaven. ‘Bij terugkomst hadden met fotografie bezig zijn. Het is niet zwart-
mee bezig, maar dat Bas me daar in stimu-
Niet omdat ik geloof in objectieve journalis-
we heel veel archieffoto’s van toen Agdam nog
wit(lacht) nou ja het is wel zwart-wit, maar het
leerde gaf me heel veel rust.’
tiek, maar wel omdat ik vond dat beide kanten
een stad was. Toen we door die stapel blader-
is geen eenduidig verhaal. Bij Offside hoefde ik
derden, dachten we; hier zit meer in.’ Maar
niet in 8 foto’s een verhaal te vertellen, maar
Tegelijkertijd is Offside wel degelijk een jour-
alleen terug naar Azerbeidzjan gegaan, maar
wat precies, was niet direct duidelijk. Pas toen
heb ik de vrijheid genomen om uit te waaieren
nalistieke documentaire, waarin je beide kan-
hebben ook verhalen in Nagorno-Karabach en
Artur en Dirk-Jan via via bij Bas Vroege van
naar verschillende deelonderwerpen, om in
ten van het verhaal belicht.
Armenië gemaakt.’
Paradox terecht kwamen, kreeg het project
zowel kleur als zwart-wit te werken en ook
‘Ik merk dat ik vaak de kant van de underdog
meer richting. ‘We hebben heel uitvoerig met
archieffoto’s te gebruiken. In die zin laat ik het
kies, dat was ook zo bij dit verhaal. We begon-
Daarbij probeer je niet objectief te zijn?
Bas gepraat en hij heeft ons een paar hele
eenduidige journalistieke beeldverhaal volle-
nen bij de Azerbeidzjanen, de verliezers in dit
‘Nee. Hoe je het ook wendt of keert, ook al
belicht moesten worden. We zijn toen niet
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. DIRK JAN VISSER
heb je de intentie om objectief te zijn, jij bent
muziek, sterke drank en paarden. De teksten
de boodschapper en beziet de wereld vanuit
zijn niet alleen in het Engels maar ook in het
je eigen referentiekader. Wat en hoe je iets of
Armeens en Azerbeidzjaans opgetekend.
iemand fotografeert is al subjectief. Maar ik geloof wel in hoor en wederhoor. Zowel de Ar-
Willen jullie met het boek teruggaan? De
meniërs als de Azerbeidzjanen hebben schuld
mensen daar met dit project laten inzien dat
aan het vreselijke conflict. Het gaat erom dat
ze zoveel gemeen hebben?
mensen speelbal zijn van de politiek, tegen
‘Ja, we geloven dat er oprecht interesse in el-
elkaar zijn opgezet terwijl ze een gedeelde
kaars verhaal is, dat mensen over elkaar wil-
cultuur en geschiedenis hebben. Dat werd
len lezen. Als de ene groep het over de ander
steeds duidelijker.
heeft dan zijn het allemaal beesten, dat wordt
Wij zijn op een gegeven moment zelfs re-
ze continue verteld. Zodra het over individuen
gelmatig ingezet als een soort boodschap-
gaat, zijn mensen geïnteresseerd. Uiteindelijk
pers tussen mensen die elkaar al twintig jaar
hoop ik dat mensen, nou niet nader tot elkaar
niet hadden gezien. Dan kwamen we ergens
komen, dat is overdreven, maar wel dat er een
en moesten we uitgebreid vertellen over hoe
soort onderling bewustzijn komt. Dat ze weer
het met hun oude vriend of buurman ging en
beseffen: we drinken dezelfde drank, luisteren
lieten we foto’s van hen zien.’
dezelfde muziek. Maar het is een controver-
Barda - Azerbaijan: Naile Mamedova (68) fled in 1993 from the village of Nemirli in Nagorno Karabag to the Barda region in Azerbaijan. Together with her son Yasen and her daughter in law she build her own house out of mud bricks where later her two grandchildren Ramin (14) and Kenan (8) where born. Because the family was able to sustain themself and took their own initiative the government is not willing to give the family a settlement house. These houses where only build for the refugees living in tents and trains.
sieel project. Ik denk niet dat we met open Dan ben je bijna een vredesactivist?
armen worden ontvangen. Ik ben soms ook
‘Als iemand zegt dat ik een activist ben, vat ik
wel bang dat mensen er problemen mee kun-
hem natuurlijk wel verteld over het project en
In je andere project, Status Undocumented,
dat op als een compliment.’
nen krijgen.’
ik heb op verschillende reizen fotoprints en
ben je erg persoonlijk betrokken bij je onder-
HEMA boekjes voor hem meegenomen. Dat
werp en is het onderwerp ook betrokken bij
Dat activisme, de wens om mensen bij elkaar
Hoe ga je daarmee om? Heb je daar met de
vind ik soms lastig van journalistiek. Jij hebt je jouw project. Zoals de Guineese Mabintou die
te brengen, spreekt ook uit de opzet van het
hoofdpersonen over gesproken?
westerse bagage, weet wat documentaire is,
je naar Nederland haalde om een lezing te
boek. Van beide kanten vertellen de foto’s en
‘Ik maak me vooral zorgen om een jongen, een
wat de impact is van journalistiek. Hij is su-
geven. Is er een bepaalde manier waarop je je
teksten aangrijpende, persoonlijke verhalen.
vluchteling die heel openhartig is geweest.
perintelligent, maar toch vraag ik me wel eens tot je onderwerp verhoudt?
In korte kaderteksten worden daarnaast de
Hij heeft geen toegang tot internet, is niet
af of hij de gevolgen volledig overziet. Ik denk
‘Voor mij is die rol tussen fotograaf en onder-
gemeenschappelijke delers tussen de bevol-
te bereiken, dus konden we het uiteindelijke
dat we het wel goed ingeschat hebben, maar
werp niet zo belangrijk. Ik sta er weinig bij stil.
kingsgroepen voor het voetlicht gebracht; de
verhaal niet aan hem voorleggen. We hebben
je weet het niet.’
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. DIRK JAN VISSER
Wil je dan ook actief met het boek de boer op
Ja, maar wel een met heel veel nuances.
en bij beleidsmakers en uitvoerders, NGO’s en vredesbewegingen langs?
Wordt vervolgd..
‘Ik geloof niet zo in vredesbewegingen, maar ik wil het zeker graag onder de aandacht bij beleidsmakers brengen.’
Het gaat je er dus niet zozeer om dat mensen zien dat je mooie foto’s maakt, maar dat het impact heeft. Als dat niet gebeurt, is het project dan mislukt? ‘Ja. Ik bedoel, het is een heel mooi boek geworden en we hebben bijgedragen aan de geschiedschrijving. Dat vind ik een interessant gegeven. Maar ik zou het wel heel mooi vinden als het een spin off krijgt. Dat is ook echt de
Agdam region / Azerbaijan / Guzanli
intentie van het boek.’ Op een gegeven moment raak je gefasci-
Is het een meerwaarde voor een project dat
neerd door iemands leven, iemands verhaal
de hoofdpersoon blij is met hoe je hun verhaal
en spreek je de intentie uit dat op te tekenen.
hebt opgetekend? Of wil je vooral een goed
Natuurlijk overleg je met iemand, maar ik ben
verhaal voor een publiek maken?
uiteindelijk wel diegene die de vorm bepaalt.
‘Ik vind het tof als de mensen over wie het
Met Mabintou pakte dat bijvoorbeeld heel
gaat het goed vinden of ontroerd raken, maar
goed uit. Die vindt het een heel mooi project
het belangrijkste is dat het aankomt bij het
en is er erg bij betrokken. Toen ik haar voor
publiek. Wil je een oplossing voor een klotesi-
de tentoonstelling en lezing naar Den Haag
tuatie, zoals in Nagorno-Karabach, dan zullen
haalde, sprak zij zelf ook. Dat was zeer heftig,
mensen er eerst iets van af moeten weten.
heel emotioneel. Dat voelde heel goed.’
Zonder kennis kan er ook geen begrip zijn, en zonder begrip geen oplossing.’
Je hebt al veel mooie publicaties gehad, je werk wordt internationaal erkend en je hebt al flink wat prijzen gewonnen. Maar op je website schrijf je dat je belangrijkste prestatie uit je carrière tot nu toe is dat je Zimbabwe project heeft bijgedragen aan de herziening van het Zuid-Afrikaanse asielbeleid. Ja, dat vind ik echt belangrijk. Prijzen interesseren me helemaal niets.
Dus je bent eigenlijk een activist met een
Beeld © Dirk Jan Visser
camera?
Tekst © Eefje Blankevoort