Osmanlı Dönemi Gaziantep Kuyumculuğu by Gazi Kültür A.Ş

OSMANLI DÖNEMİ

GAZİANTEP KUYUMCULUĞU

OSMANLI DÖNEMİ GAZİANTEP KUYUMCULUĞU

ISBN 978-605-83460-1-7

İncilipınar Mah. Nişantaşı Sok. F&H İş Merkezi Kat: 3 D: 6 Şehitkamil / GAZİANTEP Tel: (0342) 241 44 00 - (0342) 241 44 04 - (0342) 241 41 14 - (0342) 241 44 15 Web: www.gazikulturas.com.tr E-mail: info@gazikulturas.com

Murat Uğurluer

OSMANLI DÖNEMİ

GAZİANTEP KUYUMCULUĞU

Murat Uğurluer

Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Gazikültür A.Ş. Yayınları: 2 Gaziantep Büyükşehir Belediyesi adına sahibi: Fatma ŞAHİN Editör: Doç. Dr. Halil İbrahim YAKAR Yazar: Murat UĞURLUER Fotoğraflar: Tuba ÖZYURT, Murat UĞURLUER, Ayhan KILINÇ Yayıncı: Gazikültür A.Ş. Dizgi / Grafik: Ayhan OTURAKÇIİBOGİL Baskı: GNG Ofset Matbaacılık ve Ambalaj San. ve Tic. A.Ş. 1. Baskı Gaziantep / Aralık 2016 ISBN 978-605-83460-1-7 Bu kitap 1000 adet basılmıştır. Bu kitapta yayınlanan yazıların ve fotoğrafların sorumluluğu yazarına aittir. Bütün yayın hakları saklıdır. Copyright©2016 Yazılı izin alınmadan fotoğraf ve metinler hiçbir şekilde kullanılamaz.

Oğullarım Cem ve Giray’a...

YAZAR HAKKINDA 1971 yılında Gaziantep’te doğdu. İlk ve orta öğrenimini İskenderun’da, lise öğrenimini Gaziantep’te tamamladı. 1992 yılında Ege Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu Gazetecilik Bölümü’nden üçüncülükle mezun oldu. Murat Uğurluer’in çeşitli dergilerde tarih, arkeoloji, el sanatları ve nümismatik konularını ele alan 120’nin üzerinde makalesi yayımlandı. Gaziantep Üniversitesi’nde Osmanlı dönemi Gaziantep el sanatları ile ilgili 3 ayrı sergi düzenledi. Yazarın “Osmanlı Dönemi Gaziantep El Sanatları” (2002), “Gaziantep Mutfak Kültüründe Bakır” (2002), “Antepevlerinde Kitabeler” (2006), “Nümismatik Yazıları-I” (2008), “Kartpostal ve Fotokartlarla Gaziantep-I” (2008), “Kartpostallarla Kurtuluş Savaşı” (2010), “Nümismatik Yazıları-II” (2015), “Bir Zamanlar Alleben” (2015) ve “Osmanlı Dönemi Gaziantep Bakırcılığı” (2015) isimli dokuz kitabı daha bulunmaktadır. Halen arkeoloji, tarih, nümismatik, epigrafi ve etnografya içerikli bilimsel yayın, Arulis Dergisi’nin Yazı İşleri Müdürlüğü ve Yayın Kurulu Üyeliği görevlerini üstlenen Murat Uğurluer, aynı zamanda Gaziantep Müze Dostları Derneği Yönetim Kurulu Başkan Yardımcılığı görevini de yürütmektedir. Murat Uğurluer, Gaziantep’in ve hatta tüm Türkiye’nin en nitelikli örneklerinden bir gurubu bir araya getiren Osmanlı dönemi etnografik bakır eserlerinin yanı sıra, eski İskenderun ve Gaziantep kartpostal ve fotokartları ile Kurtuluş Savaşı dönemi propaganda kartpostallarından oluşan büyük bir koleksiyona sahiptir. Gümüş işçiliği başta olmak üzere Gaziantep’in Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi el sanatları ve kültürel tarihi ile ilgili çok çeşitli eserler Murat Uğurluer’in diğer koleksiyonlarını oluşturmaktadır. Yazarın Gaziantep ve yakın çevresinin tarihi, kültürel ve doğal güzelliklerini konu alan çok çeşitli fotoğraflardan oluşan zengin bir arşivi de bulunmaktadır.

İÇİNDEKİLER

TAKDİM ....................................................................................... 6 SUNUŞ ......................................................................................... 8 ÖNSÖZ ....................................................................................... 10 OSMANLI DÖNEMİ ÖNCESİNDE GAZİANTEP’TE KUYUMCULUK .... 13 OSMANLI DÖNEMİ GAZİANTEP KUYUMCULUĞU .......................... 19 OSMANLI DÖNEMİNDE GAZİANTEP’TE İMAL EDİLEN KUYUMCULUK ESERLERİ ................................................................................... 31 OSMANLI DÖNEMİ GAZİANTEP KUYUMCULUĞUNDA KULLANILAN SÜSLEME TEKNİKLERİ ................................................................ 53 GAZİANTEP KUYUMCULUĞUNDA KULLANILAN MOTİFLER ........... 57 GAZİANTEP KUYUMCULUĞUNDA KULLANILAN TEMEL İMALAT UYGULAMALARI ......................................................................... 63 GAZİANTEP KUYUMCULUĞUNDA KULLANILAN BAZI ARAÇ GEREÇLER ................................................................................. 67 KATALOG ................................................................................... 71 YARARLANILAN KAYNAKLAR ..................................................... 126

TAKDİM

Gaziantep tarih boyunca değişik medeniyetleri bünyesinde barındırmış, farklı kültür zenginliklerinin ve inançların birleşme noktası olmuş bir şehirdir. Bir kültür ve ticaret merkez olma vasfını her daim muhafaza eden Gaziantep, bugün de ülkemize her alanda katma değer üreten şehirlerin başında gelmektedir. Gerek Osmanlı döneminde gerek Cumhuriyet döneminde her zaman farklı olmayı ve farkındalık yaratmayı başaran Gaziantep, Milli Mücadele döneminde de eşsiz direnişiyle ulusal Kurtuluş savaşımızda ayrı bir öneme sahip olmuştur. Gaziantep, ticari ve kültürel başarılarıyla, geleneksel el sanatlarıyla, turizmiyle, mutfak kültürü ile, Suriyeli kardeşlerimize ev sahipliği yapmasıyla değerini her geçen gün artıran ve bu haliyle dünyaca tanınan bir şehir durumuna gelmiştir. Gaziantep’in yerel değerlerini evrensel külüre taşıma özelliği UNESCO tarafından da onaylanmış ve Unesco Yaratıcı Şehirler Ağı’na katılarak Gastronomi alanında önemli bir başarı yakalamıştır. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi olarak kültürel değerlerimizi hatırlamak ve gelecek nesillere bırakmak adına pek çok projeyi hayata geçiriyoruz. Gaziantep’in geçmişte sahip olduğu değerleri canlı tutmak amacıyla sosyal ve kültürel anlamda çalışmalar yürütmekte, geçmiş dönem Gaziantep değerlerini gün yüzüne çıkarmaktayız. Halkımızın hizmetine sunduğumuz aktiviteler ile, Gazianteple ilgili sosyal ve kültürel içerikli obje ve unsurları bir araya getirerek yaşatmaya gayret ediyoruz. 6

TAKDİM

Gaziantep’le ilgili tarihi, kültürel ve sosyal olayları daha aktif hale getirmek amacıyla kurduğumuz Gazikültür A.Ş. şehrin geçmişine ve günümüze dair hizmetler yapmaya devam etmektedir. Yapılan yayınlar ve faaliyetler ile Gaziantep’in geçmişte ve günümüzde var olan bütün değerlerini gün ışığına çıkarmayı ve gelecek nesillere aktarmayı hedefliyoruz. Genel olarak Gaziantep el sanatları, Anadolu kültürel değerleri arasında önemli bir yere sahiptir. Gaziantep kuyumculuk sanatı günümüzde de zengin motifleri ile kendine ülke bazında yer bulmaktadır. Osmanlı Dönemi Gaziantep Kuyumculuğu adlı bu çalışma, geçmiş dönemlerde bu şehrin estetik değerlerinin, kültürel altyapısının ve birikiminin ne kadar derin olduğunu çok kıymetli örnekleriyle ortaya koymaktadır. Murat Uğurluer’in uzun uğraşlar sonucu hazırlamış olduğu bu çalışma, Gaziantep’in geçmişten beri ne kadar farklı zenginlikleri bünyesinde barındırdığını gözler önüne sermektedir. Murat Uğurluer’i kutluyor, başarılarının devamını diliyorum. Gaziantep’in günümüz ve gelecek nesillerce daha iyi tanınması ve korunması temennisiyle...

Fatma Şahin Gaziantep Büyükşehir Belediye Başkanı

TAKDİM

SUNUŞ

Gaziantep bulunduğu stratejik konum itibariyle ilk uygarlıklardan itibaren çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapmış kadim bir kenttir. İbn-i Haldun’un “Coğrafya kaderdir” ünlü sözüne uyan Gaziantep, tarihi süreç içerisinde çeşitli kavim ve medeniyetlerin izdüşümlerini ve kalıntılarını bünyesinde hala barındırmaktadır. Rumkale, Yesemek, Karkamış, Dülük’te ortaya çıkarılan eserlerden anlaşıldığı gibi, bu bölge dünya medeniyet tarihinde uygarlıkların kesişme noktasını teşkil etmiş, bu haliyle de tarihi ve kültürel zenginliğini her daim muhafaza etmiştir. 21. yüzyılda ülkelerden ziyade şehirler ön plana çıkmaktadır. 20. yüzyılın ortasından itibaren Gaziantep sanayi, ticaret ve kültürel anlamda ülke çapında değeri sürekli yükselen bir şehir olmuştur ve olmaya devam etmektedir. Bunun yanında mutfağı ve yemek kültürü ile de UNESCO tarafında Yaratıcı Şehirler Ağı’na dahil edilerek haklı olarak dünya çapında bir ün kazanmış ve Gastronomi Kenti olması tescillenmiştir. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi bünyesinde faaliyet gösteren Gazikültür A.Ş. Gaziantep’in yerel ve evrensel değerlerini gün ışığına çıkarmak, mevcut kültürel potansiyeli günümüze ve gelecek nesillere aktarmak düşüncesiyle çalışmalar yapmaktadır. Osmanlı Dönemi Gaziantep Kuyumculuğu adlı bu çalışma, Araştırmacı ve Koleksiyoner Sayın Murat Uğurluer tarafından uzun yılların birkimi olarak vücuda getirilmiştir. Gaziantep’le

SUNUŞ

ilgili çeşitli objelerden oluşan zengin bir koleksiyona sahip olan Murat Uğurluer Gaziantep kültürü ile ilgili pek çok makale ve kitap yayınlamıştır. Gaziantep el sanatları arasında müstesna bir yere sahip sahip olan kuyumculuk sanatı, varlığını zengin objelerle günümüzde de sürdürmektedir. Gaziantep kuyumculuk sanatı bu zamana kadar hakkında pek fazla doyurucu bilgilerin yer almadığı bir kültürel unsur durumundaydı. Elinizdeki çalışma ile Gaziantep kuyumculuk sanatı hakkında önemli bir boşluk giderilmiş oldu. Gazikültür A.Ş. olarak böyle bir eseri Gaziantep kültür tarihine kazandırmakla kendimizi bahtiyar hissetmekteyiz. Kitapta yer alan görsel malzemeler ve kuyumculuk sanatı ile ilgili yazı ve açıklamalar, uzun ve yorucu bir mesainin sonucunda kaleme alınmış çok değerli birikimlerdir. Gaziantep el sanatları ile ilgili bilgilerin ansiklopedik açıklamalardan öteye gitmediği hesaba katılırsa kitaptaki ayrıntılı ve doyurucu anlatımın ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda Sayın Murat Uğurluer’e böylesi bir çalışmayı Gaziantep kültür tarihine kazandırdığı için şükranlarımı sunuyor, başarılarının devamını yürekten diliyorum. Kitapta Gaziantep’in bu zamana kadar pek değinilmeyen konularına giriş yapılmış ve böylece Gaziantep kültürünün farklı bir yönü daha ortaya çıkarılmıştır. Gaziantep’in ilkçağlardaki sanatsal faaliyetleri hakkında bilgi verilmiş, Osmanlı dönemi Gaziantep kuyumculuk sanatı ayrıntılarıyla kaleme alınmıştır. Gaziantep kuyumculuk objeleri zengin fotoğraf görselleriyle desteklenmiştir. Gazikültür A.Ş. olarak Gaziantep’in farklı değerlerini Gaziantep Büyükşehir Belediye Başkanı Sayın Fatma Şahin’in büyük destekleriyle ortaya koymaya devam ediyoruz. Gaziantep kültürüne, tarihine ve turizmine katkı sağlıyacağına inandığımız bu çalışmanın faydalı olması temennisiyle... Doç. Dr. Halil İbrahim Yakar Gazikültür A.Ş. Genel Müdürü SUNUŞ

ÖNSÖZ

Söze, Osmanlı dönemi Gaziantep el sanatları ile ilgili makale ye da kitap çalışması yapmanın son derece zorlu bir süreç olduğunu belirterek başlamak isterim. Özellikle yayın alanında günümüzde dahi devam eden ilgisizlik, Gaziantep el sanatlarının turizm kitaplarında birkaç genel cümle ile geçiştirilmesine ve Gaziantep’in bu alandaki zengin birikiminin saklı kalmasına sebep olmuştur. Osmanlı dönemi Gaziantep kuyumculuğu da diğer el sanatları gibi bu ilgisizlikten nasibini almıştır. Bu bağlamda, Osmanlı Dönemi Gaziantep Kuyumculuğu ile ilgili bir çalışma yapmak, kelimenin tam manasıyla samanlıkta iğne aramaya, sonra da bulduğunuz o iğne ile kuyu kazmaya benziyordu. Bu konuda istifade edilebilecek ciddi tek yayının yine tarafımızdan 2002 yılında yazılan ve Gaziantep Üniversitesi tarafından bastırılan “Osmanlı Dönemi Gaziantep El Sanatları” isimli küçük kitabın içinde yer alan “kuyumculuk” başlığı altındaki dört sayfadan oluştuğunu belirtirsek durumun vahameti daha iyi anlaşılmış olur. Geçen zaman içinde bu dört sayfalık yazıya ciddi hiçbir katkıda bulunulamamış olması ve biraz da kaynak ve bilgi yokluğundan kaynaklanan sebeplerle bu konularda araştırma yapmanın zorlu bir süreç halini alması nedeniyle araştırmacı ve akademisyenlerin Osmanlı dönemi Gaziantep Kuyumculuğu ve genel anlamda da el sanatları ile ilgili bilimsel çalışmalar yapmaya “yanaşmaması”, bu kitabın basılmasını fazlasıyla gecikmiş bir zorunluluk haline getirmiştir. Bu kitabın elinize ulaşmasını sağlayan bir çok kişiye teşekkür etmek gerekiyor. Öncelikle Gazi Kültür A.Ş.’nin hayata

ÖNSÖZ

geçirilmesini sağlayarak Gaziantep kültür hayatına yeni bir soluk getiren Gaziantep Büyükşehir Belediye Başkanı Sayın Fatma Şahin’e teşekkürü borç bilirim. Gazi Kültür A.Ş. Genel Müdürü Doç Dr. Sayın Halil İbrahim Yakar ve Genel Müdür Yardımcısı Sayın Hayri Kamalı destek ve teşvikleriyle bu kitabın yayımlanmasında en büyük paya sahip olan kişiler arasında yer aldılar. Başta Hasan Çalışıcı olmak üzere Ömer Asım Soykenç ve Ahmet Kılcı verdikleri son derece kıymetli bilgilerle kitaba değer kattılar. Kuşkusuz kitaba katkısı olanlar bu kadarla kalmıyor. Yard. Doç Dr. Rifat Ergeç’e, bugün Gaziantep’in en büyük ve en değerli Osmanlı dönemi Gaziantep kuyumculuk eserleri koleksiyonuna sahip olan Gaziantep Üniversitesi Gaziantep Kültür Tarihi Müzesi Koleksiyonu’ndan bazı eserlerin fotoğraflarını kullanmama izin verdiği için minnettarım. Yine Dinçer Uğurluer, Halil İbrahim Akar, Kerem Duymaz, Hasan Çalışıcı ve Ahmet Kılcı koleksiyonlarındaki ya da ellerindeki bazı eserlerin fotoğraflarının kitapta kullanılmasına izin vererek önemli katkıda bulundular. Son olarak her zaman olduğu gibi elindeki bilgileri cömertçe paylaşan Araştırmacı/Yazar Murad Uçaner’e, kitapta kullanılan fotoğrafların önemli bir bölümünü çeken Tuba Özyurt’a ve normalde stresli bir süreç olan kitabın tasarım aşamasını bizim için keyifli zamanlar haline getiren, kitabın tasarımını hızlı ve başarılı bir biçimde tamamlayan Ayhan Oturakçıibogil’e teşekkür etmek isterim. Yapmış olabileceğimiz hoş görülmesi temennisiyle saygılar sunarım… Murat Uğurluer Ekim 2016 / Gaziantep ÖNSÖZ

Gümüş Kartal. Roma İmparatorluk Dönemi. Gaziantep çevresi. (Murat Uğurluer Koleksiyonu) Gümüşten yapılan bu kartal figürini sadece 1.7 cm yüksekliğindedir.

OSMANLI DÖNEMİ

GAZİANTEP KUYUMCULUĞU

OSMANLI DÖNEMİ GAZİANTEP KUYUMCULUĞU

ISBN 978-605-83460-1-7

Murat Uğurluer