Gencay Dergisi - Sayı 60 - Ocak 2017

www.millidusunce.org Adres: GMK Bulvarı, Özveren Sokağı Nu: 2/2 Demirtepe Metro Durağı Kızılay/ANKARA Telefon: 0 (312) 231 31 94 Belgeç: 0 (312) 231 31 22

GENCAY Aylık Fikir - Kültür ve Gençlik Dergisi Yıl 6 Sayı 60 – Ocak 2017 Ücretsiz e-dergi www.gencaydergisi.com bilgi@gencaydergisi.com

İÇİNDEKİLER M. BATUHAN KAYNAKÇI

DERLEME EKİBİ 01

60. SAYI EDİTÖRLERİNDEN

22

ALPEREN YİĞİT

HİLAL CEZAYİRLİ 02

KERİM GURBANNEPESOV’DAN BİR ŞİİR ÇEVİRİSİ

26

KAZAKİSTAN’A ÖN BAKIŞ

29

15

GÜN OLUR ASRA BEDEL KADINI

YAHYA KEMAL ŞİİRLERİNDE VATAN, MİLLET, TARİH VE COĞRAFYA

TUNCAY ÇALIŞKAN

AÇELYA OĞUZ 12

KOLHOZDA BİR VAR OLUŞ: TOPRAK ANA

HİLAL CEZAYİRLİ

ÇAĞHAN SARI 06

GÖNLÜME TÜRK DÜŞTÜ YA DA BAKMAKLI TÜRKÜ

35

KİÇKEY BALAM

BATIR NORBAYEV

S. GÖRKEM AKTAŞ

ERMENİ ORGANİZASYONLARI VE TÜRKİSTAN DİRENİŞİ

AZERBAYCAN SOSYO-POLİTİĞİ VE KÜLTÜRÜNÜN EDEBİYATIMIZA YANSIMALARI

39

Değerli Gencay okurları, Gencay’ın Ocak 2017 sayısında ‘’Türk Türk’ü unutursa Tanrı Türk’ü unutur’’ diyerek birbirimizi unutmadığımızı göstermek istedik. Bu vesileyle yeni yıldaki ilk temamızı Türk Dünyası Özel sayısı olarak belirledik. Ortak bir tarihi, ortak kültürleri ve aynı dil ağacının birbirine uzak ve yakın kollarını paylaştığımız millettaşlarımızla yakınlığımızı artıracak yayınlara ve etkinliklere çok ihtiyacımız olduğunun farkındayız. 2017 yılında da değerli yazar ekibimizle bu ihtiyacı bir nebze olsun gidermeye çalışacağız.

Bir Türk’ün devleti ve milleti için yaptığı her hizmet aynı zamanda Türk Dünyasına da yaptığı hizmettir. Özellikle Türk Dünyası üzerinde oynanan oyunlara ve Türkistan coğrafyasının stratejik önemine baktığımızda biz Türk gençlerinin iki katı daha fazla okuması, yazması ve çalışması gerektiğini biliyoruz. Büyük ideallere sahip olan insanların bu ideallere ulaşmak için yapmış oldukları her hamle de en az idealleri kadar büyük sayılır. Türk Dünyasında günümüze değin süregelen yazıların, araştırmaların ve bütün yazılı kaynakların takipçisi olarak ne bizler mankurt olacağız ne de Türk gençlerinin mankurtlaşmasını izleyeceğiz. İşte bu sebeplerden dolayı sayımızda Azerbaycan'dan Kırgızistan'a Özbekistan Türkistan'a, Türkmenistan'dan Anadolu'ya uzanan geniş bir içerikle karşınızdayız. Türk Dünyası'nı keşfetmek, bu coğrafyalarda yaşayan soydaşlarımızla olan düşünsel, sosyal, siyasal ve edebî yakınlığımızı artırmak için dergimizin bir sayısı elbette yeterli olmayacaktır. Ancak umut ederiz ki bu sayımızda yer alan her biri birbirinden farklı ve ilginç yazılar sizlerin Türk Dünyası'na olan merak ve ilginizi artırır.

Büyük mütefekkir Ziya Gökalp’in mısralarıyla cümlelerimize son verirken Türk Dünyası Özel sayımızı keyifle okumanızı diliyor 2017 yılının yüce Türk milletine güzellikler getirmesini diliyoruz.

Vatan ne Türkiye’dir Türklere, ne Türkistan Vatan, büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan…

Derleme Ekibi: Mahmut Esad KIRAÇ – Serdar NASİP

1

Gencay'ın Türk Dünyası Özel Sayısı editörü olan arkadaşım Serdar Nasip benden bir yazı istediğinde çok heyecanlandım. Çünkü uzun zamandır Türkmen arkadaşım sevgili Bägül Artykova ile kendimizi mutlu hissetmek için yaptığımız Türkmen Edebiyatı çevirilerimizden birini, değerli bir okur kitlesiyle buluşturma imkânı elde etmiştik. Bir süredir, önce akademik çalışmalarım vesilesiyle sonra da tadına doyamadığım için yapmaya devam ettiğim bu çevirilerden birini paylaşırken, siz kıymetli okuyucuların bundan keyif alacağını ümit ediyorum. Gençlik Oyunu, ünlü Türkmen Şair Kerim Gurbannepesov'un "Ýaşlyk Drammasy" adlı şiirinin çevirisi. "Şiir çevrilmezmiş, öyle derler". Doğrudur, duyguların da şiirin de çevirisi olmaz. Ancak uzaktaki kardeşlerimizin duygularını paylaşabilmek, birazcık da olsa seslerini, nefeslerini hissedebilmek için çeviriye ihtiyacımız var düşüncesindeyim.

Kerim Gurbannepesov Kimdir?

Türkmenistan halk yazarı ve Mahdumkulu Devlet ödülü sahibi Kerim Gurbannepesov, 1929 yılında Göktepe'nin Yılgınlı köyünde doğdu. Köyündeki okulda yedi yıl eğitim gördükten sonra savaş nedeniyle oluşan ağır koşullar yüzünden ailesiyle birlikte Tejen'e göç etti. Şair, 1945-1946 yıllarında Tejen Nehri kıyısında kurulan baraj inşaatında, inşaat uzmanları için çıkarılan bir gazetede sorumlu sekreter olarak çalıştı. 1949-1951 yıllarında, askerlik dönüşü, gazetecilik kariyerine devam etti. Mahdumkulu Devlet Üniversitesini bitirdi. Türkmenistan Yazarlar Birliğinde ve "Tokmak", "Sovyet Edebiyatı" gibi gazetelerde yöneticilik görevinde bulundu. Bunların yanı sıra Pravleniye azalığı, Türkmenistan Yukarı Sovyet Bölgesi milletvekilliği gibi görevlerde de bulunmuş, yurduna canla başla hizmet etmiştir. Şair Kerim Gurbannepesov 1988 yılının 1 Eylül'ünde aramızdan ayrıldı. Eserlerinden bazıları; Yürek Poeması, Enenin Yaşı, Yazması Ağır Düşen Goşgu, Ömrüme Pent Goşgusu, Yazması Hasam Agır Düşen Goşgu.

(Kaynak: https://tk.wikipedia.org/wiki/Kerim_Gurbannepesow. Erişim: 15.01.2017. Çeviri: Hilâl Cezayirli)

2

ÝAŞLYK DRAMMASY

Çykarmy ýadymdan shol täsin pursat, Çykjak bolaýsada bermen rugsat.

Gursagmyñ üstünde gürsüldäp gursak, Keteniñ içinde gyzyl köz wagtyñ.

Gaññalyñ oýunda Tejende galdy, Meniñ ýigit wagtym, seniñ gyz wagtyñ.

Okgeçmez ýylgynlañ içinde galdy, Meniñ ýigit wagtym, seniñ gyz wagtyñ.

Sagatlar tiz geçdi, tiz geçdi sheýle, Ýañjada gushlukdy, bolupdyr öýle.

Sen diýdiñ: "Pylanjan, gaýdaly öýe, Ýigidiñ öz wagty bar, gyzyñ öz wagty".

Bir ýandan urushdy, bir ýandan hasrat, Hasrat bolçulykdy, hezillik gahat.

Shol ýowuz ýyllara gelipdi gabat, Meniñ ýigit wagtym, seniñ gyz wagtyñ.

Sho mahal ýokardan geldi bir owaz, Seretsem, toraññy urup dur perwaz: "Ashyklar, ýenede sabyr ediñ biraz, Görmändim saýamyñ, beýle ýaz wagtyn".

Däriler ýanýardy ys köpelýärdi, Gidýänler, gelýänden has köpelýärdi.

Toýlar azalýardy, ýas köpelýärdi, Meniñ ýigit wagtym, çuwal gyz wagtyñ.

Derýada seslendi: "Etmäñ ätiýaç, Size kast etjege taparyn alaç.

Siziñ kimin birek-birege mätäç, Görüpdim ne derýa, ne tekiz wagtym".

Söýüshmek düshmejek ýalydy ýada, Emma "söýgi" diýen jadyly zada, Höküm etmez eken hiç hili kada, Heniz ýigit wagtyñ, heniz gyz wagtyñ.

Asmanda pel-pelläp bir goja bürgüt, Gygyrdy: "Siz juda mynasyp jübüt. Ýöne welin gysha galaýma ýigit, Miwe ýetishdimi, ýygna güýz wagty".

Diýerdim: "Geregim, çen boldy oýlan, Ähli boýdashlaryñ bashlary boglan".

Sen diýerdiñ: "Garrap barýamyñ oglan, Äwmäñ öz wagty bar, sabyryñ öz wagty".

Tokaý bürgüdinden alyp ak pata, Gysha galmazlygy edipdik wada. Ýa sen sada bolduñ, ýada men sada, Birden tupan gopdy, dünýäñ ýaz wagty.

Boýnuñdan gelerdi jeññeliñ ysy, Goýnuñdan urardy tümmüliñ ysy.

Demiñden kükärdi müñ gülüñ ysy, Meniñ ýigit wagtym, seniñ gyz wagtyñ.

Bilmedim nämäniñ hesiri boldy, Eneñ bir sawçynyñ ýesiri boldy.

Sheýtdi-de özgäniñ nesibi boldy, Meniñ ýigit wagtym, seniñ gyz wagtyñ.

Kem-kemden golaýlap lebiñe lebim, Çabrap bashlanda demiñe demim.

Näz bilen iterdiñ: "Hany edebiñ, Söýgi bulashmazmy, edep az wagty".

Atdylar mashyna, ses etdiñ aglap, Topuldym, çekdiler golumdan towlap.

Bir menzile gitdim yzyñdan ylgap, Gök kürtelem bolsañ, heniz gyz wagtyñ.

Oñushmaly bordum saçlaryñ ysgap, Leb gadagan wagty olam bir hasap. Ýöne beýle hasap düshmezdi añsat, Hasap ýitýän eken, dyzba-dyz wagtyñ.

Bir gujak alyn saç, bir gujak çokul, Üç gujak örüm saç, on gujak akyl.

3

Shunça hazynany bir kürtä bukup, Ýitdiñ gözlerimden, dañyñ saz wagty.

Dogry aý ýarymdan dolandyñ sen soñ, Öñ meñkidiñ welin, meñki däl onsoñ.

Shonda men diýipdim: "Sen bagtly bolsañ, Hemä meniñ bagtym, hemem öz bagtyñ".

Seredip gözýashyñ seçen ýerleriñe, Geçirdim bir gije, bir gündiz wagtym.

Gaññalyda otyr öñki ýerinde, Toraññyda otyr öñki ýerinde.

Sho derýada ýatyr öñki ýerinde, Bir tapmadyk zadym öñki ýerinden Meniñ ýigit wagtym, seniñ gyz wagtyñ...

Shobada ýüzüñde göründi ünji, Gözleriñden gaçdy üç sany hünji.

Soñ gaçdy dördünji, onsoñ bäshinji, Shonda iñ mert wagtym, iñ ejiz wagtyñ.

Kerim Gurbannepesow GENÇLİK OYUNU Tejen’in koynunda, Gaññali’de kaldı

Içerde otursam ýüregim gysýar, Dasha çyksam, asman depämden basýar.

Shol goshgyñ henizem bagrymy kesýär, Tas shahyr bolupdyñ, çuwal gyz wagtyñ.

Benim yiğitlik çağım, senin kızlık çağın Ok geçirmez çalılar içinde kaldı Benim yiğitlik çağım, senin kızlık çağın

Tas shahyr bolupdyñ, borduñam belkem, Shahyrlyk, ýangyndan bashlanýan eken. Ýene gaýdyp gitdiñ, sowashdym kemkem, Shonda-da kuwwat sen, her ýalñyz wagtym.

Bir yanda savaş, bir yanda hasretlik Hasret bolluğu, keyif kıtlığı içinde geçen O kötü günlere tesadüf etti Benim yiğitlik çağım, senin kızlık çağın Mermiler yağıyordu, barut kokuyordu

Kim bolsada saña satashan kishi, Çagalañ bagtyna sag bolsun bashy. Ýöne, señ bashyña salaýsa gyshy, Gijä öwrülmezmi, oñ gündiz wagty.

Gidenlerin sayısı, gelenlerden çoktu Düğünler azalıyor, yaslar çoğalıyordu Benim yiğitlik çağımda, senin gelinlik çağında

Çümdürse eliñe ýekeje tiken, Shol tiken müñ bolup bagryma çöker.

Shygyryma düshüner yshk ýükün çeken, Çekmedik ýitirer, öz eziz wagtyn.

Sevişmek düşecek şey değildi akla, Ama "sevgi" denen büyülü şeye,

Ýene shuny bilsin, ol bagtly oglan: Beýle gyz dogmandy, indi-de dogmaz.

Dogsada, ýüz ýyldan bir gezek doglar, Onda-da säheriñ, iñ tämiz wagty.

Ferman kâr etmezmiş, öyle derler Daha benim yiğit çağım, seninse kızlık çağın Ne zaman “Gereğim, vaktidir artık düşün,

Arada aýlandym Tejen ýerlerine, Ýashlyk ýyllarymyzyñ geçen ýerlerine.

4

Hep başı bağlandı akranlarının” desem,

Usul usul yaklaşırken dudağına dudağım,

“Yaşlandın mı ay oğlan!" derdin,

Nefesimin alevi nefesine karışacakken tam,

Acelenin vakti ayrı, sabrın vakti ayrı...

Naz edip iterdin, “Hani edebin?” derdin;

Boynundan ormanın kokusu gelirdi,

"Edep azalınca sevgi uzaklaşırmış, öyle derler"

Koynundan yeni olmuş meyvelerin Nefesinden tüten bin bir gül kokusuyla,

Saçlarını koklar, kanaat ederdim

Benim yiğitlik çağım, senin kızlık çağın

Yasak dudaklarını hesap ederdim Ama hesabı tutturmak kolay iş değil; "Diz dizeyken hesap kâr etmezmiş, öyle derler" ... (devam edecek)

5

Çarlık Rusya'sının 19. yüzyıldan itibaren Orta Asya'yı hâkimiyeti altına almasıyla bugün ki Türk cumhuriyetlerinin tamamı Rus sömürgeciliğine maruz kalmıştır.1 Rusya bölgeye koloni sistemi uygulamış kısa zamanda Rus, Ukraynalı ve Alman kolonileri kurularak nüfus dengesini lehine çevirmeye başlamıştır. 2 Rusya'nın daha önce siyasi bir terim olan Türkistan sözcüğünü, coğrafi terim olarak kullanması ve bunu yaygınlaştırması, sömürgeciliğinin kasıtlı bir adımı idi.3 Çarlık Rusya'sının dağılmasından sonra Orta Asya'da Azerbaycan'da olduğuna benzer bir devlet kurma çabaları görülmüş ancak Ekim 1917 Devriminden sonra kurulan SSCB kısa zamanda, imparatorluk topraklarına hâkim olunca bağımsız devletlerin kuruluşu için yüzyılın sonu beklenilecekti.

1960'larda uzay yarışında ABD'nin gerisinde kalan SSCB, 1970'lere dünyanın en büyük gücü olarak girmiş,4 1980'lere girerken Afganistan'ı işgalinde yaşanan başarısızlık ve on yıla uzanan savaş ülkeyi yormuştu5. Batı bloğu ile girdiği silahlanma yarışının ekonomisini açmazlara sokması parçalanma sürecini hızlandıran bir başka etkendi.

1985'de SSCB Başkanı Mihail Gorbaçov, birliğin parçalanma sürecinin önüne geçmek için Glasnost ve Perestroyka 6 politikasını başlattı Ancak bu politikalar zaten parçalanmaya giden birliğin dağılmasına engel olmadı. Bu politikaların özgürleştiren ortamında aykırı sesler daha gür yükselmeye başladı.7 1990 yılının ilk aylarında SSCB tarihsel ideolojilerinden ayrıldı. Ordu, KGB ve teknokratlar arasındaki anlaşmazlıklar su yüzüne çıktı. 1991'e girerken Baltık cumhuriyetleri bağımsızlık talep etti. Giderek ülke içinde yükselen gerilim bir darbe girişimine neden oldu.8 Darbe girişimi sonuçsuz kaldı ancak birliğin resmen dağılışı başladı. Şehirler Çarlık Rusya'sı dönemindeki isimlerine geri döndü. Aralık 1991 yılında Belovejskaya Puşşa'da Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya Bağımsız Devletler Topluluğu'nun oluşturulması anlaşmasını imzalayarak Sovyetler Birliği'ne son verdiler. 21 Aralık 1991 yılında Baltık Devletleri ve Gürcistan hariç, tüm Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri bu anlaşmayı Rifat Uçarol, Siyasi Tarih, Der Yayıncılık, İstanbul 2010., s.565-567.

Fahri Solak, ''Türkmenistan'ın Demografik Yapısı'', Türkler Ansiklopedisi, c. 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.801 3 Hasan Ali Karasar, Türkistan Bütünleşmesi 1991-2001, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009, s.22.

4 Uçarol, a.g.e s.751.

5 jean Paul Roux,Türklerin Tarihi, Kabalcı Kitabevi, İstanbul 2004, s.478.

6 Açıklık ve Yeniden Yapılandırma 7 Utku Yapıcı, Sovyet Sonrası Coğrafyada Devlet ve Milliyetçilik, Tan Yayınları, Ankara 2009, s.389.

8 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınları, İstanbul 2004, s. 939 1 2

6

imzaladılar. Sovyetler Birliği'nin dağılması ve Sovyet ülkelerinin bundan böyle Bağımsız Devletler Topluluğu çatısı altında birleşmesiyle, SSCB'nin varlığı hukukî açıdan da son bulmuş oldu.

Kazakistan’ın Bağımsızlığı 1920'de Orta Asya'da SSCB iki Sovyet Cumhuriyeti kurdu. Bugünkü Kazakistan'da kurulan cumhuriyete "Kırgızistan Özerk SSC" adını verildi.

1925'de ise yanlış adlandırıldığı gerekçesiyle SSCB yönetimi, Kırgızistan Özerk SSC adını "Kazakistan Özerk SSC" olarak değiştirdi. İlk dönemler Orenburg şehri de Kazakistan'a dâhildi; ancak daha sonra Rusya'ya bağlandı. 1936'da Özerk ibaresi kaldırılarak "Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" kuruldu. 1924'den 1934'e kadar tarım politikaları nedeniyle sorunlar yaşandı. Pek çok Kazak boyu, Uygur bölgesine göç etti. II. Dünya Savaşı'nda zor dönemler geçiren ve nüfusunda büyük azalma olan Kazakistan SSC, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dönemi boyunca Sovyet tarım politikalarının uygulandığı bir merkez oldu. 1990 yılında meydana gelen ekonomik krizler ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin yıkılmasından sonra 1991 yılında bağımsız olarak dünya arenasında yerini aldı.

Kazakistan'ın bağımsızlığı için milat 1986 yılı olmuştur. 1986 yılının Aralık ayında bağımsızlık adına harekete geçen Kazak gençlerinin eylemleri üç gün sürmüş, SSCB'nin sert önlemleri ile bastırılmıştır.9 1990 yılındaki SSCB'nin dağılma sürecinde kademeli olarak bağımsızlığa adım adım yaklaşan Kazakistan'da Dinmuhammed Kunayev'in rolü büyüktür. Çünkü Kunayev, Nazarbayev'in Komünist Parti'ye girmesini teşvik etmiş ve Kazakistan, SSCB yönetiminde Kunayev'in girişimleri ile daha çok söz almıştır. 26 Mart 1990 tarihinde Kazakistan'da yapılan seçimler sonrası Nazarbayev ilk Kazak cumhurbaşkanı olarak seçilmiştir. Nazarbayev bu tarihten itibaren cesur adımlar atarak bağımsızlık sürecini başlatmıştır. Nükleer çalışma sahalarını kapatmıştır. Kazakistan'daki uranyum varlığı ve SSCB dönemindeki uzay ve nükleer üslerinin bu ülkede olması, sadece bağımsızlığı zorlaştırmamış, ayrıca Rusya Federasyonu'nun ileride Kazakistan'dan toprak talep etmesine neden olmuştur.

Parlamenter bir cumhuriyet olan Kazakistan Cumhuriyeti, 16 Aralık 1991 tarihinde Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığını kazanmasından bu yana da Nursultan Nazarbayev başkanlığında yönetilmektedir.10 Nazarbayev, 1991 yılında göreve gelmesinin ardından 1999 yılı Ocak ayında yedi yıllığına yeniden Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Nazarbayev, 2005 yılı Aralık ayında gerçekleştirilen en son Cumhurbaşkanlığı seçiminde yeniden Cumhurbaşkanlığına seçilmiştir. Yönetsel alanlarda Cumhurbaşkanı tarafından yapılan düzenlemeler, Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ve Bakanlık yenilemeleri ile gerçekleştirilmektedir. Nur Sultan Nazarbayev, ülkede günümüzdeki politik istikrarın ana Manas Kozibaev & Sattar Majitov, ''Kazakistan Cumhuriyeti'', Türkler Ansiklopedisi, c. 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.323 10 Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2014, s.209 9

7

unsuru konumundadır. Özellikle 1995 yılından itibaren Nazarbayev’in Kazakistan’ın politik yapısı üzerindeki etkisi giderek artmıştır. Bunda, 1995 yılında gerçekleştirilen iki referandum etkili olmuş, söz konusu referandumlar neticesinde 30 Ağustos 1995 tarihinde Cumhurbaşkanı’nın yetkilerini genişleten ülkenin bağımsızlık sonrasındaki ikinci Anayasası kabul edilmiştir. Bu Anayasaya göre Kazakistan Cumhuriyeti demokratik, laik bir hukuk devletidir11 1998 yılı Kasım ayında parlamento Cumhurbaşkanı’nın gücünü artıran bir dizi karar almıştır. Buna göre Cumhurbaşkanlığında azami yaş sınırı ve en fazla iki dönem sınırı kaldırılmış; Cumhurbaşkanlığının bir dönemlik süresi beş yıldan yedi yıla çıkartılmıştır.

Cumhurbaşkanına 27 Ekim 2000 tarihinde dokunulmazlık hakkı tanınmıştır. Ülkenin başkentinin Almatı’dan Astana’ya taşınması kararı 1994 yılında Nur Sultan Nazarbayev tarafından alınmış olup, taşınma 10 Aralık 1997’de tamamlanmıştır. Tüm kurumların Almatı’dan Astana’ya taşınması ise 1998 yılında tamamlanmıştır. Taşınma kararı devlet bütçesini etkilemeye devam etmektedir. 2005 yılında 1995 Anayasasında yapılan değişikliklerle Nur Sultan Nazarbayev’in görev süresi üzerindeki tüm kısıtlar kaldırılmıştır.

Yasama organı parlamento ve senatodur. Kırk yedi üyeli senatonun otuz iki üyesi altı yıllığına seçilmektedir. Geri kalan on beş üye ise Cumhurbaşkanı tarafından atanmaktadır.

Parlamento ise yüz yedi üyeden oluşmakta, doksan sekizi seçilmektedir. Geri kalan dokuz koltuk ise ülkedeki etnik azınlıkları temsil eden Kazakistan Halkları Asamblesine ayrılmıştır.12 2007 Ağustos ayında gerçekleştirilen seçimlerde Nazarbayev’in partisi Nur Otan, parlamentodaki tüm koltukları kazanmıştır.13 Ülke, içinde Almatı’nın da yer aldığı bazı seçilmiş şehirler için ayrı yönetim yapılarına sahip 14 idari bölgeye bölünmüştür.

Yerel hükümet bütçesi yerel meclis tarafından onaylanmaktadır. Bölgesel temsilcilerin görev süresi beş yıldır. Bölgesel yönetimin idarecisi olan Valiler, Cumhurbaşkanı tarafından atanmaktadır. Bölgesel hükümetlere sınırlı özerklik tanınmıştır. Ancak, Almatı’nın istisnai olarak kapsamlı otoritesi bulunmaktadır.

Kazakistan, Birleşmiş Milletler, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Avrupa-Atlantik İşbirliği Konseyi ve İslam Konferansı Örgütü üyesidir. Kazakistan bölgesel bütünleşme hareketlerinin de içinde yer almaktadır. Bağımsız Devletler Topluluğu, Avrasya Ekonomik Topluluğu ve Orta Asya İşbirliği Teşkilatı üyesidir. Kazakistan, 2010 yılında Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı başkanlığını üstlenmiştir. Ülke, bu görevi üstlenen ilk eski Sovyet Cumhuriyeti olacaktır. Kazakistan bu görevi üstlenebilmek için seçim yasası, siyasi partiler ve basınla ilgili mevzuatta önemli değişiklikler yapmıştır.

11

A.g.e. s.211.

Orhan Söylemez, ''Bağımsızlığının 10. Yılında Kazakistan Cumhuriyeti'', Türkler Ansiklopedisi, c. 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.340 13 A.g.m, s.344 12

8

Kazakistan'ın başlıca şehirleri, Almatı, Karaganda, Çimkent, Semipalatinsk, Pavlodar, Petropavlosk, Cambul, Kökçetav, Turgay, Guryev'dir. Astana 10 Aralık 1997'den itibaren başkenttir.14 Nüfus, Coğrafya ve İklim Kazakistan 2 724 900 km2 yüzölçümüyle, yüzölçümü açısından dünyanın dokuzuncu, eski Sovyetler Birliği ülkelerinin ikinci en büyük ülkesidir.15 Türkiye’nin yaklaşık 3,5 katı büyüklüğündeki ülke, Orta Asya’da Çin’in kuzeybatısında, Ural Nehri’nin batısında yer almaktadır. Komşuları ile paylaştığı sınır uzunlukları şöyledir: Çin ile sınırı 1533 km, Kırgızistan ile sınırı 1051 km, Rusya ile 6846 km, Türkmenistan ile 379 km ve Özbekistan ile 2203 km uzunluğundadır. Kazakistan’ın Aral Gölü’ne 1070 km’lik ve Hazar Denizi’ne 1 894 km’lik sınırı da bulunmaktadır. Doğudaki Altay Dağları, güneydoğusundaki Tien Şan - Tanrı Dağları- ve onun uzantıları Jongar Alatav ve Saur-Tarbagatay ülkenin en büyük dağlarını oluşturmaktadır.16 İrtiş, Esil, Jayık, İli, Sırderya, Tobıl, Sarısu ülkenin en büyük nehirleridir. İrili ufaklı ve çoğu yaz aylarında kuruyan 7000’den fazla akarsu bulunmaktadır. İrtiş, Esil ve Tobıl nehirleri Obi havzasına dâhil olup Kuzey Buz Denizine, diğerleri ise ülke içindeki göllere dökülmektedir. İrtiş, Esil ve Jayık'ta gemi taşımacılığı yapılmaktadır.17 Hazar, Aral, Balkaş, Alagöl, Zaysan, Tengiz, Sıletı gölleri ülkenin belli başlı büyük gölleridir. Ülkenin güneybatısında bulunan Aral Gölü suyunun çekilmesi nedeni ile küçülmektedir. Göllerin önemli bir kısmı çok tuzlu olduğundan tuz üretimi yapılmaktadır.

Balkaş ve Zeysan ise önemli tatlı su gölleridir. İrtiş'de iki ile ve Sırderya'da birer olmak üzere ülkenin dört büyük barajı vardır. Ülkede tam anlamıyla karasal iklim hâkimdir. Bu nedenle çok soğuk kışlar ve çok sıcak yazlar yaşanmaktadır. Kuraklık süresi ve sıcaklık farkları büyüktür. Kazakistan'da tabii bitki örtüsü kuzeyden güneye gittikçe farklılaşmaktadır. Kuzeydeki küçük orman ve ağaçlıklarla kaplı bozkır sahası güneye inildikçe çöle dönüşmektedir. Irmak boyları ağaçlık ve çalılıktır. Kumluk alanlarda saksavul ağaçları ve çalı türünden ılgınlar bulunmaktadır. Altay ve Tanrı Dağları ise çam ağaçları ile kaplıdır. Ülkenin en yüksek noktası 6 994 metre yükseklikle Tanrı Dağları’ndaki Han Tengri zirvesidir. En alçak yeri ise -132 metreyle Batı Kazakistan'daki Karakıya Çukuru’dur. 18 Ülke nüfusunun 2011 yılı itibarı ile 16,7 milyon olduğu tahmin edilmektedir.19 Nüfusun çoğunluğu, ülkenin kuzey ve güney doğusunda yaşamaktadır. Ülkenin orta ve batı kısımlarında 14

Manas, a.g.m. s.330 Saray, a.g.e. s.81 16 Manas, a.g.m. s.332 17 Söylemez, a.g.m, s.345 18 Saray, a.g.e. s.89.

19 Kemal H. Karpat, Türkiye ve Orta Asya, Timaş Yayınları, İstanbul 2014, s.279.

15

9

nüfus seyrektir. Ülkede nüfus yoğunluğunun önemli derecede düşük olmasının başlıca nedeni ülkeden dışarıya olan göçlerdir. Doğal nüfus artış hızı, dışarıya olan göçe yetişememektedir. 1989-1999 yılları arasında 1,5 milyon kişi Kazakistan dışına göç etmiştir.20 Bunların çoğu, Rusya’ya göç eden etnik Ruslardır; etnik Alman nüfusunun da yarısı Almanya’ya gitmiştir. Kazakistan bağımsızlığını kazandığı esnada Kazak nüfusu azınlık konumundadır.

1989 yılında yapılan sayımda 18 milyonluk Kazakistan'da 8,3 milyon Kazak Türk'ü, 6,4 milyon Rus, 1 milyon Ukraynalı, 2,3 milyon Alman, Beyaz Rus, Polonyalı, Yahudi Dungan, Uygur, Çuvaş, Başkurt, Moldovyalı bulunuyordu.21 Nispeten yüksek doğum oranları ve azınlıkların göçü neticesinde 1920’lerden bu yana ilk defa Kazak nüfus çoğunluğu elde etmiştir. Ülke, son yıllarda Orta Asya’daki fakir komşuları ve Çin’den göç almaktadır. Buna ilave olarak ülkeden Rusya’ya göçte yavaşlama gözlenmektedir. Göçe rağmen ülkede halen geniş bir Rus azınlık bulunmaktadır. 2001 itibarı ile ülkedeki Rusların nüfusa oranı % 30’dur. Bağımsızlık sonrasında Ruslar kamudaki önemli görevlerden uzaklaştırılmıştır.

Kazaklaştırma Programı kapsamındaki bu uygulama kamuda vasıflı işgücü kaybına neden olmuştur. Günümüzde bu uygulama yumuşatılmıştır. Nazarbayev’in Kazak alfabesinin Kiril alfabesinden Latin alfabesine dönüştürülmesi yönünde bir teklifi vardır. Bunun 1215 yıllık bir süreçte gerçekleştirilmesi öngörülmektedir.

Kazakistan, petrol ve doğal gaz rezervleri yönünden zengindir. Ülkenin petrol revervleri doğal gaz rezervlerine göre daha fazladır. Kazakistan eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde Rusya’dan sonra ikinci büyük petrol üreticisidir. Ülke ekonomisi büyük ölçüde petrol ihracatı gelirlerine dayalıdır. Kazakistan, SSCB döneminde ülkenin bakır üretiminin %57,4’ünü karşılamakta idi. Çinko madeninin de % 49,8’ni karşılamakta idi. Karaganda bölgesinden kömür çıkarılırken İkinci Dünya Savaşı'nda çıkarılan kömür miktarı 36 milyon ton idi.

Kazakistan’ın doğal gaz rezervi ise 2010 yılı sonu itibarı ile dünya toplam rezervinin %1,0’ını oluşturmakta olup, toplam 1,8 trilyon metreküpe tekabül etmektedir. Ayrıca, ülke dünya kömür rezervinin de %3,9’una (33,6 milyar ton) sahiptir. Kazakistan altın rezervleri bakımından da zengin bir ülkedir. Ülkenin Vasilkovskoye madeninde yaklaşık 370 ton altın rezervi bulunmaktadır. Kazakistan diğer mineral kaynaklar bakımından da zengindir. Kazakistan toprakları eski Sovyet Bloğu’nun krom rezervlerinin %90’ını; kurşun, tungsten, bakır ve çinko rezervlerinin %50’sini ve kömür rezervlerinin %20’sini barındırmaktadır Kazakistan’ın Ekonomisi ve Yeraltı Kaynakları 1991 yılında gerçekleşen bağımsızlık öncesinde Kazakistan’ın uzmanlaşmaya dayalı Sovyet sistemi içindeki rolü buğday üretimi, metalurji ve mineral üretimi üzerinde yoğunlaşmıştır. Sovyetler Birliği’nin dağılması, merkezi planlı ekonominin çöküşü ile birlikte Kazakistan’ın üretiminde ciddi bir düşüş meydana gelmiştir. Ekonomisi büyük 20 21

Saray, a.g.e. s.90.

A.g.e. s.91.

10

ölçüde Rusya’ya bağlı bir Orta Asya ülkesi olan Kazakistan’ın bağımsızlık sonrası yaşadığı durgunluk döneminde tüketim malları üretimi gibi bazı alt sanayi sektörleri büyük zarar görmüştür. Kazak ekonomisinin diğer önemli sektörleri ise metal işleme ve çelik üretimidir. Bu sektörler de Sovyet sonrası dönemde ülkeye giren yabancı yatırımlar sayesinde en çabuk toparlanan sektörler olmuştur. Kazakistan, yaklaşık 84,6 milyon hektarlık tarımsal araziye sahiptir. Tarımsal arazinin 24 milyon hektarı ekilebilir arazi olup 61,1 milyon hektarı ise meradır. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından 1990’lı yılların başlarında tarım sektörü genel ekonomik durgunluktan ciddi ölçüde etkilenmiş ve toplam tarımsal üretim önemli miktarda düşüş göstermiştir. 22 Kazakistan, Orta Asya devletleri arasında en fazla tarım reformu gerçekleştiren ülkedir.

Tarımsal üretimi zorlaştıran bazı faktörlerin olmasına rağmen çiftçilerin üretimden elde ettikleri kazanç, diğer Orta Asya ülkelerine kıyasla daha fazladır. Alım fiyatları uluslararası standartlara göre düşük düzeyde olmakla birlikte bölge geneline göre yüksektir. Tarımdaki reform süreci bölgedeki diğer ülkelere göre oldukça ileri düzeyde olmakla birlikte henüz yeterli düzeye ulaşmamıştır. Kazakistan dünya genelinde önemli bir enerji üreticisi haline gelmenin henüz ilk aşamalarındadır. Ülke halen enerji ihtiyacının belirli bir bölümünü ithal eder durumdadır. Hâlihazırda ithal edilen enerjinin zaman içinde ülkenin kendi üretimi ile karşılanır hale geleceği öngörülmektedir.

Kazakistan’ın elektrik ihtiyacının yarıya yakın kısmı Rusya’dan ithalat yolu ile karşılanmaktadır. Ülke hâlihazırda güneyde kullanılmak üzere Özbekistan’dan gaz ithal etmektedir. 1997 yılına dek Rusya üzerinden petrol geçişi konusunda sürekli sorunlar yaşanması, Kazakistan’ın Azerbaycan ve Türkiye, Çin, Türkmenistan ve İran gibi daha yüksek maliyetli alternatif güzergâhları göz önünde bulundurmasına neden olmuştur.

SONUÇ Türk cumhuriyetlerinin kuruluşu öncesi Türkiye'nin SSCB'nin dağılmasının ardından ortaya çıkabilecek bir devlet politikası hazırlığında bulunmamış olması mühim bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır. Türkiye, SSCB baskısı yüzünden herhangi bir politika geliştirmediği gibi İkinci Dünya Savaşı'nda bir takım üzücü hadiseleri de tecrübe etmiştir.

Boraltan Köprüsü hadisesi gibi, Türkiye soydaşlarına yakınlık kurmak istediği anda SSCB'nin askeri güç kartını oynadığını görmüştür. Sovyetlerin dağılacağını sorgulayan kişiler arasında Galip Erdem, Hüseyin Nihal Atsız gibi ülke içindeki Türk milliyetçiliğinin isimleri olurken, akademik çevrede ve siyasi parti programları içinde bir sorgulama ve planlama somut delillerle ortaya konulamamıştır.

Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasındaki ilk resmi ziyaretler Özal ile başlamıştır. Bu dönemde Türkiye’yi ziyaret eden devletler sırasıyla Kazakistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan ve Kırgızistan olmuştur. Özal’ın bu ülkelerin temsilcileriyle kurduğu yakın ilişkiler ve ziyaret sırasında gerçekleştirilen görüşmeler Özal’ın bu ülkelere bakış açısını ortaya koymaktadır. Duygusal bir havası da olan bu görüşmeler uzun yıllar birbirinden ayrı kalan Türk topluluklarının bir araya gelişini temsil etmiştir.

22

Söylemez, a.g.m s.350

11

Özal bu ülkelerin tanınması hususunda oldukça hızlı davranmıştır. Bu ziyaretler sırasında hem Türkiye hem de Türk Cumhuriyetleri tarafından verilen beyanatlar siyasi özlemleri de ortaya koymuştur.

"Yeni Türk Cumhuriyetleriyle ortaya çıkan fırsatlar, Türkiye merkezli değerlendirilirken yeterlilik noksandır. Bu dönemde devlet söylemleri oldukça hamasi bir düzleme kaymış ve birçok kesimden eleştiri alarak bu söylemlerin çekince doğuracağı yönündeki kanaatler dile getirilmiştir. Burada bir imparatorluk kurulacağı düşüncesi yaygınlık kazanmış ve bu özellikle Rusya’nın rahatsız olmasına sebep olmuştur. Önemli bir tartışma konusu olan Türk Modeli kavramı, dış politikada yankı bulmuştur.

Sovyetlerin dağılmasının ardından kurulan Türk Cumhuriyetlerine bir model olarak gösterilen Türkiye bu kavramla anılmıştır. ABD’nin bölge politikalarıyla örtüşen bu model liberal değerleri benimseyen Türkiye’nin Müslüman ve Türk toplumlara örnek olabileceğini benimsetmek amacıyla dünya basınında da yer almıştır. Bölgede Rusya ve İran nüfuzundan çekinen Batılı devletler tarafından bu modele yaklaşım olumlu olmuştur.

Henüz kapsamlı bir altyapısı olmayan bu devletlere Türkiye tarafından yapılan yardımlar ve açılan kredilerle önemli mesafeler kat edilmiştir. Ancak Türkiye’deki iç siyasi gelişmeler ve bölgeyle ilgili alınan kararların yanlış boyutları, bu kavramın beklenen etkiyi yapmasını engellemiş ve Batı devletlerinin desteklerini ilk günkü çerçeveden çıkarmıştır. Özal’ın yanı sıra bir diğer önemli aktör ise Süleyman Demirel’dir. Bölgeye 1992 yılında yaptığı geniş çaplı gezi büyük bir etki oluşturmuştur.

Türk Dünyası’na yönelik ilk işbirliği adımlarının temeli Özal döneminde atılmıştır. Bu adımlar birçok alanda alınan kararlar ve inşa edilen kurumlar vasıtasıyla olmuştur. Bu kurumlar Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi, TÜRKSOY, Türkpa, Türk Akademisi, Aksakallar Konseyi gibi uluslararası nitelikli girişimlerdir. Dil, kültür, tarih ve eğitim gibi pek çok alanda birliktelikler ve ortaklıklar kurulması amacıyla birçok toplantı tertip edilmiştir.

"Bunun yanında İstanbul’da Türk Dünyasını oluşturan altı devletin cumhurbaşkanları 3031 Ekim 1992 tarihinde bir zirve ile bir araya gelmiştir. Turan toplantısı gibi yakıştırmalara sebep olacak bu toplantı basında oldukça geniş bir karşılık bulmuştur.

Birçok konunun ele alındığı toplantının sonunda imzalanacak olan Ankara Bildirisi, ülkelerin başkentlerine gönderilerek onay alınmadığı gerekçesiyle tepki çekmiştir. İtiraz edilen kısımların olduğu bu bildiri ilk haliyle açıklanmamış, bazı maddelerin çıkarılmasıyla bildiri metni revize edilmiştir.

Bağımsızlığını kazanan Türk Cumhuriyetlerinin hepsini bu gezide ziyaret eden Özal önemli temaslarda bulunmuştur. Gazeteciler, işadamları ve bakanlar ile büyük bir çıkarma yapan Özal geliştirilen ilişkilerin daha sağlam temeller üzerine inşa edilmesi için bu geziyi sağlığını önemsemeyerek yapmıştır. Önemli şehirleri ve sembol isimlerin kabirlerini de ziyaret eden Özal’ın bu ülkelerde karşılanışı ilişkiler için önemlidir.

Süleyman Demirel'in '21.asır Türklerin asrı olacaktır' sözüyle, Çin Seddinden Adriyatik Denizi'ne kadar uzanan coğrafyanın Türk coğrafyası olarak kazanacağı güç 12

vurgulanmıştır. Ancak 2000lerin başında Türkiye, beklenilen güçlü ağı kuramadığı gibi, Türk cumhuriyetlerinde de somut adımlar ortaya bir türlü konulamamıştır. Kazakistan'ın yer altı kaynakları bakımından çok büyük rezervlere sahip olması, Kırgızistan ve Türkmenistan'ın doğalgaz rezervlerinde dünya sıralamasında önemli mevkide olması, süper güç olarak addedilen ülkelerin buralardaki siyasi emellerini yoğunlaştırmasına sebep olmaktadır.

Türk siyasi birliğinin kurulmasından ziyade ekonomik, kültürel iş birliği ve ittifak sistemi, gerek Avrupa Birliği gerek Şangay Beşlisi gibi platformlara ciddi rakip olabilecek niteliktedir. Dahası söz konusu olan diğer birliktelikler milli ortaklığa dayanmaz iken Türk birliğinin temelinde milli ilmiklerin mevcudiyeti, atılacak adımların sağlamlığına dair kuşkuları ortadan kaldırmalıdır.

KAYNAK a. Kitap AMREYEV, Bagdad, Dönemimizde Kazakistan Türkiye İlişkileri ve Türk Dünyası, Hayat Yayıncılık, İstanbul 2011.

ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınevi, İstanbul 2004.

KARASAR, Hasan Ali, Türkistan Bütünleşmesi 1991-2001, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009.

KARPAT, Kemal H., Türkiye ve Orta Asya, Timaş Yayınları, İstanbul 2014.

ROUX, Jean Paul, Türklerin Tarihi, Kabalcı Kitabevi, İstanbul 2004.

SARAY, Mehmet, Yeni Türkiye Cumhuriyetleri Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2014.

Türk Dış Politikası, ed. Baskın Oran, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.

UÇAROL, Rıfat, Siyasi Tarih, Der Yayıncılık, İstanbul 2010.

YAPICI, Utku, Sovyet Sonrası Coğrafyada Devlet ve Milliyetçilik, Tan Yayınları, Ankara 2009. b. Makale KARA, Abdulvahap, ''Türk Dünyasının 20 Yıllık İşbirliği Sürecinde Türkiye ve Kazakistan'', Bağımsızlıklarının 20. Yılında Türk Cumhuriyetleri ve Türkiye, ed. Okan Yeşilyurt, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s.195-208.

KOZİBAEV, Manas & MAJİTOV, Sattar, ''Kazakistan Cumhuriyeti'', Türkler Ansiklopedisi, c. 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.322-338.

SÖYLEMEZ, Orhan, ''Bağımsızlığının 10. Yılında Kazakistan Cumhuriyeti'', Türkler Ansiklopedisi, c.

19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.339-363.

TDV, ''Kazakistan Maddesi'', İslam Ansiklopedisi.

13

Bu yerlerde trenler doğudan batıya, batıdan doğuya gider gelir... Gider gelir...

Kırgız romancılığı denilince çoğumuzun aklına Cengiz Aytmatov gelir. Peki, neden Cengiz Aytmatov? İşte bu sorunun cevabı romanlarında gizlidir. Cengiz Aytmatov iyi bir edebiyatçı olmasının yanı sıra toplumsal analizleriyle bir sosyolog, Türk kültürünü işleyişi bakımından bir halk bilimcidir. Onun romanlarında pek çok kültürel motif yakalayabilir, çocukluğumuzda soba başında dinlediğimiz ninelerimizin söylencelerini anımsayabiliriz.

Toprak Ana, Beyaz Gemi, Cemile, Selvi Boylum Al Yazmalım ve daha niceleri… Çocukken ergenlik dönemlerimde, şimdiki yaşlarımda döne döne okuyup her seferinde Cengiz Aytmatov’un kulağıma farklı şeyler fısıldadığı kitabı “Gün Olur Asra Bedel”. Romanın içeriği adı gibi... Öyle günler anlatır ki Aytmatov, bizim hayatımızda asırlıktır. Roman, Ana Beyit mezarlığına cenaze defin işleri için yola koyulan Yedigey’in mezarınlığın isminin kökeniyle ilgili “ana barınağı, ana huzuru” anlamına geldiğini söyleyerek mitik anlatılardan yola çıkıp mankurtlaşmayı anlatmaktadır. Mankurt aslında Juan – Juanlar’ın düşmanlarına yaptığı ticari amaç da taşıyan bir çeşit işkence yöntemidir.

Savaş sonrasında ele geçirilen güçlü esirlerin hafızalarını yitirmelerini sağlayıp köleleştirdikleri bir sistemdir. Bu güçlü savaşçıların saçları tamamen kazınır. Kafalarına yeni kesilmiş bir devenin boyun derisi yerleştirilir. Güneşte çölün ortasında bağlı halde bırakılan bu savaşçılar, derinin kuruması kazınan saçların çıkmasıyla birlikte acı çekerler. Bu şekilde ölüme terkedilen altı askerin sadece biri yaşamaktadır. Aytmatov bu durumu yaşamak olarak tanımlamaz. Şu cümlelerle açıklar: “Bir mankurt kim olduğunu, hangi soydan, hangi kabileden geldiğini, anasını, babasını, çocukluğunu bilmezmiş. İnsan olduğunun bile farkında değilmiş. İnsan olduğunun bile farkında değilmiş. Bilinci, benliği olmadığı için efendisine büyük avantaj sağlarmış. Ağzı var, dili yok, itaatli bir hayvandan farksız, kaçmayı düşünmeyen bu yüzden de hiç tehlike arz etmeyen bir köle imiş. Köle sahibi için en büyük tehlike, kölenin başkaldırması, kaçmasıdır. Ama mankurt isyanı, itaatsizliği düşünmeyen tek varlıkmış.

Onun için önemli olan tek şey efendisinin emirlerinii yerine getirmekmiş.” Köleleştirilen,

geçmişini bilmeyen, sadece emredileni yapan insan görünümlü robotlar. Aslında Aytmatov’un vermek istediği mesaj tam olarak da budur. Bir mankurt ölmeyecek kadar verilen bir yiyecekle yaşar, sadece isteneni yapar. Bu figür Aytmatov’un Türk toplumuna çağlar boyunca haykırarak söylediği bir uyarıdır. Oğlu mankurtlaştırılan Nayman Ana, bozkırın annesi, Dönenbay’ın gazi karısı... Bir ananın umut kırıntılarıyla yaşam çırpınışlarının sesidir; Nayman Ana. Mankurtlaştırılan oğlunu hayata döndürme çırpınışıdır.

14

Men, batası ölgen boz maya / Tulıbın kelip iskegen / Ben, yavrusu ölen boz dişi deve / Tulumunu gelip koklayan

Romanda Nayman Ana efsanesinin anlatıldığı bölümde bu iki dize hazin sonu özetlemektedir. Nayman Ana; kocası savaşta ölmüş, bütün varlığını cenaze yakınlarına yemek sağlamakla elindeki üç kuruşu bitirmiş, yine savaşta öldüğü düşünülen oğlunun cenazesini dahi görememiş bir kadın. Obaya gelen tüccarların yolda karşıkaştıkları bir mankurtu anlatmalarıyla içine sızı düşür, oğlu olabileceğini düşünerek yollara düştüğü umut yolculuğunu anlatmaktadır. Bu umut Kırgız yaşantısında giyim kültürü üzerinden verilir. “Bir ak yazmayı geceleyin düşüncelere daldığı sırada bağlamaya karar vermişti. Mademki oğlunun yaşadığını ümit ediyordu, öyleyse kara yazma bağlaması gerekmezdi. Eğer onun yaşadığından ümidini keserse kara yazmasını yeniden bağlar ve bir daha hiç çıkarmazdı başından.” Nayman Ana, ak devesiyle oğlunu aramaya koyulur. Tüccarların anlattığı gibi

mankurtu sürülerin başında bulur. Yaklaştıkça kafasındaki şapkayı sıkı sıkıya bağlayan, donuk donuk sürülere bakan, daha bıyıkları yeni terlemiş bu çocuğun oğlu olduğunu anlayınca ne yapacağını bilemez. Oğluna sarılarak ona geçmişini hatırlatmaya çalışır.

Oğlu: “Her gün aya bakarım, o da bana bakar. Birbirimizi işitmeyiz ama biliyorum, orada oturan biri var.” diyerek geçmişine dair anasına bir damla pırıltı verir. Mankurtun sahipleri ananın gidip geldiğini görürler. Mankurta kendi anasını vurmasını söylerler.

Düşünemeyen, sorgulayamayan, itaatkâr mankurt (günümüz bireyi) anasını kendi okuyla vurur: “Darbe öldürücüydü. Nayman Ana’nın başı sarktı, devenin boynuna sarılmak istediyse de tutunamadı, yere yuvarlandı. Ama kendisinden evvel beyaz yazması düştü başından ve bu beyaz yazma bir kuş oldu havalandı. Ana’nın ağzından çıkan son sözleri tekrar ede ede gökyüzüne uçup gitti: Adını hatırla! Babanın adı Dönenbay! Dönenbay!

Dönenbay!” Başından kayıp kuşa dönüşen yazma çölde insanlara yoldaş olur. Aytmatov don değiştirme motifini kullanırken bir devrin acılarına da ışık tutmaktadır. “İşte o gün bu gün, Dönenbay kuşu Sarı Özek bozkırında geceleri uçar dururmuş. Bir yolcuya rastlayınca onun yanına sokulur, ‘Adını biliyor musun? Kim olduğunu biliyor musun?

Babanın adı Dönenbay! Dönenbay! Dönenbay!’ diye ötermiş.” Aytmatov romanda geçen bu cümleleri bir anlamda okuyucusuna sormaktadır. “Kim olduğunu biliyor musun?” sorusu “kendini tanı” demenin bir başka yoludur.

Aytmatov, toplumsal eleştirinin yanı sıra dayanışma, aşk, merhamet, fakirlik gibi birçok konuya da değinmektedir. Olay kurgusu Yedigey üzerinden ilerletilmiştir. Boranlı’ya Abutalip ve Zarife adlarında eğitimci bir çift yerleşir. İki de çocukları vardır. Abutalip türküleri, halk anlatılarını kültürel miras olarak sonraki nesillere kalsın diye bir defterde tutmaktadır. Yazar, kahramanın bu özelliğini eğitimli olmasıyla ilişkilendirerek destekleyici bir üslup takınmaktadır. Dönemin siyasi şartlarında Abutalip tutuklanarak mahkun edilir, belli bir süre sonra da öldürülür. Evli, orta yaşlarda olan Yedigey ise Zarife’ye içten içe hayranlık duymaktadır. Bu hayranlık daha çok masumane bir sempatidir. Yedigey’in bakış açısından Zarife şu şekilde tanımlanır: “Kara gözleri ışıl ışıldı.

Asyalı kadının açık, temiz, düzgün yüzüyle güzel bir kadın oluvermişti. Onun iç duygularını en çok ince kaşları belli ediyordu. Eski türkülerin, çınların havasıyla kanatlandıkça kaşları da kâh yay gibi geliyor, kâh kederle çatılıyordu.

15

“Yorga atta yegerin yagır yeritek / Silinmez gönlümden suretin senin.”

Bir türkü gibidir; Zarife. Eşinin gidişine çok üzülen fakat metaneti elden bırakmayan, çalışan, didinen, dik duran bir kadındır. Yaşam şartlarına karşı tıpkı Nayman Ana gibi mücadele vermektedir. Abutalip tutuklanmadan önce çocukları için ricada bulunur “Onlara Aral denizini anlat” der. Bu Nayman Ana’nın “Kim olduğunu biliyor musun?” sorusunun bir başka şeklidir. Özünü, kültürünü, geçmişini öğretme çabasıdır. Yedigey, Zarifeyle mecbur olmadıkça iletişime geçmez. Lakin iç dünyasında ona hissettikleri koca bir deryadır. Bu ruhsal durumu toplumsal normların bir sonucu olarak yorumlanabilir.

Yedigey, Zarife’yi rüyasında görür: “Yedigey o zaman önünde yağmurdan sırılsıklam ıslanmış Zarife’yi gördü. Zarife gülüyordu. Tuhaf! Yağmurdan sırılsıklam olmuştu kadın. Üzerinde basma entarisi, saçları darmadağın, yüzlerinden sular akıyor ve gülüyor, gülüyordu.” Bu gülüş, güçlü bir kadını mutlu görme arzusundan doğmuştur. Yedigey, Zarife’ye gösteremediği sevgisini onun iki oğluna gösterir. “Ağlama güzel yavrum, ağlama! Ağlama güzümün nuru! Ben varken kimse el süremez sana. Baban gibi severim ben seni. Ağlama yavrum!” Zarife’nin oğllu Ermek’e anasının yanında söylediği bu sözler bir nevi ilanı aşktır. Bu olaydan sonra iletişim iyice kopar. Zarife kimseye haber vermeden Boranlı’dan ayrılmaya karar verir. Gitmeden bir gün önce atkısını Yedigey’e verir. Sabah Zarife ve çocukları evde göremeyen Yedigey “Sarsıla sarsıla ağladı. Sonra, Zarife’nin bir gün önce verdiği atkıyı cebinden çıkarıp gözyaşlarını sildi.” Bu olay sırası Aytmatov’un aşk algısını yansıtmaktadır. Yedigey eşini çok sevmesine rağmen Zarife’ye olan ilgisini de dizginleyemez. Bu durumun farkına varan Zarife evliliğe duyduğu saygıdan Boranlı’yı tek eder. Bu terk edişte önemli detay Yedigey’e bıraktığı atkısıdır.

Zarife’nin bu eylemi gerçekleştirmesinin altında yatan sebep muğlak bırakılmıştır.

Roman kurgusu içerisinde bir yılbaşı kutlaması göze çarpmaktadır. Yedigey çocuklara Ayaz Ata’nın evleri dolaşıp çocuklara hediyeler bıraktığını anlatır. Çocukları mutlu etmek için Ayaz Ata’nın ağzından mektup yazar. “Sevgili yavrularım Daul ile Ermek!

Sizin bu ünlü Boranlı’ya saar beşte geldim. Siz yataklarınızda mışıl mışıl uyuyordunuz.

Hava çok soğuktu ama soğuk bana dokunmaz. Zaten ben de çok soğuğum. Sakalımın tüyleri bile buz yündendir... “Ayaz Ata”mız Roman içerisinde geçen bu mektupta sakalı buz yünden olan bu ata çocuklara birer elma ve iki ceviz bırakmıştır. Bu inanışın Kırgız Türkleri içerisinde ne derece yaygınlık kazandığı başka bir araştırma konusudur. Aile düzeni içerisinde anne, baba, çocuklar, komşulardan oluşan birlikte çeşitli yiyeceklerin yenildiği, sıcak muhabbetlerin döndüğü bir ortamda günümüz tartışmalarından bağımsız olarak değerlendirildiğinde sıcacıktır. Ukubala ve Zarife soğuk, karlı, yılbaşı gecesinde ellerindeki sınırlı imkânları en iyi şekilde değerlendirmişlerdir. Ailelerin kalabalığıyla neşelenen bu ortamın bal kabağını prenses aracına dönüştüren perileri şüphesiz bu iki kadındır. Aytmatov’un, dünya edebiyatının kült romanlarında kabul edilen Gün Olur Asra Bedel’in tuzu, biberi, yağı kadındır. Bu geleneksel, erdemli, güçlü kadınlar günleri asırlara adamıştır.

16

Hayatta her şey olabilir ama İnsanlika başarisiz şeylernı Allohde, İnsanda af etmes.

Mesele bir toplum ağir durumda kaldi ve daşka bir memlekete goçyapti. Siğinan yerinde onlari müsafir gibi beklediler: evlerini, ekmegini paylaşdilar. Çok geçmeden, gelen ‘’Musafirlar’’ bu şeherdeki evsahibleri gibi yaşamaka başladilar. Ama bir gun onlarin hain söydaşlari geldi ve önleri silahlandırdı. ‘’Musafirlar’’söydaşlariyle birlikte şehirdeki ev sahiblarina saldirdilar, katılettiler...

1915 sanada Türkistan Topraklarina siğinan Ermeniler oyle devrendiler. 1918’de Kokand şehrinde Türkistan halkları ‘Türkistan Muhtariyeti’ hükümetini kurarken Sovyet idarecileri bu muhtariyeti bitirmek için Türklere nefret hissi duyan Ermeni Taşnaklarını kullandı. Taşnaklar Türkistan’ın Kokand şehrine gelirken 1915 olaylarından sonra bu şehirde yaşamaya başlayan soydaşlarını da silahlandırdılar. Ne yazık ki o Ermeniler de Taşnaklarla beraber kendi komşuları üstüne saldırdılar, yağmaladilar ve kadinlarine, kizlarina tecevvuzattiler... İnsaniyet o zamanda kendisine kucak açan birinin kalbine bıçak saplayanların şahidi oldu [1]. Büyük araştırmacımız Baymirza Hayit, şöyle naklediyor: "Şehrin on ayrı bölgesinde insanları parça-parça ettiler... Kollarını, bacaklarını kestiler. Suzak, Hokand-Kışlak, Bazarkorgan köylerinde oturanları kelimenin tam manasıyla katlettiler. Fergana Vadisi'ndeki 180 köy ise tamamen küle dönmüştü.

Taşnak eşkıyaları 1918 yılında ve 1919'un ilk çeyreğinde Margilan'da 7.000, Andican'da 6.000, Namangan'da 2.000 ve Bazarkorgan’da yaklaşık 4.500 insan katletmişlerdi" [2]. Özbek araştırmacısı Elmurod Zokirov’un yazdığı gibi, yine Türkistan Muhtariyeti yıkılırken Kokand’da ve bütün Fergana’da, Rus ve Ermeni çeteleri yakaladıkları bütün kadınlara, kızlara tecavüz etmişler, sonra da boğazlarını kesmişlerdir [3].

1918 Şubat'ta Kokand’da Ermeniler insanları katlettikten ve evlerini yağmaladiktan sonre onaları yakdılar. Bu yangın 15-20km'den görülebilir hale gelmişti. Yangın yaklaşık 15gün devam etmişti. Şehirde yangını söndürebilecek kimse kalmamıştı. Etrafı ceset kokusu sarmıştı. Bu dehşetli manzarayı anlatmak çok zör [4].

Evet, Türkistan Türkleri pek çok katliamlara maruz kaldı; Türk halkları, özellikle Özbek Türkleri tabiaten hoşgörülü bir halktır. Bu katliamlara rağmen hiçbir Özbek veya Türkmen Türkü Ermenilerden intikam almayı düşünmedi. Türkler kendilerine kötülük yapan başka millet ve din temsilcilerini çabuk unuturlar.

17

XX. yüzyılda Semerkant, Fergana, Aşgabat, Taşkent gibi şehirlerin tam içinde ve etraflarında Ermeni mahalleleri vardı. Ermenistan’da ise ne bir Özbek ne de bir Türkmen yaşamamıştı.

Birinci Dünya Savaşı zamanında Türkiye’ye ihanette bulunan Ermenilerin evlatları hiçbir delil getirmeden ‘1915da Türkler bize katliam yaptı’ davasını 100 senedir sürdürüyorlar.

2015 yıl 12 Nisan’da Ermeni olaylarına daır Roma’da düzenlenmiş bir toplantıda Papa Fransis: geçmiş yüzyıllıkta insanlarin 3 faciayı baştan geçirdiğini, onların birinin Ermeniler faciası olduğunu söylediğinde söykırım sözünü kullandi. Ama Ermenilerin Türkistan’da, Azerbaycan’da, Türkiye’de yaptıkları şerefsizlikler, soykırımlar hakkında bir söz söylemedi...

Türkistan Türkleri nasıl bir millet ki,1922sanada Enver Paşa’yı öldüren Ermeni Akop Melkumyan’ı da ‘unuttu’. 1960-80 yıllarında onun manevi torunlarından biri Ermeni Melkumyan’nı Rus idaracilerı Özbekistan’da KGB’nin başkanlığına koyarken Özbek halki de hukumeti de bir söz demedi. O zamanlarda Ermenistan’da bir Özbek veya Türkmen görevli değil, ayakkabıcı bile olamazdı.

Sovyetler Birliği’nin zamanında Özbekistan KGB’sini gerçekten Ermeniler kontrol ediyordu. 1970-1985 senelerinde Özbek pamukçuların üstüne uçaklarla çok zararlı kimyasal ilaç-butifos serpilmiş. Bu ilaç, bir zamanlar Amerıka-Vetnam Savaşi’nda ormandaki Vetnamlılari görmek ve öldürmak için serpilmiş ve çok sayida Vetnam ve hatta Amerika askarlarini zararlamiş. Savaş bittikden son kimyasal ilaçtan hastalanmiş Amerika askerkeri kendi başkanlarini mahkamaya çikartmişlardı. Bu zararlı kimyasal ilaç sadece KGB rızasıyla kullanılabilirdi. O zaman Özbeklerin %75’i köylerde yaşıyordu ve köylülerin tam yarısı karaciğer hastalığı-hepatit olduklarını ben çok iyi hatırlıyorum.

XX. yüzyılın 80. yıllarında Ermeni Gdlyanın başkanlık yaptığı bir grup savcılar Kreml tarafinden Özbekistan’a gönderildi. Onlar ‘Özbekler rüşvetçi ve Sovyet devletine ihanetçi’ diye binlerce insanları hapse attılar. Gdlyan elinde bir müddet çalışan ama sorgulamadan vazgeçen Abducabbar Abducalilov Gdlyan’ın ‘’Özbeklerinin hepsini hapse attırsam da yanlış olmaz: onların hepsinin arkası çamurludur’’ dediğini yazmıştı. Abducabbar Abducalilov ‘Özbekler’in mahkeme işi’nın kanunsuz olduğunu söylerken: Özbekistan Başsavcısı Gdlyan için ad, soyad yazılmamış formlara, tutuklanma kararlarına imza attığını-altınlar ve paralar için hesaplama yapılmadığını yazmıştı [5].

Bu gürühdeki başka bir Ermeni Albert Kartaşyan mahkûmlara işkence yaparak bilgiler aldığını biz daha geç anladık. Gdlyan, Ziyad Bünyadov Kartaşyan gibiler sadece memurları değil sade çiftçileri de hapse atmışlar ve sorgu zamanında hapishanelerde öldürmüşler. Bu da intikam için yapılmış işlerdi.

18

1992-1994 senesinde Azerbaycan’ın Karabağ bölgesinde Ermenilerin vahşice yaptığı katliamları bugüne kadar hiçbir millet yapmamıştır. Bu katliamdan sonra onlar bir büyük tarihçi akademisyen âlim Azerilerin kahramanı Ziya Bünyadovı da öldürmüşler.

Biz Özbek Türkleri uzun zamanlar Ermenilerin Türklere yaptıkları katliamlar hakkında konuşmadık. Karabağ katliamı zamanında şükür ki susmadık ve yazarımız Mamadali Mahmut teşebbüsüyle Azerbaycanlı kandaşlarmıza yârdim etmek için ‘Karabağ Komitesi’ni kurduk.

Mamadali Mahmut (Evril Turan)

Komite yöneticileri 20’den fazlaydı, hem de yüzlerce üyeler vardı. 'Karabağ Komitesi' başkanı Yadigâr Abid ‘Müstakil Haftalık’ gazetesinde yazdığı gibi bu toplantıdan birkaç dakika geçmeden yazarlar birliğini polis grupları işgal etmişlerdi. İşte Özbekistan Cumhuriyet KGB’si, polisi ve Savcılığındaki Ermeni ve Rus yöneticileri bizi sürekli soruşturmaya çektiler. O toplantıda ‘’Karabağ’a silahla yardım etmek lazım’’, diyen başka bir arkadaşımızı maalesef bütünüyle kaybettik. Bu sikintılere rağmen Karabağ Komıtasi savaş erlerıne ılaclar etkeze bildı [6].

‘Karabağ Komitesı' Genel Başkanı şair Yadigâr Abid üç-dört defa kısa müddetli hapse atıldı. Sonra Azerbaycan’a gitti. Azerbaycan’da Ermenilerin yaptıkları katliamlar hakkında şiirler yazdı: Gözünde yaş gördüm bozuldu gönlüm.

Sağımda ölümü, solumda ölüm…

Biliyorum gönlünde mahzunluk ama Türkoğlu ağlamaz ağlama oğlum.

Derdini derdim diye bilirim bugün.

Elimden ne gelse yaparım bugün.

Sen için kalbimi delerim bugün.

Türkoğlu ağlamaz ağlama oğlum.Diye kandaşlarımıza teskin verdi.

Karabağ Komitesi yöneticilerinden Mamadali Mahmut, Gülcehre Nurullayeva, Mirzapolat Taşpolat ve ben dâhil toplam 15 kişi ‘Karabağ Komitesı' Genel iki-üç ay gözaltında tutulduk. Sonra mahkemeye çıkarttılar ve Başkanı şair Yadigâr Abid para cezası uyguladılar. Biraz sonra Mamadali Mahmuti 1999 olaylarına katıldı diye uzun süre-14 yıl hapse attılar. 2013 yılin Mays ayında Mamadali Mahmut cıhan topluluklarinin yardamiyle hebisdan çikabildi.

19

1915’ten 2015’a kadar TÜRKİSTAN Türkleri çok zor günler geçirdiler. Ama bu ağır günler için adı Özbek Türkleri sorumlu değiller. Bizi Sovyet döneminde Ruslar ve Ermenilere boyun eğip idare eden komünistler, devleti memleketi günümüzde de Rus devleti etkisiyle yönetmekteler.

Mamadali Mahmut (Evril Turan) Hepıstan çiktiktan sonra

Türkistan devletleri gerçek manada bağımsız olmaz iken, Türkistan Türkleri her zaman böyle zor durumlara maruz kalmaya mahkûm olurlar.

Son sözüm olarak şunu söylemek istiyorum; eger tüm Türk halkları bir araya gelerek, bir olarak hareket ederse ne Rus ne Ermeni ne de Çin bizim karşımızda durabilir. Aksi olursa daha ağır günler görebiliriz. İzninizle Birlik ve beraberlik hakkındaki yazdığım bir küçük şiirimle konuşmayı bitirmek istiyorum.

AYNI DİLDE SIRLAŞALIM Nice şahı hükümdarı eden yurtlar

Aynı dilde sırlaşalım.

Yıldırımla sonsuzluğa eren yurtlar

Çolpan, Mag’jon aynı dilde sırlaşmıştı

Babür- Şayban ayrılınca giden yurtlar

Çınız Adıl tek bir toyda toylaşmıştı

Zaman geldi birleşelim

Vahabzade Yadgar ile ağlaşmişdı.

Aynı dilde sırlaşalım.

Zaman geldi birleşelim

Vatan olmuş hepimize turan yurdu

Aynı dilde sırlaşalım.

Kazak, Özbek, Türkmen talan-taşan yurdu

Hepimizin soyu aslen aynı millet.

Bir Türk için ayrı düşmek büyük illet.

Gayrı sözler fitne yurdu, guman yurdu

Dil birliği, din birliği zaruriyet!

Zaman geldi birleşelim

Zaman geldi birleşelim

Aynı dilde sırlaşalım.

Aynı dilde sırlaşalım.

Sovyet çizdi sınırleri, geçersizdir

Hep Müslüman mıllatını dost bilelim.

Dostumuzu düşman etmek gayesıdir

Türk böylarin tamamini öz bilalim.

Bu töplantı birleşmenin meyvesidir.

Geçip gitmiş kavgaları hoş görelim.

Zaman geldi birleşelim

Zaman geldi birleşelim 20

Aynı dilde sırlaşalım.

Birleşmezsek baharımız güz olacak

Zaman geldi birleşelim

Giydiğimiz ipek değil bez olacak

Aynı dilde sırlaşalım

Tüm dünyada değerimiz az olacak

KAYNAKÇA 1.

2.

3.

4.

5.

6.

B. CUMANİYOZOĞLU. Ermeni Taşnaklarının Türk halklarina yaptığı katliamlar. Ermeni meselesi ve 1915 olayları. İstanbul. 2015. 315 - 320 s.

Dr. Baymirza Hayit Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi s. 61- 66. Hokand'da Sovyet Rus Zulmü ve Ermeni Vahşeti. BKY Yayınları.

Elmurod Zokirov. Turkiston Muxtoriyatini ag’darish chog’ida sovetlarning yerli xalqqa nisbatan qo’llagan qatag’on siyosati (O'ZBEK tarixi, adabiyoti va madaniyati 26.02.2015) Prof. Dr. Şadi Karımov. Tarix takrorlanmasin. Muctakil Haftalık. 1992 yıl. № 11.7 –sahife.

Ebducabbar Ebducelılov: Gdlyan– İvanov Yolsuzluktan Ferisiler. © Copyright. 2008.

Sertifika yayın № 2081215002566.

Yadgar Abıd . ‘Karabağ komıtasi kimlerı rahatsiz etmiş’. Muctakil Haftalık. 1992 yıl. № 9.6 sahifa .

21

Ve senin o Aral’dan bozma gözlerin, Yakutsi gözlerin, soğuk ve Dukhalı…

Karadeniz’den hırçın, Hazar’dan berrak, Gönlüme çarpan, şimşekten sert gözlerin…

Baktın ve o Oğuz boylu güldü.

O Kıpçak atının kuyruğunu bağladı.

Baktın neşeli çocuk cirit attı taygaya. Âleme Türk düştü; gönlüme Türk…

Bir akşam Almatı soğuğunda andım seni.

Penceremde hâlâ Tanrı Dağ'ı izleri…

Gönlümde Tölös'den yel darma dağın; Baktın; il düştü gönlüme, il gibi adın…

22

Güz tez geldi Bakü'ye sen yoktun.

Aradım bir Saymalı Taş tamgasında seni.

Hem elimde o kurgandan bin yıllık iz; Baktın, değirmen taşında öğündü içim.

Gözlerinde bir karaltı korktum, evet; Kırım’da balam kayboldu da o an Kerkük, Türkistan kan içinde Açtın, Kazan'da atlar kalktı şaha, Bir Bozkır romanında kahverengi vaha…

Daha fetholuncak iller vardı.

Ey yar! Dilde, fikirde, işte nişanın…

Baktın; Ural'a kar gönlüme yar düştü.

Baktın; ruhum kadar kopuzuma har düştü.

23

"İyilik yola düşen, yolda bulunan bir şey değildir.

Bir insan iyiliği ancak bir başka insandan öğrenebilir."

(Toprak Ana/ Cengiz Aytmatov) Cengiz Aytmatov kaleme aldığı eserleriyle hem Kırgız edebiyatında hem Türk dünyasında hem de dünya edebiyatında sarsılmaz bir değer olarak önemini korumaktadır. Eserleriyle aşka, insan olmanın kıymetine, savaşın neden olduğu yıkıma, ölümün geride bıraktığı acıya kalbe işlercesine değinen Aytmatov, sürekli olarak insanın özündeki değerlere vurgu yapar. Yarattığı karakterlerle iyiyi savunur. "İnsanlık tarihine dikkatle göz atacak olursak aynı kökten olan Türk-Moğol milletinin arasından bu zamana kadar şan ve şöhretle dünyaca tanınan iki ünlü insan çıkmıştır. Bunlardan birisi Avrasya tarihine hafızalardan hiç çıkmayacak kadar iz bırakarak, Sarı denizden Adriyatik denizine kadar uçsuz bucaksız olan bölgeyi kılıcın çalımı, mızrağının ucu ile boyun eğdiren Cengizhan’dır. İkincisi ise insanın iç dünyasının gizli saklı sırlarını açarak hayata iyilik temizlik ve güzellik ışıkları saçan ustalığıyla yaratıcılığıyla bütün dünyanın sevgisini kazanan, uzun yıllar varlığını sürdüren Kırgız milletinin müstesna evladı, halk kahramanı ve akademik yazarı Cengiz Aytmatov’dur.”

Yaptığımız bu alıntı Aytmatov'un önemine dair bir özet niteliğini taşımaktadır.

Cengiz Aytmatov'un ilk romanı olan Toprak Ana'da savaşın bireyde ve toplumda meydana getirdiği yıkımın yanında duygusal çatışmalar yoluyla bir ailenin içerisinde bulunduğu trajik durumlar silsile halinde anlatılmıştır. Sanat eseriyle sanatçı arasında çeşitli şekillerle oluşan bir bağ vardır. Toprak Ana da bu bağların kuvvetli olduğu bir romandır. Zira Aytmatov'un bu eserinin belki her satırında yaşanmışlığın kokusu vardır.

Henüz on dört yaşındayken annesini kaybeden Aytmatov annesinin kardeşleriyle birlikte hayata karşı aldığı tavrı romanda işlemiştir. Aytmatov romanın girişinde romanı annesine ve babasına ithaf ettiğini söyler: "Babam Törekul Aytmatov, Bilmiyorum mezarın nerededir Bunu sana sunuyorum

24

Anam Nihima Aytmatova, Biz dört kardeşi sen yetiştirdin Bunu sana sunuyorum" Romanda olaylar Tolganay karakteri üzerinden anlatılmıştır. Tolganay'ın Toprak Ana ile diyaloğu sonrasında geriye gidiş yöntemiyle olaylar bütün içtenliğiyle anlatılır. Ve yine roman Toprak Ana ile yapılan diyalog ile biter. Biz Tolganay'ın yaşadıklarını, savaşı, oğullarının ölümünü, geride kalanların yalnızlığını, hayatının her şeye rağmen sürdürülmesi gerektiğini bu diyaloglar yoluyla öğreniriz.

Romandaki ilk duygusal çatışma Suvankul ile Tolgonay arasındadır. Bozkırın buğday tanelerinin ve göğün ışıldayan yıldızlarının üzerine sindiği bu aşkla başlar roman. Bu aşka emek ve toprak şahittir ve tabiat da bu aşka tüm varlığıyla iştirak eder. Savaşın acımasız çağrısıyla ayrılığın kollarına düşen bu aşkın diğer bir şahidi de emektir. Zira hem Tolgonay hem de Suvankul çiftçidirler. Başakların uğultuları arasında filizlenmiştir bu aşk. Evlenen ve mutlu olarak hayatını sürdüren Suvankul ve Tolgonay'ın Kasım, Malsaybek, Caynak adında üç çocukları olur. Hikâyenin ilerleyen kısımlarında karşımıza çıkan diğer bir duygusal çatışma Kasımla Aliman karakteri arasındadır. Aliman ve Kasım'ın evlenmesiyle hikâyeye bir aşk daha eklemlenir. Bu aşk sadakatin ve karşı duruşun hikâye içerisindeki temsili sayılabilir. Her şey yolunda giderken savaşın ilan edildiği haberinin gelmesiyle kolhoza yayılan ölüm, hasret, ayrılığın yekvücut olup meydana getirdiği duygu selinden Tolgonay ve Aliman da tıpkı diğerleri gibi etkilenir.

Cepheye gidenlerden sonra geriye kalanların durumu romanda bize Aytmatov tarafından şu satırlarla anlatılmaktadır: "Köyde hiç sağlam adam kalmamıştı. Kalanların hepsi ya sakat ya hastaydılar. Kadınlara, genç kızlara, çocuklara düşüyordu bütün işler. Ürün olarak tarladan ne kaldırdıysak hepsini orduya gönderiyorduk. Araç, gereç bakımından da acınacak haldeydik: Tekerleksiz arabalar, kopuk hamutla, çürük iple dikilmiş ya da yapılmış koşumlar..."

(Aytmatov:2016: 52).

Savaşın neden olduğu bu ayrılığın getirdiği cefâya sabreden Tolgonay ve Aliman karakterlerinde -özellikle Tolgonay karakterinde- milli duyguların tesiri de hissedilmektedir. "İşte o anda anladım ki bir ananın mutluluğu, milletin mutluluğundan doğuyor, aynı kökten olan ağacın dalları gibi bir kökten geliyor. Kaderi de onun kaderiyle bir oluyor. Çektiğim bütün acılara hayatın bana indirdiği korkunç darbelere rağmen bugün de bu düşüncedeyim. Ne olursa olsun milletim yaşıyor ben de yaşıyorum" (Aytmatov: 2016: 28). Bütün bu hislere rağmen romanda savaş karşıtlığı net bir şekilde öne çıkmaktadır.

Aileden cepheye ilk önce Kasım gider. Eğer savaş çıkmamış olsaydı, kendi evlerine taşınıp mutlu bir yaşam kuracaklardı. Ama savaş buna müsaade etmedi. Kasım'ın gidişiyle Aliman hayal kırıklığına uğrar.

25

Sonrasında Suvankul ve ailenin diğer erkekleri de cepheye gider. Ayrılığın hüznü bizlere Aytmatov tarafından sarsıcı bir şekilde hissettirilmiştir. Bu noktada sadakat ve kararlılık devreye girer. Güçlü geleneksel kadının romandaki yansıması olan Tolgonay eşinin Kolhozdaki görevini üstlenmekte tereddüt etmez, sorumluluk alır. Aliman ise ayrılığa rağmen sadakati ve umudunu her daim korumaktadır. Kolhozda işler tüm hızıyla devam etmektedir. Yani savaşa rağmen cephe gerisinde süren bir hayat vardır.

"Uzaklarda savaş bütün şiddetiyle sürüyor kan gövdeyi götürüyordu. Biz ise burada işimizle savaşıyorduk." (Aytmatov: 2016: 47) Aytmatov cephe gerisini bizlere olanca çıplaklığıyla anlatmaktadır. Olayların seyri içerisinde yer yer romanın ana fikrini de veren Aytmatov savaşın karşısındadır. Her şeye rağmen insanın özünde var olan değerlerine karşı inancını kaybetmez. Her fırsatta karakterlerine iyiyi savundurur. Bu savunma estetik bir üslupla olayın akışı içerisine yedirilerek yapılan bir savunmadır. Romanda bizlere hissettirilen ayrılığın merkezinde Tolgonay karakteri vardır. Tolgonay'ın dirayeti ne kadar kuvvetli ise ayrılığın kalbinde yarattığı hüzün de o kadar kuvvetlidir. O bütün ayrılıklara rağmen vakur duruşunu ve metanetini bozmaz. Çünkü o bu hikâyedeki tüm karakterlerin kulağına "dayan" diye fısıldadığı bir kadındır. Roman akışı içerisinde cephede olan karakterlerle geride kalanlar arasındaki ilişki alınan haberler ve mektuplar üzerinden sürmektedir. Savaşın geride bıraktığı endişeye bir zaman sonra bozkırda yaşanan kıtlık ve hırsızlık olayları da eklenir. Hem Tolgonay hem de Aliman bu zorluğa da katlanır.

Bizlere romanda hissettirilen diğer bir duygu ölümdür. Cephedekilerin döneceğine dair umutlarını koruyan Tolgonay ve Aliman evden cepheye giden tüm erkeklerin öldüğünü haber alırlar. Bu şiddetli bir tramvadır. Tolgonay'ın kudreti buna da dayanır. Bu ölümlere rağmen Aliman sadakatini koruma yönünde bir duruş sergiler. Bunun yanında romanda bize hissettirilen diğer bir duygu yalnızlıktır. Bu yalnızlık. Çaresizlikle iç içedir.

Aliman karakteri tavır ve davranışlarıyla bu yalnızlığını gizlemeye çalışır, üstünü örtmeye çalışır. Fakat bastıramadığı bu yalnızlık duygusu ona geleneğin tasvip etmediği durumlar yaşatmıştır. Çoban ile yaşadığı duygusal çatışma onu yavaş yavaş Tolgonay'dan uzaklaştırır ve bu Tolgonay için bir yıkım daha meydana getirir. Çoban adeta Aliman'ın romanın başından beri savunduğu değerler dünyasını yıkar. Aliman'ın yok oluşunu hızlandırır.Hayatta kalan son umudunu da kaybeden Tolgonay daha büyük bir yalnızlığa düzer ama bu onun vakur duruşunu bozmaz. Romanda yalnızlık duygusu bize kadın karakterler üzerinden hissettirilir. Aslında her ne kadar yalnızlıktan kurtulmaya çalışsalar da bu karakterler kendi yalnızlıklarını zirvede yaşayan karakterlerdir. Dikkat çekilmesi gereken diğer bir husus Aliman'ın ölümü sonrasında Aliman'ın ölümü sonrası mezarlıkta yaşanan hadisedir. Aliman'ın ölümü üzerine kadınların mezarlığa gitmesi geleneklerce uygun karşılanmamasına rağmen mezarlığa gider. Aliman'ın üzerine ilk toprağı o atar. Çünkü evde erkek yoktur. Tolgonay bütün acılara sabrettiği gibi buna da sabreder, vakur tavrını bu hadise karşısında da korur. Tolgonay bize burada da ölümün karşısında yaşamı müjdeler bir tavır içerisindedir.

26

"İki gün sonra Aliman'ı gömdük. Geleneklerimize göre bir kadının ölüyü gömmek için mezarlığa gidemez, bu işi erkekler yapar. Ama ben gittim kimse bir şey diyemedi. Çünkü bizim evde erkek yoktu. Aliman'ı mezarına, mezar çukurunun dibindeki kazanaka kendim yerleştirdim, üzerine ilk toprağı ben attım. O gün de kar yine lapa lapa yağıyordu. Bir tümsek haline gelen mezar kısa zamanda karla örtüldü. O yılın ilkbaharında Aliman'ın mezarına çiçekler diktim. Her bahar dikiyorum. Çiçekleri çok severdi. Hayat devam ediyor." (Aytmatov: 2016: 129) Tolgonay karakteri yalnızlık duygusunun yanında bir özlem duygusu içerisindedir. Bu özlem olayların seyri içerisinde çeşitlenir: oğul özlemi, eş özlemi, toprak özlem, savaşın olmadığı bir dünyanın özlemi... Savaş hem Tolgonay'ın hem de Aliman'ın özlemlerinin gerçekleşmesine engel olmuştur. Onlara sonu ölümle biten özlemler peydahlamıştır.

Suvankul ve Kasım ile mutlu bir dünya özlemi içerisinde olan bu iki kadın karakter savaşın getirdiği yıkıma mağlup olmuşlardır. Savaş onların özlemlerinin yön değiştirmesine neden olmuştur. Artık her ikisi de yalnızca cepheye gidenlerin dönmesini isteyecek, her şeyden önce savaşsız bir dünyayı özleyeceklerdir.

Sonuç olarak şu söylenebilir ki Aytmatov Toprak Ana romanında insanın özüne, insanın özündeki değerlere vurgu yapar. İnsanın hayat karşısında sergilediği vakur duruşa dikkat çeker. Tolgonay karakteri ve yarattığı diğer karakterler yoluyla kendi milletinin milli hafızasını yoklamış, kendi milletinin efsanelerini mitlerini, destanlarını inançlarını ve yakın dönem tarihini ele alırken bütün bunları insanın varoluşsal süreci içerisinde eritmiştir. Yine bunun yanında Aytmatov'un değerleri yarattığı milli duyuştan evrensele ulaşmayı başarmıştır. İnsan olmanın gerekliliği ve evrenselliğini her anlatısında vurgulayan Aytmatov, Toprak Ana romanında bunu bizlere Tolgonay karakteri üzerinden vermiştir. İnsanı yıkıma götüren savaşa karşı barışı ve huzuru savunur.

Ona göre bütün olumsuzlukların çaresi insanın özünde yer alan değerlerdir. Bu değerlere dönülerek insanca tavır sergilendiğinde huzur ve barış bunun beraberinde gelecektir.

KAYNAKÇA AYTMATOV, Cengiz., Toprak Ana, Ötüken Yayınları, 2016.

YILMAZ, Ebru Burcu., Cengiz Aytmatov'un Toprak Ana Romanında Toprağın Dili, Acaturkra, s:172, 2012. İBRAHİMOV, Kalık., Cengiz Aytmatov Fenomeni Hakkında Birkaç Söz,Cengiz Aytmatov Doğumunun 75. Yılı İçin Armağan, 2004 s:125.

REYHANLIOĞULLARI, G., Toprak Ana Romanında Otobiyografik Bellek Ve Hatıraların Duygusal Aritmetiği, www.academica .edu.tr/23.12.2016.

27

Özet: Yahya Kemal, tarihimizin şanlı zaferlerini, bizi biz yapan somut ve soyut değerleri şiirinde son derece canlı sahnelerle ve olağanüstü bir duyuşla işlemiştir. Ancak büyük şairin vatan, millet, tarih ve coğrafya algısı hem kendi devrinde hem de sonraki devirlerde kimi zaman eleştiri konusu olmuştur. Onun Türk tarihini 1071 Malazgirt zaferiyle başlatması, Türklük ile Hanefî Müslümanlığı özdeşleştirmesi, millet algısını yalnız Anadolu ve Rumeli'de yaşayan halkın oluşturduğu kültürel tabloyla sınırlamasının sebepleri ne olabilir? Bu makalede Yahya Kemal Beyatlı'nın şiirlerindeki vatan, millet, tarih ve coğrafya algısını oluşturan süreçler, sanatçının yaşam öyküsü ekseninde ele alınacak ve buradan hareketle çeşitli sonuçlara varılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Sözcükler: Yahya Kemal Şiiri, Tarih, Vatan, Millet, Coğrafya Yahya Kemal'de Vatan Algısını Oluşturan Süreçler 1884’te Üsküp’te doğan Yahya Kemal, Çocukluğum, Gençliğim ve Edebî Hatıralarım kitabında şöyle diyor: «İstanbul’un fethinde kanını döktükten sonra Haliç kenarında Üsküplü mahallesini kurmakla İstanbul’a ilk Türk mayasını veren bu şehir, o zamanlar bir medeniyet merkeziymiş » (Beyatlı 2015: 47). Yahya Kemal, Üsküp’ü İstanbul’un fethinde çok önemli bir merkez olarak görmektedir. Bunu şu dizelerinde de gözlemleyebiliyoruz; Üsküb ki Yıldırım Beyazıd Han diyarıdır Evlâd-ı fâtihâne onun yadigârıdır (Kaybolan Şehir’den) Sanatçı, 1889’da Yeni Mektep adındaki okuluna kaydolur; «Bu yeni mektep Üsküp’ün en mübarek tepesi üzerinde olan Sultan Murad Camii’nin arkasındaydı… İşte hoca karşısında ilk defa ders gördüğüm yer, daha İstanbul fethedilmeden önce vücûda gelen ve o zamandan beri hiçbir şeyi değişmemiş olan bu latif yerdi. Eğer oraya gönderilmemiş olsaydım, milliyetimin en hoş bir hâtırasından mahrum kalmış olurdum» (Beyatlı 2015: 21). Yahya Kemal için Balkanlar’ın fethinde önemli rol oynayan 1. Murad, Yıldırım Bayezid ve 2. Murad gibi padişahların yeri büyüktür. Cedlerinin bu topraklarda yatıyor olmasının önemini şu sözleriyle de dile getiriyor; «Vatan hiçbir zaman bir nazariye değil,

28

bir topraktır. Toprak, cedlerin mezarıdır. Camilerin kurulduğu yerdir. Sanayi-i nefîse namına ne yapılmışsa, onun sergisidir» (Beyatlı 2015:22). Çocukluğunda, evlerinde uşak olarak çalışan Hüseyin’den Battal Gazi hikâyeleri dinler; «Geceleri odasında Battal Gazi’yi okurdu. Battal Gazi’yi yahut halk tabiri ile Seyyid Battal’ı ondan işitmiştim. O okurdu, ben dinlerdim; o muharebe hikâyeleriyle sermest olurdum; ilk meraklandığım roman o olmuştu» (Beyatlı 2015:16). Belki onun böyle canlı savaş sahneleri yazabilmesini sağlayan etkenlerden biri de bu kahramanlık öyküleriydi.

Annesi, kendi deyimiyle tam bir Müslüman kenti olan Üsküp’ten ayrılarak Selanik’e yerleşmek istemez ve eşi tarafından buna zorlandığı için verem olarak ölür. Yahya Kemal annesinin vefatıyla yaşadığı değişimi şöyle ifade ediyor; «Babamla gittiğim bayram namazlarından başka ibadet bilmezdim. İlk sofuluğum, on üç yaşında, annemin ölümüyle başladı. İsa Bey Camii’nde annemin ruhuna hemen her akşam Yasin okumaya başladım.

Müslümanlık âlemine o kapıdan girdim diyebilirim » (Beyatlı 2015:35).

Sanatçının vatan-millet tasvirlerinin annesinin hoşlanacağı nitelikler taşıması, coğrafya tasvirlerinin ise annesinin içinde yaşamak isteyeceği coğrafyalar biçimde ortaya çıkması, yalnızca bir tesadüf olmasa gerek.

Selanik'te eğitimini sürdürürken Ragıp Efendi ile tanışır; «Ragıb Efendi’nin teşviki ile Namık Kemal’in kitaplarını derli toplu olarak daha şedîd bir merakla okudum» (Beyatlı 2015: 63). Sanatçının Yol Düşüncesi şiirindeki “Cihan vatandan ibarettir itikadımca” dizesinde yadsınamaz bir Namık Kemal etkisi yok mudur?

Yahya Kemal, 1902 yılında eğitimini devam ettirmek üzere İstanbul’a doğru yola çıkar; «Ferdası sabah İstanbul tirenine bindim. Ömrümde ilk defa cenubî Rumeli’yi baştanbaşa kat’ ediyordum; çok zengin ve güzel topraklar olduğunu çoktan beri işittiğim Siroz’u, Drama’yı, İskeçe’yi geçtik. O diyardan o geçişim ilk ve son geçiş oldu» (Beyatlı 2015: 67).

Balkan Harbi neticesinde öz vatanını kaybeden duygu yüklü şairin şu mısraları son derece manidardır; Aldım Rakofça kırlarının hür havasını, Duydum akıncı cedlerimin ihtirasını. (Açık Deniz’den) Ancak 1902 yılında 18 yaşında olan Yahya Kemal’in aklında okumak değil Paris’e gitmek vardır. Nihayet Messagerie Maritime kumpanyasının Memphis vapuruyla Paris’e kaçar; «İstanbul’da avare bir taşra genciydim. Hiç Fransızca bilmiyordum… Gönlümü Paris’e çeken bir diğer sebep de Jön Türklüktü» (Beyatlı 2015: 74-76). Acaba şair günü gelince o günlerde gönlünde hüküm süren vatan aşkını şu dizeler vasıtasıyla mı ifade etmişti?

Mağlûbken ordu, yaslı dururken bütün vatan, Rü’yâma girdi her gece bir fâtihâne zan. (Açık Deniz’den) 29

Paris’e gitmesinden dokuz yıl sonra yine deniz yoluyla İstanbul’a geri döner, ama bu defa farklı bir Yahya Kemal olarak. Nihat Sami Banarlı bunu şöyle anlatıyor; «Çünkü Yahya Kemal, Paris’de Bulgarların, Rumların, Sırpların ve Ermenilerin Türkiye aleyhinde yaptıkları mitingleri görmüştü. Bu mitinglerden taşan milli heyecanı ve onların milliyet mefhumunu ne kadar yeni bir sahada kabul ettiklerini fark etmişti. Onlar bu sevda ile bizi yıkmaya hazırlanırken, Jön Türkler'in devletimizi temelinden sarsmaya çalışmakla ne ölçüde bir cehalet içinde bulunduklarını, bu mitinglerin yüreğini sızlatan seslerinden duymuştu» (Banarlı 1959:Takdim).

Yahya Kemal'i İstanbul'a geri dönmeye iten yalnızca Avrupa'da yaşadıkları ve gördükleri değil, aynı zamanda İstanbul özlemiydi. O, kendisine yıldızlar vaat edilse bile yine de İstanbul’u tercih edeceğini şu dizelerinde dile getirmiştir; Gelmek’çün ikinci bir hayâta, Bir gün dönüş olsa âhiretten; Her rûh açılıp da kâinâta, Keyfince semâda tutsa mesken; Tâlih bana dönse, nazikâne, Bir yıldızı verse mâlikâne; Bîgâne kalır o iltifâta, İstanbul’a dönmek isterim ben.

(Bedri’ye Mısralar’dan) Yahya Kemal’de Tarih Algısını Oluşturan Süreçler Nihat Sami Banarlı; «Balkan toprakları, Yahya kemal çocukken, her yaz şimale doğru asırlarca koşan, Osmanlı akıncılarından mahrumdu. Fakat akıncılardan öksüz kalmış bu topraklarda, bahar dumanı gibi tüten, devamlı bir mâzî hasreti vardı. Balkan şehirlerinde o ihtişamlı günler için duyulan bu hasret, Yahya Kemal’in şiiri için de aziz kaynak olmuştur» (Banarlı 1959:1) diyor.

Prof. Dr. Abide Doğan ise, Edebiyata Dair’de Beş Kavram adlı makalesinde ; «Ondaki târihî değerlerimizi görüp tanıma ve gelecek nesillere aktarma fikri Paris’te üniversiteden hocası olan tarihçi Albert Sorel’in dersleriyle başlamıştır… Bu arada anti parantez belirtmek gerekir ki Yahya Kemal kaynağını milli tarihimizde bulduğu temaların işlenmesinde Albert Sorel’den başka, Fransız şâiri Paul Verlaine’ın da etkisinde kalmıştır… Bu tesirle ilk olarak Paris’teki Şark Dilleri bölümüne gidip Arapça ve Farsçasını ilerletmiş, sonra da divan şâirlerini tanımaya çalışmıştır» (Doğan 1985: 28-29) diyor.

30

Aynı makalede Yahya Kemal'in Mohaç Meydan Muharebesine bizzat katılmış olan devrin ünlü âlimi, şeyhülislamı, edebiyatçısı ve tarihçisi İbn-i Kemal’in Mohaç’ı anlatan eseri hakkındaki görüşleri de aktarılıyor; «Onu tasvir etmek için yazdığı Mohaçnâme’de Mohaç’tan maadâ her şey vardır; Belâgat, debdebe, tumturak. Yalnız Mohaç yoktur» (Beyatlı 1984, Doğan 1985:29'dan).

Oysa kendisi, Mohaç Türküsü adlı şiirinde Mohaç Meydan Muharebesini adeta canlı olarak yaşatır. Mehmet Kaplan’ın da ifade ettiği gibi Yahya Kemal’in şiirlerinde “Resim, şiir ve ses bir bütün halinde sunulur, bir filmin kareleri gibi mısralar zihinlerde vücut bulurken fondan musiki sesleri duyulur” (Kaplan 2010:237). Yahya Kemal bu şiirinde çok sayıda duygu ifadesi kullanmış, capcanlı sahneler sunmuş ve oldukça hareketli ses unsurları kullanmıştır; Mohaç Türküsü Bizdik o hücûmun bütün aşkıyla kanatlı; Bizdik o sabah ilk atılan safta yüz atlı.

Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle, Canlandı o meşhûr ova at kişnemesiyle!

Fethin daha bir ülkeyi parlattığı gündü; Biz uğruna can verdiğimiz yerde göründü.

Gül yüzlü bir âfetti ki her bûsesi lâle; Girdik zaferin koynuna, kandık o visâle Dünyâya vedâ ettik, atıldık doludizgin; En son koşumuzdur bu! Asırlarca bilinsin!

Bir bir açılırken göğe, son def'a yarıştık; Allâh'a giden yolda meleklerle karıştık.

Geçtik hepimiz dörtnala, cennet kapısından; Gördük ebedî cedleri, bir anda yakından!

Bir bahçedeyiz şimdi şehidlerle berâber; Bizler gibi olmuş o yiğitlerle berâber.

Lâkin kalacak doğduğumuz toprağa bizden; Şimşek gibi bir hâtıra nal seslerimizden.

31

Yahya Kemal’e göre Türklerin Müslümanlığı başka ümmetlerin ve mezheplerin Müslümanlığından ayrı olarak değerlendirilmelidir. Arap-Fars Müslümanlığı ile Türk Müslümanlığı aynı değildir. Bu açıdan Mehmet Akif’in İslamcılık fikrine katılmaz. Keza aynı toprakları paylaşmamış, aynı gayeler için savaşıp ortak bir kültür potasında erimemiş diğer Türk halklarıyla Anadolu ve Rumeli Türklüğü de bir olamaz. Bu açıdan da Ziya Gökalp’in Turancılık fikrine katılmaz. Ona göre; «Türk milleti bir dinde ve bir mezhepte olan ve Türkçeyi müşterek lisan telâkkî eden, Türk, Kürt, Çerkes, Arnavud ve Boşnak unsurların kurûn-ı vustâ’dan beri terkîbiyle vücûd bulmuş bir millettir» (Beyatlı, 1970:65) Yahya Kemal Tarihi Nasıl Algılardı?

Nihat Sami Banarlı; «Yahya Kemal bir destan şâiridir. Destan şâiri, destanını terennüm ettiği milletin fazîlet ve kahramanlık çağlarını bizzat görüp yaşıyan şairdir» (Banarlı 1959:17) diyor. Sanatçının, şiirlerine konu ettiği savaşları meydana geldikleri yüzyıllarda kullanılan dil özellikleriyle mısralarına yansıtması bunun en büyük kanıtlarından biri olarak değerlendirilebilir. Örneğin Selimnâme’de “Hâkan ki at sürünce bir iklim-i düşmene / Pîş ü peşinde mahşer-i tîg ü teber gelür” derken, gelmek fiilinin geniş zaman çekiminde16. YY dil özelliği olan dar yuvarlak bağlama ünlüsü "ü"yü kullandığı görülür. Bu kullanım şairin yaşadığı 19. YY’da artık mevcut değildi (detaylar için bk. Demir ve Yılmaz 2014:122). Ayrıca şair,bir rubaisinde şiirlerini yazarken farklı bir âleme gittiğini kendisi de şöyle ifade etmektedir; Çık, tayy-ı zaman et açılır her perde Bir ömr geçir istediğin her yerde Ben hicret edip zamanımızdan yaşadım İstanbul'u fethettiğimiz günlerde Prof. Dr. Abide Doğan «Yâhyâ Kemâl, sadece şiirlerinde değil, nesirlerinde de tarih duygusundan çok bahseden bir şairimizdir. O, tarihin sadece güzel taraflarını görmüş ve ele almıştır» (Doğan 1985: 28) diyor. Yahya Kemal, Türk İstanbul 2 konferansında şu sözleriyle bunu açıkça dile getirmektedir; «Geçmişte sevdiğimiz, hayran olduğumuz ve bağlandığımız şeyler yalnız güzellikler, iyilikler, doğruluklardır; yoksa çirkinlikleri, kötülükleri ve haksızlıkları sevmiyoruz. Demek ki maziyi bir kütle halinde, olduğu gibi, her tarafıyle sevmekten uzağız» (Beyatlı, 1964:30).

Ahmet Hamdi Tanpınar da Dar’ül Fünûn’da Yahya Kemal ile geçirdikleri bir ders saatinden bahsederken; «Ders olarak itiraf etmeli ki biraz karışıktı. Yahya Kemal’in düşüncesi mekân gibi zaman da tanımıyordu. Daima terkibin peşinde koştuğu için bütün milli tarih, insan evolutionu ile beraber ordaydı. Malazgirt muharebesi İstanbul Fethiyle, Milli Mücadele Fransız ihtilaliyle omuz omuzaydılar» (Tanpınar 1962:7) diyerek hocası Yahya Kemal’in muhayyilesinin zaman ve mekân tanımadığını dile getiriyor.

32

Yahya Kemal’in şiirlerine konu olan zaferler içerisinde Çaldıran, Mercidâbık ve Ridâniye savaşları da yer alır. Şair, bu savaşların muzaffer hükümdarı Yavuz Sultan Selim’i anlatan bir Selimnâme kaleme almıştır. Nihat Sami Banarlı; «23 Aralık 1956 günü Hürriyet, Yahya Kemal’in Selimnâme adlı büyük şiirini neşre başladı… Selimnâme’nin birinci bendi Hürriyet’de Başlayış-1514 başlığiyle neşredildi… Yahya Kemal, Selimnâme’ye neden Yavuz’un doğuşu ile veya tahta çıktığı 1512 târihi ile başlamıyor da, destan, onun Çaldıran Seferi’ne çıktığı 1514 hâdiseleriyle başlıyor? Çünkü şâire göre Yavuz’un tahta çıkışı değil, Çaldıran Seferi millîdir. Bu sefer ve onu tâkib eden Sûriye, Mısır, Hicaz hâkimiyetleri, Türk milletinin bir vatan ve imân bütünlüğüne erişerek, mensub olduğu medeniyetin her bakımdan liderliğine ulaşmasını sağlamıştır» (Banarlı 1959:73-79) diyerek aslında Yahya Kemal’in tarih algısının işlevselliğine vurgu yapmaktadır Yahya Kemal’de Millet Olmanın Vazgeçilmez Bir Unsuru Olarak Dil Yahya Kemal için İstanbul şehri nasıl Türklüğün sembolüyse, İstanbul Türkçesi dediğimiz ve daha ziyade İstanbul hanımlarının günlük hayatta kullandıkları, yabancı sözcüklerden uzak, zengin, temiz ve nazik bir dil olarak tanımlayabileceğimiz İstanbul Türkçesi de bizi bir millet haline getiren en temel unsurlardan biridir. Zaten şair, «Bu dil ağzımda annemin sütüdür» diyerek ve Bir Tepeden adlı şiirindeki şu mısralarıyla da bu düşünceyi doğrulamaktadır; Bakdım, konuşurken daha bir kerre güzeldin İstanbul’u duydum daha bir kerre sesinde Nihat Sami Banarlı; «Eski şiirde bir Yunus Emre Türkçesi vardır… Eski Şiirde bir Nevâî Türkçesi vardır… Eski şiirde bir Fuzûlî Türkçesi vardır… XX. Asır şiirinde de böyle bir Yahya Kemal Türkçesi vardır» (Banarlı 1959:48) diyor. Ahmet Hamdi Tanpınar ise; «Türkçeyi yeni bir iklim gibi keşfetmiş, şiire yeni bir istikamet vermişti… kısırlığı daima ileri sürülen şair, Türkçeyi ve Türkçe şiiri bulmuştu… O konuşurken Yunus’tan başlayarak yaşadığımız güne kadar, Türkçenin asır asır kaydettiği zafer merhalelerini ve bize ait duyuş tarzının teşekkülünü âdetâ gözümüzle görüyorduk… O, tarihimiz gibi şiirimizi de kitap sahifelerinden dışarıya çıkarmıştı» (Tanpınar1962: 22-23) diyerek düşüncelerini dile getiriyor.

Yahya Kemal de vatanı tanımlayan en önemli unsurlardan birinin dil olduğunu; «Türkçenin çekilmediği yerler vatandır, ancak çekildiği yerler vatanlıktan çıkar, vatanın kendi gövde ve ruhu Türkçedir» (Beyatlı 1984, Doğan 1985:26'dan) sözleriyle tasdik ediyor.

Nev Yunânîlik Nev Yunânîlik, 1912-1913 yıllarında öncülüğünü Yahya Kemal’in yaptığı ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu ile birlikte bir süre yürüttükleri bir akımdır. Bu akımın temel tezi 33

Avrupa toplumlarının Orta Çağ karanlığından çıkmak için kullandıkları eski Yunan bilim ve felsefesine yönelerek, ülkenin o günlerde içerisinde bulunduğu buhranı aşmaktır.

Burada bahsi geçen Yunanlıların o dönemde Osmanlı Topraklarında isyan çıkaran ve halka mezalim uygulayan Yunanlılarla herhangi bir ilgisi yoktur. Bu konuya Yunanlı tarihçi Paparigopulos şöyle açıklık getirmektedir; «Gerçek Yunanlılar, MÖ 146 yılında gerçekleşen Roma işgali neticesinde yeryüzünden bütünüyle silinmişlerdir. Bugünkü Yunanlılar, MS 6. Asırda, Kuzeyden ve Batı’dan Mora Yarımadası’na akan Slav, Arnavut, Ulah, Kuman, İskit gibi ırkların bu topraklara yerleşmeleri ve melezleşmeleri sonucu oluşmuş bir ırkın torunlarıdır» (Özakman 2015:17).

Açıkça görülebileceği gibi Yahya Kemal’in kast ettiği Yunanlılar, Roma işgali neticesinde asırlar önce yok olmuş ve geriye büyük bir medeniyetin izlerini bırakmış olan Yunanlılardır. Ancak bu akımın ortaya çıktığı devirde toplum gerçek Yunanlı kimdir konusunu düşünecek halde değildir. Balkan yenilgisi halkı derin bir hüsrana boğmuştur.

Balkan Türkleri aç ve sefil bir halde vatanlarından sürgün edilerek İmparatorluğun elden çıkmamış topraklarına doğru göç etmektedirler. Yunanlılar, işgal ettikleri bölgelerde insanlık dışı yağma ve katliamlar yapmaktadırlar. Böyle bir tabloda, her ne kadar kendi içinde sağlam bir mantığı olsa da, Nev Yunânîlik gibi bir akıma yer bulunamaz. Daha sonra bu isim yerine Yahya Kemal’in kullandığı “Mediterenyenlik” veya “Havza” kelimeleri de durumu kurtarmaya yetmemiştir. İki sanatçı bu akım nedeniyle büyük tepkilere de maruz kalmışlardır. Bunların belki de en ağırı Ömer Seyfettin’in, Yahya Kemal’le Yakup Kadri’nin fikrini hicvetmek için yazdığı, Tanin Gazetesinde yayımlanan Boykotaj Düşmanı adlı öyküdür. Şevket Toker’e göre «Ömer Seyfettin, burada, Yahya Kemâl’in öncülüğünü yaptığı Nev-Yunânîlik akımına temas ettikten sonra, telmihlerle bahsettiği Yahya Kemâl’i Yunanlıların ve onların torunları saydığı Rumların koruyucusu gibi gösterir. Hikâye kişilerinden Mahmud Yüsrî, Yakup Kadri’yi; Nihad ise Yahya Kemâl’i temsil etmektedir. Hikâyede Mahmud Yüsrî, Türk ve Türkçülük düşmanı olarak gösterilmektedir. Yazar burada tamamen duygusal davranmaktadır. Hikâye asıl, Balkan Savaşı’ndan sonra yayılan, Yunan ve Rum aslından olanlara karşı girişilen boykotu baltalayan, millî ekonomi politikasına aykırı davranan bir insan gibi gördüğü Yahya Kemâl’i suçlamak amacına yöneliktir. Hikâyede Eski Yunan medeniyeti ile o günlerde bozuk olan Türk-Yunan münasebetlerinin birbirine karıştırılması söz konusudur» (Toker 1982:39).

Yahya Kemal ve Milli Mücadele Yahya Kemal ilk gününden itibaren Milli Mücadele’ye destek verir. Ülke çok acı günler geçirmektedir. Her şeyden önce Yahya Kemal’in kutsal şehri İstanbul işgal edilmiştir.

Daha sonra İzmir’in işgali yaşanır. Yahya Kemal bütün bunlar olurken asla umutsuzluğa düşmez; «Güzel İzmir, pek yakında Türk bayraklarına kavuşacaktır» sözleri herhalde bunun en açık kanıtıdır ve sonrasında güzel İzmir gerçekten de Türk bayraklarıyla donanmıştır. O günlerde Dar’ül Fünûn’da aralarında Ahmet Hamdi Tanpınar’ın da bulunduğu öğrencileriyle birlikte Dergâh dergisini çıkarmaya başlar. Sanatçı Atatürk’e 34

Dar’ül Fünûn tarafından fahri doktora unvanı verilmesini sağlamış, Lozan görüşmelerine danışman olarak katılmış, çeşitli milletvekilliği ve elçilik görevlerinde bulunmuştur.

Yahya Kemal, sanat yaşamı boyunca eşsiz yeteneği ve dehasıyla tarihimiz ve kültürümüzün en canlı biçimde kayda alınarak ölümsüzleşmesini sağlayan eserler vermiş, yurt mücadelemize sanatıyla ve diplomasi yeteneğiyle destek olmuştur. Çıkarabilecek Sonuçlar a) Yahya Kemal’in şiirinde Türk Milleti’nin temsili, Süleymâniye’de Bayram Sabâhı şiirinde sembolize edilen neferdir. Çünkü şaire göre ortak bir din, ortak bir mezhep, ortak bir dil, ortak kültür ve gelenekler, ortak gayeler uğruna verilen ortak mücadeleleri paylaşmış olan insanların oluşturduğu topluluk, milleti meydana getirmektedir. Bu şiirde sembolize edilen nefer de tam olarak bu tanımın vücut bulmuş halidir. b) Yahya Kemal’in şiirinde Türk Yurdu’nun temsili, “gökyüzü kadar geniş bir çadırı” temsil eden Süleymâniye Camii’nin kubbesi ve Türk İstanbul’dur. Şaire göre vatan, ataların uğruna kanlarını döktükleri, yerleşip imar ettikleri, üzerinde ortak kültüre dayalı bir medeniyet inşa ettikleri ve nihayetinde de öldükten sonra gömüldükleri toprakların bütünüdür. Herhangi bir coğrafyayı «vatan» haline getiren şey, o milleti millet haline getiren unsurların bu topraklar üzerinde yaşamış ve halen yaşamakta olan bütün izleridir. Yahya Kemal’e göre bu özelliklerin bütününü bünyesinde toplayan, adeta bizi biz yapan hamurun yoğrulduğu tekne olarak gördüğü İstanbul, Türk Yurdu’nun sembolüdür. c) Yahya Kemal’in şiirinde Türk Tarihi, işlevsel bir kavramdır. Onun şiirinde ülkenin mevcut şartlarının oluşumunda işin içine giren her iyi ve güzel unsur bizim tarihimizin bir parçasıdır (İstanbul’u zapt etmeye çalışan Türk asıllı kavimler, Osmanlılar, Türkçeyi anlaşmak için ortak dil olarak benimsemiş tüm çoğunluk ve azınlık etnik unsurlar, Sünni ve Müslüman olan ancak bu inançlarını Anadolu-Rumeli geleneğine ve ritüellerine göre yaşayan insanlar, coğrafyaca ve kısmen de medeniyetçe Eski Yunanlılar). d) Yahya Kemal’in şiirinde Türk Coğrafyasının temsili, Türk dilinin çekilmediği yerlerin tümüdür. Ayrıca atalarımızın mezarlarının bulunduğu, kanlarının suladığı, onlar tarafından imar edilerek bizim kültürümüzün bir yansıması haline getirilmiş olan bütün topraklar bizim coğrafyamıza dâhildir. e) Yahya Kemal’e göre bizde resim ve nesir eksiktir. Bu nedenle bir halı-kilim motifimizi, yıkılmış bir binamızı, savaşlarımızı ve zaferlerimizi hep batılıların gözünden izlemek zorunda kalmışızdır. Kendisi şiirlerinde adeta tarihimizi film kareleri halinde yansıtır ve bizlere de yaşatır. Böylece tarihimizi sanatıyla belgelemiş olur. O, şiiri yaşayarak yazar, yazdıklarını okuruna da yaşatır, onu inandırır. Yahya Kemal’i bir tarih, dil ve coğrafya uzmanı olarak görmek yerine belki de her şeyden önce ve her şeyden öte yüksek deha sahibi bir sanatçı olarak görmek gereklidir.

35

KAYNAKLAR Banarlı, Nihat Sami (1959). Yahya Kemal Yaşarken. İstanbul: Baha Matbaası.

Beyatlı, Yahya Kemal (1964). Aziz İstanbul. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.

Beyatlı, Yahya Kemal (1970). Eğil Dağlar. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Beyatlı, Yahya Kemal (2015). Çocukluğum, Gençliğim, Siyasi ve Edebi Hatıralarım. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.

Beyatlı, Yahya Kemal (1984). Edebiyata Dair. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Demir, N. ve Yılmaz E. (2014). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker.

Doğan, Abide (1985). Edebiyata Dair’de Beş Kavram. Millî Eğitim Yahya Kemal Özel Sayısı, Temmuz 1985/65, s. 19-29.

Kaplan, Mehmet (2010). Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Dergah. Özakman, Turgut (2015). Çılgın Türkler Kıbrıs. Ankara: Bilgi Yayınevi.

Tanpınar, Ahmet Hamdi (1962). Yahya Kemal. İstanbul: Yahya Kemal’i Sevenler Cemiyeti.

Toker, Şevket (1982). Edebiyatımızda Nev-Yunânîlik Akımı. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1982/1: s. 135-163.

36

1

Kara töbölör artı tuvgan kün menim Bızday şeşmelerden arıklarga tögületan suv menim Ürpö kkoralarda cıyk cıyk ötetan torgay menim Şökürlü tavlarda akrın akrın gıdıratan tosbak menim Meni tınla balam eşit aytganlarımdı bırtaga mıtma!

Yogardan tıgıratan karalgı köp yakındır üstündü yapbaga.

Közündü dört aş yımma, erte turgan erte barır.

Keş egilgen burşak tarlada cılız galır.

Akan bolup süygü berdim. Her şiyim senin. İykildim. İynimde aketgenim kişkeyligin senin On kolumman tiygenim ak betin külsün köp senin Tur şonkayma tünön menimdi erten senin.

Bir babanın oğluna: ‘’Nogay dilini asla unutma.’’ Şiarını tema alarak yazılan bu şiir; AfyonkarahisarYenibelkavak Nogay ağzı kullanılarak yazılmıştır.

Daha fazla bilgi için lütfen bakınız: https://www.facebook.com/yenibelkavak.koyu 1

37

ÖZET Bu makalede Azerbaycan’da görülen sosyal, siyasi, kültürel olguların edebiyata nasıl etki ettiği aktarılacaktır. Azerbaycan’da belirli dönemlerde yaşanan politik olgular diğer olgulara göre edebiyata daha fazla nüfuz etmiştir ve bu şekilde yazar ve şairler bu etkilenmeyi eserlerinde olumlu ve olumsuz anlamda değerlendirmişlerdir ve esasen Azerbaycan edebiyatının dönüm noktası da budur ki kültürel düşünüş bu yolla gelişmiştir. Genel manada bir çözümleme yapacak olursak siyasi, sosyal ve kültürel oluşum insanların etkisiyle vücuda gelmektedir. Aynı durum Azerbaycan Türk Edebiyatı’nın oluşumunda da geçerlidir. Gerek Azerbaycan’ın Kuzey Azerbaycan ve Güney Azerbaycan olarak ikiye ayrılması, gerek Azerbaycan Bağımsızlık Dönemi gerekse Gence’nin Ruslar tarafından işgali gibi olgular Azerbaycan Türk Edebiyatı’nın oluşumunda en etkili sebeplerdir. Bu sebepler neticesinde Azerbaycan diğer kültürler ile gerek sosyal gerek siyasi anlamda belirli değişmeler yaşamıştır ve biz burada en fazla Rus yönetimi etkisini görmekteyiz. En önemli etken olarak ise Kiril alfabesi kullanım zorunluluğunu ve bu gibi etkenler çerçevesinde yazar ve şairlerin düşüncelerini en önemlisi şiir yoluyla halka aktarması ve halkın bu düşünüşler sonucu milli şuura, kültüre ve bilhassa halk bilincine önem vermesi buradan çıkarılabilecek en gerçekçi sonuçtur.

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Türk Edebiyatı, siyasi, sosyal ve kültürel oluşum, Kuzey Azerbaycan, Güney Azerbaycan GİRİŞ Azerbaycan Türk edebiyatı daha da kısa bir adlandırma ile Azeri Edebiyatı; Kafkasya, Azerbaycan (Kuzey ve Güney), İran, Irak ve Doğu Anadolu yörelerinde yaşayan Türklerin, ‘’Doğu Oğuzca’’ olarak tanımladığımız Türk şivelesiyle oluşturdukları Türk Edebiyatı’nın genel bir koludur. ’’Batı Oğuzca’’ ile ortaya çıkan edebiyata da Anadolu Türklerinin Edebiyatı, Türkiye Türklerinin Edebiyatı veya Osmanlı Türk Edebiyatı adlarını veriyoruz.1 Azerbaycan edebiyatının oluşumunda özellikle Azerbaycan’ın Kuzey Azerbaycan ve Güney Azerbaycan olarak ikiye ayrılması edebiyatta kendini göstermiştir. Daha sonra Gence’nin Ruslar tarafından işgal edilmesi halkı daha da buhrana sürüklemiş ve şairler –

1

Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatı Araştırmaları, Dergah Yayınları, İstanbul, 1994, s.17

38

özellikle XIX. yy Halk Edebiyatında etkisi görülmektedir- verdikleri eserler ile tepkilerini ortaya koymuşlardır. Azerbaycan Cumhuriyeti 1918’de Türk-İslam dünyasında ilk cumhuriyet olarak kuruldu. Mehmet Emin Resulzade de ilk başkanı oldu. Türkçü bir lider olan Resulzade bir milli devletin esaslarını zor şartlar içinde atmayı başardı. Fakat 1920’ de Bolşeviklerin Azerbaycan’ı işgal etmesiyle bu devletin ömrü sona erdi. 2 Bu arada Güney Azerbaycan’da 1908’de ‘’Serdar-i Milli’’ denilen Setterhan’ın önderliğiyle, Tebrizde başlayan milli-özgürlük mücadelesi bütün İran’ı etkilemişti. Bu kez 1920’de , Güney Azerbaycan’da Şeyh Mehemmed Hiyabani’nin başkanlığı ile bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti –Azadistan- kurulmuştu. Ama bu cumhuriyet de Kuzeyde olduğu gibi Rus Bolşevikleri ile dünya emperyalizminin işbirliği sayesinde 1920 yılının Eylülünde çöktü.3 Dönemlerdeki Bolşevik, Rus emperyalizmi etkisi Azerbaycan Türk Edebiyatı’nın konu kapsamı içerisine girmiştir. Sanatçılar, eserlerinde Rus yönetiminin izdihamlarına, Rus emperyalizminin olumsuz etkilerine konu olarak bolca yer veriyorlardı. 30 Ekim 1933 Ziraat Bankası arşivinden çıkma, Mustafa Kemal Atatürk’ün Sovyetler birliği ve diğer devletler ile ilgili görüşlerini yansıttığı yazı, bize bu oluşumların tesirini kanıtlamaktadır: “Bu gün Sovyetler Birliği dostumuzdur. Bu dostluğa ihtiyacımız vardır. Fakat yarın ne olacağını kimse bu günden kestiremez. Tıpkı Osmanlı gibi, tıpkı Avusturya-Macaristan gibi parçalanabilir, ufalanabilir. Dünya yeni bir dengeye ulaşabilir. İşte o zaman Türkiye ne yapacağını bilmelidir. Bizim bu dostluğun idaresinde dili bir, inancı bir, özü bir kardeşlerimiz vardır. Onlara sahip çıkmaya hazır olmalıyız. Hazır olmak yalnız o günü susup beklemek değildir. Hazırlanmak lazımdır. Milletler buna nasıl hazırlanır? Manevi köprülerini sağlam atarak… Dil bir köprüdür. İnanç bir köprüdür. Tarih bir köprüdür.

Köklerimize inmeli ve olayların böldüğü tarihimizin içinde bütünleşmeliyiz. Onların (Dış Türklerin) bize yaklaşmasını beklemeliyiz. Bizim onlara yaklaşmamız gereklidir.’’4 Görmekteyiz ki başlangıçtan günümüze kadar siyasi oluşumun izleri Azerbaycan Türk edebiyatın da kendini somut bir biçimde göstermiştir. Yazımda bu olguları başlıklar halinde ayrıntılı olarak inceleyeceğim.

GÜLİSTAN ANTLAŞMASI, TÜRKMENÇAY BARIŞ SÖZLEŞMESİ VE AZERBAYCAN’IN KUZEY AZERBAYCAN VE GÜNEY AZERBAYCAN OLARAK İKİYE AYRILMASI VE BU OLGULARIN EDEBİYATA TEŞEKKÜL ETMESİ 1801’den itibaren Rusya, Azerbaycan hanlıklarını işgal etmek için silahlı mücadeleye başlamıştır. Girilen savaşlar Rusların zaferi ile sonuçlanmıştır. 1813’de yapılan Gülistan Antlaşması ve 1828’de imzalanan Türkmençay Barış Sözleşmesi ile Azerbaycan Kuzey Azerbaycan ve Güney Azerbaycan olarak ikiye ayrılmıştır.

Azerbaycan Türk Edebiyatı, 1804-1828 tarihleri arasında Rusların Aras nehrinin kuzeyinde kalan bütün Kafkasya ve Azerbaycan topraklarını istila ve işgal etmelerinden 2

Ali İhsan Kolcu, Çağdaş Türk Dünyası Edebiyatı, Devran Yayıncılık, Ankara, 2004, s.15 A.g.e., s.16 4 30 Ekim 1933 Ziraat Bankası Arşivinden, Mustafa Kemal’in kaleminden bir yazı.

3

39

sonra iki kola ayrılarak gelişimini sürdürmüştür. Biz, bugün eski Sovyetler Birliği sınırları içinde kalan Azerbaycan Cumhuriyeti’ndeki Türk Edebiyatı’nı adlandırırken; Kuzey Azerbaycan Edebiyatı, İran İslam Cumhuriyeti sınırları içinde kalan bölgenin ki içinde Güney Azerbaycan Edebiyatı terimlerini kullanıyoruz. Yine Moskova’nın doğrultusunda Azerbaycan Türk dünyasından koparılmaya çalışılarak ortaya ‘’Azeri Edebiyatı, Azerbaycan halkı, Azerbaycan dili’’ gibi yanlış terimler atılmıştır.5 Bu olguların etkisi başlangıçtan XIX. yy sonuna kadar edebiyatta kendini somut bir şekilde göstermektedir. XIV. yy’ a kadar olan dönemde Selçuklular ve onlardan sonraki devletler Fars Edebiyatı ve diline değer verdiler. Böylece İran ve İran Edebiyatı gelişme yaşamıştır. Aynı zamanda XI-XII. yy’ da Azerbaycan Türkü olup Farsça eser verenler arasın Hakani Şirvani, Katran Tebrizi, Hatip Tebrizi ve Nizami Gencevi gibi sanatçıları gösterebiliriz.

Bu olguların etkilerini özellikle XVIII. yy sonu XIX. yy ve XX. yy başlarında görmek mümkündür. VXIII. yy sonu, Azerbaycan tarihinin en karışık ve en buhranlı dönemi olmuştır. Ülkenin siyasi, iktisadi, ekonomik ve kültürel hayatında ardı arkası kesilmeyen buhranlar yaşanmıştır. Nadir Şah’ın ölümü ve İran’ı saran iç savaş Azerbaycan’ı etkilemiştir. XIX. yy ‘ da Azerbaycan’da Rus edebiyatı ve Rusça üzerinden Avrupa medeniyetini tanımaya çalışan bir aydın zümre ortaya çıkmıştır. Edebiyata batıdan gelen belirli kavramlar girmeye başlamıştır.(özgürlük, demokrasi vs.) Diğer coğrafyalarının edebiyatında olduğu gibi Azerbaycan Türk Edebiyatında da batıdan gelen bu unsurlar aydınlar arasında belirli tartışmalara yol açmıştır. Kimi aydınlar batıdan gelen bu unsurları kabul etti, kimisi reddetti, kimisi ise sentezci bir rol izledi. O sıralarda Azerbaycan'da yazılı edebiyatın yanında zengin bir şifahi edebiyat geleneği yaşamaktaydı. Bütün tür ve şekilleri, dili ve musikisi ile zengin bir hazine olan bu halk, Azerî Fars ve Rus kültürel nüfuzuna karşı çıkmaktaydı. Azerbaycan ve bütün Kafkasya'da modernleşme hareketleri Rus işgalinden (1805) itibaren başladı. Tiflis şehri Rus ve dolayısıyla Avrupaî tesirlerin etrafa yayılmasında büyük rol oynamıştır.6 Bir taraftan batı düşüncesine aşinalık, diğer taraftan Ruslaştırma politikalarına bir tepki olarak doğan milliyetçilik düşüncesi, Kuzey Azerbaycan’da çok kısa bir zamanda kendine yer edinmişti. Müslüman İran devletinin terkibinde olan Güney Azerbaycan’da ise ‘’tek din, tek dil, tek İran’’ sloganları altında, bu hisler her vesileyle bastırılmıştır.

Genel anlamda bu dönemde modern edebiyatın oluşumunu siyasi etkilere göre şu şekilde sıralamak mümkündür.7 I. İnkılapçı – Demokrat Edebiyat:1905 (Rus) İnkılâbından sonra ortaya çıkan bu edebiyat, eskiyi ve ondan kaynaklanan cehaleti tenkit ve yeni bir dünya arzusu taşır.

Belirli ölçüde Rusya'daki sosyal demokrat ve hatta zaman geçtikçe sosyalist hareketlerin 5

Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatı Araştırmaları, Dergah Yayınları, İstanbul, 1994, s.17 İrfan Murat Yıldırım, Yusuf. V.Çemenzeminli'nin Hayatı ve Edebi Eserleri Üzerine Bir Araştırma, İzmir, 1994, s.1.

7 Paşayev, Mir Calal,Firudun Hüseynov.XX.esr Azerbaycan edebiyatı. Bakü,1982, s.70–76;232–234;327–330.

6

40

tesiri altındadırlar. Realist edebiyatı benimseyen bu grubun en önemli temsilcileri: Celil Memmedguluzade, Mirza Elekber Sabir, Neriman Nerimanov, Ebdurrehim Bey Hakverdili, Eli Nazmi, Memmed Said Ordubadî, Eligulu Gemküsar, Mirza Mö'ciz'dir.

II. Realist – Maarifperver Edebiyat: Daha çok toplumdaki aksayan yönleri, eğitim meselelerini, kadın, aile, geçim konularını ele alır. Realistik-satirik üslubu benimseyen bu edebiyatın başlıca temsilcileri: Süleyman Sani Ahundov, Üzeyir Hacıbeyli Abdullah Şaig, Sultanmecid Genizade, Reşidbey Bey Efendiyev, İbrahimbey Musabeyov ve Yusuf Vezir Çemenzeminli'dir.

III. Romantik Edebiyat: Azerbaycan'da romantizm Fransa ve İngiltere'de olduğu gibi belli bir döneme damga vuracak kadar güçlü bir mektep olamamıştır. Rus baskısı sebebiyle geç gelişmiş, 1917'deki Rus ihtilaliyle de büyük bir darbe yemiştir. İçtimaî, siyasî mevzularla birlikte tabiatla ilgili tasvirî mevzularda işleyen bu edebiyatın başlıca temsilcileri: Memmed Hadi, Hüseyin Cavid, Abbas Sıhhat, Ahmet Cevat ve A. Bey Divanbeyoğlu'dur.

Halk edebiyatı ve âşık şiirinde de bu tür oluşumların etkisini görmekteyiz. Özellikle XIX. Yy. Azerbaycan Türk Halk Edebiyatında sanatçılar halkın milli ihtiyaçlarını giderebilmek için mücadelelerden, halk dayanışmasından ve savaşlardaki yiğitliklerinden bahsediyorlardı. Aynı zamanda bu dönemde her ne kadar Klasik Edebiyattan dil açısından yararlanılsa da konu bakımından uzak duruluyordu. Özellikle Azerbaycan nesri ve dramaturjisi Ahundzade’nin etkisi ile gelişmeye başlamıştır. Ahundzade klasik şiirin halkın milli ihtiyaçlarını karşılayamadığını düşünerek edebiyata yeni mazmunlar getirmiştir.8 Ahundzade özellikle mistisizme dayanan, halktan ve realiteden uzak edebiyat karşısında realizm prensiplerine dayanan, halkı konu edinen eserleri lüzumlu eserler olarak görmektedir. Aynı zamanda Abbaskulu Ağa Bakıhanov’da bu dönemde ortaya koyduğu ‘’Kitab-ı Esgeriyye’’ adlı eseri ile yeni bir nesir türü ortaya koymuştur.

Bu eserde, gazel-kaside türünün geleneksel kahramanlarından, ızdırap çeken âşıklardan farklı olarak, halkın arasından seçilmiş, sade insanlar esere konu edilmiştir.

Yukarıda anlatmış olduğum gibi, Azerbaycan’ın ikiye ayrılması ve özellikle Rus baskısı Azerbaycan’ı birçok yönde etkilemiş ve dolayısıyla Azerbaycan Türk Edebiyatı bu doğrultuda gelişim göstermiştir.

BAĞIMSIZLIK DÖNEMİ’NİN AZERBAYCAN TÜRK HALK EDEBİYATINA ETKİLERİ Azerbaycan Halk Edebiyatı bilimi tarihi genel olarak üç aşamaya ayrılmaktadır.

Bunlardan birincisi XIX. Yüzyılın ortalarından 1920-li yıllara kadar olan bir dönemdir. İkincisi, 1920-1990 yıllları arasındaki Sovyet dönemidir. Üçüncüsü 1990-lı yıllardan başlanan bağımsızlık dönemidir. Diğer bir bakışa göre halk edebiyatı bilim tarihinin birinci aşaması Orta çağdan başlanmaktadır. Bu döneme ait halk edebiyatı bilimini ve faaliyetlerini “klasik fen edebiyat bilimi” olarak değerlendirebiliriz. Çünkü bu zaman 8

Buna sebep olarak ‘’Azerbaycan’ın istila ve işgal edilmesi, ikiye ayrılması üzerine halkın milli ihtiyaçlarını karşılamak için Klasik Edebiyat anlayışından uzak durulması’’ ifadesini öne sürebiliriz.

41

halk edebiyatı faaliyetleri için en önemli mesele olan halk edebiyatı örneklerinin derlenmesi işi yapılmıştır. Orta çağdan, mesela, Mahmut Kaşgarlı’dan başlayarak ayrıayrı bilim adamları kendi isteklerine bağlı olarak halk edebiyatı örneklerini çeşitli yerlerden derlemiş ve yazıya almışlardır. Bu anlamda en eski runik yazılarda, el yazmalarda, cünglerde halk edebiyatının çeşitli zamanlarda derlenmiş örnekleri kalmaktadır. Bu sırada Orhun-Yenisey yazıtlarını, Mahmut Kaşgarlının “Divanu lüğati’tTürk” eserini, “Oğuzname” leri Türk halkalarının ilk folklor örneklerinin yazıya alındığı kaynaklar olarak gösterebiliriz.9 İkinci aşama XIX yüzyılı kapsamaktadır. Bu dönemde halk edebiyatı ürünleri derlenmiş olup gazete ve dergiler çıkarılmaya başlanmıştır. ‘’Kafkaz’’ gazetesi, Hasan Bey Zerdabinin yayınladığı ‘’Ekinci’’ gazetesi (1875-1877) büyük önem arz etmektedir.

1900-1920’li yılları kapsayan üçüncü aşamada milli halk edebiyatı araştırmaları biçimlenir. XX. yüzyılın başlarında “Mekteb”, “Rehber”, “Debistan”, “Arı”, “Tuti” ve başka gazete, dergi ve toplularda Azerbaycan folkloru örnekleri yayınlanır. Bu dönemde F. Köçerli, R. Efendiyev, Hüseyn Qayıbov, Hacı Hasan, Sefəreli Velibeyov, Mahmudbey Mahmudbeyov, Eyneli Sultanov, İsmayıl Memmed ve Hasan Efendiyev, Mustafa Gemerli ve başkaları halk edebiyatı örneklerini derleyip yayınlamışlar. Azerbaycan folklorunun yayınlanmasında milli matbuatın rolü çoğalıyor. Ayrıca halk edebiyatı üslubunu dergiye taşıyan ve bu üslupla bir edebi mektep oluşturan “Molla Nasreddin” mizah dergisi de bu dönemde yayınlamaya başlar ve ve çok büyük bir ün kazanır.10 1920-1940’li yıllarda dördüncü aşama başlanır. Bu da ilk önce 1923 yılında kurulan ilk Azerbaycan bilim kurulu sayılan “Azerbaycan’ı Tadkik ve Tetebbö Cemiyeti” nin (ATTC) yaratılması ile nitelenmektedir. “Cemiyet” kendisine ait olan bir takım yayınlarda halk edebiyatı örneklerini neşretmiş ve onlar üzerine bilimsel araştırmalar yapmıştır. Aynı zamanda “Cemiyet” halk edebiyatını diğer medya kuruluşlarında da tebliğ etmiştir.

“Cemiyet” in sık şekilde çalıştığı gazete ve dergiler içinde bunlar yer almaktadır: “Azerbaycan’ı öğrenme yolu” mecmuası, “Dan ulduzu”, “Edebiyat cebhanesinde”, “Maarif və medeniyet”, “Yeni yol” gazetesi ve bu dönemde Azerbaycan halk edebiyatı örneklerini derleyip yayınlayan ve onlar üzerine araştırma yapan en önemli araştırmacılar arasında H. Zeynallının, Ə. Abidin, S. Mümtazın, Y. V. Çəmənzəminlinin, V. Xuluflunun, A. Bagrinin vb. isimleri yer almaktadır.11 AZERBAYCAN ŞİİRİ’NİN MİLLİ HİSLERİ KARŞILAMASI VE BASKILAR KARŞISINDA DURUŞU

9

Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran) (Azerbaycan Özel Sayısı-I), s.17 Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Halk Edebiyatı Araştırmaları / A.HALİL 10 Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran) (Azerbaycan Özel Sayısı-I), s.18 Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Halk Edebiyatı Araştırmaları / A.HALİL 11 Aynı yayın.

42

Yukarıda genel başlıklar altında incelediğimiz gibi Azerbaycan siyasi, sosyal ve kültürel açıdan buhranlı ve sıkıntılı dönemlere tanık olmuştur. Yazar ve şairler verdikleri eserleriyle halkın milli ihtiyaçlarını gidermeye çalışmışlardır ve aynı zamanda da ‘’Türk Birliği’’ teması şiirde fazlasıyla yer edinmiştir. Genel anlamda bu dönemin anlayışını yansıtan bir şiir örneği verecek olursak, Bahtiyar Vahapzade’nin ‘’Azerbaycan-Türkiye’’ adlı şiirinin ilk iki dörtlüğünü örnek gösterebiliriz: “Bir ananın iki oğlu, Bir amalın iki qolu, O da ulu, bu da ulu Azerbaycan-Türkiye.

Dinimiz bir, dilimiz bir, Ayımız bir, ilimiz bir, Eşqimiz bir, yolumuz bir, Azerbaycan-Türkiye.’’

Görüldüğü gibi, şiirde bir bütün olduğumuz, dilimizin, dinimizin, yolumuzun bir olduğundan bahsedilmektedir. Bu şiirde aslında Azerbaycan’ın ikiye ayrılması, Rus baskısı, Bağımsızlık Dönemi gibi dönemlerde bir bütün oluşturduğumuz, desteklerimizi birbirimizden esirgemediğimiz için en önemlisi ‘’Bir Millet’’ olduğumuz için yolumuzun bir olduğunu Bahtiyar Vahapzade bize ifade etmektedir.

Azerbaycan şiirinde siyasal durumun ve Rus baskısının tenkit edilmesinde mizahi şiir öne çıkmaktadır. Bu tür şiirlerde genel anlamda Rus sömürgeciliği, çarlık dönemi idari sistemi gibi olgular tenkit edilmektedir. Mirza Bahış Nedim, Baba Bey Şakir, Kasım Bey Zakir bu türde şiir kaleme alan yazarlar arasında gösterilebilir.

Aynı zamanda Rus istilası Azerbaycan’da büyük akisler uyandırmış, halk arasında Ruslar tarafından kanlı bir şekilde ele geçirilen şehirler hakkında destanlar, ağıtlar oluşmuştur.

Bu ise birçok halk şairinin, divan şairinin öncülük ettikleri de bilinmektedir. Bu gibi şairler arasında Abdurrahman Ağa Dilbazof (mahlası; şair’dir)un ve âşıklar arasında Genceli Hasan’ın şiirler çok meşhurdur.12 SONUÇ Gerek Azerbaycan’ın Kuzey Azerbaycan ve Güney Azerbaycan olarak ikiye ayrılması, gerek Azerbaycan Bağımsızlık Dönemi gerekse Gence’nin Ruslar tarafından işgali gibi olgular Azerbaycan Türk Edebiyatı’nın oluşumunda en etkili sebeplerdir. Bu sebepler neticesinde Azerbaycan diğer kültürler ile gerek sosyal gerek siyasi anlamda belirli 12

Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatı Araştırmaları, Dergah Yayınları, İstanbul, 1994, s.40

43

değişmeler yaşamıştır ve biz burada en fazla Rus yönetimi etkisini görmekteyiz. En önemli etken olarak ise Kiril alfabesi kullanım zorunluluğunu ve bu gibi etkenler çerçevesinde yazar ve şairlerin düşüncelerini en önemlisi şiir yoluyla halka aktarması ve halkın bu düşünüşler sonucu milli şuura, kültüre ve bilhassa halk bilincine önem vermesi buradan çıkarılabilecek en gerçekçi sonuçtur. Bu ifadeler ekseninde Azerbaycan’da gelişen olguların Azerbaycan Türk Edebiyatı’na yansımasını açıkça görmekteyiz.

KAYNAKÇA AKPINAR, Yavuz, Azeri Edebiyatı Araştırmaları, Dergah Yayınları, İstanbul, 1994, s.17 KOLCU, Ali İhsan, Çağdaş Türk Dünyası Edebiyatı, Devran Yayıncılık, Ankara, 2004, s.15 YILDIRIM, İrfan Murat, Yusuf. V.Çemenzeminli'nin Hayatı ve Edebi Eserleri Üzerine Bir Araştırma, İzmir, 1994, s.1.

PAŞAYEV, Mir Calal,Firudun Hüseynov.XX.esr Azerbaycan edebiyatı. Bakü,1982, s.70–76;232– 234;327–330.

Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran) (Azerbaycan Özel Sayısı-I), s.17 Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Halk Edebiyatı Araştırmaları / A.HALİL 30 Ekim 1933 Ziraat Bankası Arşivinden, Mustafa Kemal’in kaleminden bir yazı(makalenin ikinci sayfasında bu bilgiye yer verilmiştir.)

44

Bütün Gencay dergilerine www.gencaydergisi.com adresinden ulaşabilirsiniz.