Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 20

ΤΕΥΧΟΣ 20 – ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Συντακτική Επιτροπή Ντίνα Βαΐου (ΕΜΠ), Παύλος Μαρίνος Δελλαδέτσιμας (Χαροκόχειο Παν.), Μαρία Μαντουβάλου (ΕΜΠ), Μύρων Μυρίδης (ΑΠΘ), Νίκος Παπαμίχος (ΑΠΘ), Βίλμα Χαστάογλου (ΑΠΘ) Υπεύθυνος Συντακτικής Επιτροπής Κωστής Χατζημιχάλης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τηλ. 210 95 49 144, hadjimichalis@hua.gr Σύμβουλοι Συντακτικής Επιτροπής

Χρ. Αγριαντώνη (ΚΝΕ/ΕΙΕ), Ε. Ανδρικοπούλου (ΑΠΘ), Α. Γερολύμπου (ΑΠΘ), Β. Γκιζελή (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο), Π. Ζέικου (Οργανισμός Θεσσαλονίκης), Ε. Ηλιοπούλου (Οργανισμός Αθήνας), Ι. Καρνάβου (ΑΠΘ), Μπ. Κασίμης (Παν. Πατρών), Κ. Καυκούλα (ΑΠΘ), Χρ. Κουλούρη (ΑΠΘ), Α. Κωσταντακοπούλου (Παν. Ιωαννίνων), Α. Λαμπριανίδης (Παν. Μακεδονίας), Λ. Λουλούδης (Γεωπονικό Παν.), Θ. Μαλούτας (Παν. Θεσσαλίας), Χ. Μαρουκιάν (Παν. Αθηνών), Ν. Μπεόπουλος (Γεωπονικό Παν.), Ηλ. Μπεριάτος (Παν. Θεσσαλίας/ΥΠΕΧΩΔΕ), Κ. Παυλόπουλος (Χαροκόπειο Παν.), Ι. Σακέλης (Πάντειο Παν.), Γ. Σταθάκης (Παν. Κρήτης), Θ. Τερκενλή (Παν. Αιγαίου), Α. Τρούμπης (Παν. Αιγαίου), Μπ. Φιλιππακοπούλου (ΕΜΠ), Μ. Bruneau (CNRS/Univ. de Bordeaux ΠΙ), MD. Garcia-Ramon (Univ. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (Univ. of Durham), V. Plum (Univ. of Roskilde), R. van der Vaart (Univ. of Utrecht).

Μακέτα εξωφύλλου: Π. Καπόλα ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΔΕΣ 1. Οι ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ δημοσιεύουν πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες οι οποίες αφορούν σε θέματα χώρου που ενθαρρύνουν συνεργασίες που θα καλύπτουν και θέματα διεθνούς ενδιαφέροντος, πέραν των ελληνικών. Το περιοδικό δέχεται επίσης σύντομα σχόλια στην επικαιρότητα, περιγραφές συνεδρίων και ερευνητικών εργασιών, φοιτητικές δραστηριότητες και βιβλιοκρισίες. Όλα τα επιστημονικά άρθρα κρίνονται από δύο κριτές και οι άλλες συνεργασίες από τη Συντακτική Επιτροπή. 2. Τα επιστημονικά άρθρα προς δημοσίευση θα πρέπει να είναι 6.500-8.000 λέξεις και οι άλλες συνεργασίες 1.500-2.000 λέξεις εκτός βιβλιογραφίας. Θα αποστέλλονται στην έδρα του περιοδικού με την ένδειξη «Για το περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ», σε τρία αντίγραφα, τυπωμένα από τη μία πλευρά του χαρτιού σε 1,5 διά- στημα, με ικανά περιθώρια. Ο τίτλος του άρθρου, τα ονόματα των συγγραφέων και οι διευθύνσεις (ταχ. διεύθυνση, τηλ./fax και e-mail) θα είναι στην αρχή, σε ξεχωριστή σελίδα, γραμμένα και στα αγγλικά ή γαλλικά. Μετά την τελική αποδοχή της εργασίας θα αποστέλλε- ται το τελικό κείμενο με τις τυχόν διορθώσεις σε δύο αντίγραφα και σε δισκέτα Η/Υ σε μορφή .doc ή ascii. 3. Κάθε επιστημονικό άρθρο συνοδεύεται στο τέλος από περίληψη 200 λέξεων μεταφρασμένη στα αγγλικά ή γαλλικά. 4. Πιθανά σχήματα, χάρτες κ.λπ. πρέπει να είναι ασπρόμαυρα στο πρωτότυπο, εκτός των φωτογραφιών, οι οποίες μπορεί να είναι και έγχρωμες. Θα αποστέλλονται σε πρωτότυπη εκτύ- πωση και στην πρωτογενή τους ψηφιακή μορφή (δισκέτα, CD κ.λπ.) μετά την τελική αποδοχή της συνεργασίας. 5. Οι βιβλιογραφικές ανα- φορές θα ακολουθούν το σύστημα Harvard: εντός κειμένου συγγραφέας και χρονολογία, και πλήρης αναφορά στο τέλος του άρθρου. 6. Οι συνεργάτες/συνεργάτιδες του περιοδικού που δημοσιεύουν επιστημονικά άρθρα λαμβάνουν δωρεάν δύο τεύχη ανά συγγραφέα και εκείνοι/ες που δημοσιεύουν σύντομες συνεργασίες ένα τεύχος ανά συγγραφέα. 7. Τα βιβλία για βιβλιοκριτική αποστέλλονται σε δύο αντί- τυπα στην έδρα του περιοδικού.

Τιμή τεύχους: 15€ Συνδρομή ετήσια: 25€. Για φοιτητές: 20 €. Για οργανισμούς και βιβλιοθήκες: 45 € Διεύθυνση για την αποστολή συνεργασιών και βιβλίων για κρίση: Περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ελ. Βενιζέλου 70, Καλλιθέα 176 71, τηλ.: 210 95 49 176, 210 95 49 144, fax: 210 95 14 759, e-mail: geographies@hua.gr. Παραγωγή, διάθεση, διαφημίσεις και συνδρομές: Εκδόσεις νήσος, Σαρρή 14, 10553 Αθήνα, τηλ./φαξ: 210 3250058 e-mail: info@nissos.gr ISSN: 1109-186Χ Η Συντακτική Επιτροπή ευχαριστεί τις Πρυτανικές Αρχές τον Χαροκοπείου Πανεπιστημίου για τη φιλοξενία των ΓΕΩΓΡΑΦΙΩΝ στους χώρους του πανεπιστημίου.

000:Layout 1

10/3/12

Π

1:54 PM

Ε

Page 1

Ρ

Ι

Ε

Χ

31

51

79

99 117

Ε

Ν

Αντέξαμε 20 τεύχη! Σχόλια συνεργατών και αναγνωστών για τα 20 τεύχη των Γεωγραφιών

139

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Α

15

Μ

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε Σ Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ Α Ν Τ Ι Π Α Ρ Α Θ Ε Σ Ε Ι Σ

Γ Ε Ω - Ε Π Ι Κ Α Ι Ρ Ο Τ Η Τ Ε Σ

3 7

Ο

Α Ρ Θ Ρ Α

Βύρωνας Νάκος Ανασκόπηση των προβολικών συστημάτων που εφαρμόστηκαν στον ελληνικό χώρο από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα Κρίστη (Χρυσάνθη) Πετροπούλου Από τη μετανάστευση της χαμένης αξιοπρέπειας στα κινήματα πόλης της εξεγερμένης αξιοπρέπειας: Μεξικό-ΗΠΑ. Το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά» Ιωάννης Πυθαρούλης, Χαράλαμπος Φείδας, Θεόδωρος Καρακώστας Μελέτη ενός επεισοδίου αστραπών-κεραυνών με τη βοήθεια υψηλής ανάλυσης προσομοιώσεων Πέτρος Κατσαφάδος, Ηλίας Μαυροματίδης, Νικόλαος Γκίκας, Αναστάσιος Παπαδόπουλος Το σύστημα πρόγνωσης καιρού του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου και στατιστική αξιολόγηση των προγνώσεων Δημήτρης Καλλιώρας, Γιώργος Κανδύλης, Νίκος Κρομυδάκης, Παναγιώτης Πανταζής Οριοθέτηση τοπικών αγορών εργασίας στην Ελλάδα βάσει των μετακινήσεων για εργασία Κώστας Λαλένης, Ιωάννης Φραγκόπουλος, Ιωάννης Κιοσσές, Στέφανος Κηπουρός Εθνο-πολιτισμική ετερότητα, κοινωνικές δομές και πολεοδομική οργάνωση στους μειονοτικούς οικισμούς της Θράκης

Α

Βενετία Χατζή Ετήσιο διεθνές συνέδριο RGS-IBG 2011 με θέμα «Η γεωγραφική φαντασία»

Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ε Ι Σ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ι Κ Ω Ν Ε Ρ Γ Α Σ Ι Ω Ν Κ Α Ι Δ Ι Α Τ Ρ Ι Β Ω Ν

144

Τ Ο

149 155 161

Καλλιόπη Σαπουντζάκη, Ευθύμιος Καρύμπαλης Το ερευνητικό πρόγραμμα ENSURE: Ενίσχυση της προσαρμοστικότητας κοινοτήτων και περιοχών που αντιμετωπίζουν φυσικούς και σύνθετους φυσικούς-τεχνολογικούς κινδύνους Β Η Μ Α

Τ Ω Ν

Φ Ο Ι Τ Η Τ Ω Ν

Ιωάννης Ραυτόπουλος Το παγκόσμιο εμπόριο του καφέ: Η διαμόρφωση ενός άδικου συστήματος και η εναλλακτική πρόταση του δίκαιου εμπορίου Άρης Καφαντάρης, Βασιλική Κολιάκη, Δημήτρης Σαγώνας Διαδρομές νερού και ανθρώπων: Τοπιακή παρέμβαση στις πηγές του ποταμού Αχέροντα Κανέλλα Βαλκάνου Οι θαλάσσιες εγκοπές ως δείκτες μεταβολών της στάθμης θάλασσας από σεισμικά ιστορικά γεγονότα: Η περίπτωση της Χιλής στην Εύβοια

Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ε Σ

168

Πάνος Χατζηπροκοπίου Λόης Λαμπριανίδης, Επενδύοντας στη φυγή: η διαρροή επιστημόνων από την Ελλάδα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: Κριτική, 2011

Erratum: στη σελ. 116 τεύχους 18 τα σωστά στοιχεία της κυρίας Νικολίνας Μυωφά είναι: Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, 2009. Επιβλέπων: Π.Μ. Δελλαδέτσιμας

000:Layout 1

10/3/12

1:54 PM

Page 2

001:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 3

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

Γ

Ε

Ω

-

Ε

Π

Ι

Κ

Α

Ι

Ρ

Ο

Αντέξαμε 20 τεύχη! Σημείωμα της Συντακτικής Επιτροπής ι ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ γιορτάζουν ένα ευχάριστο γεγονός έπειτα από μια συνεχή εκδοτική παρουσία 11 χρόνων. Τα πρώτα 16 τεύχη ήταν σε συνεργασία με τις εκδόσεις Εξάντας τις οποίες ευχαριστούμε θερμά, ιδιαίτερα την κυρία Μάγδα Κοτζιά, και από το τεύχος 17 συνεχίζουμε με τις εκδόσεις Νήσος, με την κυρία Πόλα Καπόλα την οποία επίσης ευχαριστούμε. Ευχαριστίες οφείλονται επίσης στην ακούραστη γραμματέα του περιοδικού κυρία Ζωή Φουλίδη, η οποία, ανάμεσα στα τόσα που τρέχει, φροντίζει με μεγάλη επάρκεια την καθημερινότητα του περιοδικού. Σημαντική, τέλος, είναι η υποστήριξη που έχουμε από το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο και το Τμήμα Γεωγραφίας που φιλοξενούν τη Γραμματεία του περιοδικού. Αντέξαμε 20 τεύχη σε συγκυρίες περισσότερο ευνοϊκές από τις σημερινές, έχοντας την ορμή και το κέφι μιας ομάδας που αρχίζει κάτι καινούργιο. Σήμερα οι συνθήκες είναι δραματικά διαφορετικές και αναπαράγουν ανυπέρβλητες δυσκολίες σε εκδοτικά εγχειρήματα όπως το δικό μας. Από το κόστος του περιοδικού και τα περιορισμένα οικονομικά των αναγνωστών μέχρι το κέφι για να γράψεις κάτι όταν τόσα συμβαίνουν γύρω σου, όλα είναι διαφορετικά από το 2001 που ξεκινήσαμε. Συνεχίσουμε λοιπόν και από το 21ο τεύχος θα ανανεώσουμε τη Συντακτική Επιτροπή και τους Συνεργάτες και θα επιχειρήσουμε ανοίγματα σε νέες θεματολογίες και σε νεότερους ερευνητές/ριες, διατηρώντας όμως τον πλουραλισμό ως προς τα θέματα και την κριτική σκοπιά ως προς την προσέγγιση, αποφεύγοντας τις θετικιστικές και τις πολύ τεχνικές προσεγγίσεις. Στο πρώτο τεύχος, στο Σημείωμα της Συντακτικής Επιτροπής, γράφαμε:

Ο

«Οι Γεωγραφίες είναι προϊόν μιας συνεργασίας φίλων που έχει αρχίσει με διάφορες μορφές από το 1981. Αντίθετα προς τους νόμους της αγοράς, δεν έρχεται να καλύψει μια υφιστάμενη ζήτηση, αλλά να συμβάλει στη δημιουργία μιας κριτικής επιστημονικής συζήτησης για τα θέματα χώρου στην Ελλάδα και διεθνώς… Γιατί όμως Γεωγραφίες; Ο προβληματισμός για το χώρο και τον τόπο είναι ήδη κατακερματισμένος και ενίοτε υπερ-ειδικευμένος ανάμεσα σε πολεοδόμους, χωροτάκτες, γεωλόγους, τοπογράφους, ιστορικούς, αρχιτέκτονες, περιβαλλοντολόγους, χαρτογράφους κ.ά. Έχει χαθεί η ενότητα του χώρου, ενώ σπάνια αναζητείται η σχέση της υλικής, φυσικής βάσης με τις κοινωνικές και πολιτισμικές διαδικασίες. Η γεωγραφία, ως επιστήμη του χώρου, έχει τα εργαλεία και τις μεθόδους να συνθέσει τις επιμέρους προβληματικές αν βασιστεί σε έναν πλουραλισμό, αν δεν είναι Η Γεωγραφία αλλά Γεωγραφίες. Αν δηλαδή επιτρέψει τις πολλαπλές κριτικές προσεγγίσεις, χωρίς τους ντεντερμινισμούς και τις τεχνοκρατικές απλουστεύσεις του παρελθόντος. Αυτή την προσέγγιση προτίθεται να προωθήσει το περιοδικό και προσκαλεί όσες και όσους ενδιαφέρονται να συνεργαστούν μαζί του σε αναζήτηση μιας (όχι μάταιης, πιστεύουμε) νέας συλλογικότητας».

Τ

Η

Τ

Ε

3

Σ

001:Layout 1

4

10/3/12

1:55 PM

Page 4

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012

Αυτά γράφαμε τότε. Επιδιώκαμε παράλληλα να στηρίξουμε την υπόθεση της γεωγραφίας στην Ελλάδα και τη λειτουργία των δυο νέων πανεπιστημιακών τμημάτων, δημιουργώντας ένα χώρο διαλόγου. Αν πετύχαμε στις επιδιώξεις μας το αποτιμούν κάθε τόσο οι αναγνώστες/συνεργάτες και οι αναγνώστριες/συνεργάτιδες του περιοδικού. Κάποιοι και κάποιες από αυτούς/ες είχαν την καλοσύνη να μας στείλουν τα σχόλιά τους που δημοσιεύονται στη συνέχεια. Τους και τις ευχαριστούμε. Το 20ό τεύχος δίνει ευκαιρία για έναν μικρό απολογισμό και σκέψεις για το πώς συνεχίζουμε. Σε όλα τα τεύχη έχει διατηρηθεί η οργάνωση σε έξι θεματικές ενότητες: Γεω-επικαιρότητες, με δυο σχόλια σε θέματα συγκυρίας σχετικά με τη γεωγραφία, Επιστημονικά Άρθρα, όπου δημοσιεύονται εκτενείς εργασίες σε διαφορετικές θεματικές περιοχές μετά από κρίση δύο ή περισσοτέρων κριτών, Επιστημονικές Συναντήσεις και Αντιπαραθέσεις, στις οποίες δημοσιεύονται σύντομες περιγραφές συνεδρίων και σεμιναρίων και άλλων επιστημονικών δράσεων, Παρουσιάσεις Ερευνών και Διατριβών, Βήμα των Φοιτητών, όπου δημοσιεύονται εργασίες κυρίως πτυχιακών/διπλωματικών εργασιών, και Βιβλιοκριτικές. Πιστεύουμε ότι οι ενότητες αυτές είναι και στο μέλλον χρήσιμες, γιατί δίνουν μια ευελιξία στη διάταξη της ύλης, και σκοπεύουμε να τις διατηρήσουμε. Στον πίνακα που ακολουθεί εμφανίζονται αναλυτικά μέχρι το τεύχος 20 ο αριθμός των εργασιών ανά ενότητα, εκτός από τις Γεω-επικαιρότητες που είναι σταθερά δύο ανά τεύχος. Από τον πίνακα φαίνεται ότι συνολικά έχουν δημοσιευτεί 127 επιστημονικά άρθρα που κάλυψαν τους περισσότερους κλάδους της γεωγραφίας, 45 επιστημονικές συναντήσεις και αντιπαραθέσεις, κυρίως περιγραφές συνεδρίων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, 47 παρουσιάσεις Ερευνών και Διατριβών, 36 φοιτητικές εργασίες και 40 βιβλιοκριτικές. Συνολικά συνεργάστηκαν 490 επιστήμονες από τους οποίους 32% είναι γυναίκες, στην πλειοψηφία τους από την Ελλάδα. Έχουν απορριφθεί έπειτα από κρίση ή οι συγγραφείς δεν επανήλθαν με διορθώσεις 42 επιστημονικά άρθρα (33,3% των δημοσιευμένων) και έχουν επιστραφεί χωρίς κρίση λόγω αντικειμένου ξένου προς τη θεματολογία του περιοδικού 14 άρθρα και φοιτητικές εργασίες. Από τα 20 τεύχη, τα 6 ήταν αφιερώματα, εκτεταμένα ή περιορισμένα. Το τεύχος 2/2001 περιείχε αφιέρωμα στη «Γεωγραφική Εκπαίδευση» σε επιμέλεια Κωστή Χατζημιχάλη. Το 5/2003 για την «Ήπειρο» σε επιμέλεια Στάθη Δαμιανάκου. Το 7/2004 για την «Αθήνα 2004: στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης», σε επιμέλεια Ντίνας Βαίου, Μαρίας Μαντουβάλου και Μαρίας Μαυρίδου. Το 12/2006 για τη «Θεσσαλονίκη: Μητρόπολη και Περιαστικότητα» σε επιμέλεια Μύρωνα Μυρίδη. Το συγκεκριμένο αφιέρωμα προέκυψε από τις εισηγήσεις του 1ου Συνεδρίου των Γεωγραφιών που έγινε στη Θεσσαλονίκη, στις 21-23 Οκτωβρίου 2005, με 50 ανακοινώσεις σε 8 θεματικές ενότητες και προσκεκλημένο ομιλητή τον καθηγητή του UCLA Edward Soja. Το 13/2007 είχε αφιέρωμα για «Μετανάστευση και Αστικός Χώρος: Επίπεδα και Πρακτικές Ένταξης», σε επιμέλεια Ντίνας Βαίου και Απόστολου Παπαδόπουλου. Επίσης έχουν γίνει σύντομα αφιερώματα στον David Harvey (10/2005), με την ευκαιρία της επίσκεψής του στην Αθήνα, και στον Emile Kolodny (18/2011), καθώς και συνεντεύξεις με την Doreen Massey (1/2001), τον Guy Burgel (11/2006) και τον David Harvey (19/2012). Παίρνουμε σοβαρά υπόψη τις απόψεις εκείνων των συναδέλφων που ζητούν περισσότερα αφιερώματα και τους/τις καλούμε να κάνουν σχετικές προτάσεις.

001:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 5

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

Δίνουμε ιδιαίτερη σημασία στις Γεω-επικαιρότητες γιατί είναι ίσως η πιο άμεση παρέμβαση του περιοδικού, δεδομένου ότι η ΣΕ αποφασίζει ποιο θέμα πρέπει να σχολιαστεί και επιλέγει τους συναδέλφους/σες γι’ αυτό. Στα θέματα που σχολιάστηκαν περιλαμβάνονται: το πρόβλημα της λειψυδρίας και της διαχείρισης των νερών, τα αυθαίρετα, το άρθρο 24 του Συντάγματος, τα «ακραία» καιρικά φαινόμενα και οι κατολισθήσεις, ο πόλεμος στο Ιράκ, η υπεράσπιση του δημόσιου χώρου από τις καταπατήσεις, η υποθαλάσσια κυκλοφοριακή αρτηρία στη Θεσσαλονίκη, οι πυρκαγιές στην Πελοπόννησο, οι αστικές εξεγέρσεις στα περίχωρα του Παρισιού και στην Αθήνα, ο Ελαιώνας της Αθήνας, τα ειδικά χωροταξικά, η κλιματική αλλαγή, η διεθνική μετανάστευση σε σχέση με τα κέντρα κράτησης μεταναστών, κ.ά.

20 τεύχη λοιπόν, με 20 θαυμάσια εξώφυλλα με ειδική επιμέλεια του Μύρωνα Μυρίδη. Τα σχόλια και οι ιδέες/προτάσεις των φίλων που ακολουθούν – τους ευχαριστούμε ακόμη μια φορά– θα αποτελέσουν αντικείμενο συζήτησης της νέας ΣΕ. Σπεύδουμε όμως να σημειώσουμε ότι σχεδιάζεται η ηλεκτρονική κυκλοφορία του περιοδικού με αντίστοιχη ιστοσελίδα, η οποία θα εμφανίζεται δύο μήνες μετά την κυκλοφορία της έντυπης μορφής. Τεύχη

Επιστημονικά Επιστημονικές Έρευνες Άρθρα Συναντήσεις και και Διατριβές Αντιπαραθέσεις

Το Βήμα των Φοιτητών

Βιβλιοκρισίες

Αριθμός Συγγραφέων

1

5

4

6

1

5

30

2

9

5

4

2

2

35

3

4

4

4

2

3

30

4

5

1

5

2

3

22

5

10

-

-

2

3

20

6

5

3

2

2

3

31

7

5

7

2

4

-

32

8

6

2

1

2

3

23

9

7

2

2

3

2

31

10

8

1

2

3

2

26

11

3

2

3

1

2

26

12

8

3

1

2

2

29

13

11

1

2

2

-

26

14

5

-

1

2

3

20

15

8

2

3

1

2

27

16

8

-

3

2

-

19

17

5

1

1

2

-

12

18

4

1

3

1

-

16

19

5

3

1

-

3

16

20

6

3

1

2

2

19

127

45

47

36

40

490

Σύνολο

5

001:Layout 1

6

10/3/12

1:55 PM

Page 6

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012

KΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΡΙΤΩΝ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ Τα επιστημονικά άρθρα κρίνονται ανώνυμα από δυο κριτές. Ο κατάλογος που ακολουθεί περιλαμβάνει τους κριτές του περιοδικού στα 20 πρώτα τεύχη, αρκετοί και αρκετές για περισσότερο από δυο φορές. Τα μέλη της ΣΕ, τα οποία λειτούργησαν και αυτά ως κριτές και δεν αναφέρονται στον κατάλογο, ευχαριστούν τους/τις συναδέλφους/ες για τη βοήθεια προς το περιοδικό. Αγριαντώνη Χριστίνα Αθανασίου Έυη Αλεξανδρόπουλος Ι.Χ. Ανδρικοπούλου Ελένη Ανθοπούλου Θεοδοσία Αρβανιτίδης Πασχάλης Αυγερινού Κολώνια Σοφία Βαβλιάκης Ελευθέριος Βασενχόβεν Λουδοβίκος Βεντούρα Λίνα Βουβαλίδης Κων/νος Γερολύμπου Αλεξάνδρα Γήτας Ιωάννης Γκιζελή Βίκα Γούσιος Δημήτρης Δέτσης Βασίλειος Εμμανουήλ Δημήτριος Ιακωβίδου Όλγα Καλύβας Διονύσης Καλογήρου Σταμάτης Κανδύλης Γεώργιος Καρακώστας Θεόδωρος Καραμεσίνη Μαρία Καρύμπαλης Ευθύμιος Κασίμης Χαράλαμπος Κατσαφάδος Πέτρος Καυκαλάς Γρηγόρης Καυκούλα Κυριακή Κίζος Θανάσης Κλαμπατσέα Ρένα Κόλλια-Κουσουρή Βασιλική Κοτζαμάνης Βύρων Κουρλιούρος Ηλίας Κουσουλάκου Αλεξάνδρα Κράλη Ευαγγελία Κρητικός Γεώργιος

Κωνσταντακοπούλου Αγγελική Λαγουβάρδος Κωνσταντίνος Λαδά Αναστασία Λαζαρίδη Αικατερίνη Λαμπριανίδης Λόης Λαφαζάνη Θεοδώρα Λαφαζάνη Όλγα Λέκκας Σπυρίδων Λεοντίδου Λίλα Λεοντσίνη Μαρία Λουλούδης Λεωνίδας Λυμπεράκη Αντιγόνη Μάζης Ιωάννης Μαλούτας Θωμάς Μαμάσης Νικόλαος Μαρουκιάν Χαμπίκ Μαυρίδου Μαρία Μίχα Ειρήνη Μοδινός Μιχαήλ Μπαλαμπανίδης Δημήτριος Μπαλαφούτης Χρήστος Μπελαβίλας Νικόλαος Μπεόπουλος Νικόλαος Μπεριάτος Ηλίας Μπριασούλη Ελένη Μυρίδης Μύρων Νάκος Βύρων Παγώνης Θάνος Παπαδόπουλος Απόστολος Παπαναστασίου Δημήτρης Παπαπέτρου-Ζαμάνη Αθηνά Παπαταξιάρχης Ευθύμιος Παπάς Πέτρος Παρασχάκης Ιωάννης Παρχαρίδης Ισαάκ Πατιάς Πέτρος

Πατρίκιος Γεώργιος Παυλόπουλος Κοσμάς Πετράκης Μιχαήλ Πετράκος Γιώργος Πετροπούλου Κρίστη Πλεξουσάκη Ευφροσύνη Πογιατζή Ελευθερία Πολύζος Σεραφείμ Πούλος Σεραφείμ Πρεβελάκης Γιώργος Ροβολής Αντώνιος Σαγιάς Ίων Σακέλλης Ιωάννης Σαπουντζάκη Καλλιόπη Σιατίτσα Δήμητρα Σκορδίλη Σοφία Σουλακέλλης Νικόλαος Σπιλάνης Ιωάννης Σταθάκης Γιώργος Σταματόπουλος Λεωνίδας Στεφανάκης Εμμανουήλ Στρατηγάκη Μαρία Συλλαίος Νικόλαος Τραγάκη Αλεξάνδρα Τσάρτας Πάρις Τζιμόπουλος Χρήστος Φιλιππακοπούλου Βασιλική Φιλιππίδης Δημήτρης Φουμέλης Μιχαήλ Φουντούλης Ιωάννης Χαϊδοπούλου-Βρυχέα Μαρία Χαλκιάς Χρίστος Χριστοδούλου Χάρις Ψιλοβίκος Αντώνης

001:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 7

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

ΣΧΟΛΙΑ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ ΓΙΑ ΤΑ 20 ΤΕΥΧΗ ΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΩΝ Ευαγγελία Αθανασίου1

Οι Γεωγραφίες παρουσιάζουν όλο το εύρος των θεμάτων της έρευνας για θέματα χώρου στην Ελλάδα. Αποτελούν το μοναδικό έντυπο βήμα για την έκφραση της έρευνας αυτής και γι’ αυτό η ύπαρξή τους και μόνο είναι ιδιαίτερα κρίσιμη. Ως σοβαρό βήμα, το περιοδικό αναδεικνύει τις διαφορετικές πτυχές και όψεις των ελληνικών χωρικών ζητημάτων και τις πολλαπλές χωρικές διαστάσεις της ελληνικής πραγματικότητας. Πέρα και μέσα από αυτή του τη λειτουργία, το περιοδικό επεξεργάζεται το στίγμα μίας ελληνικής χωρικής προβληματικής, όχι με την έννοια της περιφερερειακής, ετεροπροσδιοριζόμενης ως προς το κυρίαρχο κέντρο συζήτησης, αλλά της διαφορετικής, όσο και αλληλένδετης, θέασης από έκκεντρη και μεταβαλλόμενη θέση. Η επεξεργασία αυτού του στίγματος είναι ένα εγχείρημα που συνεχίζεται. Ευχόμαστε οι Γεωγραφίες να αντέξουν για πολύ ακόμη, κόντρα στην αρνητική συγκυρία. Γεωργία Αλεξανδρή, Βενετία Χατζή2

Η Γεωγραφία ως ανεξάρτητη επιστήμη στην Ελλάδα μπορεί να αναπτύχθηκε πρόσφατα, αλλά ο ρόλος της πλέον, στην τρέχουσα περίοδο της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής κρίσης, αποκτά ιδιάζουσα σημασία. Παράλληλα, όμως, οι πολιτικές λιτότητας που επιβάλλονται και οι «αναδιαρθρώσεις» που προωθούνται σε επιστημονικά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα δυσχεραίνουν σημαντικά το έργο των νέων ερευνητών/ριών, πλήττοντας σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική έρευνα, και στην προκείμενη περίπτωση τον επιστημονικό κλάδο της Ανθρωπογεωγραφίας. Το περιοδικό Γεωγραφίες, με το 20ό τεύχος και διανύοντας τον 11ο χρόνο ζωής του, έχει αποτελέσει πηγή αναζήτησης και αναφοράς για αρκετούς ερευνητές. Δίνοντας έρεισμα στη διατύπωση απόψεων και δημοσίευση θέσεων, που υπό άλλες συνθήκες θα έμεναν στα ράφια προσωπικών βιβλιοθηκών, έχει συμβάλει στη διαμόρφωση ενός πρωτογενούς ελληνόγλωσσου γεωγραφικού διαλόγου. Κατά την προσωπική μας άποψη, το περιοδικό Γεωγραφίες σηματοδοτεί επιπλέον ένα χώρο για την προώθηση της χωρικής και κοινωνικής δικαιοσύνης. Εκτιμώντας την προσπάθεια και την ποιότητα της εργασίας της Συντακτικής Επιτροπής για το εξαιρετικό αυτό εγχείρημα όλα αυτά τα χρόνια, αυτό που ίσως θα επιχειρούσαμε να προτείνουμε είναι η συνέχιση και ενθάρρυνση της κατάθεσης ριζοσπαστικών γεωγραφικών προσεγγίσεων, τις οποίες άλλωστε επιβάλλει η εποχής μας... Βασίλης Αυδίκος3

Σε μια εποχή όπου ο χώρος των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών παραμερίζεται συνειδητά από τις κυρίαρχες δομές, η εκδοτική προσπάθεια των Γεωγραφιών αποτελεί μια όαση για αυτούς που ασχολούνται με τις επιστήμες του

1 Επίκουρη Καθηγήτρια, Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΑΠΘ.

2 Υποψήφιες Διδάκτορες, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.

3 Εντεταλμένος διδάσκων στο τμήμα Περιφερειακής Οικονομικής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Στερεάς Ελλάδας.

7

001:Layout 1

8

10/3/12

1:55 PM

Page 8

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012

χώρου, η οποία, παράλληλα, κρατά ένα υψηλό ποιοτικό επίπεδο στην παρουσίαση της ελληνικής γεωγραφικής σκέψης. Στα επόμενα χρόνια, θα ήταν ευχή οι Γεωγραφίες να λειτουργήσουν ως μια πιο ενεργή επιστημονική κοινότητα για τους έλληνες γεωγράφους, μέσα από πρωτοβουλίες για την διοργάνωση ημερίδωνσυνεδρίων και την διευκόλυνση των νέων ερευνητών να έρθουν σε επαφή με την ευρύτερη γεωγραφική κοινότητα. Ακόμη, θα ήταν επιθυμητό οι Γεωγραφίες να αποτελέσουν τον πυρήνα μιας προσπάθειας που θα αναδείξει τη γεωγραφική γνώση στο ευρύτερο κοινό και θα εμπλουτίσει διάφορες συζητήσεις επίμαχων και καθημερινών πολιτικών με τη γεωγραφική ανάλυση, που τόσα πολλά έχει να προσφέρει.

4 Διδάκτωρ ΕΜΠ, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας.

5 Υποψήφια Διδάκτωρ ΕΜΠ, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας.

6 Καθηγήτρια, Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΑΠΘ.

Φερενίκη Βαταβάλη,4 Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου5

Σκαλίζοντας το παρελθόν για να δούμε πώς και πότε ξεκινά η σχέση μας με τις Γεωγραφίες συνειδητοποιήσαμε πως και οι δυο μας γνωρίσαμε το περιοδικό με έναν τρόπο πολύ βιωματικό. Αμέσως μετά το τέλος των αρχιτεκτονικών μας σπουδών μάς δόθηκε βήμα για να παρουσιάσουμε τη δουλειά μας ανάμεσα σε κείμενα και άρθρα δασκάλων, συναδέλφων και συμφοιτητών μας, ανθρώπων από διαφορετικές γενιές που ήδη γνωρίζαμε ή θα γνωρίζαμε τα επόμενα χρόνια. Από τότε οι Γεωγραφίες αποτέλεσαν για μας έναν από τους βασικούς χώρους συζήτησης για τα ζητήματα του χώρου. Ένα χώρο συζήτησης που μέσα από την πλούσια θεματολογία και τις προσεγγίσεις των επιμέρους θεμάτων αναδεικνύει συστηματικά τις πολλαπλές διαστάσεις του χώρου. Θεωρούμε μάλιστα ότι υπάρχει πεδίο για ακόμα μεγαλύτερες συνθέσεις οπτικών της κοινωνικής και της φυσικής γεωγραφίας πάνω σε συγκεκριμένα θέματα. Θα θέλαμε να σταθούμε λίγο στο τεύχος για την Ολυμπιακή Αθήνα, το οποίο θεωρούμε σταθμό στην ιστορία του περιοδικού. Οι εξαιρετικές διερευνήσεις που έγιναν στο πλαίσιο του σχετικού αφιερώματος τροφοδότησαν τη συζήτηση για τους πρόσφατους μετασχηματισμούς των πόλεων, ανοίγοντάς τη στο ευρύτερο κοινό τόσο με την πολύ ενδιαφέρουσα δημόσια συζήτηση όσο και με το πολύ καλό φωτογραφικό υλικό που το συνόδευαν. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη τους περιορισμούς στο σχολιασμό της επικαιρότητας που τίθενται από μία εξαμηνιαία έκδοση, η κριτική αποτίμηση ζητημάτων μέσα από ανάλογα αφιερώματα αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Τολμούμε μάλιστα να προτείνουμε ένα αντίστοιχο αφιέρωμα για την Αθήνα ή γενικότερα για την ελληνική πόλη στη σημερινή συγκυρία της κρίσης. Κλείνοντας, θα θέλαμε να σημειώσουμε πως βρίσκουμε τη μορφή του περιοδικού ιδιαίτερα προσεγμένη καθώς και αναγνωρίσιμη, και κάποια από τα εξώφυλλα του πραγματικά δροσερά! Αλέκα Γερόλυμπου6

Από την αρχή με έθελξαν το αντικείμενο και οι στόχοι του περιοδικού Γεωγραφίες. Το όνομα πρώτα, που παραπέμπει στην κυριολεκτική αλλά τόσο πολύσημη ετυμολογία της λέξης Γεωγραφία ως Γράφω την Γη, και συσχετίζει τον φυσικό κόσμο με τις κοινωνικές και πολιτισμικές διεργασίες. Ύστερα, ο πληθυντικός στον τίτλο, που προϊδεάζει για την πολυδιάστατη θεώ-

001:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 9

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

ρηση των θεμάτων και τη μη-συμβατική, ενίοτε ανατρεπτική, προσέγγιση, σύμφωνα με τις καλύτερες παραδόσεις της discipline. Στην Ελλάδα, ως διέξοδος για το ξεπέρασμα των πολλών και μεγάλων κρίσεων που γνώρισε η χώρα, χρησιμοποιήθηκε πάντα η «αξιοποίηση» της εθνικής γης. Και, κάθε φορά, η κακοποίησή της δημιούργησε δισεπίλυτα προβλήματα που μακροπρόθεσμα διαμόρφωσαν προβληματικές συνθήκες ζωής στους αστικούς και αγροτικούς χώρους, αλλά και την απαράδεκτη νοοτροπία ιθυνόντων και πολιτών απέναντι στην εκμετάλλευση της γης. Το περιοδικό, χωρίς να συμμερίζεται την πλασματική ευφορία της τελευταίας δεκαετίας, ανέδειξε τις ιδιαίτερες πτυχές που σχετίζονται με την οργάνωση του χώρου και βρίσκονται στον πυρήνα των περισσότερων σύγχρονων πολιτικών προβλημάτων. Οικολογία, αστικοποίηση, μετανάστευση, θέματα φύλου, ανάπτυξη περιφερειών, gentrification, city branding, μορφές αφανούς εργασίας, κ.λπ., αποτελούν τη θεματική των άρθρων, που καταφέρνουν να συνδυάζουν θεωρητικές προσεγγίσεις με έρευνα στον τόπο και να ισορροπούν μεταξύ του ακαδημαϊκού επιπέδου και μιας εύστοχης και απαιτητικής εκλαΐκευσης. Το ξέρω ότι είμαι πολύ θετική… Και θα συνεχίσω. Χαίρομαι ιδιαίτερα τις «Γεωεπικαιρότητες», διαβάζω μανιωδώς τις βιβλιοκριτικές (όσο πιο εκτενείς τόσο καλύτερα) και πιστεύω πως συχνότατα υπήρξαν αξιόλογες δημοσιεύσεις φοιτητικών εργασιών. Παραμένοντας πάντα αρχιτέκτων, θα ‘θελα να δω λίγο χρώμα και περισσότερες εικόνες, και να δηλώσω παράλληλα ότι καταλαβαίνω γιατί αυτό δεν είναι εφικτό. Ελπίζω να μου ζητήσετε και πάλι να γράψω όταν φτάσουμε στα 100 τεύχη… Ένωση Γεωγράφων Ελλάδας

Το να συμπληρώνει ένα περιοδικό 20 τεύχη σε ένδεκα χρόνια ζωής είναι από μόνο του αξιόλογο επίτευγμα. Δείχνει ότι το έντυπο αυτό έχει καταφέρει να εδραιώσει κατά τρόπο αδιαμφισβήτητο τη θέση του στις επιστημονικές εκδόσεις και ότι έχει δημιουργήσει μια στέρεη σχέση με το αναγνωστικό του κοινό. Στην περίπτωση, όμως, των Γεωγραφιών η επιτυχία γίνεται μεγαλύτερη, μιας και πρόκειται για μια έκδοση που άνοιξε νέους δρόμους στη ελληνική γεωγραφική σκέψη. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η απόφαση αρχικά των εκδόσεων ΕΞΑΝΤΑΣ και αργότερα των εκδόσεων ΝΗΣΟΣ να στηρίξουν το όραμα της Συντακτικής Ομάδας των Γεωγραφιών εκδίδοντας ένα περιοδικό ειδικευμένο στη ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ αποτέλεσε στην εποχή της ρίσκο. Ήταν η εποχή όπου η αναγέννηση της Γεωγραφικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα με τη λειτουργία των δύο Πανεπιστημιακών Τμημάτων βρισκόταν ακόμα στα πρώτα της βήματα… Τότε, οι Γεωγραφίες ήταν ένα από τα βασικά σημεία αναφοράς για τους ανθρώπους που προσπαθούσαν να προσεγγίσουν τις σύγχρονες χωρικές αντιλήψεις και τη συστηματική ανάπτυξη του γεωγραφικού στοχασμού, του κοινωνικού προβληματισμού και του επιστημονικού διαλόγου με εύληπτο αλλά υψηλού επιπέδου περιεχόμενο. Η διεπιστημονική προσέγγιση της γεωγραφικής επιστήμης παράγει μια προστιθέμενη παιδαγωγική αξία, η οποία συμβάλλει στην ανάδειξη νέων τρόπων θέασης της χωρικής πραγματικότητας και στη θετική αλλαγή νοοτροπίας, και προς αυτή την κατεύθυνση πιστεύουμε ότι οφείλει να κινηθούν το ενδιαφέρον και οι προτεραιότητες της Συντακτικής Ομάδας του περιοδικού στο άμεσο μέλ-

9

001:Layout 1

10

10/3/12

1:55 PM

Page 10

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012

λον. Η ανάγκη ουσιαστικής εμπλοκής των Γεωγραφιών στην προσπάθεια προώθησης της γεωγραφικής σκέψης στο ευρύτερο κοινό (π.χ. μέσω συνεδρίων, εκθέσεων, συναντήσεων προώθησης) γίνεται εντονότερη προκειμένου να δημιουργηθεί και να αναπτυχθεί ένα δυναμικό δίκτυο γεωγραφικού διαλόγου και αλληλεπίδρασης. Για εμάς, την Ένωση Γεωγράφων Ελλάδας (Ε.ΓΕΩ.), όλα αυτά χρόνια το περιοδικό υπήρξε ένας από τους πιο αποδοτικούς διαύλους επικοινωνίας με καταξιωμένους επιστήμονες του χώρου, συναδέλφους/σες, μεταπτυχιακούς/ες και προπτυχιακούς/ες φοιτητές/τριες. Έχουμε κάθε λόγο να παροτρύνουμε τους συναδέλφους/σες μας να ενισχύσουν ακόμη περισσότερο το έργο του περιοδικού με τη συμμετοχή τους στη αρθογραφία του και να στηρίξουν την κυκλοφορία του με την ανάγνωσή του. Ευχόμαστε στις Γεωγραφίες να συνεχίσουν με μεγαλύτερο δυναμισμό δίνοντας περισσότερο βαρύτητα σε σύγχρονα ερευνητικά πεδία, μεταδίδοντας τον πλούτο κα την ομορφιά της Γεωγραφική Επιστήμης με παράλληλες δραστηριότητες και… να τα χιλιάσουν!

7 Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΑΠΘ-Βέροια.

8 Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.

Ελισάβετ Θωίδου7

Οι Γεωγραφίες πραγματικά άντεξαν να παραμένουν ένα από τα ελάχιστα επιστημονικά περιοδικά για την ανάλυση και τον σχεδιασμό του χώρου στην Ελλάδα. Τίτλος και περιεχόμενο ανέδειξαν το νόημα και τη σημασία του επιστημονικού πεδίου της Γεωγραφίας. Το περιοδικό, με τη σταθερή του παρουσία τα 11 τελευταία χρόνια, εκτός από το γεγονός ότι προσφέρει έναν έγκυρο χώρο για επιστημονικές δημοσιεύσεις ο οποίος δεν καλύπτεται από αντίστοιχα επιστημονικά περιοδικά του εξωτερικού, συμβάλλει και στη διαμόρφωση ενός τρόπου θεώρησης των ζητημάτων του χώρου. Η ενθάρρυνση της κριτικής σκέψης είναι ένα βασικό στοιχείο που διαμορφώνει τον χαρακτήρα του. Σημαντικό στοιχείο είναι ακόμα η ανάδειξη της διεπιστημονικότητας της Γεωγραφίας κατά την επιλογή των θεμάτων, αν και ίσως θα είχε ενδιαφέρον να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στα θέματα του χωρικού σχεδιασμού. Για το μέλλον ιδιαίτερη επιτυχία μπορεί να έχει η σύνδεση των εκδόσεων με συγκεκριμένες επιστημονικές διοργανώσεις, όπως εξάλλου φάνηκε από τη μέχρι τώρα πορεία του περιοδικού. Επιπλέον, ίσως δεν μπορεί να αποφύγει κανείς το ερώτημα πως θα ήταν οι Γεωγραφίες σε ηλεκτρονική (μόνο;) έκδοση. Σε κάθε περίπτωση, εύχομαι οι Γεωγραφίες και οι άνθρωποί τους να συνεχίσουν να επιμένουν με επιτυχία για πολλά ακόμα τεύχη. Ευθύμιος Καρύμπαλης8

Θα ήθελα να συγχαρώ τη Συντακτική Επιτροπή του περιοδικού Γεωγραφίες, του μοναδικού ελληνικού περιοδικού των επιστημών του χώρου που αναλύει και παρουσιάζει με προσιτό σε όλους τους αναγνώστες τρόπο σύγχρονα επιστημονικά γεωγραφικά θέματα. Έχοντας δημοσιεύσει 4 άρθρα, 2 παρουσιάσεις συνεδρίων και 1 παρουσίαση έρευνας, θα ήθελα να επισημάνω τη σχολαστική κρίση των εργασιών και τη γλωσσική επιμέλεια στην οποία υπόκεινται τα κείμενα πριν δημοσιευθούν στο περιοδικό. Εντούτοις σε κάποιες περιπτώσεις η δημοσίευσή τους αργεί πολύ. Ίσως

001:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 11

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

φταίει ο μικρός αριθμός τευχών που δημοσιεύονται το χρόνο. Καλό θα ήταν ο αριθμός αυτός να αυξηθεί. Το πολύ θετικό του περιοδικού είναι η πλούσια ύλη που καλύπτει εξίσου τα αντικείμενα της φυσικής και ανθρώπινης γεωγραφίας. Δημοσιοποιεί τα ερευνητικά αποτελέσματα προγραμμάτων και διατριβών ενώ πάντα θίγει επίκαιρα θέματα αιχμής. Κάτι που θα πρόσθετε στην αισθητική του περιοδικού και συνάμα θα έκανε ευχάριστη την ανάγνωση θα ήταν το χρώμα. Μεγάλος αριθμός εικόνων αφορά χάρτες που σαφώς χάνουν σε ποιότητα όταν τυπώνονται σε αποχρώσεις του γκρι. Επίσης η δημιουργία μιας ιστοσελίδας για το περιοδικό με τους τίτλους των περιεχομένων ανά τεύχος, τις οδηγίες προς τους συγγραφείς και ίσως ένα χώρο κουβέντας και ανταλλαγής απόψεων για την ύλη θα το έκανε περισσότερο γνωστό. Με την ευχή να χιλιάσει τα τεύχη του! Θανάσης Κίζος9

Η γεωγραφική εκπαίδευση και έρευνα στην Ελλάδα δεν έχει την ιστορία και το βάθος που έχει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Πριν από 10 περίπου χρόνια, μαζί με τον συνεργάτη μου τότε Χ. Βακουφάρη υποβάλλαμε μια εργασία για το Συνέδριο της Εταιρείας Αγροτικής Οικονομίας (για τη γεωγραφία των προϊόντων ποιότητας στην Ελλάδα), η οποία απορρίφθηκε ως «πολύ γεωγραφική». Κράτησα την απόρριψη αυτή ως τίτλο τιμής και τελικά μια διαφορετική εκδοχή δημοσιεύτηκε στις Γεωγραφίες. Πέρα από το συγκεκριμένο παράδειγμα, το περιοδικό ήρθε για να καλύψει ένα σημαντικό κενό, προσφέροντας ένα βήμα δημοσίευσης γεωγραφικών μελετών και ερευνών στα ελληνικά. Η εξωστρέφεια και η δημοσίευση σε διεθνείς γλώσσες είναι πολύ σημαντικές, αλλά πολλά αξιόλογα άρθρα, νέα και δουλειές που αφορούν την Ελλάδα δεν θα δημοσιεύονταν αλλιώς, ενώ η δημοσίευση στα ελληνικά καλύπτει και ένα βιβλιογραφικό κενό κυρίως για φοιτητές και εργαζόμενους. Αντίστοιχα γεωγραφικά περιοδικά στην Ευρώπη (Δανία, Βέλγιο, Νορβηγία, Σουηδία) έχουν ζωή περισσότερο από 100 χρόνια. Αν συνυπολογιστεί η πολύ μικρότερη γεωγραφική παράδοση στη χώρα μας σε σχέση με τις χώρες αυτές, το γεγονός ότι οι Γεωγραφίες κλείνουν 20 τεύχη και 11 έτη ενεργής και ενδιαφέρουσας ζωής είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Η επιμέλεια της Συντακτικής Επιτροπής έχει παίξει οπωσδήποτε σημαντικό ρόλο στο γεγονός αυτό. Της εύχομαι ακόμη 20 τεύχη στο ίδιο επίπεδο και καλύτερα. Τι λείπει από το περιοδικό; Ίσως περισσότερα θεματικά τεύχη. Η οργάνωση τους είναι δύσκολη και χρονοβόρα, αλλά με σωστή επιμέλεια αποτελούν πολύ χρήσιμη πηγή ελληνικής βιβλιογραφίας για φοιτητές αλλά και εργαζόμενους. Τα όσα έχουν γίνει ήταν εξαιρετικά. Περισσότερα θα ήταν καλύτερα κατά τη γνώμη μου, χωρίς όμως αυτό να περιορίζει τη δυνατότητα δημοσίευσης μεμονωμένων άρθρων. Μια ακόμη ιδέα που θα μπορούσε να εξετάσει κανείς είναι η επιθετικότερη προώθηση του περιοδικού. Η συμπερίληψη του σε διεθνείς βάσεις δεδομένων θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη ως προς αυτό. Κλείνοντας να ευχηθώ μακροημέρευση με τη σημερινή ζωντάνια και αξιοπιστία.

9 Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

11

001:Layout 1

12

10/3/12

1:55 PM

Page 12

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012

10 Καθηγητής, Τμήμα Γεωλογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Χαμπίκ Μαρουκιάν10

Με αφορμή τη συμπλήρωση 11 ετών από την έκδοση του πρώτου τεύχους του περιοδικού Γεωγραφίες, εύχομαι όχι απλά να συνεχίσει να μας χαρίζει την πλούσια ύλη του αλλά να δυναμώσει ακόμη περισσότερο φθάνοντας τα 1.000 τεύχη. Είναι το μοναδικό ίσως περιοδικό στην Ελλάδα που δίνει τη δυνατότητα σε ερευνητές και επιστήμονες των επιστημών του χώρου να παρουσιάσουν τη δουλειά τους. Η ποικίλη θεματολογία του αφορά τόσο θέματα φυσικής γεωγραφίας και περιβάλλοντος, και περισσότερο ανθρώπινης γεωγραφίας. Κατανοώντας την μεγάλη προσπάθεια που απαιτείται για τη διατήρηση του περιοδικού νομίζω πως τα δύο τεύχη το χρόνο είναι λίγα. Μακάρι στο μέλλον να μπορέσουν να υπάρξουν περισσότερα τεύχη το χρόνο. Επίσης, με τη δυνατότητα δημοσίευσης άρθρων, βιβλιοκριτικών και παρουσίασης ερευνητικών προγραμμάτων στην αγγλική γλώσσα και τη διανομή του σε βιβλιοθήκες πανεπιστημίων του εξωτερικού η απήχησή του θα ήταν πολύ μεγαλύτερη από τα στενά πλαίσια του ελλαδικού χώρου. Εύχομαι, παρά τις δύσκολες οικονομικές συγκυρίες της σημερινής εποχής, να συνεχίσει να χαρίζει πλούσια «γεωγραφική» ύλη στους αναγνώστες του.

11 Λέκτορας, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ.

Ειρήνη Μίχα11

Στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ, την προηγούμενη ακαδημαϊκή χρονιά, δοκιμάσαμε να εντάξουμε σε προπτυχιακό μάθημα για τις θεωρίες και τις πολιτικές της σύγχρονη πόλης έναν κύκλο σεμιναρίων, ζητώντας από τους φοιτητές και τις φοιτήτριες να μελετήσουν συγκεκριμένα κείμενα από τη σχετική βιβλιογραφία και να τα παρουσιάσουν στην τάξη. Στο πρώτο σεμινάριο συμπεριλάβαμε στα προτεινόμενα άρθρα το Εισαγωγικό σημείωμα του τεύχους αφιέρωμα των Γεωγραφιών «Αθήνα 2004. Στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης;» (τ. 7, καλοκαίρι 2004, σ. 13-25). Οι παρουσιάσεις πήγαν πολύ καλά, και στη συζήτηση που ακολούθησε αναπτύχθηκε πλούσιος και ώριμος προβληματισμός. Ωστόσο η ερώτηση-παρατήρηση μιας φοιτήτριας πιστεύω ότι αποκτά σήμερα ιδιαίτερη σημασία: «Μα είναι δυνατόν να έχουν διατυπωθεί και δημοσιευθεί όλα για την κρίση από τότε και να βρισκόμαστε σε αυτή την κατάσταση;» − ιδιαίτερη σημασία όχι μόνο ως κριτική αποτίμηση της πολύχρονης πορείας των Γεωγραφιών, αλλά και της ευρύτερης και επίμονης προσπάθειας όσων (με έρευνα, εκδόσεις, σεμινάρια, επιστημονικές συναντήσεις κ.ά.) επιδιώκουν να αναδειχθεί στη χώρα μας ένας έγκυρος προοδευτικός λόγος για τη μελέτη του χώρου (αστικού και μη). Εκτός από την εξοικείωση με τις διεπιστημονικές προσεγγίσεις που συνθέτουν αυτόν το λόγο, οι Γεωγραφίες προσωπικά με στήριξαν στις πρώτες συγγραφικές μου απόπειρες, ενώ μέσα από την ύλη τους γνώρισα επίσης το επιστημονικό έργο φίλων και συναδέλφων. Σήμερα αποτελούν βασική βιβλιογραφική παραπομπή για τα μαθήματά μου και μια μεγάλη αγκαλιά για όλα εκείνα που βασανίζουν τις σκέψεις περιμένοντας υπομονετικά να βρεθεί χρόνος για να διατυπωθούν. Το 20ό τεύχος συμβολικά υπενθυμίζει την αγωνία της πρώτης δημοσίευσης, τα σχόλια, κείμενα που έχουν διαβαστεί και ξαναδιαβαστεί συνθέτοντας και αναδιαμορφώνοντας την οπτική μας. Αποτελεί όμως και κίνητρο για πιο ουσιαστική

001:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 13

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

δική μας συνεισφορά. Μια πρόταση για τα επόμενα τεύχη θα εστίαζε ίσως σε κείμενα που βασίζονται σε διδακτικές ενότητες (με τη μορφή ακόμα και του προφορικού λόγου των διαλέξεων), με στόχο την ενίσχυση της σχέσης του περιοδικού με μαθήματα που επεξεργάζονται θεωρητικά (κατανοώντας και αναλύοντας) τα ζητήματα του χώρου. Θάνος Παγώνης12

Το περιοδικό Γεωγραφίες ήρθε να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, προσφέροντας ένα ευρύ και ανοιχτό πεδίο για τη διεπιστημονική συνεύρεση διαφορετικών θεωρήσεων, αλλά και εισάγοντας νέες θεματικές στην εγχώρια συζήτηση σχετικά με τα θέματα του χώρου. Αποτέλεσε έτσι ένα «παράθυρο» κατανόησης των δραματικών εξελίξεων που έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά και έναν «ενδιάμεσο χώρο» για την κριτική επεξεργασία εννοιών και συζητήσεων από τον διεθνή χώρο σε σχέση με τις ιδιαιτερότητες του τοπικού πλαισίου. Αυτό αποτελεί άλλωστε βασικό ζητούμενο στην πρόσφατη περίοδο, όπου ο ελληνικός χώρος εκτέθηκε σε σημαντικές επιδράσεις ευρύτερων μεταλλαγών, μέσω της Ολυμπιάδας, των μεταναστευτικών ροών, αλλά και την συγκυρία της οικονομικής κρίσης. Μέσα στο διάστημα των 11 χρόνων από τη λειτουργία του περιοδικού διαμορφώθηκε έτσι ένα σημαντικό σώμα βιβλιογραφίας στην ελληνική γλώσσα που αποτελεί πολύτιμη αναφορά για όσους ασχολούνται με την έρευνα και τη διδασκαλία των σύγχρονων αστικών φαινομένων. Για το μέλλον θα ήθελα να δω τις Γεωγραφίες να διατηρούν την ταυτότητά τους, με φιλοξενία περισσότερων συγκριτικών μελετών ανάλυσης και πολιτικών για τον αστικό χώρο, ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων της ελληνικής πόλης, εμβαθύνσεις στα θέματα του χώρου σε σχέση με την οικονομική κρίση και τη μεταβαλλόμενη σχέση ανάμεσα στο χώρο και την κοινωνία. Ιων Σαγιάς13

Οι ελληνικές γεω-γραφές ήταν πάντα αρκετά πλούσιες αλλά και πολύ διάσπαρτες. Σημαντικά βιβλία και αρκετά περιοδικά, κυρίως όμως με ξενόγλωσσα ή μεταφρασμένα άρθρα, αναφέρονταν στο χώρο και τη σημασία του για τη διαμόρφωση της καθημερινότητας. Η διασπορά αυτή δεν επέτρεπε την ανάπτυξη ενός συστηματικού διαλόγου για τα ζητήματα του χώρου στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Θυμάμαι όταν ξεκίνησα να ψάχνω τη σχετική με το χώρο ελληνική βιβλιογραφία για τη διδακτορική μου διατριβή εντόπισα ένα μόνο περιοδικό, το Πόλη και Περιφέρεια, και αυτό ήδη εξαντλημένο. Εντόπισα ένα τεύχος στον Ελευθερουδάκη και ένα στην Εστία. Από το 2001 όμως, όταν είχα τελειώσει το διδακτορικό μου και δημοσίευσα την περίληψή του στις Γεωγραφίες, το τοπίο των γεω-γραφών έχει αλλάξει. Οι νέες/νέοι ερευνήτριες/τες έχουν πλέον στη διάθεσή τους μια σοβαρή συγκεντρωμένη βάση αναφοράς στην ελληνόγλωσση πραγματεία για το χώρο στις σελίδες των 20 τευχών των Γεωγραφιών. Η συστηματική έκδοση των τευχών με πρωτότυπες δημοσιεύσεις για το χώρο και τη Γεωγραφία της σύγχρονης Ελλάδας έχει συμβάλει στην ανάδειξη

12 Επίκουρος Καθηγητής, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ.

13 Επίκουρος Καθηγητής, Τομέας Γεωγραφίας, Τμήμα Τοπογράφων Μηχανικών, ΕΜΠ.

13

001:Layout 1

14

10/3/12

1:55 PM

Page 14

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012

μιας νέας μεγάλης δεξαμενής ερευνητικών αντικειμένων και έχει βοηθήσει πολλές και πολλούς στην προσπάθειά μας να μιλήσουμε για τη δική μας καθημερινότητα, στο κοινό που κυρίως τη μοιράζεται: τους φοιτητές μας, τους συναδέλφους μας, τους ανθρώπους που βρίσκονται σε θέσεις που μπορούν να επηρεάσουν τη διαμόρφωση πολιτικής. Γράφοντας για και διαβάζοντας τις Γεωγραφίες δεν μας απασχολεί μόνο ο διεθνής Impact Factor, αλλά η συμμετοχή μας στην κατανόηση και την αλλαγή της χωρικότητάς μας. Η συνέχεια αναμένεται πολύ ενδιαφέρουσα.

14 Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.

Χρίστος Χαλκιάς14

Στους κύκλους των γεωγράφων κυκλοφορεί το παρακάτω απόφθεγμα, το οποίο αναφέρεται ως ρήση του A. Einstein για τη Γεωγραφία: Ως παιδί, το μεγαλύτερό μου όνειρό ήταν να γίνω ένας γεωγράφος. Αργότερα, σκέφτηκα σοβαρά το θέμα και κατέληξα στο συμπέρασμα ότι αυτό είναι ένα πολύ δύσκολο αντικείμενο. Έτσι, με κάποια απροθυμία στράφηκα –ως υποκατάστατο– προς τη φυσική. Αυθόρμητα όλοι οι γεωγράφοι όταν το ακούν υπομειδιούν αυτάρεσκα. Η αλήθεια είναι ότι τα παραπάνω γράφτηκαν –ως αστείο– από έναν καθηγητή γεωγραφίας και συνεπώς ποτέ δεν ειπώθηκαν από τον ίδιο τον Einstein. Όμως, γεωγράφοι, μην απογοητεύεστε. Το παρακάτω –που όντως είπε ο Einstein– ίσως συνιστά μεγαλύτερη κολακεία για τη Γεωγραφία: Ένας άνθρωπος αποτελεί ένα τμήμα ενός συνόλου, που ονομάζεται από εμάς «σύμπαν», ένα τμήμα το οποίο περιορίζεται στο χώρο και το χρόνο. Βιώνει τον εαυτό του, τις σκέψεις και τα συναισθήματά του ως κάτι διαφορετικό από το υπόλοιπο σύμπαν, βιώνει μια συνειδησιακή πλάνη. Αυτή η ψευδαίσθηση είναι ένα είδος φυλακής για εμάς, μας περιορίζει στις προσωπικές μας επιθυμίες και στην αγάπη για τα κοντινά μας άτομα. Το καθήκον μας πρέπει να είναι να απελευθερώσουμε τους εαυτούς μας από αυτή τη φυλακή διευρύνοντας τον κύκλο της γνώσης και της συμπόνιας μας έτσι ώστε να αγκαλιάσει όλα τα πλάσματα και το σύνολο της φύσης. Σήμερα, 11 χρόνια μετά από τη μέρα που η Συντακτική Επιτροπή και οι συνεργάτες της πέτυχαν, με πολύ προσπάθεια, την έκδοση του περιοδικού Γεωγραφίες, νομίζω ότι το περιοδικό βοηθά στην Ελλάδα να διευρύνουμε τον κύκλο της γνώσης και της συμπόνιας μας για τον άνθρωπο και το περιβάλλον πάνω στη γη. Και αυτό, πράγματι, είναι ένα έργο ιδιαίτερα δύσκολο και απαιτητικό. Ξεκινώντας να γράφω αυτές τις αράδες είχα στο μυαλό μου διάφορες σκέψεις και προτάσεις για τις Γεωγραφίες. Βάζοντας τις σε μια σειρά καταλήγω αυθόρμητα στο ότι αυτό που μου αρέσει περισσότερο είναι η ποικιλομορφία της θεματολογίας, αυτό που θέλω να βλέπω πιο συχνά είναι επιστημονικά άρθρα με σύνθετη γεωγραφική οπτική και αυτό που θα ήθελα να προστεθεί στα μελλοντικά τεύχη είναι μια σελίδα με αναφορά σε έναν κομβικό όρο ή έννοια της Γεωγραφίας. Να αναλαμβάνει κάποιος/α κάθε φορά να αναλύει έναν γεωγραφικό όρο από τα διαφορετικά πεδία της γεωγραφίας με σκοπό την κατάκτηση ενός κοινού λόγου αλλά και ως αφορμή για γόνιμες αντιπαραθέσεις.

002:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 15

ΒΥΡΩΝΑΣ ΝΑΚΟΣ

Ε

Π

Ι

Σ

Τ

Η

Μ

Ο

Ν

Ι

Κ

Α

Α

Ρ

Θ

Ρ

15

Α

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΟΛΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΤΗΚΑΝ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ Βύρωνας Νάκος1

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εργασία παρουσιάζονται τα προβολικά συστήματα που εφαρμόστηκαν στον ελληνικό χώρο για τη δημιουργία χαρτογραφικής υποδομής από την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα. Η στόχευση της εργασίας είναι διπλή. Πρώτον, επιχειρείται η σκιαγράφηση των χαρακτηριστικών των προβολικών συστημάτων, ως συνιστώσες των κρατικών συστημάτων γεωγραφικής αναφοράς που θεσμοθετήθηκαν και εφαρμόστηκαν. Δεύτερον, διερευνώνται κρίσιμα ερωτήματα αναφορικά με την επιλογή συγκεκριμένων χαρακτηριστικών των εν λόγω προβολικών συστημάτων και παράλληλα επιχειρείται η ερμηνεία τους σε σχέση με τις τεχνολογικές εξελίξεις της υπό μελέτη περιόδου.

A Review of map projection systems applied in Greece from the establishment of the Greek state until today Byron Nakos ABSTRACT The paper is reviewing the map projection systems applied in Greece for the creation of the cartographic infrastructure from the establishment of the independent Greek state until today. The aim of the study is twofold. First, it attempts to outline the characteristics of map projection systems in relation to the state geographic reference systems established and used. Second, it investigates critical questions that led to the selection of specific map projection systems parameters. Finally, several key parameters of the applied map projection systems are discussed in regard to the technological achievements and developments of the given period.

Εισαγωγή Αντικείμενο της εργασίας είναι μια συνοπτική ιστοριογραφική επισκόπηση της χαρτογραφικής διάστασης των γεωδαιτικών και χαρτογραφικών εργασιών που εκπονήθηκαν στη χώρα από τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους μέχρι σήμερα. Σε ένα πρώτο επίπεδο (ενότητα 2) η εργασία εστιάζει στο έργο της Γαλλικής Αποστολής την περίοδο 18281833, προϊόν της οποίας ήταν η δημιουργία ενός δικτύου τριγωνομετρικών σημείων για το σύνολο της επικράτειας και η συνακόλουθη παραγωγή της αρχικής χαρτογραφικής υποδομής με χάρτες μεσαίων κλιμάκων. Στην ενότητα 3, παρουσιάζεται η πορεία υλοποίησης του πρώτου επίσημου κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς στο τέλος του 19ου αιώνα και η σταδιακή δημιουργία ολοκληρωμένης σειράς τοπογραφικών χαρτών με τη συνδρομή αυστριακών μηχανικών-αξιωματικών. Οι οργανωμένες προσπάθειες του τέλους του 19ου αιώνα, σε συνάφεια με την ανάγκη υιοθέτησης ενός συστήματος υψηλότερης ακρίβειας, οδήγησαν τη δεκαετία του 1920 στην καθιέρωση του προβολικού συστήματος Hatt, το οποίο εξυπηρέτησε τις στρατιωτικές χαρτογραφικές ανάγκες της χώρας, ιδιαίτερα

1. Σχολή Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο,,bnakos@central.ntua.gr

002:Layout 1

16

10/3/12

1:55 PM

Page 16

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

όμως τις πολιτικές για μια μεγάλη χρονική περίοδο (ενότητα 3). Το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου σηματοδότησε την επιτακτική ανάγκη συμβατότητας των στρατιωτικών χαρτογραφικών προϊόντων με τα αντίστοιχα των συμμαχικών δυνάμεων, γεγονός που οδήγησε στην υιοθέτηση του συστήματος της Παγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής των 6˚, το οποίο και εξετάζεται στην ενότητα 4. Εν τω μεταξύ, οι διαφοροποιημένες και ποικίλες χαρτογραφικές ανάγκες της χώρας για πολιτική χρήση το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα κατέδειξαν φανερά την αναγκαιότητα απάλειψης ορισμένων καίριων μειονεκτημάτων του προβολικού συστήματος Hatt και το σχεδιασμό ενός νέου συστήματος – σύστημα Εγκάρσιας Μερκατορικής Προβολής των 3˚ (ενότητα 5). Τέλος, στην ενότητα 6 παρουσιάζεται συνοπτικά το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς του 1987, που αποτελεί εφεξής το θεσμοθετημένο κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς, η καθιέρωση του οποίου κρίθηκε απαραίτητη προκειμένου να εναρμονιστούν οι χωρικές υποδομές της χώρας με τις τεχνολογικές εξελίξεις.

Η πρόδρομη περίοδος Η διαμόρφωση και η διαχείριση του γεωγραφικού χώρου ως οργανικό μέρος της συγκρότησης του νεοσύστατου Ελληνικού Βασιλείου προϋπέθετε τη μέτρησή του. Η έλλειψη όμως απαραίτητης θεσμικής υποδομής και τεχνογνωσίας καθιστούσαν το εγχείρημα αυτό εξαιρετικά δύσκολο. Ως εκ τούτου, την υλοποίηση του έργου ανέλαβε η Γαλλική Αποστολή, η οποία και ανέπτυξε τη δραστηριότητά της στην Πελοπόννησο την περίοδο 1828-33 υπό την εποπτεία του στρατηγού Nicolas Joseph Maison. Στο πλαίσιο των ευρύτερων επιστημονικών εργασιών της Αποστολής, και ιδιαίτερα στη δημιουργία χαρτογραφικής υποδομής, εντάσσεται το έργο μιας ομάδας γεωγράφων-στρατιωτικών. Η διεύθυνση της ομάδας ανατέθηκε στους λοχαγούς Peytier και Servier και στον υπολοχαγό Puillon de Boblaye. Πράγματι, το Μάρτιο του 1829 ξεκίνησαν οι εργασίες τριγωνισμού με γωνιομετρικές παρατηρήσεις και μέτρηση της βάσης Τύρινθα-Αρία, στην πεδιάδα του Άργους, μήκους 3.501,0318 μέτρων. Οι μετρήσεις συνοδεύτηκαν από αβεβαιότητα της τάξης 1/15.000 (Peytier κ.ά. 1833). Ως αφετηρία του δικτύου ορίστηκε η κορυφή της Τύρινθας, στην οποία πραγματοποιήθηκαν αστρονομικές παρατηρήσεις που συνδέθηκαν διαμέσου των νήσων Κέας και Αίγινας με προγενέστερες αστρονομικές παρατηρήσεις στη νήσο Μήλο που είχε εκπονήσει ο πλοίαρχος Gauttier για τον προσδιορισμό του γεωγραφικού μήκους (Peytier κ.ά. 1833). Το τριγωνομετρικό δίκτυο περιλαμβάνει περισσότερα από 1.000 τριγωνομετρικά σημεία, οι γεωγραφικές συντεταγμένες των οποίων προσδιορίστηκαν με αβεβαιότητα 0˝,2 (Peytier κ.ά. 1833). Παράλληλα, μια ομάδα εννέα αξιωματικών υπό τη διεύθυνση του ταγματάρχη Bartélemy εκπόνησε εργασίες χαρτογραφικής αποτύπωσης (Κατσιμήδης 1907). Τα αποτελέσματα των εργασιών της Γαλλικής Αποστολής εκδόθηκαν το 1832 σε μια σειρά έξι φύλλων χάρτη κλίμακας 1:200.000, που απεικονίζουν την περιοχή της Πελοποννήσου, το νότιο τμήμα της Στερεάς Ελλάδας και τα γύρω νησιά (Εικόνα 1). Οι χάρτες συντάχθηκαν σε προβολή Flamsteed με αναγωγή στον παράλληλο των 37° 50΄ (βόρεια) και στο μεσημβρινό των 21° ανατολικά του Αστεροσκοπείου του Παρισιού (Ματθαιόπουλος 1898).

002:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 17

ΒΥΡΩΝΑΣ ΝΑΚΟΣ

Εικόνα 1. Χάρτης της Γαλλικής Αποστολής. Πηγή: http://upload.wikimedia.org/ wikipedia/commons/5/56/P%C3%A9loponn%C3%A8seBlοuet.jpg

Την περίοδο 1833-35, οι εργασίες της ομάδας των γεωγράφων-στρατιωτικών της Γαλλικής Αποστολής επεκτάθηκαν στην Εύβοια, Αττική, Βοιωτία και Φωκίδα, εντάσσοντας περίπου 600 νέα τριγωνομετρικά σημεία στο δίκτυο της χώρας (Peytier 1836, 1837). Εν τω μεταξύ, οι νέες μετρήσεις οδήγησαν στην έκδοση, το 1852, του «Χάρτη της Ελλάδος», που απεικονίζει το Eλληνικό Bασίλειο σε είκοσι φύλλα κλίμακας 1:200.000 (Κατσιμήδης 1907). Με την προσάρτηση των εδαφών της Θεσσαλίας το 1881, η σειρά αυτή των χαρτών αναθεωρήθηκε από το χαρτογράφο Heinrich Keipert, συμπληρώθηκε με νέες χαρτογραφήσεις και εκδόθηκε από το Στρατιωτικό Γεωγραφικό Ινστιτούτο της Βιέννης. Η έκδοση αποτελείται από έντεκα φύλλα κλίμακας 1:300.000 με τίτλο «Γενικός Χάρτης του Βασιλείου της Ελλάδος». Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν ανάλογες γεωδαιτικές και χαρτογραφικές εργασίες, μεγαλύτερης όμως κλίμακας, στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας. Το 1875, για τις ανάγκες της Αρχαιολογικής Σχολής, στελέχη του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου υπό τη διεύθυνση του λοχαγού Kaupert και του υπολοχαγού Alten, ίδρυσαν ένα πυκνό τριγωνομετρικό δίκτυο –τριάντα σημείων– στο λεκανοπέδιο της Αθήνας. Η κλίμακα του συγκεκριμένου δικτύου προσδιορίστηκε από βάση μήκους 605,905 μέτρων κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής Αθήνας-Πειραιά (Κατσιμήδης 1907). Τα αποτελέσματα των εργασιών τους δημοσιοποιήθηκαν το 1878, με τίτλο «Άτλας των Αθηνών», σε σειρά χαρτών δώδεκα φύλλων κλίμακας 1:25.000. Η εργασία αυτή μεταγενέστερα επεκτάθηκε κα-

17

002:Layout 1

18

10/3/12

1:55 PM

Page 18

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

2 Ο Heinrich Hartl γεννήθηκε το 1840 στο Brünn της Αυστρίας. Από το 1859, ως στέλεχος του Στρατιωτικού Γεωγραφικού Ινστιτούτου της Αυστρίας, συμμετείχε σε επιστημονική επιτροπή στην Τουρκία (1873-75), και την περίοδο 1889-97 ηγήθηκε του Γεωδαιτικού Αποσπάσματος στην Ελλάδα και της ίδρυσης του κρατικού τριγωνομετρικού δικτύου. Το 1899 εκλέχθηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Απεβίωσε στη Βιέννη το 1903 (Πηγή: Ανώνυμος 1903).

3 Ο Κωνσταντίνος Νίδερ (1865-1942) ήταν γιος του βαυαρού στρατιωτικού γιατρού Φραγκίσκου Ξαβιέ Νίδερ που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα με την άφιξη του βασιλιά Όθωνα. Με την αποφοίτησή του από την Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων (1887) υπηρέτησε στη Γεωδαιτική Αποστολή για διάστημα οκτώ ετών. Ως υποστράτηγος του ελληνικού στρατού και υποστηρικτής του βασιλιά Κωνσταντίνου έλαβε μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Διετέλεσε υφυπουργός Στρατιωτικών το 1925 (Πηγή: http://en. wikipedia.org/wiki/Konstantinos_ Nider).

λύπτοντας ολόκληρη την Αττική και εκδόθηκε με τίτλο «Χάρται της Αττικής» σε είκοσι έξι φύλλα κλίμακας 1:25.000 και ισοδιάσταση είκοσι μέτρα (Κατσιμήδης 1907). Συνοψίζοντας, μπορούμε να επισημάνουμε ότι οι γεωδαιτικές και χαρτογραφικές εργασίες της πρόδρομης αυτής περιόδου μέχρι τη δεκαετία του 1880 δεν συνοδεύονται από ικανοποιητική ακρίβεια και ποιότητα σε σχέση με τις τεχνολογικές δυνατότητες της περιόδου (Ματθαιόπουλος 1898, Κοντόσταυλος 1906). Ως εκ τούτου, τα παράγωγα χαρτογραφικά προϊόντα δεν ήταν ικανά να καλύψουν τις άμεσες ανάγκες για τη δημιουργία σύγχρονων έργων υποδομής. Επιπρόσθετα, αξίζει να σημειωθεί ότι το έργο της Γαλλικής Αποστολής προσανατολίστηκε στη δημιουργία ενός τριγωνομετρικού δικτύου που εκτείνονταν στο σύνολο της χώρας χωρίς, όμως, παράλληλα να προχωρά στη θεσμοθέτηση ενός επίσημου κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς και, κατ’ επέκταση, στη δημιουργία ενός κρατικού προβολικού συστήματος.

Το πρώτο κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς Το 1889 ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού και εκδυτικισμού του ελληνικού κράτους, συγκροτεί το Γεωδαιτικό Απόσπασμα με στόχο τη σύνταξη βασικού τοπογραφικού και κτηματικού χάρτη. Το Απόσπασμα στελεχώθηκε από αυστριακούς και έλληνες μηχανικούς-αξιωματικούς και η διεύθυνση των εργασιών ανατέθηκε στον αντισυνταγματάρχη Heinrich Hartl2 (Εικόνα 2). Συγκεκριμένα, στη σύνθεσή του συμμετείχαν ο λοχαγός Lehrl, ο υποπλοίαρχος Lohr και οι έλληνες αξιωματικοί Ε. Μεσσαλάς, Κ. Κωνσταντινόπουλος και Κ. Νίδερ3. Οι εργασίες δημιουργίας ενός νέου τριγωνομετρικού δικτύου για τη χώρα ξεκίνησαν τον Οκτώβριο του ίδιου έτους με τη μέτρηση της βάσης Κασκαδάμι-Μεγάλο Κατερίνι, στο Θριάσιο πεδίο, μήκους 4.924,61 μέτρων με αβεβαιότητα ±2,88 χιλιοστά ή 1/153.000 (Hartl 1890· 1901, Ματθαιόπουλος 1898, Κοντόσταυλος 1906, Κατσιμήδης 1907). Κατά την περίοδο 1890-96 εκτελέστηκαν οι εργασίες τριγωνισμού (1ης, 2ης, 3ης και 4ης τάξης) σε ολόκληρη την έκταση της χώρας, ενώ παράλληλα ιδρύθηκε το Τοπογραφικό Τμήμα με αρμοδιότητα την τοπογραφική αποτύπωση και τη σύνταξη, στη συνέχεια, τοπογραφικού χάρτη. Το Φεβρουάριο του 1897 οι εργασίες του Γεωδαιτικού Αποσπάσματος διακόπηκαν και ο αντισυνταγματάρχης Hartl επέστρεψε στη Βιέννη.

Ίδρυση κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς

Εικόνα 2. Ο αντισυνταγματάρχης Heinrich Hartl. Πηγή: http://web.gys.gr/portal/ page?_ pageid=33,36335 & dadportal&schema=PORTAL

Η σημαντικότερη συνεισφορά του αντισυνταγματάρχη Heinrich Hartl στο πλαίσιο της δραστηριότητάς του στο Γεωδαιτικό Απόσπασμα ήταν η ίδρυση του επίσημου κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς. Ο Hartl όρισε ως αφετηρία του συστήματος το Αστεροσκοπείο των Αθηνών (λόφος των Νυμφών) (Εικόνα 3). Τον Ιούνιο του 1890 πραγματοποίησε αστρονομικές παρατηρήσεις για τη μέτρηση της ζενίθιας απόστασης του Πολικού αστέρα (252 μετρήσεις) και του αζιμουθίου της Πάρνηθας ως προς τον Πολικό αστέρα (72 μετρήσεις), επιτυγχάνοντας υψηλά επίπεδα ακρίβειας για τα δεδομένα της εποχής (Hartl 1890, Ματθαι-

002:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 19

ΒΥΡΩΝΑΣ ΝΑΚΟΣ

όπουλος 1898). Οι γεωγραφικές συντεταγμένες όλων των τριγωνομετρικών σημείων του δικτύου της χώρας υπολογίστηκαν με αναφορά το μεσημβρινό που διέρχεται από το Αστεροσκοπείο των Αθηνών (Εικόνα 4), εφαρμόζοντας τις παραμέτρους του ελλειψοειδούς Bessel 1841 (Hartl 1890, Börsch 1885). Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητη μια μικρή παρένθεση. Για τον καθορισμό ενός συστήματος αναφοράς απαιτούνται απαρέγκλιτα: Πρώτον, η επιλογή μιας μαθηματικής επιφάνειας, προσανατολισμένης στο χώρο με τη βοήθεια

Εικόνα 3. Το Αστεροσκοπείο Αθηνών στο λόφο των Νυμφών. Πηγή: Eginitis & Lampadarios 1924

Εικόνα 4. Το βάθρο που διέρχεται ο μηδενικός μεσημβρινός. Πηγή: Eginitis & Lampadarios 1924

αστρονομικών παρατηρήσεων, με την οποία προσομοιώνεται η επιφάνεια της Γης (ελλειψοειδές εκ περιστροφής). Δεύτερον, η επιλογή ενός προβολικού συστήματος, με τη βοήθεια του οποίου απεικονίζεται η επιφάνεια του ελλειψοειδούς στο επίπεδο. Επομένως, υπό το πρίσμα των παραπάνω, είναι προφανές ότι μια από τις κρίσιμες επιλογές του Hartl αποτελούσε η υιοθέτηση ενός κατάλληλου-σύγχρονου ελλειψοειδούς εκ περιστροφής. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι, την περίοδο εκείνη, μεταξύ των πολλών ελλειψοειδών, εκείνα των γερμανών Carl Friedrich Gauss και Friedrich Wilhelm Bessel ήταν τα μόνα τα οποία, για τον προσδιορισμό του σχήματος και του μεγέθους της Γης, λάμβαναν υπόψη τους όχι μόνο γεωμετρικά στοιχεία αλλά και φυσικά μεγέθη, δηλαδή την επίδραση του γήινου πεδίου βαρύτητας (Torge 2005). Ο Hartl επέλεξε ως κρατικό σύστημα αναφοράς ένα σύστημα το οποίο εφαρμόζεται στο ελλειψοειδές Bessel 1841, υπό την έννοια ότι ήταν το πλέον κατάλληλο για τοπογραφικές χαρτογραφήσεις εθνικής κλίμακας και είχε ευρεία εφαρμογή σε πολλές κεντροευρωπαϊκές χώρες. Ως προβολικό σύστημα των συντεταγμένων του χώρου, εκφρασμένων σε κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς και κατ’ επέκταση για τη σύνταξη των βασικών τοπογραφικών χαρτών, ο Hartl σχεδίασε ένα σύστημα πολυκεντρικής (ή πολυεδρικής) προβολής που βασίστηκε στην προβολή του Soldner (Hartl 1890, Σπηλιωτόπουλος 1939β). Ο Johann Georgvon Soldner ανέπτυξε τις σχέσεις εφαρ-

19

002:Layout 1

20

10/3/12

1:55 PM

Page 20

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

4 Η μετροτράπεζα είναι ένα γεωδαιτικό όργανο, ένα εύχρηστο μέσο χαρτογραφικής αποτύπωσης, η χρήση του οποίου χρονολογείται από τον 16ο αιώνα (Κατσιμήδης 1907), δεδομένου ότι ο χάρτης παράγεται ταυτόχρονα με τις μετρήσεις στο πεδίο. Ο χρήστης του έχει τη δυνατότητα να αποτυπώνει με μεγάλη ταχύτητα, καθώς δεν απαιτούνται υπολογισμοί και καταγραφή των μετρήσεων, να ελέγχει εύκολα τα σφάλματα των παρατηρήσεων στο πεδίο και να εξασφαλίζει αποτελέσματα ακρίβειας του επιπέδου των γραφικών μεθόδων. Οι μηχανικοί αξιωματικοί της Γεωδαιτικής Αποστολής χρησιμοποίησαν για την εκπόνηση των χαρτογραφικών αποτυπώσεων υψηλής ποιότητας μετροτράπεζες Ρ. & Α. Rost, αυστριακής τεχνογνωσίας (Κατσιμήδης 1907).

μογής της εγκάρσιας κυλινδρικής ισαπέχουσας προβολής του César Franҫois Cassinide Thury από το ελλειψοειδές στο επίπεδο (Soldner 1810). Η υλοποίηση του προβολικού συστήματος προϋποθέτει: Πρώτον, τη διαίρεση της έκτασης της χώρας σε σφαιροειδή τραπέζια (τοπογραφικά φύλλα), διαστάσεων 6΄x6΄ (κατά μεσημβρινό και παράλληλο) και, δεύτερον, το κέντρο των φύλλων να ορίζεται ως αφετηρία του τοπικού συστήματος συντεταγμένων, ταυτίζοντας τον άξονα y με το μεσημβρινό που διέρχεται από το κέντρο (Hartl 1890). Η διανομή των σφαιροειδών τραπεζίων στο χώρο σχηματίζεται ως προς το μηδενικό μεσημβρινό που διέρχεται από το Αστεροσκοπείο των Αθηνών και τον Ισημερινό (Κοντόσταυλος 1906, Κατσιμήδης 1907). Η συγκεκριμένη προβολή ορίζεται ώστε κάθε σημείο του σφαιροειδούς τραπεζίου του ελλειψοειδούς να προβάλλεται στο επίπεδο με τρόπο που η τετμημένη του x να ταυτίζεται με το μήκος της γεωδαισιακής γραμμής της προβολής του σημείου προς το μεσημβρινό που διέρχεται από το κέντρο, ενώ η τεταγμένη y να ταυτίζεται με το μήκος του τόξου μεσημβρινού από το κέντρο μέχρι το ίχνος της προβολής (Hammer 1898, Zöppritz 1912). Είναι σαφές ότι ο καθορισμός πολυάριθμων τοπογραφικών φύλλων, λόγω της περιορισμένης έκτασης που αντιπροσωπεύουν, εξασφαλίζει το μοναδικό πλεονέκτημα –παρά το γεγονός ότι η προβολή δεν είναι ούτε σύμμορφη αλλά ούτε και ισοδύναμη– των μικρών παραμορφώσεων σε ολόκληρη την έκταση του σφαιροειδούς τραπεζίου που είναι σαφώς μικρότερες από το επίπεδο της γραφικής ακρίβειας, καθιστώντας το προβολικό σύστημα πλήρως εναρμονισμένο με τη χρήση του γεωδαιτικού οργάνου της μετροτράπεζας,4 ενός οργάνου μέτρησης και ταυτόχρονα χαρτογραφικής απόδοσης που επικρατούσε τεχνολογικά εκείνη την περίοδο. Σε κάθε τοπογραφικό φύλλο (Εικόνα 5) απεικονίζεται έκταση διαστάσεων περίπου 11 χιλιόμετρων κατά τη διεύθυνση του μεσημβρινού και 9 χιλιόμετρα κατά τη διεύθυνση του παράλληλου. Οι διαστάσεις αυτές για ένα χάρτη κλίμακας 1:20.000 μεταφράζονται σε 55x45 εκατοστά. Με δεδομένη την έκταση της χώρας την εποχή εκείνη, το σύνολο της επικράτειας αποτυπωνόταν σε 600 περίπου τοπογραφικά φύλλα άρα και ανεξάρτητα τοπικά συστήματα συντεταγμένων (Κατσιμήδης 1907). Εικοσιτέσσερα τοπογραφικά φύλλα, τέσσερα κατά τη διεύθυνση του μεσημβρινού και έξι κατά τη διεύθυνση του παράλληλου, συνενώνονται για να συνθέσουν το βασικό τοπογραφικό χάρτη κλίμακας 1:100.000 με διαστάσεις 44x53 εκατοστά (Κοντόσταυλος 1906).

Το προβολικό σύστημα Hatt Οι σχέσεις υπολογισμού των τοπικών συντεταγμένων του συστήματος της πολυκεντρικής προβολής του Soldner παρείχαν ικανοποιητική ακρίβεια εφαρμογής για μια περιορισμένη έκταση που αντιπροσωπεύει ένα σφαιροειδές τραπέζιο διαστάσεων 18΄x18΄ (Σπηλιωτόπουλος 1939β). Το γεγονός αυτό καθιστούσε δυσχερή την αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων που αφορούν ευρύτερες περιοχές της τυπικής διανομής του υφιστάμενου προβολικού συστήματος. Για το λόγο αυτό, το προβολικό σύστημα της πολυκεντρικής προβολής Soldner αντικαταστάθηκε από την πλάγια αζιμουθιακή ισαπέχουσα προβολή του ελλειψοειδούς στο

002:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 21

ΒΥΡΩΝΑΣ ΝΑΚΟΣ

Εικόνα 5. Τοπογραφικό φύλλο κλίμακας 1:20.000 διαστάσεων 6΄x6΄. Πηγή: http:// www.socialhistory-of-modern-athens.gr/v2/index.php?οption=com_content& view=article&id= 47&Itemid=53

επίπεδο που ανέπτυξε ο Philippe Hatt (1886), η οποία παρείχε μεγαλύτερα επίπεδα ακρίβειας στην εφαρμογή της. Η προβολή αυτή βασίζεται στην ορθή επίπεδη (αζιμουθιακή) ισαπέχουσα προβολή του Guillaume Postel (Μπαντέκας 1963, Snyder 1993). Με την προβολή του Hatt, η επιφάνεια ενός ελλειψοειδούς εκ περιστροφής απεικονίζεται σε επίπεδο (φύλλο χάρτη) που εφάπτεται σε αυτήν σε σημείο που ονομάζεται κέντρο φύλλου. Η απεικόνιση ορίζεται με τρόπο ώστε για κάθε σημείο του χώρου η απόσταση ως προς το κέντρο φύλλου και η γωνία διεύθυνσης στο επίπεδο της προβολής να ταυτίζονται με το μήκος και το αζιμούθιο της γεωδαισιακής γραμμής στην επιφάνεια του ελλειψοειδούς (Hatt 1886, Σπηλιωτόπουλος 1939α, Μπαντέκας 1963). Βασική, επομένως, ιδιότητα που χαρακτηρίζει την προ-

21

002:Layout 1

22

10/3/12

1:55 PM

Page 22

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

5 O Philippe Hatt γεννήθηκε στο Στρασβούργο το 1840. Το 1859 εισήχθηκε στην École Polytechnique και, μετά από την αποφοίτησή του, υπηρέτησε στο Σώμα των Υδρογράφων Μηχανικών της Γαλλίας. Από το 1897 διετέλεσε μέλος της Académie des Sciences, και την περίοδο 1912-15 ήταν μέλος του Bureau des longitudes. Απεβίωσε το 1915 (Πηγή: Renaud 1915, 1917).

Εικόνα 6. Ο Γάλλος υδρογράφος μηχανικός Philippe Hatt. Πηγή: Renaud 1917

Εικόνα 7. Το σχήμα διανομής του προβολικού συστήματος Hatt σε φύλλα χάρτη κλίμακας 1:100.000. Πηγή: Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού 1990

βολή είναι οι αποστάσεις όλων των σημείων του χώρου ως προς το κέντρο φύλλου να διατηρούνται αναλλοίωτες. Η προβολή του Hatt, όμως, δεν διατηρεί αναλλοίωτες τις γωνίες (συμμορφία) ή τα εμβαδά (ισοδυναμία) στοιχειωδών επιφανειών κατά την απεικόνισή τους στο επίπεδο (Βέης 1977, Νάκος 2006). Ο Hatt5 (Εικόνα 6) πρότεινε την υιοθέτηση της προβολής για υδρογραφικές αποτυπώσεις μικρών και μεσαίων εκτάσεων, γιατί ακριβώς συνοδεύονται από μικρές παραμορφώσεις, συμβιβαστές με το επίπεδο της γραφικής ακρίβειας (Hatt 1886). Άλλωστε, στο επιστημονικό του έργο μελέτησε σε βάθος τεχνικές επίλυσης γεωδαιτικών ζητημάτων και ειδικότερα προβλημάτων τριγωνισμού με τη βοήθεια γραφικών μεθόδων (Hatt 1883). Το προβολικό σύστημα Hatt εφαρμόστηκε και αυτό στο ελλειψοειδές Bessel 1841. Το σχήμα της διανομής (Εικόνα 7) της σειράς των βασικών τοπογραφικών χαρτών σε φύλλα χάρτη, συσχετίζεται άμεσα με το κρατικό σύστημα προβολικών συντεταγμένων. Η κλίμακα των χαρτών είναι 1:100.000 και απεικονίζει ένα σφαιροειδές τραπέζιο της επιφάνειας του ελλειψοειδούς διαστάσεων 30΄x30΄ στο επίπεδο του χάρτη. Αξίζει να σημειωθεί ότι κάθε φύλλο χάρτη αποτελεί ανεξάρτητο τοπικό προβολικό σύστημα συντεταγμένων με αφετηρία το κέντρο του και, ως εκ τούτου, στη χώρα αναπτύσσονται περίπου 130 διαφορετικά τοπικά συστήματα συντεταγμένων (Βέης 1977). Οι γεωγραφικές συντεταγμένες των κέντρων φύλλων είναι πολλαπλάσια ακέραιων μοιρών και 15΄ή 45΄. Στην

002:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 23

ΒΥΡΩΝΑΣ ΝΑΚΟΣ

έκταση κάθε φύλλου χάρτη εξασφαλίζεται μέγιστη παραμόρφωση των μηκών της τάξης των 5 ppm ή 1/200.000, δηλαδή παραμόρφωση 5 χιλιοστών σε απόσταση ενός χιλιομέτρου (Βέης 1977), και βέβαια πρόκειται για ακρίβεια που είναι πλήρως συμβατή με την εφαρμογή γραφικών μεθόδων στην επίλυση τοπογραφικών προβλημάτων. Μολονότι από τις αρχές του 20ού αιώνα οι γεωγραφικοί φορείς σε παγκόσμιο επίπεδο στρέφονται στην αξιοποίηση προβολικών συστημάτων σύμμορφων απεικονίσεων και ειδικότερα συστημάτων βασισμένων στην εγκάρσια μερκατορική προβολή (Hotine 1937, O’Keefe 1952), ωστόσο παραμένει αδιευκρίνιστο το ερώτημα: γιατί στην Ελλάδα επιλέχθηκε η εφαρμογή μιας μη σύμμορφης προβολής; Αδιευκρίνιστο επίσης παραμένει μέχρι σήμερα το ερώτημα πότε ακριβώς εφαρμόστηκε το προβολικό σύστημα Hatt. Ο συνταγματάρχης Γ. Σπηλιωτόπουλος προσδιορίζει την υιοθέτησή του κατά το έτος 1920, όπως προκύπτει από το παρακάτω παράθεμα: «Το σύστημα της αζιμουθιακής προβολής εισήχθη παρά τη Υπηρεσία από του έτους 1920 εφαρμοσθέν το πρώτον κατά την τοπογράφησιν της Μ. Ασίας και αντικαταστήσαν το μέχρι τότε εν χρήσει σύστημα πολυκεντρικής προβολής Soldner…» (Σπηλιωτόπουλος 1939β: 10). Όμως, σε έκθεση των δραστηριοτήτων της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας για το έτος 1921, ο διοικητής υποστράτηγος Α. Αναγνωστόπουλος ρητά αναφέρει: «Ως σύστημα προβολής του Χάρτου τούτου [εννοείται εδώ: ο Επιτελικός Χάρτης Μ. Ασίας κλίμακας 1:100.000] ελήφθη, το αυτό όπερ και δια την παλαιάν Ελλάδα, ήτοι το “Πολυκεντρικόν” ή “Πολυεδρικόν”. Κατά το σύστημα τούτο η χαρτογραφούμενη έκτασις διαιρείται δια μεσημβρινών και παραλλήλων εις σφαιροειδή τραπέζια. Έκαστον τοιούτον τραπέζιον έχον πλευράς 6 πρώτων λεπτών της Μοίρας, θεωρείται ταυτιζόμενον μετά του εφαπτόμενου αυτώ επιπέδου…» (Αναγνωστόπουλος 1922: 22). Επιπλέον, σε έκθεση της Ελληνικής Γεωδαιτικής Επιτροπής, η οποία υποβλήθηκε στη 2η Γενική Συνέλευση του Συνεδρίου της Διεθνούς Ένωσης Γεωδαισίας και Γεωφυσικής που διεξήχθη στην Ισπανία (Madrid) τον Οκτώβριο του 1924, με σαφήνεια διατυπώνεται ότι το επίσημο προβολικό σύστημα της χώρας βασίζεται στην προβολή Soldner (Eginitis και Lampadarios 1924). Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το προβολικό σύστημα Hatt θα πρέπει να εφαρμόστηκε στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, διάδοχο θεσμό της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας με Ν.Δ. του έτους 1926, περί το τέλος του πρώτου τετάρτου του 20ού αιώνα.

Το σύστημα της Παγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής των 6˚ Οι πρώτες σκέψεις για τη δημιουργία ενός παγκόσμιου προβολικού συστήματος διατυπώθηκαν στις εργασίες της 6ης Γενικής Συνέλευσης του Συνεδρίου της Διεθνούς Ένωσης Γεωδαισίας και Γεωφυσικής, που διεξήχθη στη Σκωτία (Eningburgh) το 1936. Το τέλος των εργασιών ανέδειξε το σαφή προσανατολισμό της παγκόσμιας κοινότητας των γεωδαιτών και γεωφυσικών: την εφαρμογή της εγκάρσιας μερκατορικής προβολής σε εξήντα διαδοχικές ζώνες πλάτους 6˚, ως προς το γεωγραφικό μήκος, προκειμένου να καλύπτεται ολόκληρη η επιφάνεια της Γης (Huntly 1937). Το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ενίσχυσε την ανάγκη δημιουργίας του παγκόσμιου προβολικού συστήματος για στρατιωτική χρήση. Η

23

002:Layout 1

24

10/3/12

1:55 PM

Page 24

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

6 Οι ζώνες της Παγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής των 6° εκτείνονται μέχρι το γεωγραφικό πλάτος των 84° στο βόρειο ημισφαίριο και αντίστοιχα μέχρι το γεωγραφικό πλάτος των 80° στο νότιο ημισφαίριο της Γης. Στις περιοχές γύρω από τον βόρειο και τον νότιο πόλο αναπτύσσεται ένα παγκόσμιο σύστημα βασισμένο στην πολική στερεογραφική προβολή που ονομάζεται σύστημα Παγκόσμιας Πολικής Στερεογραφικής.

7 Στην εγκάρσια μερκατορική προβολή ο κύλινδρος της αναπτυκτής επιφάνειας εφάπτεται στον κεντρικό μεσημβρινό. Το γεγονός αυτό έχει ως συνέπεια η κλίμακα γραμμικής παραμόρφωσης κατά μήκος του μεσημβρινού να είναι ίση με τη μονάδα, ενώ σε όλη την υπόλοιπη έκταση να είναι μεγαλύτερη από τη μονάδα. Επομένως, η εφαρμογή της απεικόνισης παρουσιάζει το μειονέκτημα τα μήκη να απεικονίζονται μεγαλύτερα από τα πραγματικά. Το μειονέκτημα αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί αν σμικρυνθεί η απεικόνιση κατά ένα συντελεστή κλίμακας μικρότερο της μονάδας, δηλαδή αν πολλαπλασιαστούν οι ορθογώνιες συντεταγμένες της με το συντελεστή κλίμακας. Τότε, επιτυγχάνεται μια ισοκατανομή της κλίμακας γραμμικής παραμόρφωσης στην έκταση της απεικόνισης γύρω από μια τιμή που είναι ίση με τη μονάδα.

θεσμοθέτηση του συστήματος της Παγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής των 6° ήταν άμεση· αρχικά υιοθετήθηκε από τις στρατιωτικές υπηρεσίες των ΗΠΑ (1947), ακολούθως από τον Οργανισμό Βορειοατλαντικού Συμφώνου και, κατ’ επέκταση, από τις στρατιωτικές υπηρεσίες των δυτικοευρωπαϊκών κρατών (O’Keefe 1952, Snyder 1987). Είναι γεγονός ότι το σύστημα αυτό βρήκε ευρεία εφαρμογή, σε σημείο που πολλά κράτη το υιοθέτησαν ως επίσημο προβολικό σύστημα ακόμα και για πολιτική χρήση. Το παγκόσμιο σύστημα στηρίζεται στην εγκάρσια μερκατορική προβολή. Η προβολή επινοήθηκε από τον Johann Heinrich Lambert (Εικόνα 8) ως μια από τις επτά νέες απεικονίσεις που εισήγαγε σε μια προσπάθεια διαμόρφωσης μιας γενικευμένης θεωρίας απεικόνισης της επιφάνειας της σφαίρας στο επίπεδο, διατηρώντας αναλλοίωτες είτε τις γωνίες είτε τα εμβαδά (Lambert 1772). Πέντε δεκαετίες αργότερα (1822), η ανακοίνωση του Carl Friedrich Gauss (Εικόνα 9), που παρουσιάστηκε με την ευκαιρία της βράβευσής του από τη Βασιλική Ακαδημία Επιστημών της Δανίας (Copenhagen), παρήγαγε αξιοσημείωτα αποτελέσματα. Πυρήνα της επιστημονικής εργασίας του Gauss αποτέλεσε η δημιουργία μιας γενικευμένης θεωρίας για τη σύμμορφη απεικόνιση μιας επιφάνειας σε οποιαδήποτε άλλη. Στο πλαίσιο αυτής της θεωρίας ανέπτυξε ως μερική περίπτωση τις αναλυτικές σχέσεις της εγκάρσιας μερκατορικής προβολής από τη σφαίρα στο επίπεδο χρησιμοποιώντας μιγαδικές συναρτήσεις (Schumacher 1825, Gauss 1847). Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο γερμανός καθηγητής Johann Heinrich Louis Krüger, αντλώντας από το έργο του Gauss, ανέπτυξε σε σειρές τις σχέσεις της εγκάρσιας μερκατορικής προβολής από το ελλειψοειδές στο επίπεδο (Krüger 1912)· η προβολή ονομάστηκε Gauss-Krüger και υιοθετήθηκε το 1927 ως το επίσημο προβολικό σύστημα της Γερμανίας (Thomas 1952). Στα μέσα του 20ού αιώνα, βρετανοί χαρτογράφοι μελέτησαν την ανάπτυξη σειρών προσδιορισμού των σχέσεων της εγκάρσιας μερκατορικής προβολής από το ελλειψοειδές στο επίπεδο, ώστε να εξασφαλίζεται μεγάλη ακρίβεια (Hotine 1946· 1947, Lee 1946, Redfearn 1948). Με την εγκάρσια μερκατορική προβολή, κάθε σημείο του γεωγραφικού χώρου απεικονίζεται στην επιφάνεια ενός κυλίνδρου που εφάπτεται εγκάρσια στο ελλειψοειδές κατά μήκος ενός μεσημβρινού (κεντρικός μεσημβρινός), και η οποία (επιφάνεια) αναπτύσσεται στο επίπεδο με τρόπο που να διατηρείται η ιδιότητα της συμμορφίας. Αρχικά το σύστημα της Παγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής εφαρμόστηκε στο Διεθνές Ελλειψοειδές (Hayford 1924) και τη δεκαετία του 1980 εφαρμόστηκε στο σύγχρονο ελλειψοειδές GRS-80 (Moritz 1988). Η επιφάνεια του ελλειψοειδούς χωρίζεται σε 60 ζώνες πλάτους 6° ως προς το γεωγραφικό μήκος, ξεκινώντας την αρίθμηση των ζωνών από το μεσημβρινό των 180° δυτικά του Αστεροσκοπείου του Greenwich. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται 60 τοπικά συστήματα συντεταγμένων που καλύπτουν ολόκληρη την επιφάνεια της Γης.6 Ως συντελεστής κλίμακας7 λήφθηκε η τιμή 0,9996 και στις τετμημένες x προστίθεται η σταθερά 500.000 ώστε να αποφεύγονται, στην έκταση κάθε ζώνης, οι αρνητικές τιμές. Έτσι, εξασφαλίζονται παραμορφώσεις μηκών μικρότερες από 1/2.500, δηλαδή παραμόρφωση σαράντα εκατοστών σε απόσταση ενός χιλιομέτρου (Snyder 1987). Λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιότητες της προβολής αλλά και τις υπόλοιπες παραμέτρους με τις οποίες θεσμοθετήθηκε το σύστημα της Πα-

002:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 25

ΒΥΡΩΝΑΣ ΝΑΚΟΣ

γκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής ικανοποιούνται τα κριτήρια (Richardus και Adler 1972): 1. Εξασφαλίζεται η ιδιότητα της συμμορφίας, ώστε να ελαχιστοποιούνται οι παραμορφώσεις των διευθύνσεων.

2. Ικανοποιείται η «συνέχεια» των απεικονιζόμενων περιοχών με τον ελάχιστο δυνατό αριθμό των ζωνών.

3. Η παραμόρφωση των αποστάσεων δεν υπερβαίνει μια καθορισμένη ανοχή.

4. Διαμορφώνεται ενιαίο σύστημα τοπικών συντεταγμένων για όλες τις ζώνες.

5. Οι σχέσεις μετασχηματισμού μεταξύ των ζωνών είναι ομοιόμορφες (θεωρώντας ένα συγκεκριμένο ελλειψοειδές αναφοράς).

6. Η σύγκλιση των μεσημβρινών στην έκταση της κάθε ζώνης δεν υπερβαίνει τις πέντε μοίρες. Στο πλαίσιο ένταξης της χώρας στον Οργανισμό Βορειοατλαντικού Συμφώνου με το πέρας του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, η Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού υιοθέτησε για τις στρατιωτικές της αποκλειστικά ανάγκες το σύστημα της Παγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής των 6°. Η έκταση της χώρας περιλαμβάνεται στην 34η και 35η ζώνη με κεντρικούς μεσημβρινούς, αντίστοιχα, τις 21° και 27° ανατολικά του Αστεροσκοπείου του Greenwich. Αξίζει να σημειωθεί ότι το σύνολο των τοπογραφικών χαρτών γενικής χρήσης της χώρας που χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα συντάχθηκε στην εγκάρσια μερκατορική προβολή, με απαλοιφή όμως της αναγραφής του χαρτογραφικού κανάβου της Παγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής για λόγους στρατιωτικού απορρήτου, ενώ το επίσημο προβολικό σύστημα της χώρας για πολιτική χρήση ήταν το σύστημα Hatt μέχρι το 1987.

Το σύστημα της Εγκάρσιας Μερκατορικής Προβολής των 3˚ Τη δεκαετία του 1960, ορισμένα από τα μειονεκτήματα του κρατικού προβολικού συστήματος Hatt καθιστούσαν πλέον προβληματική τη χρήση του για την κάλυψη των χαρτογραφικών αναγκών των πολιτικών υπηρεσιών της χώρας. Η αιχμή της κριτικής εστιάζονταν αφενός στο γεγονός ότι η προβολή δεν ήταν σύμμορφη, αφετέρου στην ύπαρξη περίπου 130 διαφορετικών τοπικών συστημάτων συντεταγμένων που δυσχέραιναν την αποτελεσματική διαχείριση ευρύτερων περιοχών. Επομένως, η ανάγκη αντικατάστασής του ήταν εμφανής. Το διάδοχο προβολικό σύστημα της Εγκάρσιας Μερκατορικής Προβολής των 3° (Αγατζά-Μπαλοδήμου 1973) αντικατέστησε την προβολή Hatt και υιοθετήθηκε τη δεκαετία του 1970, προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα δύο αυτά σημαντικά προβλήματα. Πράγματι, η νέα σύμμορφη προβολή, ως εγκάρσια μερκατορική προβολή, διαιρούσε την ελληνική επικράτεια σε τρεις ζώνες, πλάτους 3° ως προς το γεωγραφικό μήκος, με κεντρικούς μεσημβρινούς, αντίστοιχα, τις -3°, 0° και 3° ως προς το μεσημβρινό του Αστεροσκοπείου Αθηνών. Όπως είναι αναμενόμενο, για το σύνολο της χώρας αναπτύσσονται πλέον μόνον τρία τοπικά συστήματα συντεταγμένων αντί 130. Για την αποφυγή αρνητικών τιμών στις τετμημένες x προστίθεται η σταθερά 200.000, ενώ για τις τεταγμένες y ως αφετηρία ορίζεται η τεταγμένη σε γεωγρα-

Εικόνα 8. Ο μαθηματικός και χαρτογράφος Johann Heinrich Lambert. Πηγή: http:// upload.wikimedia.org/ wikipedia/ en/9/9b/JHLambert.jpg

Εικόνα 9. O μαθηματικός και γεωδαίτης Carl Friedrich Gauss. Πηγή: http://en. wikipedia. org/wiki/File: Carl_ Friedrich_Gauss.jpg

25

002:Layout 1

26

10/3/12

1:55 PM

Page 26

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

φικό πλάτος 34°, ώστε να προκύπτουν τιμές με εξαψήφιο ακέραιο μέρος. Ορίζοντας ως συντελεστή κλίμακας την τιμή 0,9994, εξασφαλίζεται παραμόρφωση μηκών μικρότερη από 1/10.000, δηλαδή παραμόρφωση δέκα εκατοστών σε απόσταση ενός χιλιομέτρου για ολόκληρη την έκταση κάθε ζώνης. Οι υπόλοιπες παράμετροι σχετικά με το κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς παρέμειναν ως είχαν. Για παράδειγμα, οι πίνακες υπολογισμού των συντεταγμένων προσδιορίστηκαν εφαρμόζοντας το υφιστάμενο ελλειψοειδές Bessel 1841. Τέλος, προσδιορίστηκαν κατάλληλες σχέσεις και οι αντίστοιχοι πίνακες για την απευθείας μετατροπή των συντεταγμένων του προβολικού συστήματος Hatt στο σύστημα της Εγκάρσιας Μερκατορικής Προβολής 3° (Αγατζά-Μπαλοδήμου 1973). Το προβολικό αυτό σύστημα υιοθετήθηκε από το Υπουργείο Δημοσίων Έργων και μια δεκαετία αργότερα (1983) εφαρμόστηκε στην Επιχείρηση Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης, όπου συντάχθηκαν φωτογραμμετρικά διαγράμματα των οικισμών της χώρας σε κλίμακες 1:1.000 (αστικές περιοχές) και 1:5.000 (ημιαστικές περιοχές).

Η Εγκάρσια Μερκατορική Προβολή του Ελληνικού Γεωδαιτικού Συστήματος Αναφοράς του 1987 Η εξέλιξη της τεχνολογίας στα τέλη του 20ού αιώνα –γεωδαιτικά όργανα που παρείχαν μετρήσεις υψηλής ακρίβειας, διάχυση της χρήσης των ηλεκτρονικών υπολογιστών, ανάπτυξη του Παγκόσμιου Συστήματος Εντοπισμού που αξιοποιούσε την τεχνολογία των τεχνητών δορυφόρων– καθιστούσε το υφιστάμενο κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς για πολιτική χρήση αδύναμο να ανταποκριθεί στα επίπεδα της ακρίβειας που απαιτούνταν. Ήταν πλέον επιτακτική η ανάγκη άμεσης εκπόνησης προγραμμάτων κτηματογράφησης και χαρτογράφησης, προκειμένου να δημιουργηθεί η απαραίτητη υποδομή για την ανάπτυξη της χώρας. Είναι προφανές ότι το όλο εγχείρημα προϋπέθετε τη δημιουργία ενός σύγχρονου κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς –βασισμένου στις καινοτόμες εξελίξεις της τεχνολογίας– που θα εξασφάλιζε υψηλά επίπεδα ακρίβειας και ποιότητας. Υπό το πρίσμα αυτό, η δημιουργία του νέου συστήματος αναφοράς είναι γεγονός. Πράγματι, το 1987 δημιουργείται το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς του 1987 (Βέης 1987), στη βάση επίγειων και δορυφορικών μετρήσεων. Χαρακτηριστικά, τα δεδομένα για την πρώτη κατηγορία μετρήσεων προήλθαν από τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, ενώ για τη δεύτερη, από το Κέντρο Δορυφόρων Διονύσου του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, θέση που εξάλλου αποτελεί και την αφετηρία του συστήματος αναφοράς (Εικόνα 10). Τη θεσμοθέτηση του νέου συστήματος αναφοράς ανέλαβε ο Οργανισμός Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων της Ελλάδος, φορέας που τελούσε υπό την εποπτεία του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Η επιλογή των χαρτογραφικών συνιστωσών του νέου συστήματος αναφοράς αποτελεί ένα κρίσιμο ζήτημα. Το σύστημα στηρίχθηκε στο γεωκεντρικό ελλειψοειδές GRS-80, ο προσανατολισμός του οποίου προσαρμόστηκε στο γεωειδές του ελληνικού χώρου με τη βοήθεια δορυφορικών παρατηρήσεων (Βέης 1987). Αναφορικά με το προβολικό σύστημα επιλέχθηκε η επικρατούσα διεθνώς

002:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 27

ΒΥΡΩΝΑΣ ΝΑΚΟΣ

Εικόνα 10. Το βάθρο, στο Κέντρο Δορυφόρων Διονύσου του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, αφετηρία του Ελληνικού Γεωδαιτικού Συστήματος Αναφοράς του 1987. Πηγή: http://portal.survey.ntua.gr/main/labs/hgeod/DSO/DSOmain.htm

σύμμορφη προβολή, δηλαδή η εγκάρσια μερκατορική προβολή. Η προβολή εφαρμόστηκε σε ολόκληρη την έκταση της χώρας, δηλαδή χωρίς να ορίζονται τοπικά συστήματα συντεταγμένων, με συντελεστή κλίμακας 0,9996 και κεντρικό μεσημβρινό το μεσημβρινό με γεωγραφικό μήκος 24° ανατολικά του Αστεροσκοπείου του Greenwich (Βέης 1987). Για την αποφυγή αρνητικών τιμών στις τετμημένες x προστίθεται η σταθερά 500.000. Με τον τρόπο αυτό η παραμόρφωση των μηκών δεν υπερβαίνει τα 670 ppm σε ολόκληρη την έκταση της χώρας, δηλαδή παραμόρφωση εξήντα επτά εκατοστών σε απόσταση ενός χιλιομέτρου. Για την αξιοποίηση του υπάρχοντος χαρτογραφικού υλικού, που ήταν εκφρασμένο στο παλαιό προβολικό σύστημα, δημιουργήθηκαν πίνακες άμεσης μετατροπής των συντεταγμένων στο νέο σύστημα (Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού 1995). Οι απαραίτητοι υπολογισμοί εκπονήθηκαν με τη συνεργασία τριών φορέων: του Οργανισμού Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων, της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού και του Εργαστηρίου Ανώτερης Γεωδαισίας του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.

Επίμετρο Όπως διαπιστώσαμε μέσω της ιστορικής ανασύνθεσης και της μετατόπισης στο χρόνο, το κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς που δημιούργησε ο αντισυνταγματάρχης Hartl εφαρμόστηκε στην Ελλάδα για έναν αιώνα. Η παραγωγή όμως νέου γνωσιοθεωρητικού υποβάθρου που υποβάσταζε τις επιστήμες της γεωδαισίας και της χαρτογραφίας, σε συνάρτηση με τις τομές στο πεδίο της συναφούς τεχνολογίας, ανέδειξαν τις ανεπάρκειες και εντέλει την αναποτελεσματικό-

27

002:Layout 1

28

10/3/12

1:55 PM

Page 28

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

τητά του. Αρχικά η ανακάλυψη της φωτογραφίας σε συνδυασμό με τη χρήση του αεροπλάνου, δηλαδή της αεροφωτογραφίας, δίνει στην κυριολεξία νέα δυναμική, καθώς πλέον είναι εφικτή η δυνατότητα μαζικής συλλογής χωρικών δεδομένων που αφορούν ευρύτερες περιοχές και συνοδεύονται από πολύ υψηλά επίπεδα ακρίβειας. Προϊόντος του χρόνου, η χρήση του υπολογιστή και η δυνατότητα αξιοποίησης οχημάτων στο διάστημα (τεχνητοί δορυφόροι), είτε για τη συλλογή εικόνων είτε για τον εντοπισμό θέσεων στην επιφάνεια της Γης, αποτέλεσαν τις μεγάλες τεχνολογικές επαναστάσεις της σύγχρονης πλέον εποχής, οι οποίες εν πολλοίς καθόρισαν τόσο το θεωρητικό (νέες αρχές και μέθοδοι) όσο και το πρακτικό (νέες τεχνικές) πλαίσιο της γεωδαισίας και της χαρτογραφίας. Οι εξελίξεις αυτές, όπως ήταν αναμενόμενο, οδήγησαν στην αντικατάσταση των γραφικών και αναλυτικών μεθόδων με ψηφιακές. Η δεκαετία του 1960 αποτέλεσε ορόσημο, με την έννοια ότι το κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς δεν αντανακλούσε πλέον τις θεωρητικές κατακτήσεις στα συναφή επιστημονικά πεδία και κυρίως λειτουργούσε ανασταλτικά στο πεδίο των εφαρμογών. Το ελλειψοειδές Bessel 1841 στο οποίο βασίστηκε δεν ήταν γεωκεντρικό, γεγονός που το καθιστούσε μη συμβατό με την τεχνολογία των τεχνητών δορυφόρων. Κυρίως όμως στο πλαίσιο των κοινωνικών και οικονομικών προσδιορισμών της μεταπολεμικής Ελλάδας, η ανάγκη για χαρτογραφικές εργασίες όχι μόνο ευρύτερων περιοχών, αλλά και αστικών περιοχών με πολλαπλές χρήσεις, ανάδειξε την πλήρη ανεπάρκεια του συστήματος και οδήγησε στην οριστική του εγκατάλειψη. Να επισημάνουμε ότι η γραφειοκρατία του συστήματος ήταν απότοκο τόσο της δομής του, αφού η διανομή σε πολλαπλά τοπικά συστήματα συντεταγμένων οδηγούσε σε πολύπλοκους υπολογισμούς, και, επιπρόσθετα, η στρατιωτική του «καταγωγή» δημιουργούσε συχνά προβλήματα στην απόκτηση χωρικής πληροφορίας. Η ακαδημαϊκή ελληνική κοινότητα, έχοντας κατακτήσει ένα υψηλό επίπεδο θεωρητικής επάρκειας και τεχνογνωσίας (με διεθνή αναγνώριση), θεμελίωσε ένα σύγχρονο σύστημα αναφοράς –το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς (ΕΓΣΑ’87)– που αντικατέστησε το παλαιό σύστημα και είναι ήδη σε εφαρμογή από το 1987.

Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω το προσωπικό της Ιστορικής Βιβλιοθήκης του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, καθώς, επίσης, τον ταγματάρχη Βύρωνα Αντωνίου που υπηρετεί στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού και την κα. Αθανασία Κάκαλη, υπεύθυνη του Μουσείου της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού για τη βοήθεια που μου παρείχαν στην πρόσβαση στο αρχειακό υλικό.

Bιβλιογραφία Αγατζά-Μπαλοδήμου, Α.Μ. (1973), «Έν προβολικόν σύστημα δια την Ελλάδα», Τεχνικά Χρονικά 10: 920-931. Αναγνωστόπουλος, Α. (1922), Τα πεπραγμένα υπό της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας κατά το έτος 1921, Αθήνα: Χαρτογραφική Υπηρεσία. Ανώνυμος (1903), «Obituary: Dr. Heinrich Hartl», The Geographical Journal 21(5): 565-6.

002:Layout 1

10/3/12

1:55 PM

Page 29

ΒΥΡΩΝΑΣ ΝΑΚΟΣ

Βέης, Γ. (1977), Μαθηματική Χαρτογραφία, Αθήνα: Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Βέης, Γ. (1987), Το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς, Αθήνα: Οργανισμός Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδας.

Börsch, O. (1885), Anleitung zur Berechnung Geodätischer Coordinaten, Κάσσελ: Verlag von A. Freyschmidt. Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (1990), Βιβλίο διαιρέσεως διαγραμμάτων κλίμακας 1:5.000, Αθήνα: Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού. Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (1995), Πίνακες συντελεστών μετατροπής συντεταγμένων Ελληνικού χώρου από το σύστημα Hatt (Παλαιό Datum) στο Σύστημα Ε.Γ.Σ.Α. ’87 (Νέο Datum), Αθήνα: Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού.

Eginitis, D.D. και Lampadarios, D. (1924), «Rapport sur les travaux exécutés en Grèce», 2ème Assemblée Générale de Madrid, Union Géodesique et Géophisique Internationale - Section de Géodesie.

Gauss, H.C. (1847), Untersuchungen über Gegenstäde der höhern Geodäsie, Γκέτιγκεν: Dieterichschen Buchhandlung.

Hammer, E.H.H. (1898), «Berechnung von Soldner’schen Coordinaten aus gegebeneng eographischen Coordinaten und umgekehrt für topographische Zwecke (neue Württembergische topographische Karte)», Astronomische Nachrichten 147(3512): 125-42.

Hartl, H. (1890), «Die Landesvermessung in Grichenland», Mitth. d. k. u. k. mil.geogr. Inst., X: 187217.

Hartl, H. (1901), «Griechenland: Berichtüber die Dreiecksmessungen», Comptes Rendus de la 13ème Conférence Général de l’Association Géodesique International, Λέιντεν: J. Brill.

Hatt, Ph. (1883), «Emploi des constructions graphiques pour la détermination rigoureuse des positions des signaux trigonometrétriques», Extrait des Annales Hydrographiques, 1er semestre: 1-11.

Hatt, Ph. (1886), «Définition et emploi des coordonnées azimuthales», Annales Hydrographiques, 2ème semestre: 477-504.

Hayford, F.J. (1909), The Figure of the Earth and Isostasy from Measurements in the United States, Ουάσινγκτον: U.S. Government Printing Office.

Hotine, M. (1937), «The re-triangulation of Great Britain», Survey Review 4(25): 130-6.

Hotine, M. (1946), «The orthomorphic projection of the spheroid», Survey Review 8(62): 300-11.

Hotine, M. (1947), «The orthomorphic projection of the spheroid (Parts II-V)», Survey Review 9(63): 25-35, 9(64): 52-70, 9(65): 112-23, 9(66): 157-66.

Huntly, N.G. (1937), «The International Union of Geodesy and Geophysics», Sixth General Assembly, Edinburgh, 1936, Survey Review 4(23): 54-7. Κατσιμήδης, Α. (1907), Στρατιωτική Τοπογραφία, 2η έκδοση, Αθήνα: Τυπογραφείο Εστία. Κοντόσταυλος, Α. (1906), Περίληψις των πεπραγμένων υπό της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας από της συστάσεως αυτής μέχρι σήμερον (1889-1905), Αθήνα: Χαρτογραφική Υπηρεσία.

Krüger, L. (1912), KonformeAbbildung des Erdellipsoids in der Ebene, Λειψία: Druck und von B.G. Teubner.

Lambert, J.H. (1772), «Anmerkungen und ZusätzezurEntwerfung der Land- und Himmelscharten», στο Beiträgezum Gebrauche der Mathematik und deren Anwendung, Βερολίνο: Buchhandlung der Realfchule.

Lee, L.P. (1946), «The transverse Mercator projection of the spheroid», Survey Review 8(58): 14252. Ματθαιόπουλος, Μ. (1898), Υδρογραφία. Υποτύπωσης και κατασκευή των ναυτικών χαρτών, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο.

Moritz, H. (1988), «Geodetic Reference System 1980», Journal of Geodesy 62(3): 348-58. Μπαντέκας, Ι. (1963), «Η αζιμουθιακή ισαπέχουσα προβολή του Hatt», Τεχνικά Χρονικά 40(5): 46381. Νάκος, Β. (2006), Αναλυτική Χαρτογραφία, Αθήνα: Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

O’Keefe, A.J. (1952), «The Universal Transverse Mercator Grid and Projection», The Professional Geographer 4(5): 19-24.

Peytier, Puillon-Boblaye και Servier (1833), «Notice sur les opérations géodésiques executes en Morée, en 1829 et 1830», Bulletin de la Géographie 19: 89-106.

29

002:Layout 1

30

10/3/12

1:55 PM

Page 30

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

Peytier (1836), «Note sur les travaux géodésiques et topographiques exécutés dans la Grèce continentale et l’Eubée pendant les années 1833, 1834 et 1935, par des officiers du corps royal d’état-maior», Bulletin de la Géographie (2ème Série) 16: 311-7.

Peytier (1837), «Tableau des positions géographiques des principaux points de la Grèce orientale, déterminés par la triangulation de M. Peytier, capitaine d’état-major», Bulletin de la Géographie (2ème Série) 17: 48-53.

Redfearn, J.V.B. (1948), «Transverse Mercator formulae», Survey Review 9(69): 318-22.

Renaud, J. (1915), «Nécrologie», Revue générale des Sciences pures et appliqués (26e année) 22: 629-30.

Renaud, J. (1917), «La vie et les travaux de l’ingénieur hydrographe en chef Philippe Hatt», Extrait de l’Annouaire pour l’an 1917, Bureaux des longitudes, Παρίσι: Gautier Villars, 38-56.

Richardus, P. και Adler, R.K. (1972), Map Projections for Geodesists, Cartographers and Geographers, Νέα Υόρκη: Elsevier Pub. Co. Snyder, P.J. (1987), Map Projections – A Working Manual, U.S. Geological Survey Professional Paper 1395, Ουάσινγκτον: U.S. Government Printing Office.

Snyder, P.J. (1993), Flattening the Earth, Two Thousand Years of Map Projections, Σικάγο: The University of Chicago Press.

Soldner, J.G. (1810), Theorie der Landesvermesung, Λειψία: Wilheim Engelmann.

Schumacher, H.C. (1825), Astronomische Abhandlungen, Altona: Hammerich- und Heineking’schen Buchdruckerey. Σπηλιωτόπουλος, Γ. (1939), «Περί των εν χρήσει παρά τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού συστημάτων προβολης», Δελτίο Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, (1939α) ΙΙ: 7-13, (1939β) ΙΙΙ: 9-24.

Thomas, D.P. (1952), Conformal Projections in Geodesy and Cartography, Special Publication No 251, Ουάσινγκτον: U.S. Government Printing Office.

Torge, W. (2005), «The International Association of Geodesy 1862 to 1922: from a regional project to an international organization», Journal of Geodesy 78(9): 558-68.

Zöppritz, K. (1912), Leitfaden der Kartenentwurfslehre, Λειψία: Druck und von B.G. Teubner.

003:Layout 1

10/3/12

1:56 PM

Page 31

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΑΠO ΤΗ ΜΕΤΑΝAΣΤΕΥΣΗ ΤΗΣ ΧΑΜEΝΗΣ ΑΞΙΟΠΡEΠΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΙΝHΜΑΤΑ ΠOΛΗΣ ΤΗΣ ΕΞΕΓΕΡΜEΝΗΣ ΑΞΙΟΠΡEΠΕΙΑΣ: ΜΕΞΙΚO–ΗΠΑ. ΤΟ «ΚIΝΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΑΙΟΣYΝΗ ΣΤΗ ΓΕΙΤΟΝΙA»1 Κρίστη (Χρυσάνθη) Πετροπούλου2 ΠΕΡIΛΗΨΗ Η μετανάστευση είναι στενά συνδεδεμένη με τον τρόπο ανάπτυξης του καπιταλισμού και φαίνεται να παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην εποχή της «παγκοσμιοποίησης». Την τελευταία δεκαετία (2000-2010) πολλοί μεξικανοί μετακινήθηκαν προς τα μεγάλα αστικά κέντρα των ΗΠΑ, κυρίως σε περιοχές που θεωρήθηκαν ως «νέα υπερ-γκέτο» με ιδιαίτερα κοινωνικοοικονομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Σε ορισμένες από αυτές τις γειτονιές, στην περιοχή του Ανατολικού Χάρλεμ στη Νέα Υόρκη, οι μετανάστες αντιστέκονται στην διαδικασία επέκτασης του gentrification («αστικού εξευγενισμού») και γίνονται ο πυρήνας του «κινήματος για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά» («movimiento por la justicia del barrio»). Αυτό το κίνημα συνδέει τον αγώνα του με τον αγώνα των λαών του Μεξικού και ανταποκρίνεται στο κάλεσμα «της άλλης καμπάνιας» των ζαπατίστας (EZLN) για ένα πολύμορφο «αριστερά και από τα κάτω» κίνημα που θα ενώνει τις εξεγερμένες αξιοπρέπειες. Το άρθρο διερευνά το ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο όπου αναπτύχθηκε το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά». Επιχειρεί μια σύνθετη ανάλυση του θέματος. Καταλήγει στη διαπίστωση ότι το κίνημα αυτό είναι ένα σύγχρονο κοινωνικό κίνημα πόλης με τοπικο-παγκόσμια χαρακτηριστικά.

From the immigration of the lost dignity to the urban social movements of the “Digna Rabia”: Mexico–USA. “El movimiento por la justicia del barrio” Christy (Chryssanthi) Petropoulou ABSTRACT Ιmmigration is closely related with the mode of capitalist development and seems to have particular characteristics during the era of globalization.

During the last decade (2000-2010) many Mexican immigrants moved towards the big cities of the United States, mainly in city-areas that are treated as "new hyper-ghetto" with particular socio-economic and cultural characteristics. In some of these neighborhoods, as in East Harlem, New York, immigrants resist against the expansion of “gentrification”, and they become the core of the “movement for Justice in the barrio”.

This movement links its struggle with the struggle of the people of Mexico and responds to the call "the other campaign" of Zapatistas (EZLN) for a diverse movement “from the bottom left” joining the insurgent dignities. This article explores the historical and geographical context where the “movement for Justice in the barrio” has been developed and attempts a complex analysis of the whole issue. It finally concludes that this movement is a contemporary urban social movement with glocal characteristics.

1 Το κείμενο αυτό πρωτοπαρουσιάστηκε στο θερινό σχολείο της Πάρου το 2011.

2 Λέκτορας Αστικής Γεωγραφίας στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Email: christy.p@geo.aegean.gr.

31

003:Layout 1

32

10/3/12

1:56 PM

Page 32

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

Δεν υπάρχει δρόμος. Ο δρόμος φτιάχνεται περπατώντας (Luis Machado)

Εισαγωγή

3 Για την έννοια της συμμετοχικής έρευνας, βλ. Ιωσηφίδης 2008.

Στην περιοχή του Ανατολικού Χάρλεμ στη Νέα Υόρκη, οι μετανάστες αντιστέκονται στη διαδικασία επέκτασης του «gentrification» (αστικός «εξευγενισμός») που επιχειρείται μέσω της λεγόμενης διαδικασίας «rezoning» (επαναζωνοποίησης) δημιουργώντας το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά». Παράλληλα, συνδέουν τον αγώνα τους με τον αγώνα των λαών του Μεξικού και ανταποκρίνονται στο κάλεσμα των ζαπατίστας (EZLN), «η άλλη καμπάνια», για ένα πολύμορφο κίνημα «αριστερά και από τα κάτω» που θα ενώνει τις εξεγερμένες αξιοπρέπειες. Το άρθρο παίρνει ως αφορμή τη δημιουργία αυτού του κινήματος πόλης για να αναζητήσει το ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκε και να εντοπίσει τα σύγχρονα χαρακτηριστικά του, επιχειρώντας μια τοπικο-παγκόσμια (glocal) ανάλυση του θέματος. Προσεγγίζει, έτσι, από θεωρητική άποψη, διαφορετικές χωροχρονικές κλίμακες που εμπλέκονται σε ένα φαινόμενο και αμφισβητεί τις κλασικές προσεγγίσεις της παγκοσμιοποίησης που τοποθετούν τη χωρική διαφορά σε χρονική σειρά αρνούμενες τη δυνατότητα πολλαπλών τροχιών (Massey 2008: 151). Μετά από μια συνοπτική αναφορά στη συζήτηση για τα κοινωνικά κινήματα πόλης, το κίνημα των ζαπατίστας και τη μετανάστευση των μεξικανών στις ΗΠΑ, το άρθρο επικεντρώνεται στην ιστορία και την κοινωνικοοικονομική αστική δομή του Ανατολικού Χάρλεμ της Νέας Υόρκης. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου κινήματος πόλης και διερευνάται αν αυτό συνιστά ένα σύγχρονο κοινωνικό κίνημα πόλης με τοπικο-παγκόσμια εμβέλεια. Η εργασία στηρίζεται σε μια κριτική ανάγνωση κειμένων για τη μετανάστευση και τη δομή των πόλεων, καθώς και σε προσωπικές συνεντεύξεις με εκπροσώπους του κινήματος αυτού, αξιοποιώντας τις γνώσεις από προγενέστερες συμμετοχικές έρευνες3 στην πόλη του Μεξικού, στη Νέα Υόρκη και στην περιοχή της Τσιάπας, που οδήγησαν εν μέρει σε άλλα κείμενα (Petropoulou 2010β και 2011 και Ζαπατίστας 1996: επίμετρο).

1. Κοινωνικά κινήματα πόλης – μια οριοθέτηση Η έννοια του κοινωνικού κινήματος πόλης είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη από ένα παλαιότερο έργο του Castells. Σύμφωνα με αυτόν, τα κοινωνικά κινήματα πόλης διαφέρουν από τα απλά κινήματα πόλης διότι μπορούν να αλλάξουν την ίδια τη σημασία του αστικού χώρου (signification urbaine). Τότε μπορούμε να μιλάμε για κοινωνικό κίνημα πόλης. Τα κοινωνικά κινήματα πόλης είναι «φορείς αστικοχωρικού μετασχηματισμού», δηλαδή κοινωνικά κινήματα τα οποία, αντιτιθέμενα στη «σημασία» μίας καθορισμένης χωρικής δομής, δοκιμάζουν νέες «αστικές λειτουργίες» και νέες «μορφές» (Castells 1986: 419). Τα κινήματα αυτά είναι διαφορετικά από τις κινητοποιήσεις πολιτών που οργανώνονται γύρω από διάφορα ζητήματα. Στην περίπτωση που τα κινήματα αντιμετωπίζουν συνειδητά τον «επα-

003:Layout 1

10/3/12

1:56 PM

Page 33

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

νακαθορισμό της σημασίας του αστικού χώρου», τότε είναι «κοινωνικά κινήματα πόλης». Σύμφωνα με τον Castells (1986), ένα κίνημα μπορεί να αλλάξει τη σημασία του αστικού χώρου εάν εφαρμόζει: • ενεργή πρακτική διεκδίκησης, • κοινή κουλτούρα και πολιτική αυτοδιαχείρισης, • συλλογική κατανάλωση, • συνείδηση της ύπαρξής του ως κοινωνικό κίνημα πόλης, • σχέση με την κοινωνία, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα κόμματα κ.λπ., μέσω ομάδων στις οποίες έχει ανατεθεί από το κίνημα ο συγκεκριμένος ρόλος, • αυτονομία και ανεξαρτησία από τα πολιτικά κόμματα. Η δυνατότητα της γέννησης αστικών κοινωνικών κινημάτων στις πόλεις αποτελεί συνηθισμένο θέμα (Lefebvre 1973, Castells 1986). Πράγματι, οι οικονομικοί και πολιτικοί παράγοντες και η τεχνολογική πρόοδος παίζουν τον πρώτο ρόλο στη διαμόρφωση του χώρου, αλλά ο ρόλος αυτός επηρεάζεται επίσης από την κοινωνική διαδικασία μέσω της οποίας οι κάτοικοι ιδιοποιούνται το χώρο και το χρόνο. Οι πιο πρόσφατες έρευνες είναι ποιοτικές έρευνες που ασχολούνται με παραδείγματα κινημάτων πόλης στις σύγχρονες μητροπόλεις (INURA 2004) ή ακόμα της σχέσης των σύγχρονων αστικών εξεγέρσεων με αυτά (Petropoulou 2010β). Πολλά από τα σύγχρονα κινήματα πόλης αποκτούν παγκόσμια εμβέλεια μέσω της χρήσης του διαδικτύου, των δικτύων αλληλεγγύης και των παγκόσμιων κοινωνικών φόρουμ.4 Ορισμένες μελέτες κατέδειξαν την ύπαρξη δικτύων αλληλεγγύης που βασίζονται στις αξίες της συλλογικότητας και εναλλακτικών τρόπων ζωής, τις οποίες δύσκολα συναντάμε στις σύγχρονες πόλεις που ευνοούν την απομόνωση. Σε έναν κόσμο όπου «η ζωή μετατρέπεται σε αφαίρεση και οι πόλεις σε σκιές» (Castells 1986: 423), τα μικρά δίκτυα αλληλεγγύης που γεννιούνται στις πόλεις αποτελούν ακόμα μία ελπίδα (Σταυρίδης 2010), μία ρωγμή που φαίνεται ως ατέλεια, η οποία όμως μπορεί εν δυνάμει να προκαλέσει την αλλαγή.

2. Το κίνημα των ζαπατίστας και το κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά Την 1.1.1994, την ίδια μέρα που το Μεξικό εισερχόταν στη ζώνη της NAFTA, ξέσπασε στη ζούγκλα Λακαντόνα της Τσιάπας το κίνημα των ζαπατίστας, ένα κίνημα που δεν βάζει στόχο την εξουσία αλλά ενδιαφέρεται να ανοίξει δρόμους για τη διαμόρφωση από τα κάτω των δομών που θα μπορέσουν να αμφισβητήσουν το σύγχρονο κοινωνικό σύστημα (LeBot 1997). Το κίνημα αυτό, μέσα από μια αργή αλλά σταθερή διαδικασία η οποία είναι σύμφωνη με τους ρυθμούς που απαιτούνται για τη λήψη αποφάσεων μέσω της συμμετοχικής δημοκρατίας, απέκτησε σχέσεις και επηρέασε πολλά κοινωνικά κινήματα μπολιάζοντας τα με απελευθερωτικές επαναστατικές ιδέες που είναι προϊόν συνδυασμού ιθαγενικών παραδόσεων, αριστερών, αναρχικών και οικολογικών κριτικών προσεγγίσεων με διαδικτυακές πρακτικές παγκόσμιας επικοινωνίας και οργάνωσης (Ζαπατίστας 1996), σε βαθμό που έχει χαρακτηριστεί ως πρώτο μετανεωτερικό διαδικτυακό κοινωνικό κίνημα (Castells 2004: 72-87). Ο τρόπος με τον οποίο έχει δράσει μέχρι σήμερα

4 Για τον νέο παγκοσμιοποιημένο ρόλο των κινημάτων πόλης, βλ. Leontidou 2006, Hamel κ.ά. 2000, και για τον τοπικό-παγκόσμιο ρόλο των σύγχρονων κοινωνικών κινημάτων πόλης, βλ.

Koèhler και Wissen 2003.

33

003:Layout 1

34

10/3/12

1:56 PM

Page 34

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

και το σύνολο των αρχών που υπηρετεί δημιούργησαν ένα νέο σύστημα σκέψης που αποκαλείται «ζαπατισμός» (Villoro 2008). Την 1.1.2006 κάλεσε την «άλλη καμπάνια»: καλούνταν όλες οι δυνάμεις που τοποθετούνται «από τα κάτω και αριστερά» να συναντηθούν μεταξύ τους, να γνωριστούν, ν’ ακούσουν η μία την άλλη και να προσπαθήσουν να συντονιστούν, δημιουργώντας έναν άλλο τρόπο επικοινωνίας που θα «δημιουργήσει από τα κάτω και με τον τρόπο των από τα κάτω μια εναλλακτική λύση μπροστά στη νεοφιλελεύθερη καταστροφή, μια αριστερή εναλλακτική λύση για το Μεξικό» (Zibechi 2010: 179). Σταθμός ήταν το Φεστιβάλ της εξεγερμένης αξιοπρέπειας (Digna Rabia, 26.12.2008-5.1.2009), όπου συναντήθηκαν για πρώτη φορά πολλές συλλογικότητες. Μία από αυτές ήταν το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά» όπου συμμετέχουν μετανάστες μεξικανοί που ζουν στο ανατολικό Χάρλεμ της Νέας Υόρκης. Στο ανατολικό Χάρλεμ υπήρχε μεγάλη παράδοση κοινωνικών κινημάτων πόλης με πιο σημαντικό αυτό που είχε ως πυρήνα του την ριζοσπαστική πορτορικάνικη οργάνωση των Νέων Λόρδων (Young Lords, 1960-1972). Το κίνημα συσπείρωσε «τον κόσμο του δρόμου και όχι μόνο την εργατική τάξη» και συνεργάστηκε το 1969 στο Σικάγο με την οργάνωση «Μαύροι Πάνθηρες» που ήταν επικεφαλής στο αντίστοιχο αφροαμερικάνικo κίνημα, συνέβαλε στη δημιουργία του πρώτου πολυπολιτισμικού φόρουμ των ΗΠΑ με αιτήματα για κοινωνική δικαιοσύνη και εξέφρασε την αντίθεσή του στον πόλεμο του Βιετνάμ, διεκδικώντας παράλληλα την ανεξαρτησία του Πουέρτο Ρίκο και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των μεταναστών στις ΗΠΑ (Gandy 2002). Το 1969, αξιοποιώντας ως τόπο συνάντησης την τοπική εκκλησία (την οποία στη συνέχεια κατέλαβε και ονόμασε «Η εκκλησία του Λαού»), δημιούργησε δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης και κοινωνικής πολιτικής (ομαδικές κουζίνες, εργαστήρια, μαθήματα, προληπτική ιατρική), διεκδίκησε και πέτυχε σε ορισμένες περιπτώσεις μέσα από διαρκείς κινητοποιήσεις τη δημιουργία νέων ελεύθερων δημόσιων χώρων, τη βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και κατοίκησης, την ισότιμη πρόσβαση στις δημόσιες υπηρεσίες (σχολεία, υγεία κ.λπ) και την αναγνώριση της πολιτιστικής ταυτότητας των πορτορικάνων (Aponte-Parés 1998). Τo κίνημα αυτό, που μπορεί να θεωρηθεί και ως κοινωνικό και περιβαλλοντικό κίνημα πόλης (Gandy 2002), έπαιξε σημαντικό ρόλο στις μετέπειτα εξεγέρσεις και στην αύξηση της πολιτικής δραστηριότητας των Λατίνων στην περιοχή του Μπάριο. Σε συνεργασία με τα φοιτητικά κινήματα του 1989, διεκδίκησαν κοινωνική και περιβαλλοντική δικαιοσύνη. Το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά» αποτελεί συνέχεια των παραπάνω κινημάτων, χωρίς τα μέλη του να γνωρίζουν επί της ουσίας την ιστορία αυτών των κινημάτων αφού –όπως προκύπτει από συνεντεύξεις μελών του στην αρχή της δημιουργίας του– ήταν δύσκολο στα μέλη του να διαβάσουν για αυτά τα κινήματα, επειδή η βιβλιογραφία ήταν αγγλόφωνη και αυτοί γνώριζαν μόνο ισπανικά. Η δύναμη όμως της ιστορίας φαίνεται πως ξεπέρασε τους συνοριακούς και γλωσσικούς φραγμούς. Πώς και γιατί όμως έφτασαν στις ΗΠΑ μετανάστες χωρίς χαρτιά από το Μεξικό, και γιατί κατοικούν στην περιοχή του Ανατολικού Harlem;

003:Layout 1

10/3/12

1:56 PM

Page 35

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

3. Η μετανάστευση των μεξικανών στις ΗΠΑ Η ιστορική κατάκτηση εδαφών του Μεξικού από τις ΗΠΑ χωρίς ανταλλαγή πληθυσμών,5 παράλληλα με τη διατήρηση των ιθαγενικών (μεξικανικών) κοινοτήτων στα κατειλημμένα εδάφη, δημιούργησαν τη βάση υποδοχής μεταναστευτικών ρευμάτων από τις λατινοαμερικάνικες χώρες. Μεταξύ 1917-1939 πολλοί μεξικανοί εγκαταστάθηκαν στις ΗΠΑ για να εργαστούν στην αγροτική παραγωγή και στην κατασκευή σιδηρόδρομου μέχρι την περίοδο της κρίσης του 1939 (κατά την οποία διώχθηκαν 415.000). Μεταξύ 1946-1965, νέο ρεύμα μετανάστευσης ήρθε μετά από πρόσκληση για προσωρινή εργασία στην πολεμική βιομηχανία (Πρόγραμμα Brasero). Αντίθετα η περίοδος 1965-1985 θεωρείται (Massey κ.ά. 2002) ως περίοδος των «χωρίς χαρτιά» (1,7 εκ. συλληφθέντες το 1986), σε πολλούς από τους οποίους δόθηκε αργότερα αμνηστία. Το 1990, οι ΗΠΑ επέτρεψαν την είσοδο στους μεξικανούς που είχαν ανώτατη εκπαίδευση, γεγονός που οδήγησε στην εκτεταμένη μετανάστευση εξειδικευμένου προσωπικού. Στα τέλη του 1993 η συνοριακή πολιτική των ΗΠΑ άλλαξε: Το 1994 άρχισε να χτίζεται ένα τείχος 1.125 χιλιομέτρων ανάμεσα στις δύο χώρες στην περιοχή Τιχουάνα-Σαν Ντιέγκο. Το «παράδοξο» είναι ότι ταυτόχρονα σχεδιάζονταν οικονομικές συμφωνίες μεταξύ ΗΠΑ-Μεξικού. Είναι φανερό ότι το κεφάλαιο ήθελε να μετακινείται αξιοποιώντας στο έπακρο τις κοινωνικοπολιτικές διαφορές που προκύπτουν από την ύπαρξη των συνόρων.6 Τελικά η συμφωνία της NAFTA, που από το 1994 επιτρέπει τη μεταφορά προϊόντων και υπηρεσιών χωρίς δασμούς από τη μία χώρα στην άλλη μεταξύ Καναδά, ΗΠΑ και Μεξικού, δεν προέβλεψε τη μετακίνηση των ανθρώπων. Έτσι, τεράστιες εκτάσεις του Μεξικού διατίθενται σήμερα για την παραγωγή προϊόντων που εισάγονται φτηνότερα στις ΗΠΑ με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της εργασίας και τον εκτοπισμό πολλών κατοίκων από τις αγροτικές περιοχές προς τις πόλεις του Μεξικού και τις ΗΠΑ, διαδικασία που ξεκίνησε από τα μέσα της δεκαετίας 1960 (Ceceña και Peña 1995). Παράλληλα, ενώ αυξάνονται τα μεγάλα έργα που ενώνουν το Μεξικό με τις ΗΠΑ και ελαττώνονται οι χρόνοι μεταφοράς προϊόντων και υπηρεσιών, οι μετανάστες του Μεξικού στις ΗΠΑ αντιμετωπίζουν ολοένα και μεγαλύτερες δυσκολίες ένταξης στην καθημερινή ζωή της πόλης όπου ζουν. Όσο μεγαλώνει η κλοπή του πλούτου του Μεξικού, τόσο εντείνεται και η αντιμετώπιση του μετανάστη ως κλέφτη… Οι μεξικανοί μετανάστες στις ΗΠΑ από 760.000 το 1970 έφτασαν τα 11,7 εκατομμύρια το 2007. Το 2000 κατανέμονταν όπως φαίνεται στην Εικόνα 1. Από το 1990 και μετά παρατηρείται μετακίνηση προς τα μεγάλα αστικά κέντρα. Οι μεξικανικής καταγωγής κάτοικοι των ΗΠΑ (γηγενείς και μετανάστες) έφτασαν από 20.640.711 το 2000 σε 31.798.258 το 2010 (US Census Bureau 2011), και αποτελούν το 63% του ισπανόφωνου πληθυσμού (Ennis κ.ά. 2011). Η πολιτική των ΗΠΑ απέναντι στους μετανάστες έγινε πιο σκληρή μετά από την καταστροφή των πύργων της Νέας Υόρκης (Arroyo κ.ά. 2010).

5 Με τη Συνθήκη της Γουαδαλαχάρα (2.2.1848), το ηττημένο Μεξικό υποχρεώθηκε να παραδώσει στις ΗΠΑ τις περιοχές του Τέξας του Νέου Μεξικού και της Νέας Καλιφορνίας (2.400.000 χλμ²) (Villegas 1981). Μετά το 1910, η συνθήκη αυτή αμφισβητήθηκε από τη μεξικανική κοινωνική επανάσταση, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Ο Gilly (2006) θεωρεί ότι η επανάσταση αυτή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.

6 «Η ύπαρξη δύο διαφορετικών καθεστώτων, αυτού της ρύθμισης της κυκλοφορίας του κεφαλαίου και αυτού της κυκλοφορίας των μεταναστών, καθώς και η ύπαρξη δύο παρόμοιων διαφορετικών καθεστώτων στα πεδία της προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της προστασίας των κυριαρχικών δικαιωμάτων του κράτους προκαλούν προβλήματα τα οποία δεν είναι δυνατόν να επιλυθούν με βάση τους παλιούς κανόνες παιχνιδιού. Υπό αυτήν την έννοια η μετανάστευση αποτελεί ένα στρατηγικό πεδίο διερεύνησης των ορίων της νέας τάξης πραγμάτων…» (Σάσεν 2001: 34). Η Pellerin (1999) σημειώνει τις πιέσεις εκφοβισμού που δέχτηκε η μεξικανική κυβέρνηση για το θέμα της μετανάστευσης κατά τη διάρκεια των συνομιλιών για την ένταξη της χώρας στη NAFTA, τονίζοντας έτσι ότι ο νεοφιλελευθερισμός δεν έχει απλώς σχέση με την κινητικότητα: απαιτεί και αυτός κάποιες χωρικές διευθετήσεις όπως η χωρική οργάνωση της εργασίας (Massey 2008: 148-149).

35

003:Layout 1

36

10/3/12

1:56 PM

Page 36

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

Εικόνα 1. Πληθυσμός των μεταναστών μεξικανικής προέλευσης στις ΗΠΑ το 2000. Το μέγεθος του κύκλου είναι ανάλογο του πληθυσμού. Επεξεργασία στοιχείων απογραφής στον διαδραστικό τόπο: The New York Times (Matthew Bloch and Robert Gebeloff) (πρόσβαση 20.8.2011). Πηγές: Social Explorer, www.socialexplorer.com· Minnesota Population Center· U.S. Census Bureau· http://www.nytimes.com/interactive/2009/03/10/us/20090310-immigration-explorer.html?hp

Αποτέλεσμα αυτής της πολύπλοκης διαδικασίας και των συνεχών αλλαγών της στάσης των ΗΠΑ απέναντι στους μεξικανούς μετανάστες είναι ότι οι τελευταίοι καταλήγουν να ζουν κάτω από διαφορετικά νομικά καθεστώτα ενώ μπορεί να είναι μέλη της ίδιας οικογένειας ή να κατοικούν στο ίδιο σπίτι. Η κατάσταση αυτή οδηγεί πολλούς από τους «χωρίς χαρτιά» σε απομόνωση από τις κοινωνικές υπηρεσίες (εκπαίδευση, υγεία, κοινωνική ασφάλιση κ.λπ), συνεχίζει να ευνοεί όμως τις επιχειρήσεις που προτιμούν φοβισμένους και κακοπληρωμένους εργαζόμενους. Σήμερα, με την αλλαγή της ομοσπονδιακής νομοθεσίας που προβλέπει τη δυνατότητα κάθε πολιτείας να έχει τη δική της νομοθεσία για τους μετανάστες, η κατάσταση των χωρίς χαρτιά που έχουν φτάσει τα 8 εκατομμύρια (4,5 εκατομμύρια μεξικάνοι) δυσκολεύει. Σε μια περίοδο νέας οικονομικής κρίσης στις ΗΠΑ, οι μετανάστες έρχονται να πληρώσουν ακόμα μια φορά την κρίση με βίαιες προσαγωγές και απελάσεις που διαλύουν για άλλη μια φορά τις οικογένειες των Μεξικανών και προκαλούν νέα κινήματα των Λατίνων στις ΗΠΑ (όπως η απεργία των μεταναστών του 2006). Οι μεξικανοί μετανάστες στις ΗΠΑ συμβάλλουν στην αύξηση της αστικοποίησης (Alegria 2010) κρατώντας ταυτόχρονα τις σχέσεις τους με τις αγροτικές περιοχές του Μεξικού. Στις πόλεις όπου κατοικούν αναπτύσσονται νέες ανάμει-

003:Layout 1

10/3/12

1:56 PM

Page 37

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

κτες πολιτισμικές παραδόσεις με ρίζες στις ιθαγενικές παραδόσεις του Νότου και του Βορρά της Αμερικής, ενώ ταυτόχρονα συναντιούνται ή και αντιπαρατίθενται με αφροαμερικανικές παραδόσεις. Έτσι η πόλη επανεπινοείται (Davis 2001).

4. Oι μετανάστες στις πόλεις των ΗΠΑ και τα λεγόμενα υπερ-γκέτο Στις αμερικανικές πόλεις συνυπάρχουν έντονα αποκλεισμένες περιοχές: από τη μια οι λεγόμενες Gated communities (κλειστές ζώνες ιδιοκατοίκησης με είσοδο σε ελεγχόμενους από ιδιωτική αστυνομία ιδιωτικούς δρόμους και κατοικίες υψηλών προδιαγραφών), που τις συναντάμε και ως BIDs, Business Privatise Improvement Districts –ζώνες ιδιωτικής πολεοδόμησης δημόσιου χώρου (Pacione 2009: 161)– και κατοικούνται κυρίως από μεσοαστικά κοινωνικά στρώματα, και από την άλλη οι ολοένα και πιο υποβαθμισμένες περιοχές των ghetto, όπου κατοικούν κυρίως λαϊκά κοινωνικά στρώματα. Η διαμόρφωση των κοινωνικών διαχωρισμών στις μεγάλες πόλεις είχε έντονα φυλετικά χαρακτηριστικά μέχρι και τη δεκαετία του 1960. Το τέλος του απαρτχάιντ και η παρουσία πολλών λατινοαμερικάνων στις πόλεις αυτές έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην αλλαγή της κοινωνικής σύνθεσης. Πολλές από τις περιοχές που χαρακτηρίζονταν από την παρουσία μαύρων σήμερα κατοικούνται από ανάμεικτους πληθυσμούς από όλο τον κόσμο με κοινό χαρακτηριστικό τους τον κοινωνικό αποκλεισμό και τη συμμετοχή τους στην παραγωγική διαδικασία ως χαμηλά εξειδικευμένο προσωπικό. Παράλληλα, η αλλαγή της κοινωνικής θέσης πολλών κατοίκων συνοδεύτηκε με μετακίνηση σε άλλες περιοχές της πόλης. Έτσι δημιουργήθηκαν νέοι κοινωνικοχωρικοί διαχωρισμοί με νέα χαρακτηριστικά.7 Τελικά, στις πόλεις των ΗΠΑ τα κοινοτικά ghetto του μέσου του 20ού αιώνα έχουν πλέον αντικατασταθεί από τα λεγόμενα υπερ-γκέτο που έχουν διπλά χαρακτηριστικά αποκλεισμού: φυλετικά από την μία και ταξικά από την άλλη (Wacquant 2007). Σε αυτές τις περιοχές, η παρουσία της αστυνομίας και των δυνάμεων καταστολής δικαιολογείται και ενισχύεται ξανά στο όνομα της αντιμετώπισης νέων ομάδων δράσης που υποτίθεται συνεργάζονται με τους κατοίκους (Bourgois 2003). Έτσι ο αποκλεισμός αυτών των περιοχών γίνεται ολοένα και μεγαλύτερος δικαιολογώντας σε ορισμένες περιπτώσεις τις επιχειρήσεις-σκούπα και τη μαζική καταστολή. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο ο λεγόμενος «εξευγενισμός» (gentrification) ορισμένων πιο κεντρικών περιοχών γίνεται πιο πρόσφορος μιας και μπορεί να είναι πιο προσοδοφόρος για τις κατασκευαστικές επιχειρήσεις λόγω της υποτίμησης της αξίας των ακινήτων σε αυτές. Το Ανατολικό Χάρλεμ είναι μία τέτοια περίπτωση.

5. Το Ανατολικό Χάρλεμ, οι κατασκευαστικές εταιρείες και η διαδικασία του gentrification Στην πόλη της Νέα Υόρκης (8.175.133 κάτοικοι συνολικά), ζουν σήμερα 3.416.922 λατινόφωνοι κάτοικοι σύμφωνα με την απογραφή του 2010 (US Census Bureau 2010). Η κεντρική περιοχή της Νέας Υόρκης είναι το Μανχάταν. To

7 Ένας κοινωνικοφυλετικός διαχωρισμός είναι αυτός της γλώσσας: οι λεγόμενοι Chicanos (βορειοαμερικάνοι μεξικανικής καταγωγής) και οι σύγχρονοι λατινόφωνοι μετανάστες αντιμετωπίζονται ως περιθωριακά κοινωνικά στρώματα στον δημόσιο χώρο ενώ συμμετέχουν ενεργά στην παραγωγική διαδικασία (Hill 1999).

37

003:Layout 1

38

10/3/12

1:56 PM

Page 38

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

Χάρλεμ (Harlem) αποτελεί το βορειότερο τμήμα του Μανχάταν (Manhattan) (Εικόνα 2). Στις αρχές του περασμένου αιώνα, η κρίση στο χώρο της οικοδομής (19041905), η είσοδος ορισμένων αφροαμερικανών στον κατασκευαστικό τομέα, σε συνδυασμό με την υποτίμηση της περιοχής λόγω καθυστέρησης σύνδεσής της με το κέντρο, προσέλκυσε πολλές αφροαμερικανικές οικογένειες σε αυτό, που αναγκάστηκαν να μετεγκατασταθούν εκεί από κεντρικές περιοχές της πόλης της Νέας Υόρκης (Upper West Side και Hell's Kitchen). Δίπλα σε αυτές εγκαταστάθηκαν, σε υποβαθμισμένες κατοικίες, πολλές καταδιωγμένες από τις νότιες πολιτείες, αφροαμερικανικές οικογένειες (Pouzolet 1999). Το Χάρλεμ είναι γνωστό για την αφροαμερικανική πολιτιστική αναγέννηση (1920-1930), η οποία περιελάμβανε την ανάπτυξη πολλών καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων και κινημάτων αντίστασης στο απαρτχάιντ που συνέχιζε μέσα στις πόλεις παρά την κατάργηση της σκλαβιάς από το 1890 (Osofsky 1996). Τη δεκαετία του 1930, ξεκίνησαν κινήματα άρνησης πληρωμών των ενοικίων με κύριο αίτημα την αποδοχή των μαύρων στην εργασία με ίσα δικαιώματα με αυτά των λευκών, ενώ τις δεκαετίες 1950 και 1960 αναπτύχθηκαν κινήματα για την καλυτέρευση των συνθηκών ζωής στις κατοικίες καθώς και για τη βελτίωση των υπηρεσιών εκπαίδευσης και υγείας. Δημιουργήθηκαν επίσης πολλά κινήματα κατά του απαρτχάιντ, με σημαντικότερο αυτό του Malcolm X (1952-1963) και της λεγόμενης εθνότητας του Ισλάμ που είχε κέντρο της το Χάρλεμ. Μετά την εξέγερση του 1964 δόθηκαν πολλές θέσεις εργασίας σε νέους μαύρους κατοίκους της περιοχής (πρόγραμμα «η νεολαία στα Γκέτο»), ενώ το 1966 οργανώθηκε το κίνημα των Μαύρων Πανθήρων με κορύφωση τις εξεγέρσεις του 1968 μετά τη δολοφονία του Martin Luther King (Pouzolet 1999). Στις αρχές του 1930, μετά από μαζικές επιδημίες, ο Δήμος κατεδάφισε πολλά καταλύματα, που καταλάμβαναν το 1/3 της συνολικής επιφάνειάς του, και τα αντικατέστησε με οργανωμένες κατοικίες χαμηλών ενοικίων, πολιτική που συνεχίστηκε μέχρι το 1950, οπότε οικοδομήθηκαν κυρίως πύργοι κοινωνικής κατοικίας (Pouzolet 1999). Τα μεγαλύτερα πλάνα κατασκευών κοινωνικής κατοικίας έγιναν στο Ανατολικό Χάρλεμ τη δεκαετία του 1960 (Project Uplift) μετά από πιέσεις των κοινωνικών κινημάτων πόλης της περιοχής (Pinkney και Woock 1970). Από το 1970 και μετά, το Χάρλεμ άρχισε να χάνει τον πληθυσμό του, που αναζητούσε καλύτερες συνθήκες ζωής σε άλλες περιοχές της πόλης. Στο Χάρλεμ έμειναν πλέον οι πιο φτωχοί από τους αφροαμερικάνους, ενώ εγκαταστάθηκαν και πολλοί πορτορικανοί, μεξικανοί και άλλοι λατινογενείς πληθυσμοί. Αργότερα (1987-1990) ο Δήμος υλοποίησε μεγάλα συγκοινωνιακά έργα, πολιτιστικά κέντρα και δημόσιες υπηρεσίες που διευκόλυναν την υποδοχή νέων κατοίκων από μεσοαστικά στρώματα. Μετά το 1996 αυξήθηκαν οι ιδιωτικές επενδύσεις και τα ενοίκια σε περιοχές που γειτνιάζουν με το κέντρο, ενώ παράλληλα εγκαταλείφθηκαν και άλλες κατοικίες με αποτέλεσμα να γίνει πιο εύκολη η μεταγενέστερη διαδικασία του «gentrification» και του εκτοπισμού των φτωχότερων σε βορειότερες συνοικίες (Βορειοανατολικό Χάρλεμ και Bronx). Σήμερα το Χάρλεμ είναι μια πολυπολιτισμική μεσοαστική περιοχή με εξαίρεση μερικά τμήματά που διατηρούν τα παλιά

003:Layout 1

10/3/12

1:56 PM

Page 39

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

χαρακτηριστικά και συνεχίζουν να συγκεντρώνουν ιδιαίτερα φτωχά κοινωνικά στρώματα (Maurrasse 2006, και επιτόπιος έλεγχος).

Εικόνα 2. Ποσοστά κατοίκων που ζουν κάτω από τα όρια της φτώχιας στη Νέα Υόρκη. Σύμφωνα με την απογραφή του 2000, τα υψηλότερα επίπεδα φτώχιας του Μανχάταν συγκεντρώνονται στο Ανατολικό Χάρλεμ και σε άλλες βορειότερες συνοικίες. Το ποσοστό αυτό είναι για το σύνολο της Νέας Υόρκης 21,2%. Πηγή: NYC 2011a

Το Χάρλεμ χωρίζεται σε Δυτικό, Κεντρικό και Ανατολικό τμήμα. Σε αντίθεση με το υπόλοιπο Χάρλεμ που χαρακτηρίζεται κυρίως από την αφροαμερικάνικη κουλτούρα, το Ανατολικό Χάρλεμ (Community Board 11), που εκτείνεται μεταξύ των 96th Street Νότια, 142nd Street Βόρεια, Fifth Avenue Δυτικά, και Harlem Rivers Ανατολικά, έχει πιο πρόσφατη ιστορία. Το 1930 ήταν κοινότητα Ιταλών, Ιρλανδών και Εβραίων και ονομαζόταν μικρή Σικελία. Τη δεκαετία 19401950 οι Ιταλοί μετεγκαταστάθηκαν σε άλλο μέρος της πόλης και η περιοχή κατοικήθηκε από Πορτορικάνους και Αφροαμερικανούς. Από το 1937 οικοδομήθηκαν από την Federal Housing Act συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας (15.657 κατοικίες). Η περιοχή αριθμούσε 150.000 κατοίκους το 1970. Από τότε ο πληθυσμός της ελαττώθηκε, όχι όμως και ο ισπανόφωνος πληθυσμός που αυξήθηκε κατά 10,3% μέχρι το 1990, και έφτασε στους 117.750 το 2000 και 113.328 κατοίκους το 2009 (US Census Bureau 2000, Chang κ.ά. 2011). Σύμφωνα με την ανάλυση του πολεοδομικού προγράμματος του Ανατολικού Χάρλεμ, το 2000 το 55,2% της γης του καλυπτόταν από κατοικίες ενώ μόνο 1% ήταν ελεύθεροι χώροι, 6,6% δημόσιες υπηρεσίες και 6,7% εμπόριο. Το 94% των κατοίκων κατοικεί σε νοικιασμένες κατοικίες, πολλές από τις οποίες (73,5%) είναι σε πύργους κατοικιών. Αν και το επίπεδο εκπαίδευσης του πληθυσμού βελτιώνεται, παραμένει μία από τις περιοχές με το χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης και τα χαμηλότερα οικογενειακά έσοδα στη Νέα Υόρκη. Οι αλλαγές που έγιναν δεν οφείλονται στην καλυτέρευση των συνθηκών ζωής των κατοίκων αλλά στην εγκατάσταση σε αυτήν μεσοαστικών στρωμάτων, κυρίως φοιτητών, διανοούμενων και καλλιτεχνών που αλλάζουν τον κλασικό οικογενειακό χαρακτήρα της γειτονιάς και δίνουν έναν πολυπολιτισμικό, ανάμεικτο κοινωνικό χαρακτήρα στην περιοχή. Από το 1990 και μετά άρχισε μια διαδικασία επανάχρησης και επανάκτησης παλαιών κατοικιών. Το 2000, το 90% των κατοικιών ήταν τουλάχιστον 50 ετών ενώ το 40% ήταν προγενέστερο του 1940. Σε αυτές μένουν σήμερα οι περισσότεροι από τους λατινοαμερικάνους και αφροαμερικανούς κατοίκους (συσχέτιση στοιχείων από το: Manhattan Community Board 11 2004).

39

003:Layout 1

40

10/3/12

1:56 PM

Page 40

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

Σύμφωνα με την ίδια μελέτη και διασταυρωμένα στοιχεία από την απογραφή του 2000, οι κοινωνικές υπηρεσίες, η εκπαίδευση και η υγεία βρίσκονται σε πολύ χαμηλά επίπεδα σε σχέση με το σύνολο της πόλης της Νέας Υόρκης (44% του πληθυσμού άνω των 25 ετών έχει δίπλωμα γυμνασίου ενώ μόνο το 22% έχει και δίπλωμα λυκείου), ενώ αναφέρονται πολλά περιστατικά υποβάθμισης και κακής ποιότητας προϊόντων διατροφής που διατίθενται στα εμπορικά καταστήματα. Παρά την πρόσφατη μετακίνηση αρκετών φτωχών από την περιοχή σε άλλες πιο περιφερειακές περιοχές, το 63,1% των κατοίκων συνεχίζει να ζει κάτω από το όριο της φτώχιας (ο μέσος όρος εισοδήματος είναι σχεδόν στα μισά του μέσου όρου της Νέας Υόρκης), παρά το ότι ένα μεγάλο ποσοστό έχει δίπλωμα μέσης εκπαίδευσης. Το ποσοστό των φτωχών κατοίκων αυξήθηκε ακόμη περισσότερο την τελευταία δεκαετία. Οι περισσότεροι κάτοικοι εργάζονται σε υπηρεσίες και στο εμπόριο, ενώ μεταξύ 1980-2000 οι τομείς των κατασκευών και της βιομηχανίας έχασαν πολλούς εργαζόμενους. Σύμφωνα με την απογραφή του 2000, ο μαύρος πληθυσμός ελαττώθηκε από 46,5% το 1980 σε 41% το 2000 παραμένοντας ο πιο σημαντικός πληθυσμός της περιοχής, ενώ αντίστοιχα αυξήθηκε ο λευκός πληθυσμός καθώς και ο πληθυσμός των ιθαγενών λαών. Μεγάλο μέρος αυτής της αύξησης οφείλεται στην εγκατάσταση λατινοαμερικανών και κυρίως πορτορικανών, μεξικανών και δομινικανών που (όλοι μαζί) το 2000 αποτελούσαν το 51,8% του πληθυσμού της περιοχής (κατατάσσοντας αντίστοιχα τον εαυτό τους σε εντελώς διαφορετικές ομάδες: μαύροι, λευκοί, ιθαγενείς, άλλοι). Ο μεξικανικός πληθυσμός αυξήθηκε από 760 το 1980 σε 10.315 άτομα το 2000, ενώ αντίστοιχα οι πορτορικάνοι ελαττώθηκαν από 47.410 σε 35.400. Το πλάνο του 2000 θεωρεί ως βασικό του στόχο την κατασκευή νέων ποιοτικά καλών κτιριακών συγκροτημάτων στις ανοιχτές, κενές από οικοδομήματα, περιοχές και την ανακατασκευή των παλαιών μέσω της εφαρμογής ενός πλάνου κατασκευής κατοικιών υψηλών προδιαγραφών (ιδιαίτερα στην 96th street), που θα αυξήσει τις τιμές γης προσελκύοντας ακριβές χρήσεις. Λαμβάνοντας υπόψη ότι αυτή η νέα ζωνοποίηση μπορεί να αποβεί εις βάρος των κατοίκων της περιοχής, προτείνει την υποχρεωτική μετακίνηση του πληθυσμού των φτωχών σε νέες κατοικίες (Manhattan Community Board 11 2004: 108). Στην Εικόνα 3 φαίνεται η προνομιακή θέση της περιοχής, καθόσον βρίσκεται κοντά σε πάρκα, σχολεία, αθλητικά κέντρα, άλλες κοινωνικές υπηρεσίες και είναι καλά συνδεδεμένη με την πόλη. Οι προθέσεις επέκτασης ενός «ελεγχόμενου gentrification» από το γειτονικό κέντρο στην περιοχή του Χάρλεμ είναι ιδιαίτερα φανερές παρά το ενδιαφέρον που δείχνει η μελέτη για τη βεκτίωση του επιπέδου ζωής στην περιοχή και τη βοήθεια στα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα: απλούστατα, οι αλλαγές που θα γίνουν δεν απευθύνονται στους ήδη υπάρχοντες κατοίκους αλλά σε αυτούς που θα εγκατασταθούν εκεί μεταγενέστερα!!! Κάτι αντίστοιχο φαίνεται να υπονοείται και σε πρόσφατη πρόταση πράσινης ανάπτυξης της περιοχής (Chang κ.ά. 2011) που συντάχθηκε ακολουθώντας τις κατευθύνσεις επαναζωνοποίησης (rezoning) του σχεδίου της Νέας Υόρκης (Mayor Bloomberg’s PlaNYC 2030). Παρατηρώντας την Εικόνα 4 και τους κατοίκους που εμφανίζονται ως παράδειγμα στις μακέτες στην «Illustration of viaduct

003:Layout 1

10/3/12

1:56 PM

Page 41

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

marketplace and vendor plaza» σε αυτό το σχέδιο, για το Ανατολικό Χάρλεμ βλέπουμε την πρόθεση «εξευγενισμού» της περιοχής. Μια πόλη που δεν θα έχει χώρο για τους αφρο- και λατινο-αμερικανούς, που συζητούν στους δρόμους και κάθονται στα κατώφλια, αλλά μόνο για όσους θα μπορούν να πληρώσουν για να καθίσουν σε ιδιωτικές καφετερίες, που ονομάζονται ωστόσο νέοι δημόσιοι χώροι. Απέναντι σε αυτό το σχέδιο, αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια «το κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά» (Εικόνα 5).

Εικόνα 3. Η περιοχή όπου αναπτύχθηκε το κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά. Πηγή: Δήμος Νέας Υόρκης (NYC 2011β)

Εικόνα 4. Μακέτα δρόμου και πλατείας στο Ανατολικό Χάρλεμ. Πηγή: Chang κ.ά. 2011: 14

Εικόνα 5. Διαμαρτυρία του κινήματος για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά. Πηγή: Φωτογραφίες των ιδίων

41

003:Layout 1

42

10/3/12

1:56 PM

Page 42

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

6. Το κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά και η άλλη καμπάνια των ζαπατίστας Το 2004 γεννήθηκε στο Ανατολικό Χάρλεμ το λεγόμενο «movimiento por la justicia del barrio» (Κίνημα για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά) ή «movimiento del barrio» (Κίνημα της Γειτονιάς). Το κίνημα έχει έντονα εδαφικό χαρακτήρα και όχι εργασιακό, ενώ δεν οριοθετείται αποκλειστικά ως κίνημα μεταναστών. Αποτελείται κυρίως από μεξικανούς και άλλους λατινόφωνους μετανάστες που εργάζονταν στους τομείς των κατασκευών και των προσωπικών υπηρεσιών. Πρόσφατα συμπεριέλαβε στις γραμμές του και άλλους κατοίκους του Ανατολικού Χάρλεμ που νιώθουν έντονα τη διάκριση: φτωχούς αφροαμερικάνους και ιθαγενείς, άνεργους και υποαπασχολούμενους ανεξαρτήτως καταγωγής, λεσβίες και ομοφυλόφιλους (Maccani 2008). «Τα μέλη του Κινήματος για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά δεν έχουν στην πλειοψηφία τους χαρτιά. Εργάζονται στις κατασκευές, ως οικιακές βοηθοί ή σε εστιατόρια. Στα εστιατόρια κάνουν τις πιο βαριές δουλειές, αυτές που πληρώνονται χειρότερα. Επίσης υπάρχουν αρκετοί πλανόδιοι μικροπωλητές που πουλάνε φαγητά στον δρόμο ή κάποιοι είναι μουσικοί στο μετρό» (Συνέντευξη με τον Χουάν Χάρο. ΑΛΑΝΑ 2008: 13-15).

Το κίνημα αυτό ξεκίνησε από μια συνάντηση των κατοίκων του Ανατολικού Χάρλεμ στην καθολική εκκλησία της γειτονιάς τους όπου δραστηριοποιούνταν άτομα που υπερασπίζονταν το κίνημα των ζαπατίστας, όπως ο Χουάν Χάρο που συμμετείχε στην ομάδα AZUL (Amanecer Zapatista Unidos en la Lucha). «Αρχίσαμε το Δεκέμβριο του 2004. Ήμασταν 15 οικογένειες που ξεκίνησαν να οργανώνονται πόρτα-πόρτα, κτίριο προς κτίριο, τετράγωνο με τετράγωνο. Τώρα έχουμε τριάντα επιτροπές σε τριάντα πολυκατοικίες όπου κατοικούμε ως ενοικιαστές. Είναι κόσμος απλός και ταπεινός, που για πρώτη φορά στη ζωή του αποφάσισε να αγωνιστεί. Το πιο σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι οι εξώσεις. … Οι τοπικές δημοτικές αρχές, οι ιδιοκτήτες και κάποιες πολυεθνικές προσπαθούν να μας διώξουν για να μπορέσουν να αυξήσουν τα ενοίκια και να κάνουν τη γειτονιά μας όπως τις άλλες γειτονιές του Μανχάταν. … Όχι μόνο θέλουν να μας πετάξουν έξω, αλλά θέλουν να κλείσουν και τα μικρά μαγαζιά και να σταματήσουν τους πλανόδιους μικροπωλητές που είναι εργαζόμενοι που δουλεύουν σκληρά για να έχουν μια αξιοπρεπή ζωή… » (ΑΛΑΝΑ 2008).

Το αίτημα των κατοίκων για βελτίωση των συνθηκών κατοίκησης και υπεράσπιση των κατοικιών τους από την προγραμματισμένη κατεδάφιση έγινε η αφορμή για την οργάνωση ενός αυτόνομου κοινωνικού κινήματος πόλης που αριθμεί 400 μέλη και αγκαλιάζει πάνω από 20.000 κατοίκους. «Αρχίσαμε τον αγώνα μας ενάντια σε έναν συγκεκριμένο ιδιοκτήτη που είναι πολυεκατομμυριούχος… είχε ένα πολύ επιθετικό σχέδιο εξώσεων και άφηνε τα διαμερίσματα χωρίς συντήρηση. Τη χειμερινή περίοδο δεν υπήρχε θέρμανση και ζεστό νερό και οι οικογένειες έπρεπε να ζουν υπό αυτές τις συνθήκες. Όλα αυτά στόχευαν στο να κουραστούν οι ενοικιαστές των διαμερισμάτων και να τα εγκαταλείψουν, για να αυξήσουν οι ιδιοκτήτες τα ενοίκια. Μας απειλούσαν ότι θα καλέσουν τη Δίωξη Λαθρομετανάστευσης ή μας χρέωναν επιπλέον και έλεγαν πως αν δεν τα πληρώσουμε θα μας πάνε στα δικαστήρια» (ΑΛΑΝΑ 2008).

003:Layout 1

10/3/12

1:56 PM

Page 43

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

Το κίνημα έκανε πολλές δικαστικές προσφυγές ενάντια στους ιδιοκτήτες της γης και των 47 κτιρίων και έχει κερδίσει την αλληλεγγύη πολλών κατοίκων. Κάτω από αυτήν την πίεση, ο αρχικός ιδιοκτήτης των κτιρίων αναγκάστηκε να φύγει και να πουλήσει τα κτίρια στην πολυεθνική εταιρεία Dawnay, Day Group.8 Αυτή ήταν η πρώτη νίκη του κινήματος. Η νέα όμως εταιρεία υποσχόταν ένα πολύ πιο αποτελεσματικό σχέδιο εκτοπισμού των κατοίκων: την λεγόμενη «αστική αναγέννηση» που στόχευε στην αντικατάσταση των κτιρίων με μεγάλα συγκροτήματα υψηλών προδιαγραφών αφού προηγουμένως θα ανέβαζε 10 φορές ψηλότερα τα ενοίκια για να αναγκάσει τους κατοίκους να φύγουν. Το κίνημα τότε ξεκίνησε μια διεθνή δράση. Αντιμετώπισε όμως γρήγορα την απαγόρευση στη διέλευση των εκπροσώπων του στην Αγγλία, ακόμα κι αν αυτοί διέθεταν επίσημο διαβατήριο των ΗΠΑ. «Ο μοναδικός τρόπος για να αγωνιστούμε ενάντια σε αυτή την εταιρεία ήταν να αρχίσουμε μια διηπειρωτική καμπάνια με συμμάχους στα μέρη όπου δραστηριοποιείται. Σε πρώτη φάση θέλαμε να πάμε στα γραφεία του ομίλου. … Η ιδέα ήταν να αρχίσουμε να πλέκουμε ένα δίκτυο υποστήριξης. Είχαμε συναντήσεις στο Λονδίνο, στο Μάντσεστερ, στη συνέχεια πήγαμε στο Παρίσι, στη Βαρκελώνη» (ΑΛΑΝΑ 2008).

Τελικά, πριν ακόμα ξεκινήσει οποιαδήποτε διαδικασία, η εταιρεία ανακοίνωσε ότι πουλάει την ιδιοκτησία της για να ξεπληρώσει τα χρέη της και πτώχευσε. Παρά τη δυσφήμιση που προσπάθησε να γίνει από τα ΜΜΕ εναντίον μελών του κινήματος, το κίνημα εκτιμά σε ανακοίνωσή του ότι «η πορεία αυτή ήταν μια επιβεβαίωση της ενότητας του Κινήματος στη μάχη ενάντια στον καπιταλισμό» (ΑΛΑΝΑ 2008). Ακολούθησε η γενικότερη κρίση στις ΗΠΑ και η ένταση των κινημάτων για κοινωνική πολιτική, σε μια περίοδο όπου οι άστεγοι αυξάνονταν ραγδαία. Έτσι, η διαδικασία της λεγόμενης «αστικής αναγέννησης» που θα έσβηνε ολοκληρωτικά τα σημάδια στο χώρο από την ιστορική «αναγέννηση του Χάρλεμ» φαίνεται να πάγωσε τουλάχιστον προσωρινά. Αυτή ήταν μια δεύτερη νίκη του κινήματος που αξιοποίησε τη διεθνή συγκυρία, νομιμοποιώντας στον ευρύτερο κόσμο την παρουσία του μέσω της αποτελεσματικότητας των δράσεων του και εδραιώνοντας την παρουσία του στη γειτονιά δυναμώνοντας τα πολιτικά χαρακτηριστικά του (Hernández Rodríguez 2010). Ο πολιτικός χαρακτήρας του κινήματος είχε γίνει γρήγορα εμφανής ξεπερνώντας τα τοπικά μόνο ζητήματα. Ένα χρόνο μετά την ίδρυσή του, τον Αύγουστο του 2005, το Κίνημα για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά άρχισε να μελετά τα άλλα κινήματα και τις πρακτικές τους στη γειτονιά και στον κόσμο, με αποτέλεσμα να αποφασίσει την ένταξή του στην «Άλλη Καμπάνια» που μόλις είχε καλέσει το κίνημα των ζαπατίστας από το Μεξικό. «Βέβαια, οι περισσότεροι σύντροφοι δεν γνώριζαν πολλά για τους ζαπατίστας. Ήξεραν μόνο όσα διέδιδαν τα εμπορικά μέσα ενημέρωσης: ότι είναι έμποροι ναρκωτικών, ότι δεν είναι Μεξικανοί, ότι είναι βίαιοι. Οπότε χρειάστηκε ένα διάστημα μέχρι να καταλάβουν οι σύντροφοι ότι δεν είναι αλήθεια, και όταν οι ζαπατίστας κάλεσαν τους Μεξικανούς μετανάστες της «άλλης μεριάς», των ΗΠΑ δηλαδή, να συμμετάσχουν στην «Άλλη Καμπάνια», οι σύντροφοι δέχτηκαν… Αν μας ρωτούσαν ποια είναι η μεγαλύτερη επιτυχία του κινήματός μας, θα περίμενε κανείς να του πούμε ότι καταφέραμε να διώξουμε αυτόν τον ιδιοκτήτη. Αλλά οι σύντροφοι λένε ότι η μεγαλύτερη επιτυχία ήταν αυτός ο μετασχηματι-

8 Η Dawnay, Day Group ιδρύθηκε το 1928 στο Λονδίνο, είχε γραφεία σε πολλές χώρες (Ευρώπη, Μέση Ανατολή, Ινδία, ΗΠΑ, Αυστραλία), αγοράστηκε το 1988 από γάλλους επενδυτές, και, μη μπορώντας να ανταπεξέλθει στην κρίση των ακινήτων, πτώχευσε, συμπαρασύροντας την εταιρεία Hertie το 2009. Σχετικά με το ρόλο των εταιρειών αστικής ανάπτυξης στην Αγγλία βλέπε Hall 2005: 108-110.

43

003:Layout 1

44

10/3/12

1:56 PM

Page 44

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

σμός. Οι σύντροφοι ήταν άνθρωποι που ποτέ δεν είχαν συμμετάσχει σε κοινωνικά κινήματα πουθενά, και όλη αυτή η διαδικασία οικοδόμησε μια συνείδηση» (ΑΛΑΝΑ 2008).

Όπως σημειώνουν οι ίδιοι στο περιοδικό τους, υλοποιούν στην πράξη έναν ζαπατισμό των πόλεων (zapatismo urbano) που έχει τα εξής χαρακτηριστικά: αντικαπιταλιστική προσέγγιση και δράση, αυτοδιεύθυνση, αυτονομία, συμμετοχική δημοκρατία, στο εσωτερικό αλλά και έξω από την οργάνωση και την κοινότητα. Αυτό σημαίνει ότι δεν δέχονται καμία οικονομική ενίσχυση από οποιαδήποτε κυβέρνηση και ότι λαμβάνουν τις αποφάσεις τους στις συνελεύσεις (Movimiento por la justicia en el barrio 2008: 5). «Αγωνιζόμαστε όχι μόνο ενάντια στους ιδιοκτήτες, αλλά και ενάντια σε ένα παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα που προσπαθεί να καταλάβει όλες τις γωνιές του κόσμου όπου ζει αξιοπρεπής και ταπεινός κόσμος γιατί θέλει τα πάντα δικά του…»

(Movimiento por la justicia en el barrio 2008)

Το κίνημα της γειτονιάς οργάνωσε πρόσφατα (2011) ένα δημοψήφισμα στους κατοίκους του Ανατολικού Χάρλεμ, με τον ίδιο τρόπο που και οι ζαπατίστας οργανώνουν τέτοια εγχειρήματα και με σκοπό τη μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή όλων σε αυτό. Τα κυριότερα προβλήματα που αναδείχθηκαν από τους κατοίκους, εκτός από αυτό του λεγόμενου gentrification, είναι τα εξής: • η σεξουαλική παρενόχληση των σερβιτόρων, • η κακομεταχείριση στα νοσοκομεία, • οι κακές υπηρεσίες στο Προξενείο του Μεξικού, • η αστυνομική κακοποίηση, • το ότι οι εργοδότες πληρώνουν λιγότερο από τον κατώτατο μισθό στις θέσεις εργασίας (6.75$ ανά ώρα), • το υψηλό κόστος των δημόσιων μέσων μεταφοράς, • η προτεινόμενη νομοθεσία για τη μετανάστευση, • τα υψηλά κόστη για την αποστολή χρημάτων στην πατρίδα τους (4-5$ για 100$ έμβασμα), καθώς και η κακομεταχείριση από τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες Έτσι, το κίνημα συμπεριλαμβάνει στα αιτήματά του και άλλα αιτήματα που σχετίζονται με το δικαίωμα στην πόλη και όχι μόνο στην κατοικία, συσπειρώνοντας με αυτόν τον τρόπο πολύ περισσότερο κόσμο στην ευρύτερη περιοχή της Νέας Υόρκης. «Όταν πηγαίνουμε σε άλλες χώρες συνειδητοποιούμε ότι υπάρχει μια λαθεμένη εικόνα για τη Νέα Υόρκη. Οι περισσότεροι νομίζουν ότι είναι μια μεγάλη πόλη όπου όλοι ζουν με άνεση, αλλά υπάρχει και η “άλλη” Νέα Υόρκη. Εκεί όπου για να έχεις ένα μικρό διαμέρισμα πρέπει να πληρώνεις πολύ ακριβά ενοίκια, πρέπει να δουλεύεις 10 με 12 ώρες καθημερινά και το μεγαλύτερο μέρος του μισθού σου να το ξοδεύεις στο ενοίκιο. Στη Νέα Υόρκη αυξάνεται καθημερινά ο αριθμός των αστέγων και όταν περπατάς στον δρόμο αυτό είναι πασιφανές. Δεν φαίνεται στα ΜΜΕ γιατί δεν το προβάλλουν για να μην πλήξουν τον τουρισμό και το μεγάλο κεφάλαιο. Γι’ αυτό θέλουν να μας εξαφανίσουν, για να επιβάλλουν την κουλτούρα του χρήματος. Αλλά η “άλλη” Νέα Υόρκη αγωνίζεται, αντιστέκεται. Σε αυτή τη Νέα Υόρκη, οι πιο περιθωριοποιημένοι έχουν υψώσει το ανάστημά τους και αγωνίζονται» (Movimiento por la justicia en el barrio 2008).

003:Layout 1

10/3/12

1:56 PM

Page 45

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

Ο τρόπος οργάνωσης του κινήματος εμπνέεται από παλαιότερες αυτόνομες παραδόσεις αλλά και από τον τρόπο οργάνωσης των ζαπατίστας. Είναι χειραφετημένος από τα πολιτικά κόμματα, αλλά επικοινωνεί μαζί τους όπως και με τα ΜΜΕ μέσω επιτροπών, όπου εναλλάσσονται οι εκπρόσωποι, και έχει πολιτική συνείδηση του εγχειρήματος. Τα στοιχεία αυτά καθιστούν το συγκεκριμένο κίνημα ένα χαρακτηριστικό σύγχρονο κοινωνικό κίνημα πόλης. «Έχουμε 30 επιτροπές σε 30 κτίρια. Κάθε επιτροπή συναντιέται αυτόνομα. Για να ιδρυθεί μια επιτροπή της οργάνωσης πρέπει να συμμετέχει η πλειονότητα των ενοικιαστών. Αν συμβαίνει αυτό, τότε η επιτροπή πρέπει να αποφασίσει ποια θα είναι η στρατηγική που θα ακολουθήσει. Συζητούνται έξι ή επτά στρατηγικές για τον αγώνα ενάντια στον ιδιοκτήτη ή τις τοπικές δημοτικές αρχές και στη συνέχεια ψηφίζονται δύο από αυτές, που μπορεί να είναι για παράδειγμα ένδικες διεκδικήσεις, μια διαδήλωση ή το να καλέσουν τα ΜΜΕ για να μιλήσουν για το θέμα τους ή να ερευνήσουν από πού δανειοδοτείται ο ιδιόκτητης για να ξεκινήσει έτσι μια εκστρατεία ενάντια σε αυτή την τράπεζα και να αναγκαστεί η ίδια να πιέσει τον ιδιοκτήτη του ακινήτου. Οι υπόλοιπες 29 επιτροπές στηρίζουν την τριακοστή και αυτή αποφασίζει μόνη της για το καλύτερο. Κάθε μήνα έχουμε μια συνάντηση στην οποία συνευρίσκονται όλες οι επιτροπές, γνωρίζονται και ανταλλάσσουν εμπειρίες. Σε αυτές τις συναντήσεις, οι σύντροφοι αξιολογούν τον αγώνα μας και τα επόμενα βήματα που θα κάνουμε με συλλογικό τρόπο. Επίσης, στα πλαίσια αυτά, μελετούν τα εθνικά και τα παγκόσμια κοινωνικά κινήματα. Σε αυτές τις συναντήσεις ήταν που έμαθαν για τον ζαπατισμό και αποφάσισαν να πάρουν πρωτοβουλίες προσπαθώντας να υλοποιήσουν τον ζαπατισμό των πόλεων σε τοπικό επίπεδο» (Movimiento por la justicia en el barrio 2008).

Συμμετέχουν και προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα δίκτυο αντίστοιχων κινημάτων στην πόλη τους. «Εμπνευσμένοι από τις συναντήσεις των ζαπατίστας, οργανώσαμε την 1η Συνάντηση “Νέα Υόρκη για την αξιοπρέπεια και ενάντια στην έξωση”. Πάνω από όλα, οι σύντροφοι ήθελαν να ενωθούν με τους πιο περιθωριοποιημένους, που είναι οι έγχρωμοι λαοί, δηλαδή όσοι δεν είναι λευκοί, οι Λατινοαμερικανοί, οι Ασιάτες, οι Αφρικανοί, οι ιθαγενείς λαοί. Στη συνάντηση αυτή ανταλλάξαμε εμπειρίες, μιλήσαμε για το ποιοι είμαστε, υπό ποιες συνθήκες ζούμε, ποιος είναι ο εχθρός, για ποιο λόγο αγωνιζόμαστε και ποια είναι τα όνειρά μας. Σε αυτόν λοιπόν τον χώρο μάθαμε να ακούμε και να περπατάμε μαζί. Αλλά να περπατάμε ρωτώντας. Προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε λοιπόν ένα δίκτυο που δεν υπήρχε» (Movimiento por la justicia en el barrio 2008).

Τα μέσα επικοινωνίας που χρησιμοποιεί αυτό το κίνημα είναι όλο και πιο πρωτοποριακά και τους φέρνουν σε επαφή με άλλα κινήματα στον κόσμο. «Όταν η επιτροπή της Άλλης Καμπάνιας ταξίδεψε στο Βόρειο Μεξικό και κάλεσε τους Μεξικανούς που ζουν στις ΗΠΑ να συναντηθούν μαζί της στην Τιχουάνα και στην Πόλη Χουάρες, οι σύντροφοι ήθελαν να πάνε αλλά δεν μπορούσαν γιατί είναι πέρα από τα σύνορα. Οπότε στείλαμε στη συνάντηση αυτή ένα μήνυμα μέσω βίντεο. … Οι ζαπατίστας τότε μας απάντησαν επίσης με ένα μήνυμα μέσω βίντεο. Έτσι λοιπόν καταφέραμε να υπερπηδήσουμε τα σύνορα που μας χωρίζουν» (Movimiento por la justicia en el barrio 2008).

45

003:Layout 1

46

10/3/12

1:56 PM

Page 46

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

9 Για τον στρεβλό ρόλο του λεγόμενου οικοτουρισμού στην περιοχή της Τσιάπας και τη συγκάλυψη που προσφέρει στην κατασκευή μεγάλων έργων που γίνονται με τη χρηματοδότηση της Παγκόσμιας Τράπεζας και οδηγούν στον εκτοπισμό ιθαγενικών κοινοτήτων, βλ. Betancourt υπό έκδοση.

Από τότε χρησιμοποιούν αυτόν τον τρόπο επικοινωνίας και με τις άλλες κοινότητες της Τσιάπας, κάνοντας έτσι παράλληλα γνωστά τα προβλήματα και τις διεκδικήσεις των δύο πλευρών μέσω του διαδικτύου (U-tube) σε πολύ ευρύτερο κόσμο στον πλανήτη. Το Κίνημα της Γειτονιάς έχει συμμετάσχει σε εκδηλώσεις αλληλεγγύης με τους εξεγερμένους του Ατένκο (κίνημα κατά της εγκατάστασης αεροδρομίου και της καταστροφής των παραδοσιακών ανθοκαλλιεργειών στο περιαστικό χώρο της πόλης του Μεξικού), της Οαχάκα (κίνημα που ξεκίνησε από την κατάργηση των ειδικών δίγλωσσων σχολών για τους ιθαγενείς και εξαπλώθηκε σε όλη την κοινωνία που διεκδικούσε μεταξύ άλλων κοινωνική δικαιοσύνη, αυτονομία και άλλου τύπου εκπαίδευση και υγεία για όλους) και τελευταία με τις κοινότητες των ζαπατίστας της Ζούγκλας Λακαντόνα στο Μεξικό που αντιστέκονταν στις προσπάθειες εκτοπισμού τους στο όνομα ενός προγράμματος «οικοτουρισμού».9 Σε αυτούς τους τελευταίους, το Κίνημα της Γειτονιάς απευθύνθηκε, δημιουργώντας ένα βίντεο όπου αναδεικνύονται οι αιτίες που οδήγησαν τους καταδιωγμένους κατοίκους του Χάρλεμ να υποστηρίξουν τους καταδιωγμένους ιθαγενείς ζαπατίστας. Το Κίνημα της Γειτονιάς έχει εφαρμόσει μια μορφή Αστικού Ζαπατισμού στην καρδιά της Νέας Υόρκης μέσω της αυτοδιαχείρισης και της άμεσης συμμετοχικής δημοκρατίας. «Με πάνω από 600 μέλη, έχουμε προχωρήσει από κτίριο σε κτίριο για να οργανώσουμε με τους φίλους γείτονές μας και να ανοικοδομήσουμε μια γειτονιά-ευρύ κίνημα, για την αξιοπρέπεια και τη δικαιοσύνη, από τα κάτω και προς τα αριστερά. Μέσω της διαδικασίας της «Συνέλευσης του El Barrio», τα 1.500 μέλη της κοινότητας συμμετείχαν σε μια αμεσοδημοκρατική ψηφοφορία, σε συναντήσεις στο Δήμο και σε εκατοντάδες ένας-προς-έναν συνεντεύξεις. Το Κίνημα έχει οργανώσει πολλές «συναντήσεις του κέντρου της Νέας Υόρκης για την αξιοπρέπεια και κατά των εκδιώξεων» για να χτίσει ένα ευρύ διαδημοτικό, εθνικό και διεθνές δίκτυο κατά του gentrification. Εκπρόσωποι από 45 ομάδες συμμετείχαν σε αυτό, μερικοί ήρθαν από πολύ μακριά: από το Ρόουντ Άϊλαντ, την Πενσυλβανία, την Καλιφόρνια, το Κονέκτικατ, και το Νιού Τζέρσεϋ» (Αυτοπαρουσίαση του κινήματος στο B-fest 2011, Αθήνα). Όπως δηλώνουν στο πιο πρόσφατο βίντεο (4.4.2011) που χρησιμοποίησαν για να επικοινωνήσουν με τους εξεγερμένους ιθαγενείς της Τσιάπας και να απαιτήσουν την απελευθέρωση των κρατούμενων της San Sebastian Bachajón και την αυτόνομη διαχείριση των κοινών από τους ιθαγενείς λαούς : «Αγωνιζόμαστε για έναν κόσμο όπου κανείς δεν θα έχει περισσότερες κατοικίες από όσες χρειάζεται για να κατοικεί, ούτε περισσότερη γη από αυτήν που μπορεί να καλλιεργήσει».

Τελικά μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία σχέσεων που δημιουργεί αυτό το κίνημα, είτε στο εσωτερικό του (αυτό-οργάνωση), είτε σε διάφορους ημι-δημόσιους χώρους της γειτονιάς του (κατώφλια, πλατείες, εισόδους πολυκατοικιών κ.λπ.), είτε σε κοινά τραπέζια, σε χώρους που ορίζονται κάθε φορά για την ανταλλαγή ή απλώς τη μοιρασιά προϊόντων και υπηρεσιών, δημιουργείται μια νέα μορφή αντίστασης. Όπως σημειώνει ο Σταύρος Σταυρίδης (2010): «Αν ο θύλακος δεν είναι παρά ο χώρος εγκλεισμού της ετερότητας, είτε πρόκειται για καταδίκη (γκέτο), είτε για προνόμιο (προστατευόμενες συνοικίες), είτε για προϋπόθεση της

003:Layout 1

10/3/12

1:56 PM

Page 47

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

κατευθυνόμενης κατανάλωσης (ελεγχόμενα κτήρια κοινωνικής αναψυχής ή αγορές), αν τα όρια του πραγματικού επιβλέπονται από κοινωνικές ρυθμίσεις και εγχαράξεις, οι μετέωροι χώροι της ετερότητας μπορούν τούτα τα όρια να τα διαρρήξουν».

Αντί για συμπεράσματα Αφορμή γι’ αυτή την έρευνα έδωσε η σχέση που αναπτύχθηκε ανάμεσα σε ένα αστικό κοινωνικό κίνημα πόλης (του κινήματος της γειτονιάς του Ανατολικού Χάρλεμ) με ένα άλλο, αγροτικό καταρχήν αλλά τοπικο-παγκόσμιο, κοινωνικό κίνημα μιας άλλης χώρας (το κίνημα των ζαπατίστας). Κλειδιά για την κατανόηση αυτής της σχέσης θεωρήθηκε ότι ήταν (α) η διερεύνηση της ιστορίας της μετανάστευσης από το Μεξικό προς τις ΗΠΑ και, ιδιαίτερα, προς το Ανατολικό Χάρλεμ, (β) η διερεύνηση των βασικών χαρακτηριστικών του τόπου κατοικίας των μεταναστών από το Μεξικό στις αμερικανικές πόλεις και ιδιαίτερα στο Χάρλεμ και (γ) η στοιχειώδης ανάγνωση των χαρακτηριστικών του συγκεκριμένου κινήματος και της διαδικασίας μέσα από την οποία προέκυψε η σχέση του με τους ζαπατίστας. Ειδικότερα επιχειρήθηκε μία ανάγνωση του ιστορικού και γεωγραφικού πλαισίου όπου αναπτύχθηκε το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά» επιχειρώντας μια τοπικο-παγκόσμια (glocal) ανάλυση του θέματος, προσεγγίζοντας ταυτόχρονα διαφορετικές χωροχρονικές κλίμακες. Ένα από τα ερωτήματα αυτής της έρευνας αφορούσε το αν αυτό το κίνημα αποτελεί ένα σύγχρονο κοινωνικό κίνημα πόλης με ιδιαίτερα τοπικο-παγκόσμια χαρακτηριστικά και, αν ναι, πώς προέκυψαν αυτά. Το συμπέρασμα που προέκυψε από το πρώτο μέρος της εργασίας συνοψίζεται στο ότι η μετανάστευση από το Μεξικό στις ΗΠΑ είναι στενά συνδεδεμένη με τον τρόπο ανάπτυξης του καπιταλισμού και φαίνεται να παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στο σύγχρονο «παγκοσμιοποιημένο» οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον. Η μετανάστευση έχει περάσει από πολλά στάδια όπου ήταν γενικά αποδεκτή, σε περιόδους όμως κρίσης στιγματιζόταν ως ανεπιθύμητη. Στη σύγχρονη εποχή ανοίγματος των οικονομικών συνόρων φαίνεται να αντιμετωπίζεται με τους πιο απεχθείς όρους, που ενισχύονται από την κατασκευή τείχους ανάμεσα στις δύο χώρες και τις νέες μορφές ελεγχόμενης χωρικοποίησης της εργασίας προς όφελος των πολυεθνικών εταιρειών. Οι μετανάστες από το Μεξικό στις ΗΠΑ φαίνεται πως τα τελευταία χρόνια μετατοπίζονται προς τις μεγάλες πόλεις, οι φτωχότεροι από τους οποίους κατοικούν σε νέας μορφής υπεργκέτο μαζί με λατινόφωνους πληθυσμούς. Ο τρόπος ζωής σε αυτές τις γειτονιές φαίνεται να έχει ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά (που δεν μελετήθηκαν σε αυτή την εργασία) και σε πολλές περιπτώσεις εμπνέεται από την ιστορία των προγενέστερων κοινωνικών κινημάτων, διαμορφώνει νέα τοπικά κοινωνικά δίκτυα διαπερατής σχέσης ανάμεσα στο τοπικό και το παγκόσμιο, διαρρηγνύοντας έτσι την ίδια την έννοια του γκέτο. Στην περίπτωση του Ανατολικού Χάρλεμ το φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές. Όπως είδαμε παραπάνω, το Κίνημα για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά, μελετώντας τους τρόπους δράσης αρχικά των «νέων λόρδων» και των «μαύρων παν-

47

003:Layout 1

48

10/3/12

1:56 PM

Page 48

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

10 Για το θέμα της σύγχρονης συσσώρευσης κεφαλαίου μέσω αποστέρησης και υφαρπαγής ολόκληρων περιοχών, βλ.

Harvey 2006: 43.

11 Μετά τη συγγραφή αυτού του άρθρου, το Κίνημα της Γειτονιάς συμμετείχε (8/11/2011) στο Κίνημα Occupy Wall Street (Movimiento por la justicia en el barrio 2011).

θήρων» και στη συνέχεια των «ζαπατίστας», αποφάσισε ότι πρέπει «να αντιπαρατεθεί, μαζί με άλλα κινήματα στον κόσμο, στην καπιταλιστική νεοφιλελεύθερη πολιτική που οδηγεί τους ανθρώπους να στερούνται βασικών αναγκών τους όπως η στέγη, η τροφή, η υγεία, η παιδεία και η επικοινωνία». Αποφάσισε, επίσης, ότι ο μόνος τρόπος να αντιπαρατεθεί σε αυτό το σύστημα είναι η αυτοοργάνωση, η συμμετοχική δημοκρατία και η συλλογική δράση, αμφισβητώντας τον ρόλο των κοινοβουλευτικών κομμάτων και τα συστήματα αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας που σχετίζονται με αυτά. Κατάφερε να αλλάξει την σημασία του αστικού χώρου στην γειτονιά του (ενισχύοντας την έννοια του δημόσιου χώρου ως χώρου συνάντησης και δημιουργίας) και να καλυτερεύσει (όσο αυτό περνούσε από τα χέρια του) τις συνθήκες ζωής στη γειτονιά και στα σπίτια μέσω της δημιουργίας ενός δικτύου αλληλεγγύης. Έτσι απέκτησε χαρακτηριστικά κοινωνικού κινήματος πόλης με παγκόσμια εμβέλεια (Hamel κ.ά. 2000). Πρόσφατα (2011) έστειλε χαιρετισμό στην κατάληψη της Νομικής Σχολής της Αθήνας από 300 μετανάστες στην Ελλάδα. Τελικά, οι μετανάστες της χαμένης αξιοπρέπειας της προηγούμενης δεκαετίας, προχωρώντας μέσα από πολλές δυσκολίες, αποτελούν σήμερα την καρδιά ενός κινήματος της εξεγερμένης αξιοπρέπειας στην περιοχή του Χάρλεμ της Νέας Υόρκης, ενός τόπου που έχει σημαδευτεί από πολλές εξεγέρσεις. Έτσι, ένα κίνημα που έχει τοπικά χαρακτηριστικά αναγνωρίζει την διατοπική ιστορία του, παίζει ρόλο σε παγκόσμιο επίπεδο επιβεβαιώνοντας τον τοπικο-παγκόσμιο ρόλο των σύγχρονων κοινωνικών κινημάτων πόλης, όπως τον περιγράφουν οι Koèhler και Wissen (2003), και διαρρηγνύει τελικά την έννοια του έγκλειστου γκέτο δημιουργώντας δικούς του «μετέωρους χώρους της ετερότητας» (Σταυρίδης 2010). Η σύγχρονη κυρίαρχη νεοφιλελεύθερη (νεοσυντηρητική) πολιτική δεν έχει απλά επιπτώσεις στο χώρο αλλά αλληλεπιδρά αποφασιστικά με τον αστικό χώρο, ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις όπου ο αστικός χώρος μετατρέπεται σε συστατικό της ίδιας της πολιτικής αυτής και της πολιτικο-οικονομικής αναδιάρθρωσης του καπιταλισμού (Harvey 2011, Peck και Τickell 2002). Ο ρόλος των δρώντων σε αυτή τη διαδικασία, και ιδιαίτερα των κινημάτων για το δικαίωμα στην πόλη (Lefebvre 1973), μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της πόλης αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις στην πολιτικοποίηση του κινήματος. Το Κίνημα για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά είναι ένα σύγχρονο παράδειγμα που επιβεβαιώνει αυτήν τη θεώρηση. Η πρόσφατη εξέγερση στις γειτονιές του Λονδίνου (Αύγουστος 2011) επανέφερε τον προβληματισμό για τις γειτονιές της πόλης που υποβαθμίζονται συστηματικά με σκοπό τον λεγόμενο «εξευγενισμό» τους στο πλαίσιο ενός καπιταλιστικού συστήματος που γίνεται όλο και πιο αρπακτικό στο χώρο.10 Αντίστοιχα, οι Sennett και Sassen (2011) επανέφεραν το ζήτημα των συνθηκών ζωής και των έντονων κοινωνικο-χωρικών διαχωρισμών που αυξάνονται στις παγκοσμιοποιημένες μεγαπόλεις, όπως το Λονδίνο και η Νέα Υόρκη, όπου μπορούν να ξεσπάσουν μεγάλες αστικές εξεγέρσεις. Οι συγγραφείς προειδοποιούν, ότι κάτι αντίστοιχο με αυτό που συνέβη στο Λονδίνο μπορεί σύντομα να συμβεί και στη Νέα Υόρκη, όσο αυτές οι συνθήκες θα επιδεινώνονται. Ίσως οι σχέσεις που θα αναπτύξουν τα υπάρχοντα κοινωνικά κινήματα πόλης με τον κόσμο που θα συμμετέχει σε αυτές τις εξεγέρσεις να συμβάλουν στον πολιτικό προσανατολισμό των ευρύτερων κοινωνικών κινημάτων.11

003:Layout 1

10/3/12

1:56 PM

Page 49

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική ΑΛΑΝΑ (2008), «“Η γειτονιά δεν πουλιέται”. Το κίνημα για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά, ΧάρλεμΝέα Υόρκη», Συνέντευξη του περιοδικού «ΑΛΑΝΑ» με τον Χουάν Άρο, 9-11 Μαΐου 2008, ΑΛΑΝΑ 9: 13-15. Ζαπατίστας (1996), EZLN. Η φλόγα της εξέγερσης, Αθήνα: Στάχυ. Ιωσηφίδης, Θ. (2008), Ποιοτικές Μέθοδοι Έρευνας στις Κοινωνικές Επιστήμες, Αθήνα: Κριτική Σάσεν, Σ. (2001), Χωρίς έλεγχο; Η εθνική κυριαρχία, η μετανάστευση και η ιδιότητα του πολίτη την εποχή της παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: Μεταίχμιο. Σταυρίδης, Σ. (2010), Μετέωροι χώροι της ετερότητας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Ξενόγλωσση Alegria, T. (2010), «Urbanisacion y frontera en la posglobalizacion¨, Ciudades 87: 31-37.

Aponte-Parés, L. (1998), «Lessons from El Barrio—the East Harlem real great society/urban planning studio: A Puerto Rican chapter in the fight for urban self-determination», New Political Science 20(4): 399-420.

Arroyo Alejandre, J., Berumen Sandoval, S. και Rodríguz Álvarez, D. (2010), «New long–term tendencies of emigration of Mexican people toward the United States and their remittances», Pap. poblac 16(63): 9-48. Διαθέσιμο στον ιστότοπο: <http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1405-74252010000100002&lng=es&nrm=iso>. ISSN 1405-7425.

Betancourt, Α. (υπό έκδοση), «Από την προστασία από τα πάνω στην προστασία από τα κάτω», στο Πετροπούλου Κ., και Ραμαντιέ Τ., Οικο-τοπία και κινητικότητα. Αθήνα: Κουκκίδα.

Bourgois, P. (2003), In search of respect: Selling crack in el Barrio, Κέμπριτζ: Cambridge University Press.

Castells, M. (1986), La ciudad y las masas, Μαδρίτη: Aliansa Universidad Castells, M. (2004), The Power of identity, Κέμπριτζ Μασαχουσέτης: Blackwell Publishing.

Castells, Μ. (2006), «Changer la Ville: A Rejoindre,» International Journal of Urban and Regional Research, Volume 30(1): 219-223.

Ceceña, Α. και Peña, A. (1995), «En torno al estatuto de la fuerza de trabajo en la reproduccion hegemonica del capital», στο Ceceña, A. και Bareda, A., Production Estrategica y Egemonia mundial, Μεξικό: Siglo XXI. Centro de Estudios Migratorios, Cecretaria de Governacion (2011), Boletin Annual de Estadesticas Migratorias 2011.

Chang, J., Langenburg, L., Massa, C., Schabas, J., Switaj, D. και Joyce T. (2011), Planning For A Greener East Harlem, Columbia University- GSAPP, διαθέσιμο στο http://www.arch.columbia.edu/files/gsapp/imceshared/East_Harlem.pdf.

Davis, M. (2001), Magical urbanism: Latinos reinvent the US city, Λονδίνο: Verso Dawnay-day (2011), Δικτυακός τόπος http://www.yelp.com/biz/dawnay-day-real-estate-new-york, τελευταία πρόσβαση 25.7.2011.

Durand, J. (2011), «Ethnic Capital and Relay Migration: New and Old Migratory Patterns in Latin America», Migraciones Internacionales 6(1).

EZLN (2010), Κείμενα των ιδίων στο enlacezapatista.ezln.org.mx/ Ennis, S., Ríos-Vargas, M. και Albert, N. (2011). The Ispanic Population 2010. Απογραφή 2010 των ΗΠΑ, http://www.census.gov/prod/cen2010/briefs/c2010br-04.pdf.

Gandy M. (2002), «Between Borinquen and the Barrio: Environmental Justice and the New York City’s Puerto Rican Community, 1969-1972», επιλογή άρθρων, Antipode: 730-761 Gilly, A. (2006), Η μεξικάνικη επανάσταση 1910-1920, Αθήνα: Κουκκίδα Hamel, P., Lustiger-Thaler H. και Mayer M. (2000), Urban movements in a globalising world, Λονδίνο: Routledge.

Harvey, D. (2006), Spaces of Global Capitalism: Towards a Theory of Uneven Geographical Development, Λονδίνο: Verso.

Harvey, D. (2011), Feral Capitalism Hits The Streets, διαθέσιμο στο: http://www.socialistproject.ca/ bullet/535.php#continue.

Hernández Rodríguez, A. (2010), «Radio Insurgente: Comunicación desde la autonomía Zapatista».

XXX Conferencia Anual de ILASSA sobre Latinoamérica Universidad de Texas 5/2/2010, Austin Texas.

Hall, T. (2005), Αστική Γεωγραφία, Αθήνα: Κριτική.

49

003:Layout 1

50

10/3/12

1:56 PM

Page 50

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

Hill, J. (1999), «Language, Race, and White Public Space», American Anthropologist IOO(3): 680689.

Holloway, J. (2006), Ας αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να καταλάβουμε την εξουσία, Αθήνα: Σαββάλας.

INURA (2004), The Contested Metropolis. Six Cities at the Beginning of the 21st Century, Βασιλεία: Birkhäuser.

Koèhler, B. και Wissen, M. (2003), «Glocalizing protest: urban conflicts and global social movements», International Journal of Urban and Regional Research 27(4): 942-951.

LeBot, Y. (1997) El sueño zapatista, Βαρκελώνη: Anagrama Leontidou, L. (2006), «Urban social movements: from the 'right to the city' to transnational spatialities and flaneur activists», City 10(3): 259-268.

Lefebvre, H. (1973), Le droit à la ville, Παρίσι: Anthropos.

Maccani, R. Z. (2008), «Zapatismo urbano en la ciudad de Nueva York», Rebeldia 2008.

Manhattan Community Board 11 (2004), Manhattan Community District 11 Planning Assessment, Urban Technical Assistance Project (UTAP) Columbia University.

Massey, D. (2008), Για το χώρο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Μassey, D., Durand, J. και Malone, N. (2002), Beyond Smoke and Mirrors: Mexican Immigration in an Era of Economic Integration, Νέα Υόρκη: Russell Sage Foundation.

Maurrasse, D. (2006), Listening to Harlem: Gentrification, Community, and Business, Νέα Υόρκη: Routledge.

Movimiento por la justicia en el barrio (2008), Εφημερίδα του κινήματος: «La otra Campana Nueva York».

Movimiento por la justicia en el barrio, (2011) Video 23/6/2011 http://desinformemonos.org/ 2011/07/videomensaje-del-movimiento-justicia-del-barrio-de-nueva-york-para-sansebasti%c3%a1n-bachaj%c3%b3n/, παρουσίαση στο B-fest 2011, Αθήνα (http://bfest.gr/ 2011/05/16/2377/ και ομιλία στο Occupy Wall Street http://www.youtube.com/watch?v =W_O_OgAOMdc).

NYC (2011α), «Report: Poverty in New York City», Χάρτης με βάση την απογραφή του 2000, διαθέσιμο στο http://www.nyc.gov/html/ceo/html/reports/poverty_facts.shtml.

NYC (2011β), Χάρτης του Μπάριο στη Νέα Υόρκη (http://www.nyc.com/visitor_guide/el_barrio_spanish_harlem.75851/map_location.aspx#content) και φωτογραφική περιήγηση (http://www.nyc.com/visitor_guide/el_barrio_spanish_harlem.75851/street_view.aspx#content).

Osofsky, G. (1996), Harlem: The Making of a Ghetto. Negro New York, 1890-1930, Σικάγο: Ivan R. Dee. Pacione, Μ. (2009), Urban Geography, Νέα Υόρκη: Routledge.

Peck, J. και Tickell, A. (2002), Neoliberalizing Space, Οξφόρδη: Blackwell Publishers.

Pellerin, Η. (1999), «The cart before the horse? The coordination of migration policies in the Americas and the neoliberal economic project of integration» Review of international political economy 6: 468-493.

Petropoulou, C. (2010), «From the December Youth Uprising to the Rebirth of Urban Social Movements: A Space–time Approach», International Journal of Urban and Regional Research 34(1): 217-224.

Petropoulou, C. (2010β), Vers un mouvement social urbain poétique?, Παρίσι: L’Harmattan.

Petropoulou, C. (2011), Développement urbain et éco-paysages urbains, Παρίσι: L’Harmattan.

Pinkney, A. και Woock, R. (1970), Poverty and politics in Harlem: report on Project Uplift 1965, College & University Press.

Pouzolet, C. (1999), New York. Construction historique d'une métropole, Παρίσι: Ellipses.

Sennett, R., Sassen, S. (2011), «Cameron’s Broken Windows», The New York Times, 10.8.2011 The New York Times (2011), Διαδραστικοί χάρτες μετανάστευσης στις ΗΠΑ, διαθέσιμοι στο http://www.nytimes.com/interactive/2009/03/10/us/20090310-immigrationexplorer.html?hp.

US Census Bureau (2010), Διαδραστικός χάρτης απογραφής 2010, http://2010.census.gov/2010censususpopmap.

US Census Bureau (2011), Ispanics in the US, http://www.census.gov/population/www/socdemo/hispanic/files/Internet_Hispanic_in_US_2006.pdf.

Villegas, D. (επιμ.) (1981), Istoria Minima de Mexico, El Colegio de Mexico: 117-134 Villoro, L. (2008), Ομιλία στο φεστιβάλ Digna Rabia, http://dignarabia.ezln.org.mx.

Zibechi, R. (2010), Αυτονομίες και χειραφετήσεις. Η Λατινική Αμερική σε κίνηση, Αθήνα: Αλάνα.

Wacquant, L. (2007), Parias Urbains Ghetto, Banlieues, Etat, Παρίσι: La Découverte.

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 51

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

ΜΕΛΕΤΗ ΕΝΟΣ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟΥ ΑΣΤΡΑΠΩΝ-ΚΕΡΑΥΝΩΝ ΜΕ ΤΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΥΨΗΛΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΕΩΝ Ιωάννης Πυθαρούλης,1 Χαράλαμπος Φείδας,2 Θεόδωρος Καρακώστας3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Κατά τη διάρκεια της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 η Θεσσαλονίκη, μαζί με αρκετές περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας, επηρεάστηκαν από εντυπωσιακή δραστηριότητα κεραυνών-αστραπών, η οποία χαρακτηρίστηκε από δύο επιμέρους επεισόδια. Η συνοπτική κυκλοφορία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση διαφορικής μεταφοράς ισοδύναμης δυναμικής θερμοκρασίας στα κατώτερα επίπεδα και στη μέση τροπόσφαιρα. Η δυναμική αστάθεια που δημιουργήθηκε από αυτήν τη διαφορική μεταφορά, μαζί με τη σύγκλιση στα κατώτερα επίπεδα, εμφανίζονται να είναι υπεύθυνες για την καταιγιδοφόρο δράση. Το φαινόμενο προσομοιώθηκε επιτυχώς με τη συνδυαστική χρήση του υψηλής-ανάλυσης (2 χλμ x 2 χλμ) περιοχικού, μη-υδροστατικού, μοντέλου WRF-ARW και του δείκτη δυναμικού αστραπών-κεραυνών, LPI (Lightning Potential Index). Πειράματα ευαισθησίας έδειξαν ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα ήταν ευαίσθητη στις επιφανειακές θερμοκρασίες θάλασσας και τη χρονική τους εξέλιξη.

Study of lightning activity with the use of high-resolution simulations I. Pytharoulis, H. Feidas, T. Karacostas ABSTRACT During the 17th and 18th June 2009 the city of Thessaloniki and several regions of central Makedonia were affected by impressive cloud-toground and intracloud lightnings associated with convective storms. This activity was characterized by two bursts and noticeable spatial variability of precipitation in Thessaloniki. The synoptic scale environment appeared to play an important role in promoting differential θe advection at low-levels and in the mid-troposphere. Potential instability that resulted from the differential θe advection, together with the low-level convergence, are suggested to be responsible for the convective storms. The phenomenon was simulated, in good agreement with the available observations, with the combined use of the high-resolution (2 km x 2 km) regional non-hydrostatic model WRF-ARW and the Lightning Potential Index. Experiments showed that the lightning activity was sensitive to the sea-surface temperatures and their temporal evolution.

1. Εισαγωγή Οι ηλεκτρικές εκκενώσεις που σχετίζονται με καταιγιδοφόρα νέφη είναι ανάμεσα στα πιο εντυπωσιακά, αλλά συγχρόνως και πιο επικίνδυνα και θανατηφόρα φυσικά φαινόμενα παγκοσμίως. Οι κεραυνοί αποτελούν μία σημαντική απειλή για το φυσικό περιβάλλον και την ανθρώπινη δραστηριότητα, καθώς σχετίζονται με δασικές πυρκαγιές (Βλάχου κ.ά. 2008, Peterson κ.ά. 2010, Vilar κ.ά. 2010, Garcia-Ortega κ.ά. 2011), βιομηχανικά ατυχήματα (Renni κ.ά.

1 Λέκτορας του Τμήματος Γεωλογίας, Τομέας Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας, Α.Π.Θ.

2 Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Γεωλογίας, Τομέας Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας, Α.Π.Θ.

3 Καθηγητής του Τμήματος Γεωλογίας, Τομέας Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας, Α.Π.Θ.

51

004:Layout 1

52

10/3/12

1:57 PM

Page 52

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

2010, Krausmann κ.ά. 2011) και διακοπές ρεύματος λόγω ζημιών σε σταθμούς παραγωγής ή στο δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας (Cummins κ.ά. 1998, Nie κ.ά. 2008, Miyazaki κ.ά. 2011). Όμως, η πιο σημαντική απειλή αφορά άμεσα τον άνθρωπο. Οι Rakov and Uman (2003), χρησιμοποιώντας την παγκόσμια κατανομή των ηλεκτρικών εκκενώσεων και στατιστικές μελέτες από διάφορες χώρες, εκτίμησαν ότι ο παγκόσμιος ετήσιος αριθμός των ανθρώπινων απωλειών λόγω κεραυνών ανέρχεται σε μερικές χιλιάδες, ενώ οι τραυματισμοί είναι πιθανώς πενταπλάσιοι με δεκαπλάσιοι. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι κεραυνοί προκαλούν κατά μέσο όρο περισσότερες ανθρώπινες απώλειες από ό,τι οι ανεμοστρόβιλοι και οι τυφώνες (Rakov και Uman 2003). Στην Κίνα, την περίοδο 1997-2009 αναφέρθηκαν 5.033 θάνατοι λόγω κεραυνών (Zhang κ.ά. 2010), δηλαδή 387.2 περιστατικά ανά έτος. Οι Curran κ.ά. (2000), χρησιμοποιώντας δεδομένα της Εθνικής Διοίκησης Ωκεανών και Ατμόσφαιρας (National Oceanic and Atmospheric Administration - NOAA) βρήκαν ότι 3.239 θάνατοι (90 ανά έτος) και 9.818 τραυματισμοί αποδόθηκαν σε κεραυνούς στις Ηνωμένες Πολιτείες την περίοδο 1959-1994. Στην εργασία των Ashley και Gilson (2009), στην οποία συμπεριλήφθησαν πληροφορίες και από άλλες πηγές, οι ανθρώπινες απώλειες λόγω κεραυνών στις Ηνωμένες Πολιτείες την περίοδο 1959-2006 ανήλθαν σε 4.857 (101.2 ανά έτος). Από την άλλη μεριά, βρέθηκε ότι τα τελευταία έτη υπάρχει μία τάση μείωσης του αριθμού των ανθρώπινων απωλειών λόγω αυτού του φυσικού φαινομένου. Αυτή η τάση πιθανώς οφείλεται στη βελτίωση της ποιότητας και του τρόπου διάδοσης των μετεωρολογικών προγνώσεων, στην καλύτερη εκπαίδευση του κοινού για τους κινδύνους και την προφύλαξη από τους κεραυνούς, στη μείωση του αγροτικού πληθυσμού και στη βελτίωση των ηλεκτρικών εγκαταστάσεων και της πυροπροστασίας των κτιρίων (Lopez και Holle 1996· 1998, Ashley και Gilson 2009). Τις προηγούμενες δεκαετίες οι ηλεκτρικές εκκενώσεις ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνες και για την αεροπλοΐα, καθώς είχαν προκαλέσει αρκετά θανατηφόρα ατυχήματα (Cherington και Mathys 1995). Όμως αυτός ο κίνδυνος έχει πια εξαλειφθεί χάρη στα σύγχρονα συστήματα προστασίας των αεροσκαφών. Τα τελευταία χρόνια, λόγω της διαθεσιμότητας σύγχρονων συστημάτων εντοπισμού ηλεκτρικών εκκενώσεων (π.χ. ATD, ZEUS), υπάρχει αυξημένο επιστημονικό ενδιαφέρον για τη μελέτη και τη χρήση τους τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στη Μεσόγειο και τον ελλαδικό χώρο. Πρέπει να αναφερθεί ότι η Μεσόγειος είναι ένα από τα κύρια κέντρα ηλεκτρικής δραστηριότητας του Βορείου Ημισφαιρίου κατά τη διάρκεια της ψυχρής περιόδου του έτους (Orville 1981, Holt κ.ά. 2001, Katsanos κ.ά. 2009). Οι Defer κ.ά. (2005) μελέτησαν τις ηλεκτρικές εκκενώσεις που εμφανίστηκαν στην Ανατολική Μεσόγειο κατά τη διάρκεια 20 επιλεγμένων ημερών του χειμώνα του 2002-03. Η σχέση μεταξύ της εμφάνισης των ηλεκτρικών εκκενώσεων και της τοπογραφίας, της κλίσης του εδάφους και της φυτοκάλυψης στη Μεσόγειο ερευνήθηκε από τους Kotroni και Lavouvardos (2008). Οι Mazarakis κ.ά. (2008) μελέτησαν την ηλεκτρική δραστηριότητα στην Ελλάδα κατά τη θερμή περίοδο των ετών 2003-06, ενώ η Ρούπα (2009) εξέτασε τα χαρακτηριστικά των ηλεκτρικών εκκενώσεων στον ελλαδικό χώρο και τη σχέση τους με τον υετό. Οι Katsanos κ.ά. (2009) διερεύνησαν τη σχέση ανάμεσα στις ηλεκτρικές εκκενώσεις και τη μικροφυσική των νεφών στην περιοχή της Μεσογείου. Οι Papadopoulos κ.ά. (2005) ανέπτυξαν μια τεχνική για

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 53

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

την αφομοίωση των παρατηρήσεων ηλεκτρικών εκκενώσεων σε ένα περιοχικό αριθμητικό μοντέλο πρόγνωσης καιρού με στόχο τη βελτίωση των προγνώσεων καταιγιδοφόρου υετού στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Στη συνέχεια οι Papadopoulos κ.ά. (2009), εφαρμόζοντας την παραπάνω τεχνική, έδειξαν ότι η αξιοποίηση δεδομένων ηλεκτρικών εκκενώσεων από ένα περιοχικό μοντέλο βελτίωσε την αναπαράσταση της πιο ραγδαίας βροχόπτωσης που σχετιζόταν με ένα έντονο πλημμυρικό επεισόδιο. Παρότι η έγκαιρη και έγκυρη προειδοποίηση ηλεκτρικών εκκενώσεων είναι ιδιαίτερα σημαντική, τα σύγχρονα αριθμητικά μοντέλα πρόγνωσης καιρού δεν περιέχουν κατάλληλα σχήματα για την αναπαράσταση του ηλεκτρικού πεδίου μέσα στα νέφη. Επομένως, η επιχειρησιακή τους πρόγνωση πραγματοποιείται κυρίως μέσω δεικτών αστάθειας, όπως οι δείκτες Κ και LI (Lifted Index), που χρησιμοποιούνται για την πρόγνωση καταιγίδων και βασίζονται στις θερμοδυναμικές συνθήκες της ατμόσφαιρας (Τουρναβίτη 1999, Στολάκη 2004, Yair κ.ά. 2010). Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει προσπάθειες δημιουργίας κατάλληλων δεικτών για την πρόγνωση των ηλεκτρικών εκκενώσεων, και όχι απλά της πιθανότητας εμφάνισης καταιγίδων, βασιζόμενες είτε σε απλοποιήσεις της φυσικής του φαινομένου [Cloud Physics Thunder Parameter (CPTP), βλ. Bright κ.ά. 2005, McGaul κ.ά. 2009. Lightning Potential Index (LPI), βλ. Yair κ.ά. 2010], είτε σε στατιστικές μεθόδους (Mazany κ.ά. 2002). Οι παραπάνω δείκτες υπολογίζονται από ραδιοβολίσεις, ή διαγνωστικά από τα αποτελέσματα των αριθμητικών μοντέλων. Ο δείκτης των Mazany κ.ά. (2002) χρησιμοποιεί επιπλέον και μετρήσεις του ηλεκτρικού πεδίου της ατμόσφαιρας. Κατά τη διάρκεια της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009, η πόλη της Θεσσαλονίκης και αρκετές περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας επηρεάστηκαν από ιδιαίτερα εντυπωσιακή δραστηριότητα ηλεκτρικών εκκενώσεων και καταιγιδοφόρου δράσης (Σχήμα 1). Το σημαντικότερο στοιχείο αυτού του επεισοδίου ήταν ο μεγάλος αριθμός κεραυνών που έπληξαν τον πολεοδομικό ιστό της Θεσσαλονίκης και τους γειτονικούς δήμους. Τη νύχτα της 17ης Ιουνίου κεραυνοί έπληξαν και τον υποσταθμό της ΔΕΗ στο Ωραιόκαστρο (σε απόσταση περίπου 10 χλμ από το κέντρο της πόλης) προκαλώντας διακοπή ρεύματος διάρκειας περίπου μίας ώρας στη Θεσσαλονίκη. Προβλήματα δημιουργήθηκαν και στους γειτονικούς νομούς Χαλκιδικής, Σερρών και Κιλκίς. Το γεγονός ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 επηρέασε τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας και τουλάχιστον 1 εκατομμύριο κατοίκους, σε συνδυασμό με το ότι ανάλογα γεγονότα δεν είναι απίθανο να συμβούν ξανά στην ευρύτερη περιοχή ενδιαφέροντος ιδαίτερα τη θερμή περίοδο, αποτέλεσε το κίνητρο για τη μελέτη του επεισοδίου. Πραγματικά, τη θερμή περίοδο του έτους υπάρχει έντονη καταιγιδοφόρος δράση στη Βόρεια και Κεντρική Ελλάδα (Pissimanis κ.ά. 2006), και για αυτό ο Οργανισμός Ελληνικών Γεωργικών Ασφαλίσεων χρηματοδοτεί το Εθνικό Πρόγραμμα Χαλαζικής Προστασίας των καλλιεργούμενων εκτάσεων της Κεντρικής Μακεδονίας και Θεσσαλίας. Επιπλέον, οι Mazarakis κ.ά. (2008), χρησιμοποιώντας δεδομένα των ετών 2003-06, έδειξαν ότι η σχετική (αδιάστατη) πυκνότητα των ηλεκτρικών εκκενώσεων στην Ελλάδα κατά τη θερμή περίοδο παρουσιάζει μέγιστες τιμές κυρίως στο βόρειο τμήμα της, με ένα από τα μέγιστα να εμφανίζεται στην Κεντρική Μακεδονία.

53

Σχήμα 1. Φωτογραφία ενός κεραυνού στη Θεσσαλονίκη τη νύχτα της 17ης Ιουνίου 2009 (παραχωρήθηκε από τον Σ. Κέππα)

004:Layout 1

54

10/3/12

1:57 PM

Page 54

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει μια αυξανόμενη εκτίμηση της σπουδαιότητας των επιφανειακών συνθηκών για τον καιρό και το κλίμα (Garratt 1993). Οι Yamamoto και Hirose (2007) έδειξαν ότι οι αριθμητικές προσομοιώσεις ενός αναπτυσσόμενου βαρομετρικού χαμηλού είναι ευαίσθητες στον τρόπο ορισμού των επιφανειακών θερμοκρασιών θάλασσας (δορυφορικές, επανανάλυση) και αυτό οφείλεται στα μέσης κλίμακας χαρακτηριστικά τους. Ο Pytharoulis (1999) πρότεινε ότι για το μετασχηματισμό των Αφρικανικών Ανατολικών Κυμάτων σε τροπικούς κυκλώνες δεν απαιτείται μόνο η επιφανειακή θερμοκρασία της θάλασσας να υπερβαίνει το γνωστό κατώφλι των 26°-27°C, αλλά οι αρχικές διαταραχές πρέπει να έχουν και κατάλληλες δυναμικές και θερμοδυναμικές συνθήκες. Μία ασθενής διαταραχή με ξηρό πυρήνα είναι λιγότερο πιθανό να μετασχηματιστεί σε τροπικό κυκλώνα. Οι Pytharoulis κ.ά. (2000) βρήκαν ότι οι επιφανειακές ροές ήταν πολύ σημαντικές για την ανάπτυξη του χαμηλού με χαρακτηριστικά τροπικού κυκλώνα που εμφανίστηκε στη Μεσόγειο, δυτικά της Ελλάδας, τον Ιανουάριο του 1995. Αντίθετα, οι Lagouvardos κ.ά. (2007) και οι Katsafados κ.ά. (2011) συμπέραναν ότι οι επιφανειακές ροές δεν έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην κυκλογέννεση και στην ένταση της μετεωρολογικής βόμβας του 2004 στην Ανατολική Μεσόγειο. Όμως, οι τελευταίοι συγγραφείς έδειξαν ότι τα διαφορετικά δεδομένα επιφανειακής θερμοκρασίας θάλασσας είχαν σημαντική επίδραση στη χωροχρονική κατανομή του υετού. Σε συμφωνία με πρόσφατες μελέτες (Kushnir κ.ά. 2002, Sutton και Mathieu 2002) η παραπάνω σύντομη ανασκόπηση δείχνει ότι οι επιφανειακές θερμοκρασίες της θάλασσας και οι ροές θερμότητας επηρεάζουν την ατμόσφαιρα με διαφορετικούς τρόπους. Επομένως, για ερευνητικούς και επιχειρησιακούς σκοπούς είναι χρήσιμο να διερευνηθεί η ευαισθησία του εν λόγω επεισοδίου ηλεκτρικών εκκενώσεων (και της απειλής που ενέχει) στις επιφανειακές συνθήκες, και πιο συγκεκριμένα στις επιφανειακές θερμοκρασίες της θάλασσας, δεδομένου ότι το επεισόδιο συνέβη σε μια παράκτια περιοχή. Οι στόχοι αυτής της εργασίας είναι: α) η μελέτη των συνοπτικών και μέσης κλίμακας μετεωρολογικών συνθηκών που οδήγησαν στην εμφάνιση του επεισοδίου της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 στην Κεντρική Μακεδονία, β) η εξέταση της ικανότητας αριθμητικής προσομοίωσης του επεισοδίου, και γ) η διερεύνηση της ευαισθησίας του επεισοδίου στις επιφανειακές θερμοκρασίες της θάλασσας. Τα δύο τελευταία ερωτήματα θα εξετασθούν με τη συνδυαστική χρήση του αριθμητικού μοντέλου πρόγνωσης καιρού Weather Research and Forecasting (WRF) και του Δείκτη Δυναμικού Ηλεκτρικών Εκκενώσεων (Lightning Potential Index – LPI) των Yair κ.ά. (2010). Η τελευταία μελέτη χρησιμοποίησε τον LPI (με το μοντέλο WRF) σε πέντε περιπτώσεις ηλεκτρικής δραστηριότητας στη λεκάνη της Μεσογείου και έδειξε την υπεροχή του έναντι των γνωστών δεικτών Κ και CPTP. Ο δείκτης εφαρμόσθηκε μόνο μία φορά στον ελλαδικό χώρο, σε περίπτωση διέλευσης βαρομετρικού χαμηλού που συνοδευόταν από ψυχρό μέτωπο και κλειστό κέντρο χαμηλών γεωδυναμικών υψών στα 500 hPa, κατά τη μεταβατική περίοδο του Οκτωβρίου. Επομένως, στην παρούσα εργασία είναι η πρώτη φορά που θα γίνει χρήση του LPI σε θερινές καταιγίδες στον ελλαδικό χώρο και θα εξετασθεί η ευαισθησία του αριθμητικού συστήματος WRF-LPI στις επιφανειακές θερμοκρασίες της θάλασσας. Στην επόμενη ενότητα θα γίνει περιγραφή των δεδομένων και του αριθμητικού μοντέλου, ενώ στη συνέχεια θα μελετηθούν οι μετεωρολογικές συνθήκες

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 55

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

που οδήγησαν στο επεισόδιο. Οι αριθμητικές προσομοιώσεις θα συζητηθούν στην τέταρτη ενότητα και στο τέλος θα παρουσιαστούν τα κυριότερα συμπεράσματα της μελέτης.

2. Δεδομένα – Αριθμητικό Μοντέλο Στη μελέτη χρησιμοποιήθηκαν παρατηρήσεις επιφανείας και ανώτερης ατμόσφαιρας, δορυφορικές εικόνες, δεδομένα αστραπών-κεραυνών και πλεγματικές αναλύσεις σε συνδυασμό με το αριθμητικό μοντέλο πρόγνωσης καιρού WRF. Οι μετεωρολογικές παρατηρήσεις επιφανείας και ανώτερης ατμόσφαιρας προήλθαν κυρίως από το σταθμό του Τομέα Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και τον επιχειρησιακό σταθμό της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης (LGTS). Παρατηρήσεις υετού ήταν διαθέσιμες και από τους σταθμούς του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΕΑΑ) σε Βατοπέδι, Βεγορίτιδα, Βέροια, Δίον, Δράμα, Κιλκίς, Λαγκαδά, Νάουσα, Νευροκόπι, Πολύγυρο και Πτολεμαΐδα και του Κέντρου Μετεωρολογικών Εφαρμογών του ΕΛΓΑ (ΚΕΜΕ-ΕΛΓΑ) στους Γαλατάδες και τη Μελίκη (Σχήμα 2β, Πίνακας 1). Τα δεδομένα αστραπών-κεραυνών ανακτήθηκαν από το ευρείας κλίμακας Ευρωπαϊκό δίκτυο αστραπών-κεραυνών ZEUS (Lagouvardos κ.ά. 2009) και παραχωρήθηκαν από το ΕΑΑ. Οι παρατηρήσεις συνδυάστηκαν με τις επιχειρησιακές πλεγματικές αναλύσεις επιφανείας και ανώτερης ατμόσφαιρας του Ευρωπαϊκού Κέντρου Μεσοπρόθεσμων Προγνώσεων Καιρού (ΕΚΜΠΚ-ECMWF). Οι αναλύσεις ήταν διαθέσιμες ανά 6 ώρες, στην επιφάνεια και στα ισοβαρικά επίπεδα των 1000, 925, 850, 700, 500, 400, 300, 250, 200, 150, 100, 70 και 50 hPa, σε ένα κανονικό πλέγμα χωρικής ανάλυσης 0.25° γεωγραφικού μήκους x 0.25° γεωγραφικού πλάτους. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης δείκτες ατμοσφαιρικής αστάθειας που προήλθαν από τα δορυφορικά δεδομένα του οργάνου MODIS (με χωρική ανάλυση 5 χλμ x 5 χλμ) που φέρεται από τους δορυφόρους Terra και Aqua της National Aeronautics and Space Administration (NASA).

Σχήμα 2. (α) Τα δύο πλέγματα που χρησιμοποιήθηκαν από το WRF στις αριθμητικές προσομοιώσεις και (β) η τοπογραφία του εσωτερικού πλέγματος (Π2) και οι θέσεις των διαθέσιμων μετεωρολογικών σταθμών (που εμφανίζονται στον Πίνακα 1). Το μαύρο πλαίσιο περικλείει την περιοχή ενδιαφέροντος (40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α)

55

004:Layout 1

56

10/3/12

1:57 PM

Page 56

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Το μη-υδροστατικό περιοχικό μοντέλο WRF με τον δυναμικό πυρήνα ARW (WRF-ARW έκδοση 3.2.0) χρησιμοποιήθηκε στις αριθμητικές προσομοιώσεις του φαινομένου. Το WRF-ARW είναι ένα ευέλικτο, τελευταίας γενιάς αριθμητικό μοντέλο πρόγνωσης καιρού, σχεδιασμένο να λειτουργεί τόσο ερευνητικά όσο και επιχειρησιακά (Skamarock κ.ά. 2008, Wang κ.ά. 2010). Είναι κατάλληλο για ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών, όπως ιδεατές προσομοιώσεις, έρευνα παραμετροποιήσεων, έρευνα αφομοίωσης δεδομένων και προγνώσεις σε πραγματικό χρόνο σε παγκόσμια και περιοχική κλίμακα. Το μοντέλο ολοκληρώθηκε σε δύο επάλληλα πλέγματα (Σχήμα 2), που κάλυψαν τα Βαλκάνια (περιοχή 1) και την ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας (περιοχή 2), με χωρική διακριτοποίηση 10 χλμ x 10 χλμ και 2 χλμ x 2 χλμ αντίστοιχα, χρησιμοποιώντας πλέγμα Arakawa τύπου C. Για τον ορισμό της τοπογραφίας, μάσκας ξηράς/θάλασσας, τύπων εδάφους και χρήσης γης, χρησιμοποιήθηκαν υψηλής ανάλυσης δεδομένα (30΄΄x30΄΄) από το Γεωλογικό Ινστιστούτο των Ηνωμένων Πολιτειών (United States Geological Survey). Οι αναλύσεις του ΕΚΜΠΚ χρησιμοποιήθηκαν ως αρχικές και πλευρικές οριακές συνθήκες για την εξωτερική περιοχή ολοκλήρωσης (περιοχή 1). Η εσωτερική περιοχή ολοκλήρωσης ήταν αμφίδρομα εμφωλευμένη (2-way nested) στην περιοχή 1. Στην κατακόρυφη διεύθυνση και στα δύο πλέγματα η ατμόσφαιρα αναλύθηκε από 51 ανομοιόμορφα κατανεμημένα επίπεδα τύπου σ (μέχρι το επίπεδο των 50 hPa), τα οποία είχαν μεγαλύτερη πυκνότητα στο οριακό στρώμα και στην ανώτερη τροπόσφαιρα. Στα αριθμητικά πειράματα χρησιμοποιήθηκαν οι επιφανειακές θερμοκρασίες θάλασσας (ΕΘΘ) των Εθνικών Κέντρων Περιβαλλοντικής Πρόγνωσης – ΕΚΠΠ (National Centers for Environmental Prediction) των ΗΠΑ με χωρική διακριτοποίηση 1/12°x1/12° (~0.083°x0.083° ≅ 7.09 χλμ γεωγρ.μήκος x 9.25 χλμ γεωγρ. πλάτος στην περιοχή ενδιαφέροντος) και των επιχειρησιακών αναλύσεων του ΕΚΜΠΚ, με χωρική διακριτοποίηση 0.25°x0.25° στο ίδιο πλέγμα με τα υπόλοιπα πεδία ανάλυσης. Οι αναλύσεις των ΕΘΘ των ΕΚΠΠ παράγονται σε ημερήσια βάση μέσω κατάλληλου συνδυασμού των πιο πρόσφατων δεδομένων πλοίων και πλωτών μετεωρολογικών σταθμών με δορυφορικές μετρήσεις ΕΘΘ (http://polar.ncep.noaa.gov/sst/ophi/). Το αριθμητικό μοντέλο περιέχει κατάλληλες παραμετροποιήσεις για να αναπαραστήσει τις φυσικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στην ατμόσφαιρα. Η ακτινοβολία μικρού/μεγάλου μήκους κύματος, το επιφανειακό στρώμα και το οριακό στρώμα αναπαρίστανται από τις παραμετροποιήσεις του GFDL (Lacis και Hansen 1974, Fels και Schwarzkopf 1975, Schwarzkopf και Fels 1991), των Monin-Obukhov όπως χρησιμοποιείται στο μοντέλο Eta (Janjic 1996) και των Mellor-Yamada-Janjic επιπέδου 2.5 (Mellor και Yamada 1982, Janjic 2002), αντίστοιχα. Η κλίση του εδάφους λαμβάνεται υπόψη στους υπολογισμούς της ηλιακής ακτινοβολίας στο έδαφος. Οι φυσικές διεργασίες του εδάφους αναπαριστάνονται από το υπομοντέλο που ακολουθεί το σχήμα NOAH (Chen και Dudhia, 2001) σε 4 υπεδάφια στρώματα (0-10cm, 10-40cm, 40-100cm, 100-200cm). Οι μικροφυσικές διεργασίες παραμετροποιούνται από το σχήμα του Goddard (Tao και Simpson, 1993; Tao κ.ά. 2003) το οποίο περιέχει ξεχωριστές μεταβλητές για τον υπολογισμό του νερού των νεφών, της βροχής, του πάγου, του χιονιού και μορφωμάτων πάγου (graupel). Η χρήση ενός τέτοιου σχήματος, το οποίο αναπαριστά

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 57

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

την ποσότητα των διαφορετικών μορφών του νερού σε παγωμένη μορφή, είναι αναγκαία για τον υπολογισμό του δυναμικού των αστραπών-κεραυνών. Η κατακόρυφη μεταφορά των σωρρειτόμορφων νεφών παραμετροποιείται μόνο στο εξωτερικό πλέγμα από τη νεότερη έκδοση του σχήματος Kain-Fritsch (Kain 2004). Λεπτομερείς πληροφορίες και βιβλιογραφία για το μοντέλο WRF-ARW υπάρχουν στις εργασίες των Skamarock κ.ά. (2008) και Wang κ.ά. (2010).

3. Ανάλυση μετεωρολογικών συνθηκών 3.1 Περιγραφή του φαινομένου Η ηλεκτρική δραστηριότητα των νυχτερινών ωρών της 17ης προς 18η Ιουνίου 2009 στη Θεσσαλονίκη χαρακτηρίστηκε από δύο επεισόδια. Το πρώτο, που ήταν και το πιο έντονο, προκλήθηκε από καταιγιδοφόρα νέφη τα οποία σχηματίστηκαν στην πεδιάδα της Ημαθίας-Πέλλας περίπου στις 1730 UTC την 17η Ιουνίου 2009. Στη συνέχεια αναπτύχθηκαν και κινήθηκαν Ανατολικά-Νοτιοανατολικά επηρεάζοντας την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης και της Χαλκιδικής από τις 1800 έως τις 2100 UTC (Σχήμα 3). Τα κεραυνικά πλήγματα στον υποσταθμό της ΔΕΗ στο Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης και η διακοπή ρεύματος συνέβησαν σε αυτήν την περίοδο. Στο Σχήμα 3δ φαίνεται ότι μεταξύ 1900 και 2000 UTC υπήρξε μια έξαρση του αριθμού των ηλεκτρικών εκκενώσεων στην περιοχή ενδαφέροντος (40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α), καθώς το ωριαίο πλήθος τους έφτασε τη μέγιστη τιμή των 354. Ένα δεύτερο επεισόδιο εμφανίσθηκε μετά τις 0000 UTC στις 18 Ιουνίου 2009 και διήρκεσε μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Όμως, αυτό δεν ήταν τόσο έντονο όσο το προηγούμενο, καθώς το ωριαίο πλήθος των ηλεκτρικών εκκενώσεων στην ίδια περιοχή δεν υπερέβη τις 45. Σε αυτή την εργασία η περιοχή ενδιαφέροντος οριοθετείται από τις 40°Β έως 41°Β και από 22.5°Α έως 23.5°Α (Σχήμα 2β). Προτείνεται ότι αυτή η πε-

Σχήμα 3. (α, β, γ) Οι θέσεις των αστραπών-κεραυνών. (δ) Χρονοσειρά του ωριαίου αριθμού των αστραπών-κεραυνών στην περιοχή 40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α (δεδομένα ZEUS). Στο σχήμα (δ) ο αριθμός των αστραπών-κεραυνών σε κάθε ώρα (Τ) αντιστοιχεί στο διάστημα από Τ+0 λεπτά έως Τ+59 λεπτά

57

004:Layout 1

58

10/3/12

1:57 PM

Page 58

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

ριοχή, που εκτείνεται περίπου 50 χλμ γύρω από τη Θεσσαλονίκη, είναι αντιπροσωπευτική του αριθμού των ηλεκτρικών εκκενώσεων και της απειλής που ενέχει το συγκεκριμένο φαινόμενο στην ευρύτερη περιοχή της. Μικρές μεταβολές στις διαστάσεις του μεταβάλλουν τον ωριαίο αριθμό των ηλεκτρικών εκκενώσεων, αλλά όχι τα συμπεράσματα που προκύπτουν για την εξέλιξη του φαινομένου. Επίσης, αποφεύχθηκε η χρήση μιας αρκετά μεγαλύτερης ή μικρότερης περιοχής. Στην πρώτη περίπτωση θα συμπεριλαμβάνονταν αστραπές-κεραυνοί που επηρέασαν τη Δυτική και Ανατολική Μακεδονία και δεν σχετίζονταν με το συγκεκριμένο φαινόμενο. Από την άλλη, μια αρκετά μικρότερη περιοχή εστιασμένη στον πολεοδομικό ιστό της Θεσσαλονίκης δεν θα αποτύπωνε πλήρως την πραγματική δραστηριότητα των ηλεκτρικών εκκενώσεων λόγω της χωρικής τους έκτασης (Σχήματα 3 και 14δ) και του ενδεχόμενου λάθους που υπάρχει στον προσδιορισμό της θέσης τους από το σύστημα ZEUS (~6.8 χλμ, Lagouvardos κ.ά. 2009). Ο υετός εμφάνισε αξιοσημείωτη χωρική μεταβλητότητα στην περιοχή της Θεσσαλονίκης (Πίνακας 1). Στο σταθμό του Τομέα Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας του ΑΠΘ (κοντά στο κέντρο της πόλης) μετρήθηκαν 14.7 mm υετού από τις 1800 UTC 17/06/09 έως τις 0600 UTC 18/06/09, στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης (LGTS) που βρίσκεται περίπου 12 χλμ νότια της πόλης καταγράφηκαν 4 mm, ενώ στο Λαγκαδά (~16 χλμ βορειοανατολικά της πόλης) παρατηρήθηκαν μόνο 0.4 mm (στο ίδιο χρονικό διάστημα). Ο Πίνακας 1 δείχνει ότι, με εξαίρεση τον Πολύγυρο, στους υπόλοιπους διαθέσιμους σταθμούς της Μακεδονίας είτε παρατηρήθηκαν πολύ μικρά ποσά υετού είτε δεν έπεσε υετός στο παραπάνω χρονικό διάστημα. Αυτή η χωρική μεταβλητότητα είναι χαρακτηριστική σε περιπτώσεις καταιγιδοφόρου δράσης. Επίσης, δεν είναι ασυνήθιστη η εμφάνιση μεγάλου αριθμού εκκενώσεων με σχετικά μικρά ποσά υετού (Curran και Rust 1992, Seliga κ.ά.

2002, Ρούπα 2009). Η Ρούπα (2009) αναφέρει ότι αυτές οι περιπτώσεις «ίσως συνδέονται με το φαινόμενο του άκμονα, λόγω διατμητικού ανέμου, όπου παρα-

Πίνακας 1. Παρατηρούμενα και προσομοιούμενα ποσά υετού (mm) από το εσωτερικό πλέγμα του μοντέλου στους διαθέσιμους μετεωρολογικούς σταθμούς για το διάστημα 1800 UTC 17/06/09 – 0600 UTC 18/06/09. Στις δύο τελευταίες γραμμές παρουσιάζονται τα στατιστικά του μέσου σφάλματος και του μέσου απόλυτου σφάλματος κάθε πειράματος για όλους τους σταθμούς

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 59

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

τηρούνται κυρίως θετικές ηλεκτρικές εκκενώσεις νέφους-εδάφους, ή με το φαινόμενο virga».

3.2 Ανάλυση συνοπτικών συνθηκών Ένα δευτερεύον χαμηλό με πίεση στη μέση στάθμη της θάλασσας (ΜΣΘ) ίση με 1015 hPa εμφανίστηκε στη Βόρεια Γαλλία την 15η Ιουνίου 2009 κατά μήκος του ψυχρού μετώπου μιας προϋπάρχουσας ύφεσης. Τις επόμενες ώρες το χαμηλό κινήθηκε Ανατολικά-Βορειοανατολικά και ενισχύθηκε. Στις 1200 UTC 16/06 το κέντρο του βρισκόταν στην Ανατολική Ευρώπη μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας και της Βαλτικής και η πίεση στη ΜΣΘ είχε πέσει στα 1006 hPa (Σχήμα 4α). Στη συνέχεια, ενώ το σύστημα προχώρησε Βόρεια-Βορειοανατολικά (και συχρόνως ενισχύθηκε), το ψυχρό του μέτωπο κινήθηκε Νότια στη Βαλκανική χερσόνησο υπό την επίδραση ενός πεδίου υψηλών πιέσεων που είχε αποκοπεί από τον αντικυκλώνα των Αζορών και την 17/06 βρισκόταν στην Κεντρική Ευρώπη με μέγιστη πίεση 1027 hPa. Στις 1200 UTC 17/06 το ψυχρό μέτωπο εκτεινόταν από την Ανατολική Βαλτική μέχρι τη Ρουμανία, τη Σερβία, τη Βοσνία και την Κροατία και στις 1800 UTC η άκρη του έφτανε στη Βουλγαρία (Σχήμα 4β). Το Σχήμα 5 δείχνει ότι υγρές αέριες μάζες που βρίσκονταν μπροστά από το ψυχρό μέτωπο μεταφέρθηκαν προς τη Βόρεια Ελλάδα και στις 1800 UTC 17/06 η ειδική υγρασία στην περιοχή ενδιαφέροντος έφτασε τιμές μεγαλύτερες των 8 g/kg στα 925 hPa (Σχήμα 5β). Η μεταφορά των υγρών αερίων μαζών διαμόρφωσε ευνοϊκές συνθήκες για την ενεργοποίηση της καταιγιδοφόρου δράσης τις νυχτερινές ώρες της 17/06 (που οδήγησε στο πρώτο επεισόδιο ηλεκτρικής δραστηριότητας). Στις 0000 UTC 18/06 οι ισοβαρείς πάνω από τη Βόρεια Ελλάδα και το Βόρειο Αιγαίο εμφάνισαν ζωνικό προσανατολισμό λόγω του συνδυασμού των υψηλών πιέσεων της Βαλκανικής χερσονήσου με τις χαμηλές πιέσεις της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτός ο σχηματισμός προκάλεσε ανατολική ροή κοντά στην επιφάνεια. Το αποτέλεσμα ήταν η μεταφορά υγρών αερίων μαζών από το Βόρειο Αιγαίο στην περιοχή ενδιαφέροντος και η διατήρηση των ευνοϊκών συνθηκών για εκδήλωση αστάθειας κατά τις πρώτες ώρες της 18/06 (δεύτερο επεισόδιο ηλεκτρικών εκκενώσεων). Στη μέση τροπόσφαιρα ένα υψηλό των γεωδυναμικών υψών της επιφάνειας των 500 hPa επικρατούσε στη Μεσόγειο (από την Ισπανία μέχρι την Ελλάδα) κατά την περίοδο 15-17 Ιουνίου, με το κέντρο του να βρίσκεται κυρίως στη Νότια

Σχήμα 4. Αναλύσεις πίεσης στη μέση στάθμη της θάλασσας (hPa) από τη Μετεωρολογική Υπηρεσία του Ηνωμένου Βασιλείου για τις α) 1200 UTC 16/06/09 και β) 1800 UTC 17/06/09

59

004:Layout 1

60

10/3/12

1:57 PM

Page 60

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Σχήμα 5. Αναλύσεις ειδικής υγρασίας (g/kg; σκίαση) στα 925 hPa και ανέμου στα 10μ για τις α) 1200 UTC 16/06/09 και β) 1800 UTC 17/06/09. Η λευκή διακεκομένη γραμμή αντιστοιχεί σε ειδική υγρασία ίση με 8 g/kg, ενώ το διάνυσμα κάτω από τα σχήματα αντιστοιχεί σε ταχύτητα ανέμου ίση με 10 m/s (δεδομένα ΕΚΜΠΚ)

Ιταλία (Σχήμα 6). Η βόρεια ροή που παρατηρείτο στα Νότια Βαλκάνια μετέφερε στη μέση τροπόσφαιρα της περιοχής ενδιαφέροντος ψυχρότερες αέριες μάζες (με ρυθμό ~ -0.1 °Κ/hr) ενισχύοντας τη δυνητική αστάθεια. Όσον αφορά τον αυλώνα, που στην ανάλυση της Μετεωρολογικής Υπηρεσίας του Ηνωμένου Βασιλείου για τις 1800 UTC 17/06 εμφανίζεται από την Κεντρική Μακεδονία έως τη Μαύρη Θάλασσα (Σχήμα 4β), η θέση και επομένως ο ρόλος του δεν είναι ξεκάθαρος. Αυτό συμβαίνει γιατί στις πλεγματικές αναλύσεις του ΕΚΜΠΚ (Σχήμα 6β) πραγματικά υπάρχει ένας μικρού μήκους κύματος αυλώνας που όμως εκτείνεται από την Ανατολική Ρουμανία μέχρι τη Θράκη, δηλαδή σε διαφορετική θέση από τον αυλώνα των προηγούμενων αναλύσεων. Σίγουρα είναι γεγονός ότι η ακριβής τοποθέτηση μιας τόσο ασθενούς διαταραχής εμπεριέχει μεγάλη αβεβαιότητα. Πά-

Σχήμα 6. Αναλύσεις θερμοκρασίας (σκίαση ανά 3°C) και γεωδυναμικού ύψους (ανά 20 γδμ) της ισοβαρικής επιφάνειας των 500 hPa για τις α) 1200 UTC 16/06/09 και β) 1800 UTC 17/06/09 (δεδομένα ΕΚΜΠΚ)

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 61

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

ντως, και στις δύο περιπτώσεις, οι ανοδικές κινήσεις θα προάγονταν κατάντη του αυλώνα, σε περιοχές που η κατακόρυφη βαθμίδα της μεταφοράς του στροβιλισμού είναι θετική.

3.3 Κατακόρυφη θερμοδυναμική δομή της ατμόσφαιρας Η τελευταία ραδιοβόλιση που πραγματοποιήθηκε στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης πριν την εκδήλωση του φαινομένου έγινε στις 1200 UTC την 17η Ιουνίου (Σχήμα 7α) και έδειξε ότι η ατμόσφαιρα ήταν ασταθής υπό συνθήκες μέχρι περίπου το επίπεδο των 550 hPa, ενώ η θερμοκρασία ακολουθούσε την υγρή αδιαβατική πάνω από αυτό το επίπεδο. Η διαθέσιμη δυναμική ενέργεια για ανοδική μεταφορά (CAPE – University of Wyoming) ήταν αμελητέα (~6 J/kg), ενώ η αρνητική ενέργεια (CIN) παρουσίαζε πολύ μεγάλη τιμή (~517 J/kg). Αυτές οι συνθήκες δεν ήταν καθόλου ευνοϊκές για την ανύψωση ενός δείγματος αέρα από την επιφάνεια και την ενεργοποίηση ανοδικής μεταφοράς, α) γιατί ένα μεγάλο ποσό ενέργειας θα έπρεπε να προσφερθεί για την ανύψωση της αέριας μάζας έως το επίπεδο ελεύθερης ανοδικής μεταφοράς, και β) εξαιτίας της απουσίας διαθέσιμης δυναμικής ενέργειας πάνω από αυτό το επίπεδο.

Σχήμα 7. (α) Η ραδιοβόλιση του αεροδρομίου της Θεσσαλονίκης στις 1200 UTC 17/06/09 (πηγή: University of Wyoming) και β) χρονοσειρές της θερμοκρασίας (°C), θερμοκρασίας σημείου δρόσου (°C) και ισοδύναμης δυναμικής θερμοκρασίας (Κ) στα 2 μ. στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης

61

004:Layout 1

62

10/3/12

1:57 PM

Page 62

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

3.4 Δείκτες Αστάθειας Οι δείκτες αστάθειας K και LI, που υπολογίστηκαν από το University of Wyoming με τις μετρήσεις της παραπάνω ραδιοβόλισης (1200 UTC 17/06), δεν έδωσαν ένδειξη για την ένταση του φαινομένου. Οι δύο δείκτες υπολογίστηκαν από τις σχέσεις: Κ=(Τ850hPa- Τ500hPa)+ Τd850hPa-(T700hPa- Τd700hPa) και LI= Τ500hPa-Tαμ όπου Τ είναι η θερμοκρασία του περιβάλλοντος και Td είναι η θερμοκρασία του σημείου δρόσου του περιβάλλοντος, στο κάθε ενδεικνυόμενο ισοβαρικό επίπεδο, ενώ Ταμ είναι η θερμοκρασία στα 500 hPa μίας αέριας μάζας που ανυψώθηκε με τη μέση πίεση, θερμοκρασία και σημείο δρόσου του στρώματος που εκτείνεται μέχρι το ύψος των 500 μέτρων πάνω από την επιφάνεια του εδάφους. Σύμφωνα με το δείκτη Κ που έλαβε την τιμή 21.7, υπήρχε 35% πιθανότητα εκδήλωσης καταιγίδας. Ο δείκτης LI είχε την τιμή 0.92, που δηλώνει την πιθανότητα εμφάνισης καταιγίδων, αλλά μόνο αν υπάρξει κάποιος μηχανισμός που θα βοηθήσει την ανοδική κίνηση των αερίων μαζών. Το μειονέκτημα της χρήσης της ραδιοβόλισης για τον υπολογισμό των δεικτών αστάθειας είναι ότι παρέχει εκτίμηση της πιθανότητας εκδήλωσης καταιγίδων σε περιορισμένη χωρική κλίμακα. Η χωρική κατανομή της πιθανότητας εκδήλωσης αστάθειας μπορεί να εκτιμηθεί μέσω δεικτών αστάθειας που υπολογίζονται από τα δορυφορικά δεδομένα του οργάνου MODIS που φέρεται από τους δορυφόρους Terra και Aqua. Τα προϊόντα του MODIS αποτελούνται από αρκετές παραμέτρους συμπεριλαμβανομένων των κατακόρυφων κατανομών της θερμοκρασίας και υγρασίας σε 20 ισοβαρικά επίπεδα και των δεικτών αστάθειας ΤΤ (Total Totals), Κ και LI. Όλες οι παράμετροι παράγονται ημέρα και νύχτα με χωρική ανάλυση 5 χλμ x 5 χλμ σε περιοχές με ανέφελες συνθήκες. Η καλή χωρική ανάλυση του οργάνου MODIS και των παραγόμενων παραμέτρων παρέχει τη δυνατότητα για την αναγνώριση της πιθανότητας εκδήλωσης αστάθειας. Οι Pexaras και Feidas (2010) έδειξαν ότι σε δύο περιπτώσεις αστάθειας στη Θεσσαλονίκη (εκ των οποίων η μία ήταν αυτή της 17/06/09) οι δείκτες αστάθειας από τα δεδομένα του MODIS είχαν καλή συσχέτιση με τους αντίστοιχους δείκτες από ραδιοβολίσεις. Στην παρούσα μελέτη, στην περιοχή ενδιαφέροντος οι δείκτες Κ και LI εμφάνισαν τιμές από 24 έως 30 και από -1 έως -2.5 αντίστοιχα, όταν υπολογίσθηκαν με τα δεδομένα του MODIS για τις 0950 UTC 17/06 (Σχήμα 8). Αυτό σημαίνει ότι σύμφωνα με τον πρώτο δείκτη

Σχήμα 8. Οι δείκτες αστάθειας Κ και Lifted Index (LI) στις 0950 UTC 17/06/09 (δεδομένα MODIS)

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 63

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

«υπάρχει 50% πιθανότητα εκδήλωσης καταιγίδων ή ευρέως διεσπαρμένες καταιγίδες» και σύμφωνα με τον άλλο δείκτη «καταιγίδες είναι πιθανές».

3.5 Δυνητική Αστάθεια Οι επιφανειακές θερμοϋγρομετρικές συνθήκες στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης παρουσιάζονται στο Σχήμα 7β. Η θερμοκρασία και η θερμοκρασία του σημείου δρόσου στα 2 μ είχαν παρόμοια εξέλιξη κατά τη διάρκεια των δύο ημερών (15/06 και 16/06) πριν το φαινόμενο. Όμως και οι δύο παράμετροι αυξήθηκαν την 17η Ιουνίου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ύπαρξη αυξημένων τιμών ισοδύναμης δυναμικής θερμοκρασίας (θe, Bolton 1980) εκείνη την ημέρα. Η θe εμφάνισε μέγιστες τιμές ίσες με 341-342 °Κ αργά το απόγευμα και τις νυχτερινές ώρες, δηλαδή λίγο πριν την εκδήλωση και μετά το πέρας του πρώτου επεισοδίου αντίστοιχα. Η μείωση της θe κατά τη διάρκεια τόσο του πρώτου όσο και του δεύτερου επεισοδίου ίσως οφειλόταν και στα καθοδικά ρεύματα των καταιγίδων τα οποία μετέφεραν αέρα με χαμηλές τιμές θe από τη μέση τροπόσφαιρα. Η εξέλιξη των χωρικά μεσοποιημένων τιμών της θe, της κατακόρυφης βαθμίδας της και της οριζόντιας μεταφοράς της στην περιοχή ενδιαφέροντος (40°Β41°Β, 22.5°Α-23.5°Α) παρουσιάζονται στα Σχήματα 9(α-γ) μέσω διαγραμμάτων Hovmoller. Οι παραπάνω ποσότητες εκτιμήθηκαν από τα πλεγματικά δεδομένα του ΕΚΜΠΚ χρησιμοποιώντας δεύτερης τάξης κεντρικές πεπερασμένες διαφορές για τον υπολογισμό των κατακόρυφων και οριζόντιων βαθμίδων. Η μελέτη της θe και της κατακόρυφης βαθμίδας της δείχνει ότι η δυνητική αστάθεια ήταν υπεύθυνη για την καταιγιδοφόρο δράση του φαινομένου. Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων δύο ημερών (15/06 και 16/06), η κατακόρυφη βαθμίδα της θe ήταν αρνητική σε ένα αβαθές στρώμα κάτω από τα 800 hPa (Σχήμα 9β). Αυτό το δυνητικά ασταθές στρώμα επεκτάθηκε καθ’ ύψος την 17η Ιουνίου και έφτασε τα 500

Σχήμα 9. Διαγράμματα hovmoller της μέσης τιμής της (α) ισοδύναμης δυναμικής θερμοκρασίας, θe (Κ), (β) κατακόρυφης βαθμίδας της θe (Κ/km), (γ) οριζόντιας μεταφοράς της θe (Κ/hr) και (δ) απόκλισης (x10-5 s-1), στην περιοχή 40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α (δεδομένα ΕΚΜΠΚ)

63

004:Layout 1

64

10/3/12

1:57 PM

Page 64

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

hPa λίγο πριν την έναρξη του φαινομένου. Η διαφορά της θe ανάμεσα στα 500 hPa και τα 925 hPa στην περιοχή ενδιαφέροντος μεγιστοποιήθηκε μεταξύ 1800 UTC 17/06 και 0000 UTC 18/06 παίρνοντας τιμές έως -12 °Κ. Από το Σχήμα 9γ και την ανάλυση των συνοπτικών συνθηκών (§3.2) φαίνεται ότι η συνοπτική κυκλοφορία συνεισέφερε στην αύξηση της δυνητικής αστάθειας την 17η Ιουνίου, με τη μεταφορά αερίων μαζών με υψηλή θe στην κατώτερη τροπόσφαιρα (0.2-0.4 °K/hr) και χαμηλή θe στη μέση τροπόσφαιρα (μέχρι -0.4 °Κ/hr). Όταν ένα στρώμα αέρα είναι δυνητικά ασταθές, τότε η ανοδική του κίνηση μέχρι τον κορεσμό θα οδηγήσει σε αστάθεια (με την έννοια του δείγματος αέρα) άσχετα με την αρχική του στρωματοποίηση. Επομένως, σε μια τέτοια περίπτωση, για την εκδήλωση της αστάθειας είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός μηχανισμού που θα αναγκάσει τη δυνητικά ασταθή αέρια μάζα σε ανοδική κίνηση μέχρι να γίνει κορεσμένη. Το Σχήμα 9δ δείχνει ότι αυτός ο μηχανισμός παρέχεται από τη σύγκλιση που εμφανίστηκε στην κατώτερη τροπόσφαιρα της περιοχής ενδιαφέροντος μεταξύ 1200 και 1800 UTC στις 17/06 (πριν την εκδήλωση της καταιγιδοφόρου δράσης) και έφτασε τιμές ισχυρότερες από -5x10-5 s-1 μεταξύ 0000 και 0600 UTC στις 18/06.

4. Αριθμητικά πειράματα Η σημασία των ΕΘΘ στην εκδήλωση και εξέλιξη των επεισοδίων ηλεκτρικής δραστηριότητας της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 διερευνήθηκε μέσω αριθμητικών πειραμάτων στα οποία χρησιμοποιήθηκαν ΕΘΘ από δύο διαφορετικά μετεωρολογικά κέντρα, καθώς και μια σύγχρονη τεχνική πρόγνωσής τους. Η ηλεκτρική δραστηριότητα προσομοιώθηκε μέσω του δείκτη δυναμικού αστραπών-κεραυνών LPI. Ο δείκτης LPI, σε μια αναπτυσσόμενη καταιγίδα, είναι η κινητική ενέργεια των ανοδικών ρευμάτων (Yair κ.ά. 2010). Σε ένα σημείο πλέγματος του μοντέλου παίρνει μη-μηδενικές τιμές μόνο μέσα στο «στρώμα φόρτισης» (0°C έως -20°C) του καταιγιδοφόρου νέφους όταν η πλειονότητα των κόμβων σε ακτίνα 10 χλμ από το εν λόγω σημείο πλέγματος έχει κατακόρυφη ταχύτητα μεγαλύτερη των 5 m/s. Σύμφωνα με τους Yair κ.ά. (2010), που περιγράφουν αναλυτικά τον τρόπο υπολογισμού του, ο LPI (σε J/kg) δίνεται από τη σχέση 1 ∭ εw2dxdydz

LPI = V

όπου V είναι ο όγκος του αέρα στο στρώμα μεταξύ 0°C και -20°C, w είναι η κατακόρυφη ταχύτητα (m/s) και ε είναι ένας αδιάστατος αριθμός που παίρνει τιμές μεταξύ 0 και 1 και εξαρτάται από την αναλογία μίγματος του νερού σε υγρή φάση, του πάγου, του χιονιού και των μορφωμάτων πάγου. Ο δείκτης απεικονίζει το δυναμικό της καταιγίδας να διαχωρίσει το ηλεκτρικό φορτίο στο στρώμα του νέφους μεταξύ των 0°C και -20°C, χωρίς όμως να υπολογίζει το ηλεκτρικό φορτίο.

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 65

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

Στη συνέχεια της ενότητας περιγράφεται ο πειραματικός σχεδιασμός, αξιολογείται το πείραμα ελέγχου και τέλος αναλύονται τα πειράματα ευαισθησίας, έτσι ώστε να διερευνηθεί η ευαισθησία των συγκεκριμένων επεισοδίων στις ΕΘΘ.

4.1 Πειραματικός σχεδιασμός Στα αριθμητικά πειράματα χρησιμοποιήθηκαν οι ΕΘΘ των ΕΚΠΠ των ΗΠΑ και του ΕΚΜΠΚ. Το πείραμα ελέγχου (πείραμα 1) αρχικοποιήθηκε με τις υψηλής ανάλυσης ΕΘΘ των ΕΚΠΠ για τις 17 Ιουνίου 2009, οι οποίες έχουν χωρική διακριτοποίηση περίπου 0.083°x0.083°. Το δεύτερο πείραμα βασίστηκε στις ΕΘΘ του ΕΚΜΠΚ για τις 0000 UTC 17/6, οι οποίες ήταν διαθέσιμες με χωρική διακριτοποίηση 0.25°x0.25° στο ίδιο πλέγμα με τα υπόλοιπα πεδία ανάλυσης. Και στα δύο πειράματα οι ΕΘΘ παρέμειναν αμετάβλητες στις αρχικές τους τιμές σε όλη τη διάρκεια των προσομοιώσεων. Σε ένα τρίτο πείραμα οι αρχικές ΕΘΘ ήταν ίδιες με αυτές του πειράματος ελέγχου, αλλά κατά τη διάρκεια της προσομοίωσης μεταβάλλονταν σύμφωνα με το προγνωστικό υπομοντέλο των Zeng και Beljaars (2005). Αυτό αναπαριστάνει την ημερήσια μεταβολή των ΕΘΘ, σύμφωνα με τις μετεωρολογικές συνθήκες που προβλέπονται από το ατμοσφαιρικό μοντέλο (WRF-ARW). Ο λόγος για τον οποίο στο πείραμα ελέγχου χρησιμοποιήθηκαν τα δεδομένα των ΕΚΠΠ είναι η υψηλή τους χωρική ανάλυση, η οποία αναμένεται να αποδόσει ρεαλιστικότερα τη χωρική κατανομή των ΕΘΘ, κυρίως σε κλειστές θάλασσες (Σχήμα 10α). Από την άλλη μεριά, οι Katsafados κ.ά. (2011) στη μελέτη τους για τη μετεωρολογική «βόμβα» της Ανατολικής Μεσογείου το 2004 έδειξαν ότι οι ΕΘΘ του ΕΚΜΠΚ οδήγησαν σε λίγο καλύτερη προσομοίωση σε σχέση με άλλες ΕΘΘ που είχαν υψηλότερη χωρική διακριτοποίηση. Αυτό το αποτέλεσμα αποδόθηκε στο ότι προέρχονται από ένα προηγμένο σύστημα αφομοίωσης δεδομένων που εισάγει δεδομένα από δορυφόρους και επιφανειακές πλατφόρμες. Επίσης, δεν πρέπει να παραληφθεί το γεγονός ότι στη μελέτη τους τα πεδία ανώτερης ατμόσφαιρας ήταν σε καλύτερη ισορροπία με τις συγκεκριμένες ΕΘΘ, καθώς και τα δύο προέρχονταν από την ίδια ανάλυση (του ΕΚΜΠΚ). Είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι στα πειράματά τους δεν είχαν χρησιμοποιηθεί τα υψηλής ανάλυσης δεδομένα των ΕΚΠΠ, γιατί η επιχειρησιακή διάθεση των τελευταίων ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 2005. Το Σχήμα 10β δείχνει ότι, στην περίπτωση των δεδομένων του ΕΚΜΠΚ, ο ορισμός των ΕΘΘ σε σημεία πλέγματος που βρίσκονται σε μικρής έκτασης κλειστές θάλασσες δεν είναι ο βέλτιστος, καθώς ένα προϊόν χαμηλής χωρικής διακριτοποίησης (~21.3 χλμ x 27.8 χλμ) παρεμβάλεται σε ένα πλέγμα υψηλής διακριτοποίησης (2 χλμ x 2 χλμ). Όμως, ακόμα και σε πιο ανοικτές θαλάσσιες περιοχές παρατηρούνται διαφορές μέχρι και 3-4°C σε σχέση με τα δεδομένα του πρώτου πειράματος. Τέλος, ο στόχος του τρίτου πειράματος είναι η διερεύνηση του ρόλου της χρονικής μεταβολής των ΕΘΘ (Σχήμα 10γ) στην εκδήλωση και εξέλιξη του φαινομένου.

65

004:Layout 1

66

10/3/12

1:57 PM

Page 66

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Σχήμα 10. α) Οι ΕΘΘ (ανά 0.5°C) των ΕΚΠΠ που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχικοποίηση των πειραμάτων 1 και 3, β) η διαφορά των ΕΘΘ (ανά 1°C) των ΕΚΠΠ από αυτές του ΕΚΜΠΚ (πείραμα 2) και γ) χρονοσειρά της μέσης τιμής των ΕΘΘ (°C) στο εσωτερικό πλέγμα του μοντέλου

4.2 Στατιστικές μέθοδοι Η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των προσομοιώσεων έγινε με τη χρήση στατιστικών δεικτών που χρησιμοποιούνται συχνά στη βιβλιογραφία (Wilks 1995, Ebert κ.ά. 2003, Κατσαφάδος 2003, Papadopoulos κ.ά. 2009, κ.λπ.) και παρέχουν πληροφορίες για τη συμπεριφορά του μοντέλου από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Για τις συνεχείς μεταβλητές (θερμοκρασία, σημείο δρόσου) και τον υετό χρησιμοποιήθηκε το μέσο σφάλμα (ΜΣ), το μέσο απόλυτο σφάλμα (ΜΑΣ) και η ρίζα του μέσου τετραγώνου των σφαλμάτων (ΡΜΤΣ). Για την αξιολόγηση των προγνώσεων του LPI (που παίρνει διακριτές τιμές) υπολογίστηκαν τα στατιστικά της μεροληψίας (BIAS), της πιθανότητας εντοπισμού (Probability Of Detection POD), της αναλογίας λάθους συναγερμών (False Alarm Ratio - FAR) και του δίκαιου σκορ απειλής (Equitable Threat Score – ETS). Ο υπολογισμός των τελευταίων στατιστικών δεικτών έγινε για το διάστημα 1200 UTC 17/06/09 – 1159 UTC 18/06/09 (που καλύπτει μερικές ώρες πριν και μετά το φαινόμενο) και βασίστηκε σε πίνακες συνάφειας διάστασεων 2x2, στους οποίους καταγράφηκε σε ωριαία διαστήματα η ύπαρξη/απουσία πραγματικής και προβλεπόμενης δραστηριότητας αστραπών-κεραυνών στην περιοχή ενδιαφέροντος (40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α). Επομένως, κάθε πίνακας συνάφειας προέκυψε από 24 ζεύγη παρατηρήσεων-προγνώσεων. Κατά την κατασκευή τους, σε κάθε ωριαίο διάστημα θεωρήθηκε ότι υπάρχει: α) παρατηρούμενη δραστηριότητα όταν το πλήθος των αστραπών-κεραυνών που εντοπίστηκαν από το δίκτυο ZEUS σε διάστημα μίας ώρας στην περιοχή ενδιαφέροντος ήταν μη-μηδενικό και β) πρόγνωση δραστηριότητας (μέσω του LPI), όταν η μέγιστη ωριαία τιμή του δείκτη, υπολογιζόμενου ανά 5 λεπτά από τα αποτελέσματα του WRF-ARW, στην ίδια περιοχή (χωροχρονικό μέγιστο) ήταν μη-μηδενική. Οι παραπάνω στατιστικοί δείκτες υποδεικνύουν συνολικά για την περιοχή ενδιαφέροντος και όχι για τις μεμονωμένες ηλεκτρικές εκκενώσεις: α) αν το προγνωστικό σύστημα υπερεκτιμάει ή υποεκτιμάει το πλήθος των ωρών που παρατηρήθηκαν αστραπές-κεραυνοί (BIAS), β) το ποσοστό των ωρών με πραγματική δραστηριότητα που προβλέφθηκε επιτυχώς (POD), γ) το ποσοστό των εσφαλμένων προγνώσεων επικείμενης δραστηριότη-

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 67

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

τας αστραπών-κεραυνών (FAR) και δ) το ποσοστό των παρατηρούμενων και προβλεπόμενων ωρών δραστηριότητας που προβλέφθηκαν επιτυχώς, λαμβάνοντας υπόψη πιθανές τυχαία-επιτυχείς-προγνώσεις (ETS). Με αυτό τον τρόπο γίνεται αξιολόγηση της επιτυχούς πρόγνωσης της εμφάνισης, αλλά όχι της έντασης, του φαινομένου στις αριθμητικές προσομοιώσεις.

4.3 Αξιολόγηση πειράματος ελέγχου Για την αξιολόγηση του πειράματος ελέγχου έγινε σύγκριση των προγνώσεων με παρατηρήσεις επιφανείας και ανώτερης ατμόσφαιρας στην περιοχή ενδιαφέροντος. Το Σχήμα 11 δείχνει ότι το αριθμητικό μοντέλο προσομοίωσε τη θερμοκρασία και το σημείο δρόσου (στα 2 μέτρα) στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης αρκετά καλά σύμφωνα με τις παρατηρήσεις. Το σημαντικότερο σφάλμα στη θερμοκρασία είναι ότι η χρονική στιγμή εμφάνισης της μέγιστης τιμής στο μοντέλο έχει μετατοπιστεί περίπου στις 1250 UTC, δηλαδή 1-1.5 ώρα πριν το παρατηρούμενο μέγιστο. Όμως, η τιμή της μέγιστης θερμοκρασίας και ο ημερήσιος κύκλος αναπαριστάθηκαν σωστά. Σημαντικές αποκλίσεις εμφανίστηκαν και πάλι προς το τέλος της προσομοίωσης μετά το πέρας των δύο επεισοδίων. Η στατιστική ανάλυση πραγματοποιήθηκε από την 6η προγνωστική ώρα (παραλείποντας το χρόνο αρχικοποίησης – spin up– του μοντέλου) έως το τέλος της προσομοίωσης και περιελάμβανε 52 ζεύγη διαθέσιμων προγνώσεων/παρατηρήσεων. Τα ΜΣ, ΜΑΣ και ΡΜΤΣ της θερμοκρασίας ήταν 2.15, 2.43 και 2.99 °Κ, αντίστοιχα. Η προσομοίωση της θερμοκρασίας του σημείου δρόσου στα 2μ ήταν εξίσου καλή (Σχήμα 11). Τα σημαντικότερα σφάλματα εμφανίστηκαν στην αρχή και στο τέλος της προσομοίωσης. Το αρχικό σφάλμα ήταν περίπου 4 °Κ και οφειλόταν στα αρχικά δεδομένα του ΕΚΜΠΚ (τα οποία εισήγαγαν μία υγρότερη κατώτερη τροπόσφαιρα) και όχι στο μοντέλο WRF. Μάλιστα, στη συνέχεια από τις 0650 UTC 17/06 το μοντέλο διόρθωσε το σφάλμα των αρχικών δεδομένων. Τα ΜΣ, ΜΑΣ και ΡΜΤΣ της θερμοκρασίας του σημείου δρόσου στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης ήταν -1.54, 2.35 και 2.72 °Κ, αντίστοιχα.

Σχήμα 11. Παρατηρήσεις (METAR) και προγνώσεις (με το WRF από το πείραμα ελέγχου) της θερμοκρασίας (°C) και της θερμοκρασίας του σημείου δρόσου (°C) στα 2 μ. στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης

Τα παραπάνω σκορ είναι σε γενική συμφωνία με στατιστικές αξιολογήσεις σύγχρονων υψηλής ανάλυσης αριθμητικών μοντέλων στον Ελλαδικό χώρο. Οι Gofa κ.ά. (2008) αξιολόγησαν τα επιχειρησιακά μοντέλα SKIRON (0.06°x0.06°)

67

004:Layout 1

68

10/3/12

1:57 PM

Page 68

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

και COSMO-GR (0.0625°x0.0625°) της ΕΜΥ για όλο το 2007 και βρήκαν τιμές ΡΜΤΣ μεταξύ 1.9 και 2.6 °Κ για τη θερμοκρασία και μεταξύ 2.3 και 3.5 °Κ για το σημείο δρόσου (για το διάστημα από την 6η έως και την 36η προγνωστική ώρα). Ο Πυθαρούλης (2009) στην αξιολόγηση του μοντέλου SKIRON (0.05°x0.05°) στον ελλαδικό χώρο, για την περίοδο Ιούνιος 2007-Απρίλιος 2009, βρήκε ΡΜΤΣ μεταξύ 2 και 2.5 °Κ στο ίδιο προγνωστικό διάστημα. Επομένως, στην παρούσα μελέτη το ΡΜΤΣ της θερμοκρασίας είναι λίγο μεγαλύτερο από ό,τι στη βιβλιογραφία, ενώ το αντίστοιχο σκορ του σημείου δρόσου είναι μεταξύ των δημοσιευμένων τιμών (πλησιέστερα στο κάτω όριό τους). Πιθανές αιτίες αυτών των διαφορών είναι ότι τα στατιστικά της παρούσας μελέτης: α) αντιστοιχούν σε μία μεμονωμένη περίπτωση ενός έντονου γεγονότος και όχι σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στο οποίο επικρατούν διάφοροι τύποι καιρού, β) βασίζονται σε παρατηρήσεις METAR, στις οποίες η θερμοκρασία και το σημείο δρόσου είναι στρογγυλευμένα στον πλησιέστερο ακέραιο (εισάγοντας έτσι ένα μέγιστο λάθος ±0.5 °Κ), και γ) υπολογίστηκαν από ημίωρες (METAR) και όχι από 6ωρες παρατηρήσεις (SYNOP), όπως οι παραπάνω μελέτες. Όταν χρησιμοποιούνται χρονικά πυκνές παρατηρήσεις, ένα παροδικό λάθος του μοντέλου λαμβάνεται υπόψη από τη στατιστική αξιολόγηση, ενώ στην άλλη περίπτωση το λάθος ελαχιστοποιείται ή αγνοείται (αν συμβεί μεταξύ των χρόνων παρατήρησης). Η ποσοτική πρόγνωση του υετού στη Θεσσαλονίκη δεν ήταν ομοίως επιτυχημένη, παρότι το μοντέλο προσομοίωσε την ύπαρξη καταιγιδοφόρου δράσης. Στο αεροδρόμιο (LGTS), το ΑΠΘ και το Λαγκαδά προβλέφθηκαν 0.1, 2.2 και 7.8 mm υετού, μεταξύ 1800 UTC 17/06 και 0600 UTC 18/06, ενώ οι πραγματικές τιμές ήταν 4.0, 14.7 και 0.4 mm, αντίστοιχα (Πίνακας 1). Το σφάλμα πιθανώς να οφείλεται στο ότι η καταιγιδοφόρος δραστηριότητα προσομοιώθηκε λίγο βορειότερα από ό,τι στην πραγματικότητα. Όσον αφορά τους υπόλοιπους διαθέσιμους σταθμούς της Μακεδονίας, ο Πίνακας 1 δείχνει ότι δεν παρουσιάστηκαν μεγάλα σφάλματα, με εξαίρεση το Κιλκίς, το Νευροκόπι και τον Πολύγυρο. Συνολικά, το μέσο σφάλμα και το μέσο απόλυτο σφάλμα των 15 διαθέσιμων σταθμών στο διάστημα 1800 UTC 17/06 - 0600 UTC 18/06 ήταν -0.1 και 4.0 mm, αντίστοιχα. Είναι γνωστό ότι η χωροχρονική και ποσοτική πρόγνωση του υετού, ιδιαίτερα σε καταιγιδοφόρα συστήματα, είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στην αριθμητική πρόγνωση του καιρού (Ebert κ.ά. 2003). Αυτό γίνεται ακόμα πιο εμφανές σε σημειακές συγκρίσεις. Επίσης, η Ebert (2008) τονίζει ότι οι υψηλής ανάλυσης αριθμητικές προγνώσεις, ενώ είναι αρκετά ρεαλιστικές και χρήσιμες, εξακολουθούν να έχουν δυσκολία στην πρόγνωση ενός συγκεκριμένου γεγονότος σε πλήρη αντιστοιχία με τις παρατηρήσεις. Στο Σχήμα 12α παρουσιάζεται η κατατομή των θερμοϋγρομετρικών συνθηκών του μοντέλου στο σημείο πλέγματος, που είναι πλησιέστερα στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης στις 1200 UTC 17/06 (12η προγνωστική ώρα), δηλαδή την ώρα της πραγματικής ραδιοβόλισης (Σχήμα 7α). Η ατμόσφαιρα του μοντέλου αναμένεται να είναι ασταθής υπό συνθήκες μέχρι περίπου τα 550 hPa και στη συνέχεια η θερμοκρασία να ακολουθεί την υγρή αδιαβατική μέχρι την τροπόπαυση, που βρίσκεται περίπου στα 200 hPa. Όσον αφορά την ειδική υγρασία, οι τιμές της στα παρεδάφια στρώματα, μέχρι τα 850 hPa, είναι 8-10 g/kg. Ο άνεμος κοντά στην επιφάνεια είναι βορειοδυτικός (Σχήμα 12α), βαθμιαία στρέφεται σε βορειοανατολικός μέχρι τα 850-800 hPa και πάνω από αυτό το επίπεδο ξαναγίνεται βο-

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 69

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

ρειοδυτικός. Η παραπάνω ποιοτική ανάλυση που πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του θερμοδυναμικού διαγράμματος δείχνει ότι η δομή της ατμόσφαιρας στο μοντέλο είναι σε καλή συμφωνία με τις πραγματικές συνθήκες (Σχήμα 7α) λίγες ώρες πριν την έναρξη της ηλεκτρικής δραστηριότητας. Πραγματικά, στο Σχήμα 12β φαίνεται η πολύ καλή συμφωνία μεταξύ της πραγματικής και της προσομοιωμένης κατατομής της θερμοκρασίας στο Αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης. Η πρόγνωση του σημείου δρόσου εμφανίζει μεγαλύτερα σφάλματα (που φθάνουν τους 7°C στα 400 hPa) από τη θερμοκρασία, αλλά και πάλι η μεταβλητότητα των πραγματικών και προγνωστικών υγρομετρικών συνθηκών με το ύψος είναι παρόμοια.

Σχήμα 12. α) Προγνωστική ραδιοβόλιση και β) κατατομές της πραγματικής και προγνωστικής θερμοκρασίας (°C) και της θερμοκρασίας του σημείου δρόσου (°C) στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης στις 1200 UTC 17/06/09. Τα προγνωστικά δεδομένα είναι από το πείραμα ελέγχου

Οι δείκτες αστάθειας Κ και LI, που υπολογίστηκαν από το λογισμικό RIP με τα δεδομένα της προγνωστικής ραδιοβόλισης (Σχήμα 12α) για τις 1200 UTC 17/06/09, έλαβαν τιμές ίσες με 27 και -1.7, αντίστοιχα. Αυτό σημαίνει ότι σύμφωνα με τον πρώτο δείκτη «υπάρχει 50% πιθανότητα εκδήλωσης καταιγίδων ή ευρέως διεσπαρμένες καταιγίδες» και σύμφωνα με τον άλλο δείκτη «καταιγίδες είναι πιθανές». Αυτές οι τιμές είναι σε πλήρη συμφωνία με τα δεδομένα του MODIS, ενώ υποδεικνύουν λίγο μεγαλύτερη πιθανότητα εκδήλωσης καταιγίδας σε σχέση με την πραγματική ραδιοβόλιση του αεροδρομίου της Θεσσαλονίκης. Η ηλεκτρική δραστηριότητα αναπαρίσταται στις προσομοιώσεις μέσω του δείκτη LPI. Το Σχήμα 13 παρουσιάζει τη μέγιστη ωριαία τιμή του LPI (υπολογιζόμενη από τα 5λεπτα αποτελέσματα του WRF-ARW) και το πλήθος των αστραπών-κεραυνών που κατέγραψε το σύστημα ZEUS στην περιοχή ενδιαφέροντος (40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α). Στην προσομοίωση του πειράματος ελέγχου (Σχήμα 13α) προβλέφθηκαν δύο επεισόδια ηλεκτρικής δραστηριότητας, όπως και στην πραγματικότητα, αλλά με μια καθυστέρηση περίπου 5 ωρών στην έναρξή τους.

69

004:Layout 1

70

10/3/12

1:57 PM

Page 70

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Στο μοντέλο, η λήξη της ηλεκτρικής δραστηριότητας εκτιμήθηκε μεταξύ 0700 και 0800 UTC. Το σύστημα ZEUS έδειξε ότι εκείνη την ώρα, παρότι το δεύτερο επεισόδιο είχε λήξει, εξακολουθούσαν να παρατηρούνται μερικές μεμονωμένες αστραπές-κεραυνοί κοντά στη Θεσσαλονίκη.

Σχήμα 13. Χρονοσειρές της μέγιστης ωριαίας τιμής του δείκτη LPI (J/kg, στήλες) στα 3 πειράματα και του ωριαίου πλήθους των αστραπών-κεραυνών από το δίκτυο ZEUS (μαύρη γραμμή) στην περιοχή 40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α

Από την παραπάνω ανάλυση συμπεραίνεται ότι στο πείραμα ελέγχου πραγματοποιήθηκε μια επιτυχημένη προσομοίωση των μετεωρολογικών συνθηκών που επικράτησαν στην περιοχή ενδιαφέροντος πριν και κατά τη διάρκεια των επεισοδίων ηλεκτρικής δραστηριότητας της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009. Επομένως, αυτό το πείραμα θα χρησιμοποιηθεί, σύμφωνα με τη μεθοδολογία της παραγράφου 4.1, για τη διερεύνηση του ρόλου των ΕΘΘ στην εκδήλωση και εξέλιξη του συγκεκριμένου φαινομένου.

4.4 Πειράματα ευαισθησίας Ο ρόλος των ΕΘΘ στα επεισόδια ηλεκτρικής δραστηριότητας της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης διερευνήθηκε μέσω πειραμάτων ευαισθησίας. Στο πείραμα 2 χρησιμοποιήθηκαν οι ΕΘΘ του ΕΚΜΠΚ οι οποίες παρέμειναν αμετάβλητες σε όλη την προσομοίωση. Το τελευταίο πείραμα αρχικοποιήθηκε με ακριβώς τα ίδια δεδομένα με το πείραμα ελέγχου, αλλά κατά τη διάρκεια της προσομοίωσης, οι ΕΘΘ μεταβάλλονταν ως συνάρτηση των μετεωρολογικών συνθηκών. Το Σχήμα 13β απεικονίζει ότι η χρήση των ΕΘΘ του ΕΚΜΠΚ (πείραμα 2) οδήγησε σε πρόσκαιρη ηλεκτρική δραστηριότητα στα διαστήματα 2300-2359

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 71

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

UTC και 0100-0159 UTC, η οποία δεν ανταποκρίνεται στην εικόνα των πραγματικών επεισοδίων. Στο Σχήμα 14β, όπου απεικονίζεται η χωρική κατανομή της μέσης τιμής του LPI από 1200 UTC 17/06 έως 1200 UTC 18/06 στο πείραμα 2, είναι προφανές ότι η κύρια ηλεκτρική δραστηριότητα περιορίζεται στα σύνορα μεταξύ Ελλάδας, Βουλγαρίας και ΠΓΔΜ. Η δραστηριότητα στην περιοχή ενδιαφέροντος περιορίζεται σε μεμονωμένες περιοχές Βόρεια-Βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης. Αυτή η εικόνα είναι σε πλήρη αντίθεση με το πείραμα ελέγχου (Σχήμα 14α), στο οποίο η ηλεκτρική δραστηριότητα προσομοιώθηκε πολύ κοντά στη Θεσσαλονίκη. Όμως, ακόμα και το πείραμα ελέγχου δεν κατάφερε να αποδόσει πλήρως την πραγματική χωρική κατανομή των αστραπών-κεραυνών που εντοπίστηκαν από το σύστημα ZEUS (Σχήμα 14δ) στην περιοχή ενδιαφέροντος. Πιο συγκεκριμένα, δεν προσομοιώθηκε η επέκταση της δραστηριότητας στο νομό Χαλκιδικής τις πρώτες πρωινές ώρες της 18/06.

Σχήμα 14. (α, β, γ) Η μέση τιμή του δείκτη LPI (J/kg) στα 3 πειράματα και (δ) οι παρατηρήσεις των αστραπών-κεραυνών από το δίκτυο ZEUS, από 1200 UTC 17/06 έως 1200 UTC 18/06. Οι ισοπληθείς του LPI ξεκίνησαν από τα 0 J/kg και σχεδιάστηκαν με βήμα 0.5 J/kg

Το πείραμα 3 αναπαράστησε καλύτερα τη χρονική εξέλιξη του φαινομένου στην περιοχή ενδιαφέροντος (Σχήμα 13γ), καθώς προσομοίωσε δύο επιμέρους επεισόδια και η καθυστέρηση στην έναρξη του φαινομένου μειώθηκε στις 3 ώρες. Επίσης, όσον αφορά τη χωρική κατανομή του LPI, η επέκταση της δραστηριότητας προς τα νοτιοανατολικά αναπαριστάθηκε καλύτερα (Σχήμα 14γ), χωρίς όμως να είναι σε πλήρη συμφωνία με την πραγματικότητα (Σχήμα 14δ). Παρόμοια σφάλματα στην προσομοίωση της ακριβής θέσης της ηλεκτρικής δραστηριότητας εμφανίστηκαν και στους Yair et al. (2010) και είναι κάτι αναμενόμενο, δεδομένου: α) των σφαλμάτων στα αρχικά δεδομένα των μοντέλων και β) της πληθώρας των ατμοσφαιρικών διεργασιών που επηρεάζουν την πρόγνωση των μετεωρολογικών παραμέτρων από τους οποίους εξαρτάται ο δείκτης LPI. Η στατιστική αξιολόγηση της μέγιστης ωριαίας τιμής του δείκτη LPI στην περιοχή ενδιαφέροντος, που πραγματοποιήθηκε από 1200 UTC 17/06 έως 1159 UTC 18/06 (24 ζεύγη τιμών) σύμφωνα με τη μεθοδολογία της παραγράφου 4.2, παρουσιάζεται στο Σχήμα 15. Οι καλύτερες προσομοιώσεις της ηλεκτρικής δραστηριότητας πραγματοποιήθηκαν στα δύο πειράματα που χρησιμοποιήθηκαν οι ΕΘΘ των ΕΚΠΠ (πειράματα 1 και 3). Μάλιστα, η αναπαράσταση και της χρονικής μεταβολής των ΕΘΘ (στο πείραμα 3) οδήγησε στα καλύτερα αποτελέσματα

71

004:Layout 1

72

10/3/12

1:57 PM

Page 72

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

(BIAS=0.64, POD=0.57, FAR=0.11, ETS=0.28) μεταξύ των τριών πειραμάτων. Η ύπαρξη μηδενικού αριθμού λάθος συναγερμών (FAR=0) στο πείραμα 2 δε θεωρείται σημαντική, γιατί αυτή οφείλεται στο ότι η χρήση των ΕΘΘ του ΕΚΜΠΠ οδήγησε στην πρόγνωση ηλεκτρικής δραστηριότητας μόνο σε δύο ωριαία διαστήματα (2300-2359 και 0100-0159 UTC) και κατά συνέπεια οι τιμές των υπολοίπων στατιστικών ήταν πολύ μικρές (BIAS=0.14, POD=0.14, ETS=0.06).

Σχήμα 15. Οι τιμές των στατιστικών BIAS, POD, FAR και ETS των προγνώσεων της ηλεκτρικής δραστηριότητας στην περιοχή 40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α στα 3 πειράματα

Η επίδραση των ΕΘΘ στον αθροιστικό υετό (1200 UTC 17/06 έως 1200 UTC 18/06) φαίνεται στο Σχήμα 16. Οι ΕΘΘ του ΕΚΜΠΚ οδήγησαν σε μείωση της μέγιστης ποσότητας του υετού που προβλέφθηκε στο παραπάνω διάστημα στο μισό, σε σχέση με τις υψηλής ανάλυσης ΕΘΘ των ΕΚΠΠ. Η αναπαράσταση της ημερήσιας μεταβολής των ΕΘΘ (πείραμα 3) επέφερε μικρή μείωση στο μέγιστο υετό (στην περιοχή ενδιαφέροντος) και παρόμοια χωρική κατανομή με το πείραμα ελέγχου. Όμως, στον Θερμαϊκό κόλπο και την πόλη της Θεσσαλονίκης προκάλεσε μία αύξηση του υετού σε σχέση με τα άλλα δύο πειράματα (Σχήμα 16γ).

Σχήμα 16. Ο αθροιστικός υετός (mm) στα 3 πειράματα, από 1200 UTC 17/06 έως 1200 UTC 18/06. Ισοπληθείς του υετού στα 0.1, 1, 5, 10, 20, 30, 40, 50, 60, ..., 100 mm

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 73

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

Ο Πίνακας 1 δείχνει ότι και στους 3 σταθμούς που βρίσκονται κοντά στη Θεσσαλονίκη (αεροδρόμιο, ΑΠΘ και Λαγκαδάς) οι μικρότερες αποκλίσεις του προσομοιωμένου υετού από τις μετρήσεις εμφανίστηκαν στο πείραμα 3. Επίσης, από τα συνολικά στατιστικά του υετού για όλους τους διαθέσιμους σταθμούς (Πίνακας 1) προκύπτει ότι το 3ο πείραμα παρουσίασε τη βέλτιστη απόδοση με μέσο σφάλμα και μέσο απόλυτο σφάλμα ίσα με -0.1 και 3.2 mm αντίστοιχα. Επομένως, αυτή η σύγκριση δείχνει ότι στο συγκεκριμένο φαινόμενο η αναπαράσταση της ημερήσιας μεταβολής των ΕΘΘ οδήγησε σε βελτίωση της πρόγνωσης του υετού. Η ποιοτική σύγκριση της μέσης τιμής του LPI (Σχήμα 14) και της αθροιστικής ποσότητας του υετού (Σχήμα 16), από 1200 UTC 17/06 έως 1200 UTC 18/06, δείχνει ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των περιοχών που προβλέπεται ηλεκτρική δραστηριότητα και υετός στις προσομοιώσεις. Όμως, τα μέγιστα των δύο παραμέτρων (στο κάθε πείραμα), αν και είναι σε πολύ κοντινές θέσεις, συνήθως δε βρίσκονται στο ίδιο σημείο. Αυτό οφείλεται στο ότι ο δείκτης LPI εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ανολισθήσεις μέσα στα καταιγιδοφόρα νέφη (αφού υπολογίζεται για ανοδικά ρεύματα και είναι ανάλογος του τετραγώνου του μέτρου της κατακόρυφης ταχύτητας). Μελέτες έχουν δείξει ότι, στην ώριμη φάση των καταιγίδων, τα ανοδικά ρεύματα παρατηρούνται πλησίον των περιοχών με τον εντονότερο υετό (Houze 1993). Αυτή η σύγκριση προσφέρει μία ικανοποιητική ένδειξη της καλής λειτουργίας του WRF στο να αναπαριστά τις δυναμικές και μικροφυσικές διεργασίες των καταιγίδων, όσο αυτό επιτρέπεται από τη χωρική ανάλυση του μοντέλου. Το συμπέρασμα που προκύπτει από τα πειράματα της παρούσας μελέτης είναι ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 ήταν ευαίσθητη στον ορισμό των ΕΘΘ. Ο τρόπος με τον οποίο οι ΕΘΘ επηρεάζουν την ατμόσφαιρα είναι μέσω των επιφανειακών ροών θερμότητας. Σε αυτή τη μελέτη οι επιφανειακές ροές λανθάνουσας θερμότητας, πάνω από τα θαλάσσια σημεία της εσωτερικής περιοχής ολοκλήρωσης, ήταν περίπου μία τάξη μεγέθους μεγαλύτερη από ότι οι ροές αισθητής θερμότητας. Στο πείραμα 1, οι ΕΘΘ ήταν θερμότερες από ό,τι στο 2ο πείραμα (Σχήμα 10) και σχετίζονταν με ισχυρότερες ροές λανθάνουσας θερμότητας (Σχήμα 17) και μεγαλύτερα μέγιστα υετού (Σχήμα 16) στην περιοχή ενδιαφέροντος, τα οποία είναι ένδειξη ισχυρότερης αστάθειας. Βέβαια, οι ροές δεν εξαρτώνται μόνο από τις ΕΘΘ, αλλά και από τη θερμοδυναμική κατάσταση του οριακού στρώματος και την ταχύτητα του επιφανειακού ανέμου. Στην τελευταία παράμετρο οφείλεται η δραματική αύξηση των ροών στο τέλος της 17/06 και την επόμενη ημέρα. Τα δύο πρώτα πειράματα αποδεικνύουν ότι για την εκδήλωση ηλεκτρικής δραστηριότητας στην περιοχή ενδιαφέροντος η ένταση της καταιγίδας (αστάθεια) πρέπει να υπερβεί κάποιο κατώφλι, το οποίο με τη σειρά του φαίνεται να εξαρτάται από τις ΕΘΘ. Βέβαια, αυτή η κρίσιμη τιμή των ΕΘΘ δεν πρέπει να είναι σταθερή, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τη γέννηση των τροπικών κυκλώνων και τη γνωστή τιμή των 26-27°C (Palmen 1948, Gray 1979). Στα μέσα γεωγραφικά πλάτη, οι μετεωρολογικές συνθήκες στην κατώτερη και μέση τροπόσφαιρα είναι αρκετά ευμετάβλητες, ενώ στους τροπικούς ωκεανούς η τροπόσφαιρα είναι συνήθως δυνητικά ουδέτερη (Emanuel, 1989) και η αστάθεια εμφανίζεται όταν οι ΕΘΘ υπερβούν το παραπάνω όριο (Graham και Barnett 1987, Betts 1997).

73

004:Layout 1

74

10/3/12

1:57 PM

Page 74

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Σχήμα 17. Χρονοσειρές της μέσης τιμής των επιφανειακών ροών λανθάνουσας θερμότητας (W/m2) στα θαλάσσια σημεία του εσωτερικού πλέγματος

Τέλος, τα πειράματα 1 και 3 έδειξαν ότι στο συγκεκριμένο γεγονός η χωροχρονική κατανομή της ηλεκτρικής δραστηριότητας εξαρτάται από την εξέλιξη των επιφανειακών ροών λανθάνουσας θερμότητας (Σχήμα 17) και, κατά συνέπεια, και από τη χρονική εξέλιξη των ΕΘΘ. Η μείωση της καθυστέρησης και, άρα, η βελτίωση της ώρας έναρξης της ηλεκτρικής δραστηριότητας στο πείραμα 3 φαίνεται να σχετίζεται με την ύπαρξη θερμότερων ΕΘΘ (Σχήμα 10) και μεγαλύτερων ροών λανθάνουσας θερμότητας πριν την έναρξη του φαινομένου.

5. Συμπεράσματα – Συζήτηση Εντυπωσιακή δραστηριότητα αστραπών-κεραυνών επηρέασε τη Θεσσαλονίκη και τους γειτονικούς νομούς τις νυχτερινές ώρες της 17 προς 18 Ιουνίου 2009. Το κίνητρο της μελέτης ήταν τόσο το γεγονός ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα εμφανίστηκε στο δεύτερο μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Ελλάδας όσο και το ότι προκάλεσε διακοπή της ηλεκτροδότησης στη Θεσσαλονίκη και τους γύρω νομούς. Το φαινόμενο χαρακτηρίστηκε από δύο επιμέρους επεισόδια και αξιοσημείωτη χωρική μεταβλητότητα του υετού. Η συνοπτική κυκλοφορία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση διαφορικής μεταφοράς ισοδύναμης δυναμικής θερμοκρασίας στα κατώτερα επίπεδα και στη μέση τροπόσφαιρα. Η δυναμική αστάθεια που δημιουργήθηκε από αυτή τη διαφορική μεταφορά, μαζί με τη σύγκλιση στα κατώτερα επίπεδα, εμφανίζονται να είναι υπεύθυνοι για την καταιγιδοφόρο δραστηριότητα. Το φαινόμενο προσομοιώθηκε με τη συνδυαστική χρήση του υψηλής ανάλυσης (2 χλμ x 2 χλμ) περιοχικού μη-υδροστατικού μοντέλου WRF-ARW και του δείκτη δυναμικού αστραπών-κεραυνών LPI των Yair κ.ά. (2010). Τα αποτελέσματα ήταν σε καλή συμφωνία με τις διαθέσιμες παρατηρήσεις επιφανείας και ανώτερης ατμόσφαιρας. Πειράματα ευαισθησίας έδειξαν ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 ήταν ευαίσθητη στον ορισμό των ΕΘΘ. Η καλύτερη προσομοίωση του φαινομένου πραγματοποιήθηκε όταν χρησιμοποιήθηκαν οι υψηλής ανάλυσης ΕΘΘ των ΕΚΠΠ και αναπαριστάθηκε η χρονική τους εξέλιξη. Βέβαια, τα παραπάνω συμπεράσματα προέκυψαν από τη με-

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 75

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

λέτη των επεισοδίων της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009. Σίγουρα, απαιτείται η πραγματοποίηση περισσότερων μελετών, έτσι ώστε να είναι εφικτή η γενίκευση αυτών των αποτελεσμάτων. Παρά τη βελτίωση των αριθμητικών μοντέλων και τη χρήση πολύ υψηλών αναλύσεων, η πλήρης αποτύπωση της πραγματικής ηλεκτρικής δραστηριότητας από ένα αριθμητικό μοντέλο είναι ένα πολύ σύνθετο και δύσκολο έργο, που εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως από τη συνοπτικής κλίμακας ατμοσφαιρική κυκλοφορία μέχρι τις μικροφυσικές διεργασίες των νεφών. Η έλλειψη ενός πολύ πυκνού επιχειρησιακού δικτύου μετεωρολογικών παρατηρήσεων επιφανείας και ανώτερης ατμόσφαιρας είναι ένας αποτρεπτικός παράγοντας για την πλήρη αποτύπωση των επικρατούντων μετεωρολογικών συνθηκών και, συνεπώς, για τη βέλτιστη αρχικοποίηση των αριθμητικών μοντέλων. Τέλος, αυτή η μελέτη έφερε στο φως ισχυρές ενδείξεις ότι, για την καλύτερη πρόγνωση των καταιγιδοφόρων συστημάτων και της ηλεκτρικής δραστηριότητάς των στην περιοχή ενδιαφέροντος, είναι συγχρόνως απαραίτητη η πολύ καλή και επιχειρησιακή γνώση των επιφανειακών θερμοκρασιών θάλασσας. Προς το παρών, ο πλησιέστερος πλωτός σταθμός μέτρησης ανήκει στο Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (http://www.hcmr.gr) και βρίσκεται Νοτιοανατολικά του Όρους Άθως. Παρότι οι ΕΘΘ που χρησιμοποιούνται επιχειρησιακά από τα μοντέλα πρόγνωσης καιρού καθορίζονται κυρίως από δορυφορικά δεδομένα, η ύπαρξη ενός πυκνότερου δικτύου πλωτών σταθμών θα επέτρεπε την καλύτερη αξιολόγηση και βελτίωσή τους.

Ευχαριστίες Θερμές ευχαριστίες απευθύνονται στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και ειδικότερα στους Δρ. Κοτρώνη και Δρ. Λαγουβάρδο για τα δεδομένα του δικτύου ZEUS και τις επιφανειακές παρατηρήσεις, στο ΚΕΜΕ-ΕΛΓΑ και ειδικότερα στην κα. Χατζή για τις επιφανειακές παρατηρήσεις, στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Μεσοπρόθεσμων Προγνώσεων Καιρού (ECMWF) για τις πλεγματικές αναλύσεις, στα Εθνικά Κέντρα Περιβαλλοντικών Προγνώσεων (NCEP) των ΗΠΑ για τις επιφανειακές θερμοκρασίες θάλασσας, στο Εθνικό Κέντρο Ατμοσφαιρικής Έρευνας (NCAR) των ΗΠΑ για το αριθμητικό μοντέλο WRF-ARW, στη NASA για τα δορυφορικά δεδομένα, στο University of Wyoming των ΗΠΑ για τη ραδιοβόλιση και τις μετεωρολογικές παρατηρήσεις του Αεροδρομίου της Θεσσαλονίκης και στον κ. Κέππα για την παραχώρηση της φωτογραφίας του Σχήματος 1. Επίσης ευχαριστούμε τους δύο κριτές της εργασίας για τα εποικοδομητικά τους σχόλια.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ Ελληνική Βλάχου, Μ., Μπρίκας, Δ. και Πυθαρούλης, Ι. (2008), «Γραμμή καταιγίδων ανάβει καταστροφική πυρκαγιά στην Κασσάνδρα Χαλκιδικής», 9ο Συνέδριο Μετεωρολογίας, Κλιματολογίας και Φυσικής της Ατμόσφαιρας, Θεσσαλονίκη.

75

004:Layout 1

76

10/3/12

1:57 PM

Page 76

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Κατσαφάδος, Π. (2003), Παράγοντες και παραμετροποιήσεις που καθορίζουν τη μακράς διάρκειας προγνωστική ικανότητα μοντέλων περιορισμένης περιοχής, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Φυσικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πυθαρούλης, Ι. (2009), «Υψηλής ανάλυσης επιχειρησιακές αριθμητικές προγνώσεις καιρού για αγρομετεωρολογικές εφαρμογές», 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωργικής Μηχανικής, 8-10 Οκτωβρίου, Θεσσαλονίκη. Ρούπα, Π. (2009), Χαρακτηριστικά των ηλεκτρικών εκκενώσεων στον Ελλαδικό χώρο και σχέση αυτών με τον υετό, Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης, Τμήμα Γεωλογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στολάκη, Σ.Ν. (2004), Μελέτη των χαρακτηριστικών των χαλαζοπτώσεων στην περιοχή ΗμαθίαςΠέλλας και εκτίμηση αυτών κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα, Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης, Τμήμα Γεωλογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τουρναβίτη, Α.Ν. (1999), Συμβολή στη μελέτη της πρόγνωσης χαλαζοκαταιγίδων στο Βόρειο Ελλαδικό χώρο, Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης, Τμήμα Γεωλογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Ξενόγλωσση Ashley, W.S. και Gilson, C.W. (2009), «A reassessment of U.S. lightning mortality», Bull. Amer.

Met. Soc. 90: 1501-1518.

Betts, A.K. (1997), «Trade Cumulus: observations and modeling» στο R. K. Smith (επιμ.), The Physics and Parameterization of Moist Atmospheric Convection, Ντόρντρεχτ: Kluwer Academic Publishers: 99-126.

Bolton, D. (1980), «The computation of equivalent potential temperature» Mon. Wea. Rev. 108: 1046-1053.

Bright, D.R., Wandishin, M.S., Jewell, R.E. και Weiss, S.J. (2005), «A physically based parameter for lightning prediction and its calibration in ensemble forecasts», Conference on Meteorological Applications of Lightning Data, Am. Meteorol. Soc., San Diego, Calif., U.S.A. Chen, F. και Dudhia, J. (2001), «Coupling an advanced land-surface/ hydrology model with the Penn State/ NCAR MM5 modeling system. Part I: Model description and implementation», Mon. Wea. Rev. 129: 569-585.

Cherington, M. και Mathys, K. (1995), «Deaths and injuries as a result of lightning strikes to aircraft», Aviation Space and Environmental Medicine 66: 687-689.

Cummins, K.L., Krider, E.P. και Malone, M.D. (1998), «The U.S. national lightning detection network and applications of cloud-to-ground lightning data by electric power utilities», IEEE transactions on electromagnetic compatibility 40: 465-480.

Curran, E.B., Holle R.L. και Lopez, R.E. (2000), «Lightning casualties and damages in the United States from 1959 to 1994», J. Climate 13: 3448-3464.

Curran, E.B. και Rust, W.D. (1992), «Positive Ground Flashes Produced by Low-Precipitation Thunderstorms in Oklahoma on 26 April 1984», Mon. Wea. Rev. 120: 544-553.

Defer, E., Lagouvardos, K. και Kotroni, V. (2005), «Lightning activity in the eastern Mediterranean region», J. Geoph. Res. 110, D24210, doi:10.1029/2004JD005710.

Ebert, E.E., Damrath, U., Wergen, W. και Baldwin, M.E. (2003), «The WGNE assessment of shortterm quantitative precipitation forecasts», Bull. Amer. Meteor. Soc. 84, 481-492.

Ebert, E.E. (2008), «Fuzzy verification of high-resolution gridded forecasts: a review and proposed framework», Meteorol. Appl. 15: 51-64.

Emanuel, K.A. (1989), «The finite-amplitude nature of tropical cyclogenesis», J. Atmos. Sci. 46: 3431-3456.

Fels, S.B. και Schwarzkopf, M.D. (1975), «The Simplified Exchange Approximation: A New Method for Radiative Transfer Calculations», J. Atmos. Sci. 32: 1475-1488.

Garcia-Ortega, E., Trobajo, M.T., Lopez, L.και Sanchez, J.L. (2011), «Synoptic patterns associated with wildfires caused by lightning in Castile and Leon, Spain», Nat. Hazards Earth Syst. Sci. 11: 851-863.

Garratt, J. (1993), «Sensitivity of climate simulations to land surface and atmospheric boundary-layer treatments – a review», J. Climate 6: 419-449.

Gofa, F., Pytharoulis, I., Andreadis, T., Papageorgiou, I., Fragkouli, P., Louka, P., Evgoustoglou, E. και Tyrli, V. (2008), «Evaluation of the operational NWP forecasts of the Hellenic National

004:Layout 1

10/3/12

1:57 PM

Page 77

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ

Meteorological Service», 9th Conference on Meteorology, Climatology and Atmospheric Physics, 28-31 Μαΐου, Θεσσαλονίκη.

Graham, N.E. and Barnett, T.P. (1987), «Sea surface temperature, surface wind divergence and convection over the tropical oceans», Science 238: 657-659.

Gray, W. M. (1979), «Hurricanes: Their formation, structure and likely role in the tropical circulation», στο D. B. Shaw (επιμ.), Meteorology over the tropical ocean, Roy. Meteorol. Soc., σσ.

155-218.

Holt, M.A., Hardaker, P.J. και McClelland, G.P. (2001), «A lightning climatology for Europe and the UK, 1990–99», Weather 56: 290-296.

Houze, R.A. Jr. (1993), Cloud dynamics, Academic Press, Inc. Janjic, Z.I. (1996), «The surface layer in the NCEP Eta Model», Eleventh Conference on Numerical Weather Prediction, Amer. Meteor. Soc., Norfolk, VA, 19–23 Αυγούστου.

Janjic, Z.I. (2002), «Nonsingular Implementation of the Mellor–Yamada Level 2.5 Scheme in the NCEP Meso model», NCEP Office Note, No. 437: 61.

Kain, J.S. (2004), «The Kain-Fritsch convective parameterization: An update», J. Appl. Meteor. 43: 170-181.

Katsafados, P., Mavromatidis, E., Papadopoulos, A. και Pytharoulis, I. (2011), «Numerical simulation of a deep Mediterranean storm and its sensitivity in sea surface temperature», Nat. Hazards Earth Syst. Sci. 11: 1233-1246.

Katsanos, D. Kotroni, V. και Lagouvardos, K. (2009), «Lightning in the Mediterranean in relation with cloud microphysical parameters», στο H. D. Betz κ.ά. (επιμ.), Lightning: Principles, Instruments and Applications, Springer Science, σσ. 433-446.

Kotroni, V. και Lagouvardos, K. (2008), «Lightning occurrence in relation with elevation, terrain slope and vegetation cover in the Mediterranean», J. Geophys. Res. 113, D21118.

Krausmann, E., Renni, E., Campedel, M. και Cozzani, V. (2011), «Industrial accidents triggered by earthquakes, floods and lightning: lessons learned from a database analysis», Nat. Hazards, DOI 10.1007/s11069-011-9754-3.

Kushnir, Y., Robinson, W.A., Blade, I., Hall, N.M.J., Peng, S. και Sutton, R. (2002), «Atmospheric GCM response to extratropical SST anomalies: Synthesis and evaluation», J. Climate 15: 2233-2256.

Lacis, A.A. και Hansen, J.E. (1974), «A parameterization for the absorption of solar radiation in the earth’s atmosphere», J. Atmos. Sci. 31: 118-133.

Lagouvardos, K., Kotroni, V. και Defer, E. (2007), «The 21–22 January 2004 explosive cyclogenesis over the Aegean Sea: Observations and model analysis», Q. J. R. Meteorol. Soc. 133: 1519-1531.

Lagouvardos, K., Kotroni, V., Betz, H.-D. και Schmidt, K. (2009), «A comparison of lightning data provided by ZEUS and LINET networks over Western Europe», Nat. Hazards Earth Syst.

Sci. 9: 1713-1717.

Lopez, R.E. και Holle, R.L. (1996), «Fluctuations of lightning casualties in the United States: 19591990», J. Climate 9: 608-615.

Lopez, R.E.και Holle, R.L. (1998), «Changes in the number of lightning deaths in the United States during the twentieth century», J. Climate 11: 2070-2077.

Mazany, R.A., Businger, S., Gutman, S.I. και Roeder, W. (2002), «A lightning prediction index that utilizes GPS Integrated Precipitable Water Vapour», Wea. Forecasting 17: 1034-1047.

Mazarakis, N., Kotroni, V., Lagouvardos, K. και Argiriou, A. (2008), «Storms and lightning activity in Greece during the warm period of 2003-06», J. Appl. Meteor. 47: 3089-3098.

McGaul, E.W., Goodman, S.J., LaCasse, K.M. και Cecil, D.J. (2009), «Forecasting lightning threat using cloud-resolving model simulations», Wea. Forecasting 24: 709-729.

Mellor, G.L. και Yamada, T. (1982), «Development of a turbulence closure model for geophysical fluid problems», Rev. Geophys. Space Phys. 20: 851-875.

Miyazaki, T., Ishii, T. και Okabe, S. (2011), «A field study of lightning phenomena on low-voltage distribution lines including residences», IEEE transactions on power delivery 26: 289-297 Nie, Z., Zhao, W., Zhang, P., Wen, Y. and Chen, W. (2008), «Power network lightning accident quick inquiry with the lightning location system», Geo-spatial information science 11, 43-48.

Orville, R.E. (1981), «Global distribution of midnight lightning September to November 1977», Mon. Wea. Rev. 109: 391-395.

Palmen, E.H. (1948), «On the formation and structures of tropical cyclones», Geophysica 3: 26-38.

77

004:Layout 1

78

10/3/12

1:57 PM

Page 78

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Papadopoulos, A., Chronis, T.G. και Anagnostou, E.N. (2005), «Improving convective precipitation forecasting through assimilation of regional lightning measurements in a mesoscale model», Mon. Wea. Rev. 133: 1961-1977.

Papadopoulos, A., Serpetzoglou, E. και Anagnostou, E.N. (2009), «Evaluating the impact of lightning data assimilation on mesoscale model simulations of a flash flood inducing storm», Atm. Research 94: 715-725.

Peterson, D., Wang, J., Ichoku, C. και Remer, L.A. (2010), «Effects of lightning and other meteorological factors on fire activity in the north American boreal forest: Implications for fire weather forecasting», Atmos. Chem. Phys. 10: 6873-6888.

Pexaras, Th. και Feidas, H. (2010), «Using MODIS atmospheric profile data to monitor regional atmospheric instability in Greece: Two case studies», XIX Congress of the Carpathian-Balkan Geological Association, 23-26 Σεπτεμβρίου, Θεσσαλονίκη.

Pissimanis, D.K., Notaridou, V.A. και Spyrou, C.K. (2006), «On the main characteristics of synoptic weather conditions associated with thunderstorm activity during the months of July and August in the city of Thessaloniki (Northern Greece)», Theor. Appl. Climatol. 83: 153-167.

Pytharoulis, I., Craig, G.C. και Ballard, S.P. (2000), «The hurricane-like Mediterranean cyclone of January 1995», Meteorol. Appl. 7: 261-279.

Pytharoulis, I. (1999), African Easterly Waves and their transformation into tropical cyclones in north Atlantic, Διδακτορική Διατριβή, University of Reading, UK. Rakov, V.A. και Uman, M.A. (2003), Lightning: Physics and Effects, Κέμπριτζ: Cambridge University Press.

Renni, E., Krausmann, E. και Cozzani, V. (2010), «Industrial accidents triggered by lightning», J. Hazardous Materials 184: 42-48.

Schwarzkopf, M.D. και Fels, S.B. (1991), «The simplified exchange method revisited — An accurate, rapid method for computation of infrared cooling rates and fluxes», J. Geophys. Res. 96 (D5): 9075–9096.

Seliga, T.A., Hazen, D.A. και Schauland, C. (2002), «Comparisons of cloud-to-ground lightning flash data with NEXRAD inferences on rainfall as functions of longitude and latitude», Sixth Symposium on Integrated Observing Systems, Amer. Meteor. Soc., 13-17 Ιανουαρίου, Orlando, FL, U.S.A. Skamarock, W.C., Klemp, J.B., Dudhia, J., Gill, D.O., Barker, D.M., Duda, M.G., Huang, X.-Y., Wang, W. και Powers, J.G. (2008), «A description of the Advanced Research WRF Version 3», NCAR/TN-475.

Sutton, R. και Mathieu, P. (2002), «Response of the atmosphere-ocean mixed layer system to anomalous ocean heat flux convergence», Q. J. R. Meteorol. Soc. 128: 1259-1275.

Tao, W.-K. και Simpson, J. (1993), «The Goddard cumulus ensemble model. Part I: Model description», Terr. Atmos. Oceanic Sci. 4: 35-72.

Tao, W.-K, Simpson, J., Baker, D., Braun, S., Chou, M.-D., Ferrier, B., Johnson, D., Khain, A., Lang, S., Lynn, B., Shie, C.-L., Starr, D., Sui, C.-H., Wang, Y. και Wetzel, P. (2003), «Microphysics, radiation and surface processes in the Goddard Cumulus Ensemble (GCE) model», Meteor. and Atmos. Phys. 82: 97-137.

Vilar, L., Nieto, H. και Martin, M.P. (2010), «Integration of lightning- and human-caused wildfire occurrence models», Human and Ecological Risk Assessment 16: 340-364.

Wang, W., Bruyère, C., Duda, M., Dudhia, J., Gill, D., Lin, H.-C., Michalakes, J., Rizvi, S., Zhang, X., Beezley, J., Coen, J. και Mandel, J. (2010), ARW Version 3 Modeling System User’s Guide. NCAR-MMM. Wilks, D.S. (1995), Statistical Methods in the Atmospheric Sciences, Νέα Υόρκη: Academic Press NY. Yair, Y., Lynn, B., Price, C., Kotroni, V., Lagouvardos, K., Morin, E., Mugnai, A. and Llasat, M.d.C. (2010), «Predicting the potential for lightning activity in Mediterranean storms based on the WRF model dynamic and microphysical fields», J. Geophys. Res. 115, D04205.

Yamamoto, M. και Hirose, N. (2007), «Impact of SST reanalyzed using OGCM on weather simulation: A case of developing cyclone in the Japan Sea area», Geophys. Res. Lett. 34, L005808, doi:10.1029/2006GL028386.

Zeng, X. και Beljaars, A. (2005), «A prognostic scheme of sea surface skin temperature for modeling and data assimilation», Geophys. Res. Lett. 32, L14605, doi:10.1029/2005GL023030.

Zhang, W., Meng, Q., Ma, M. και Zhang, Y. (2010), «Lightning casualties and damages in China from 1997 to 2009», Nat. Hazards, DOI 10.1007/s11069-010-9628-0.

005:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 79

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΡΟΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙΡΟΥ ΤΟΥ ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΓΝΩΣΕΩΝ Πέτρος Κατσαφάδος,1 Ηλίας Μαυροματίδης,2 Νικόλαος Γκίκας,3 Αναστάσιος Παπαδόπουλος4

ΠΕΡIΛΗΨΗ Από τον Ιανουάριο του 2008, το Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου Αθηνών παρέχει μέσω της ιστοσελίδας http://meteoclima.gr αναλυτική πρόγνωση καιρού 5 ημερών για την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Η πρόγνωση βασίζεται στο μη υδροστατικό μοντέλο περιορισμένης περιοχής WRF το οποίο εγκαταστάθηκε και προσαρμόστηκε κατάλληλα στην παράλληλη υπολογιστική υποδομή του τμήματος. Μετά από 2 έτη συνεχούς επιχειρησιακής λειτουργίας σε καθημερινή βάση έχει δημιουργηθεί σημαντική βάση μετεωρολογικών πλεγματικών δεδομένων που υπερβαίνει τα 2 TB μεγιστοποιώντας την ανάγκη αξιολόγησης του μοντέλου. Η αποτίμηση των προγνωστικών πεδίων σε σχέση με τις παρατηρήσεις επιφανείας από το Global Telecommunication Network (GTS) πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της ανάπτυξης ενός εξελιγμένου στατιστικού πακέτου. Το λογισμικό που αναπτύχθηκε περιλαμβάνει αποκωδικοποιητές grib, εξελιγμένα σχήματα ελέγχου της ποιότητας των παρατηρήσεων και υπολογισμό αποδεκτών στατιστικών μεγεθών όπως το συστηματικό σφάλμα (bias) και η τετραγωνική ρίζα του μέσου τετραγωνικού σφάλματος (RMSE) τόσο για συνεχείς όσο και για διακριτές μεταβλητές. Στη συγκεκριμένη εργασία, προγνώσεις από το μοντέλο WRF συγκρίνονται με παρατηρήσεις από 935 μετεωρολογικούς σταθμούς επιφανείας ανομοιόμορφα κατανεμημένους στο πεδίο ολοκλήρωσης. Η πίεση στη μέση στάθμη θάλασσας, η θερμοκρασία στα 2 μ., η ένταση του ανέμου στα 10 μ. και ο αθροιστικός υετός 6ώρου αξιολογούνται με σκοπό την εκτίμηση των παραπάνω στατιστικών δεικτών και, τελικά, τη διερεύνηση της προγνωστικής ικανότητας του μοντέλου υπό το καθεστώς διαφορετικών συνοπτικών συνθηκών.

The numerical weather prediction system of Harokopio University and Statistical Evaluation of the forecasts Petros Katsafados, Ilias Mavromatidis, Nikolaos Gkikas, Anastasios Papadopoulos

ABSTRACT Since January 2008, the non-hydrostatic limited area model WRF has been installed and appropriately configured in the parallel computing infrastructure of the Department of Geography at Harokopio University of Athens producing high resolution weather forecasts. The model products in a gridded form cover the entire Mediterranean and Black Sea providing forecasts up to 120 hours (5 days). After 2 years of continuous operational implementation on a daily basis, a valuable database has been produced, exceeding 2 TB of meteorological variables and maximizing the need for model evaluation. The assessment of the model forecasts against the surface observations from the Global Telecommunication Network (GTS) was fulfilled in the framework of the development of an advanced statistical package. This new developed software includes grib decoders, advanced schemes for the surface observations quality control and estimation of various statistical scores such as bias and root mean square error (RMSE) for both continuous and discrete meteorological variables. In this study, forecasts from WRF model are verified against the records from 935 surface meteorological stations unevenly distributed over the domain of integration. The fields of the mean sea level pressure, temperature at 2 meters, the wind speed at 10 meters and the 6-hour accumulated precipitation are evaluated in order to estimate the above mentioned statistical scores and finally to investigate the forecasting skill of the model under different synoptic conditions.

1 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Γεωγραφίας.

2 Ινστιτούτο Εσωτερικών Υδάτων, Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών.

3 Φοιτητής του Τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου.

4 Ερευνητής Β΄ στο Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών.

79

005:Layout 1

80

10/3/12

1:58 PM

Page 80

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

Εισαγωγή Επιχειρησιακά συστήματα πρόγνωσης καιρού σε τοπική κλίμακα λειτουργούν στον ελλαδικό χώρο για περισσότερο από μία δεκαετία. Το σύστημα Skiron/Eta του Πανεπιστημίου Αθηνών ξεκίνησε να λειτουργεί σε καθημερινή βάση το 1997, παρέχοντας προγνώσεις για την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου σε οριζόντια ανάλυση 0.25°x0.25° και με χρονικό ορίζοντα πρόγνωσης τις 72 ώρες (Kallos κ.ά. 1997). Δύο χρόνια αργότερα, το 1999, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος POSEIDON εγκαταστάθηκε το ομώνυμο σύστημα πρόγνωσης καιρού στις παράλληλες υπολογιστικές εγκαταστάσεις του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών. Το συγκεκριμένο σύστημα βασίζεται στο ατμοσφαιρικό μοντέλο Skiron/Eta με σημαντικές τροποποιήσεις στην παραμετροποίηση του επιφανειακού υποστρώματος για την ακριβέστερη εκτίμηση του ανέμου πάνω από θαλάσσιες επιφάνειες (Papadopoulos κ.ά. 2002). Από το 2008 και στο πλαίσιο του προγράμματος POSEIDON II, το σύστημα έχει αναβαθμιστεί με τη μη υδροστατική έκδοση του μοντέλου, παρέχοντας πλέον προγνώσεις σε οριζόντιο πλέγμα 0.05°x0.05° και χρονικό ορίζοντα 120 ωρών (Papadopoulos και Katsafados 2009). Αντίστοιχα συστήματα πρόγνωσης καιρού, βασισμένα σε διάφορα προγνωστικά μοντέλα, έχουν εγκατασταθεί στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Η Ομάδα Δυναμικής της Ατμόσφαιρας και του Κλίματος (ΟΔΑΚ) του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου Αθηνών (ΧΠΑ), ακολουθώντας τη σύγχρονη τάση ανάπτυξης δυναμικών προσομοιώσεων σε υπερ-υπολογιστικά συστήματα, έχει εγκαταστήσει και προσαρμόσει το μη υδροστατικό μοντέλο WRF με τον δυναμικό πυρήνα NMM στις υπολογιστικές εγκαταστάσεις του Τμήματος Γεωγραφίας. Η αρχική εγκατάσταση του μοντέλου πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο του 2008 ενώ η επιχειρησιακή του λειτουργία σε καθημερινή βάση ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2008 μετά από εκτεταμένη περίοδο δοκιμών και αρχικών αξιολογήσεων των προγνώσεων. Πεδίο ολοκλήρωσης των προσομοιώσεων αποτελεί η ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και της Ευρώπης, ενώ ο χρονικός ορίζοντας των προγνωστικών προϊόντων είναι 120 ώρες (5 ημέρες). Μετά από 2 έτη συνεχούς επιχειρησιακής λειτουργίας σε καθημερινή βάση έχει δημιουργηθεί σημαντική βάση μετεωρολογικών πλεγματικών δεδομένων που υπερβαίνει τα 2 TB καθιστώντας απαραίτητη τη διαδικασία συστηματικής αξιολόγησης του μοντέλου. Η στατιστική επαλήθευση της ποιότητας των προγνώσεων θεωρείται πρωταρχικής σημασίας, καθώς η εξέλιξη των αριθμητικών μοντέλων είναι διαρκής επιτυγχάνοντας προσομοιώσεις φαινομένων που εμπίπτουν σε μία ευρεία κλίμακα κινήσεων στην ατμόσφαιρα (από συνοπτική κλίμακα μέχρι meso-β και meso-γ). Όμως, οι αριθμητικές προσομοιώσεις παράγουν σφάλματα κατά την εκτίμηση συγκεκριμένων μετεωρολογικών παραμέτρων, κυρίως κοντά στην επιφάνεια. Προγνωστικές αστοχίες μπορούν να προέλθουν από την εισαγωγή σφαλμάτων στις οριακές συνθήκες, στην ελλειπή περιγραφή της αρχικής κατάστασης (πεδία ανάλυσης), στην παραμετροποίηση μη γραμμικών διαφορικών εξισώσεων που περιγράφουν τις πολύπλοκες διεργασίες που συμβαίνουν στο σύστημα ατμόσφαιρα-έδαφος-θάλασσα ή στην ομαλοποίηση των φυσιογραφικών χαρακτηριστικών του πεδίου ολοκλήρωσης. Στην εργασία των Galanis κ.ά. (2006) η προκύπτουσα υποεκτίμηση της ταχύτητας του ανέμου στο αριθμητικό μοντέλο Skiron

005:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 81

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

αποδόθηκε στην ελλιπή περιγραφή της τοπογραφίας του πεδίου ολοκλήρωσης. Πρόσφατες μελέτες έχουν αναδείξει μία διαφορετική προγνωστική συμπεριφορά του μοντέλου WRF (Roux κ.ά. 2009, Gozzini κ.ά. 2009). Ειδικότερα, το συγκεκριμένο μοντέλο εμφανίζει τάση για υπερεκτίμηση της έντασης του ανέμου ανεξάρτητα του τρόπου περιγραφής του αναγλύφου και της κατανομής ξηράς-θάλασσας. Στη συγκεκριμένη εργασία παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά του αριθμητικού μοντέλου WRF, οι αρχικές και οριακές συνθήκες που χρησιμοποιούνται για την επιχειρησιακή πρόγνωση σε συνδυασμό με τις εφαρμογές του. Το σύνολο των προγνωστικών δεδομένων σε μορφή μετεωρολογικών χαρτών, μετεογραμμάτων και τεφιγραμμάτων είναι διαθέσιμα σε καθημερινή βάση στην την ιστοσελίδα http://meteoclima.gr. Η συγκεκριμένη εργασία αποσκοπεί στη στατιστική αξιολόγηση των προγνώσεων με βάση τις παρατηρήσεις από μετεωρολογικούς σταθμούς επιφανείας ανομοιογενώς χωρικά κατανεμημένους στο πεδίο ολοκλήρωσης. Για το σκοπό αυτό αναπτύχθηκε κατάλληλη μεθοδολογία και λογισμικό που περιλαμβάνει τον υπολογισμό των προγνώσεων του μοντέλου στις θέσεις των σταθμών επιφανείας, τον ποιοτικό έλεγχο των μετρήσεων και την εκτίμηση των στατιστικών δεικτών (Wilks 1995). Τα στατιστικά μεγέθη που εξετάζονται είναι η τετραγωνική ρίζα του μέσου τετραγωνικού σφάλματος (Root Mean Square Error) καθώς και το συστηματικό σφάλμα (bias) τόσο για τις συνεχείς όσο και για τις διακριτές μεταβλητές σε μηνιαία βάση, αλλά και συνολικά για την περίοδο αξιολόγησης από τον Αύγουστο του 2008 έως και τον Δεκέμβριο του 2009 (17 μήνες). Μέσα από τη συγκεκριμένη διαδικασία, διερευνάται η χρονική εξέλιξη των δύο κατηγοριών σφαλμάτων για το σύνολο του πεδίου ολοκλήρωσης, το οποίο περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος κλιματικών περιοχών με σημαντικά ανομοιογενή φυσιογραφικά χαρακτηριστικά και με διαφορετικές συνοπτικές συνθήκες.

2. Αρχιτεκτονική του μοντέλου Το μοντέλο WRF ακολουθεί την υδροστατική προσέγγιση ή τη μη υδροστατική επίλυση και αποτελεί ένα αξιόπιστο σύστημα με αυξημένες απαιτήσεις σε υπολογιστική ισχύ για την εκτίμηση ατμοσφαιρικών φαινομένων σε τοπικό επίπεδο (όπως συστήματα κατακόρυφης ανάπτυξης, συνοπτική και υποσυνοπτική κυκλοφορία και φαινόμενα στη meso-α και meso-β χαρακτηριστική κλίμακα κινήσεων). Η αριθμητική επίλυση των εξισώσεων του μοντέλου WRF-NMM εφαρμόζεται στα σημεία semi-staggered πλέγματος τύπου Ε, όπως απεικονίζεται στο Σχήμα 1. Η δυναμική του μοντέλου βασίζεται στον πυρήνα NMM (Non-hydrostatic Mesoscale Model), ενώ τα σχήματα φυσικής που περιλαμβάνει είναι: • Για τη μικροφυσική εφαρμόζεται το σχήμα Ferrier (Ferrier κ.ά. 2002).

• Το ισοζύγιο ακτινοβολιών παραμετροποιείται με το σχήμα του Geophysical Fluid Dynamics Laboratory (GFDL) των Schwarzkopf και Fels (1991).

• Το σχήμα Betts-Miller-Janjic χρησιμοποιείται για τις διεργασίες των νεφών και βροχόπτωσης (Janjic κ.ά. 2001, Janjic 2003).

81

005:Layout 1

82

10/3/12

1:58 PM

Page 82

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

Σχήμα 1. Πλέγμα τύπου Ε σε κύριο (x,y) και δευτερεύον (x¢,y¢) σύστημα συντεταγμένων. Η ελάχιστη έκταση τεσσάρων σημείων πλέγματος σημειώνεται με τη σκιασμένη περιοχή. Η απόσταση ανάμεσα σε δύο διαδοχικά σημεία πλέγματος της ίδιας μεταβλητής απεικονίζεται με d

• Η φυσική του επιφανειακού στρώματος παραμετροποιείται με το σχήμα Monin-Obukhov-Janjic (Zilitinkevich 1995).

• Για την τυρβώδη κινητική ενέργεια του πλανητικού οριακού στρώματος χρησιμοποιείται το σχήμα Mellor-Yamada-Janjic (Mellor και Yamada 1982, Janjic 1996).

• Υπομοντέλο εδάφους είναι το ενοποιημένο NOAH (Chen και Dudhia 2001). Στο Σχήμα 2 παρουσιάζεται το διάγραμμα ροής ανάμεσα στα επιμέρους σχήματα του μοντέλου (Dudhia 2009).

Σχήμα 2. Αλληλεπιδράσεις των παραμετροποιήσεων των επιμέρους σχημάτων του μοντέλου

005:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 83

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

Ειδικά στο υπομοντέλο εδάφους NOAH υπολογίζεται η επιφανειακή και υπεδάφια απορροή καθώς και οι ροές θερμότητας και υγρασίας σε 4 υπεδάφια στρώματα μέχρι το βάθος των 2 μέτρων (Σχήμα 3).

Σχήμα 3. Οι διεργασίες στο έδαφος από το υπομοντέλο NOAH (Dudhia 2009). Ο πίνακας αναφέρει τα πάχη για τα 4 υπεδάφια στρώματα του μοντέλου

Με βάση το σχήμα NOAH (Chen και Dudhia 2001) η εκτίμηση της περιεκτικότητας του εδάφους σε υγρασία (θ σε μονάδες m3 m-3) προκύπτει:

∂θ ∂t

=

∂ ∂z

( D∂z∂θ ) + ∂Κ ∂z

+ Fθ

(2.1)

όπου η διάχυση του νερού στο έδαφος (D σε μονάδες m2 s-1) και η υδραυλική αγωγιμότητα (K σε μονάδες m s-1) αποτελούν συναρτήσεις του θ ενώ Fθ αντιστοιχεί στις πηγές και καταβόθρες του εδαφικού νερού (υετίσιμο νερό, εξάτμιση και απορροή). Η επιφανειακή απορροή δίνεται R = Pd – Imax , όπου Pd ο υετός που δεν συγκρατείται από τη βλάστηση και Imax η μέγιστη διήθηση του νερού στο έδαφος η οποία υπολογίζεται: (2.2)

όπου

(2.3)

δi είναι το χρονικό βήμα ολοκλήρωσης του μοντέλου (s), ΔZi το i-οστό πάχος υπεδάφιου στρώματος (m), Ks η υδραυλική αγωγιμότητα κορεσμού (m s1 ) και Kdtref = 3.0 και Kref=2x10-6 m s-1 σταθερές.

83

005:Layout 1

84

10/3/12

1:58 PM

Page 84

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

2. Διαμόρφωση της επιχειρησιακής λειτουργίας και προγνωστικά προϊόντα Η αρχική εγκατάσταση του μοντέλου πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο του 2008, ενώ η επιχειρησιακή του λειτουργία σε καθημερινή βάση ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2008 μετά από εκτεταμένη περίοδο δοκιμών και αξιολογήσεων των προγνώσεων. Ο πρωτογενής κώδικας του μοντέλου αποτελείται από περίπου 5x107 γραμμές σε FORTRAN95 και C και είναι πλήρως παραλληλοποιημένος ακολουθώντας το πρωτόκολλο Message Passing Interface (MPI). Παραλληλοποιημένα είναι επίσης τα στάδια προεπεξεργασίας και μετεπεξεργασίας των δεδομένων εισόδου και εξόδου αντίστοιχα. Οι αρχικές και οριακές συνθήκες του μοντέλου κατά την επιχειρησιακή του λειτουργία προέρχονται από τον προγνωστικό κύκλο 12 UTC του παγκόσμιου προγνωστικού συστήματος Global Forecasting System (GFS) των National Centers for Environmental Prediction (NCEP) σε ανάλυση 0.5°x0.5° και χρονική διακριτοποίηση 3 ώρες. Εναλλακτικά έχουν χρησιμοποιηθεί πεδία ανάλυσης ή πρόγνωσης από το European Centre for Medium range Weather Forecast (ECMWF) καθώς και αναλύσεις του συστήματος αφομοίωσης δεδομένων (LAPS) σε ερευνητικές, κυρίως, προσομοιώσεις. Για την επιφανειακή θερμοκρασία θάλασσας χρησιμοποιούνται τα real-time-global (rtg) δεδομένα σε 0.083x°0.083° ανάλυση (Gemill κ.ά. 2007). Τα πρωτογενή αποτελέσματα των προσομοιώσεων μπορεί να είναι διαθέσιμα σε διάφορες μορφοποιήσεις, όπως binary, GRIB, GRIB2, NETCDF, ενώ κατά τη φάση μετεπεξεργασίας των προγνωστικών προϊόντων η ακολουθούμενη οπτικοποίηση βασίζεται στο λογισμικό NCL με μορφοποίηση σε EPS/JPG/PNG. Πεδίο ολοκλήρωσης των προσομοιώσεων αποτελεί η ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και της Ευρώπης ενώ ο χρονικός ορίζοντας των προγνωστικών προϊόντων είναι 120 ώρες (5 ημέρες). Τα δεδομένα υποβάθρου τοπογραφίας προέρχονται από το United States Geological Survey (USGS) Digital Elevation Model (DEM) σε αρχική ανάλυση 30x30 sec (Σχήμα 4), ενώ τα δεδομένα υποβάθρου για είδος βλάστησης και τύπο εδάφους προέρχονται από το USGS (24 κατηγορίες) και το Federal Agricultural Organization (16 κατηγορίες) αντίστοιχα σε ανάλυση 30x30 sec (Σχήματα 5 και 6).

Σχήμα 4. Τοπογραφία του πεδίου ολοκλήρωσης

005:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 85

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

85

Σχήμα 5. Κατηγορίες χρήσης γης (24) του πεδίου ολοκλήρωσης

Σχήμα 6. Τύποι εδαφών (16) του πεδίου ολοκλήρωσης

Το μοντέλο παρέχει επίσης τη δυνατότητα πολλαπλών εσωτερικών πλεγμάτων (nests) με μονή ή αμφίδρομη επίδραση δηλαδή ενημέρωση του εσωτερικού και υψηλότερης οριζόντιας ανάλυσης πλέγματος από το εξωτερικό πλέγμα (μονόδρομη επίδραση) ή πέρασμα της προγνωστικής πληροφορίας και από το πυκνό εσωτερικό πλέγμα στο αραιότερο εξωτερικό (αμφίδρομη επίδραση). Στην εγκατάσταση του μοντέλου στο ΧΠΑ και για λόγους υπολογιστικής επάρκειας έχει επιλεγεί ένα ενιαίο πεδίο ολοκλήρωσης 305x273 σημείων, με 0.09ºx0.09° οριζόντια διακριτοποίηση (~12 km), χρονικό βήμα ολοκλήρωσης 24 sec και 38 ασύμμετρα κατακόρυφα επίπεδα από την επιφάνεια μέχρι τα 25 hPa. Η κατακόρυφη διακριτοποίηση του μοντέλου ακολουθεί τη σ-συντεταγμένη μέχρι τα 400 hPa και την εφαρμογή ισοβαρικών επιπέδων από εκεί και πάνω (Σχήμα 7). Η επιχειρησιακή διαδικασία των καθημερινών προσομοιώσεων αποτελείται από τρεις κύριες φάσεις: • Τη φάση συλλογής και προεπεξεργασίας των αρχικών και οριακών συνθηκών.

• Τη φάση εκτέλεσης του μοντέλου και παραγωγής πρωτογενών δεδομένων.

• Τη φάση μετεπεξεργασίας των προγνώσεων (αλλαγή προβολικού συστήματος στο οριζόντιο επίπεδο, παρεμβολή πεδίων σε προκαθορισμένα ισοβαρικά επίπεδα, εξαγωγή προγνωστικών χρονοσειρών, οπτικοποίηση). Σχήμα 7. Η κατακόρυφη διακριτοποίηση του μοντέλου

005:Layout 1

86

10/3/12

1:58 PM

Page 86

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

Η φάση προεπεξεργασίας των δεδομένων παρουσιάζεται στο δομοδιάγραμμα του σχήματος 8 και αποτελείται από σύνολο αλγορίθμων σε FORTRAN95, C, perl και shell script για τη μεταφορά των πεδίων ανάλυσης και πρόγνωσης από το NCEP, τον έλεγχο της πληρότητάς τους, την αποκωδικοποίησή τους και την επαναπροβολή τους στα σημεία πλέγματος του πεδίου ολοκλήρωσης για την παραγωγή των αρχικών και οριακών συνθηκών του μοντέλου. Στην υπολογιστική υποδομή της ΟΔΑΚ, η προεπεξεργασία των δεδομένων διαρκεί περίπου 45 λεπτά, η παράλληλη εκτέλεση του μοντέλου σε 24 επεξεργαστές διαρκεί 3 ώρες ενώ η μετεπεξεργασία και οπτικοποίηση των αποτελεσμάτων διαρκεί περίπου 1 ώρα. Με βάση τη συγκεκριμένη διαδικασία, παράγονται πάνω από 1,5 GB πρωτογενή δεδομένα σε καθημερινή βάση τα οποία οπτικοποιούνται και διατίθενται ελεύθερα από την ιστοσελίδα http://meteoclima.gr (Σχήμα 9). Ειδικότερα στον σύνδεσμο ΠΡΟΓΝΩΣΗ ΚΑΙΡΟΥ διατίθενται πάνω από 10 ατμοσφαιρικές μεταβλητές τόσο για το σύνολο της περιοχής ολοκλήρωσης όσο και εστιασμένες πάνω από το Ελλαδικό χώρο.

Σχήμα 8. Δομοδιάγραμμα της φάσης προεπεξεργασίας των δεδομένων

Σχήμα 9. Η ιστοσελίδα http://meteoclima.gr

3. Ανάπτυξη μεθοδολογίας στατιστικής αξιολόγησης Η αξιολόγηση της προγνωστικής ικανότητας του μοντέλου πραγματοποιήθηκε συγκρίνοντας μία προς μία τις μετρήσεις 935 μετεωρολογικών σταθμών επιφανείας που προέρχονται από το ευρωπαϊκό δίκτυο μετεωρολογικών σταθμών του World Meteorological Organization (WMO) και παρέχονται από το European Centre for Medium-Range Weather Forecast (ECMWF), με τις προγνωστικές τιμές του μοντέλου WRF-NMM, για τα αντίστοιχα σημεία (Σχήμα 10). Καθώς τα σημεία πλέγματος του πεδίου ολοκλήρωσης του μοντέλου συνήθως δεν συμπίπτουν με τις ακριβείς θέσεις των σταθμών, επιλέχθηκε το εγγύτερο χερσαίο σημείο του πλέγματος προς τη θέση του σταθμού ώστε να εξαχθούν οι αντίστοιχες προγνωστικές τιμές. Εναλλακτικά μπορεί να εφαρμοστεί η μέθοδος παρεμβολής των εκτιμούμενων τιμών του μοντέλου από τα σημεία του πλέγματος στις ακριβείς θέσεις των σταθμών παρατήρησης, η οποία ανά περίπτωση πι-

005:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 87

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

Σχήμα 10. Πεδίο ολοκλήρωσης του μοντέλου WRF-NMM. Στα σημεία αποτυπώνονται οι θέσεις των 935 μετεωρολογικών σταθμών

θανόν να προσφέρει σχετικά καλύτερα αποτελέσματα. Η ακολουθούμενη μέθοδος του εγγύτερου προς τον σταθμό σημείου πλέγματος επιτρέπει τη δημιουργία πληθυσμών, αποτελούμενων από ζεύγη εκτιμώμενων και παρατηρούμενων τιμών στις αντίστοιχες ακριβείς θέσεις των σταθμών παρατήρησης. Παρά τη δημιουργία ενός ιδιαίτερα πυκνού συνόλου ζευγών, η άμεση σύγκριση των παρατηρούμενων με τις αντίστοιχες εκτιμούμενες τιμές θεωρείται σε πολλές περιπτώσεις προβληματική. Βασική αιτία αποτελούν διαφοροποιήσεις στην αναπαράσταση των φυσιογραφικών χαρακτηριστικών από τα αριθμητικά μοντέλα σε σχέση με την πραγματικότητα. Τα αριθμητικά μοντέλα αναγκαστικά απλοποιούν και ομογενοποιούν τις συνθήκες στην επιφάνεια ως σύνολο σημείων πλέγματος, το οποίο σε αρκετές περιπτώσεις εμφανίζεται ως ιδιαίτερα αραιό. Μικρής κλίμακας ιδιαιτερότητες στην επιφάνεια, όπως ορεογραφικές εξάρσεις ή τοπογραφικές ασυνέχειες υπό μορφή περιορισμένων υδάτινων επιφανειών, δεν μπορούν να απεικονιστούν από τα αριθμητικά μοντέλα. Η συγκεκριμένη αδυναμία επηρεάζει σημαντικά την ικανότητα επαρκούς ανάλυσης ατμοσφαιρικών φαινομένων και περιγραφής των επιφανειακών ροών ορμής και θερμότητας που επιδρούν στον περιοχικό καιρό και κλίμα (Wilks 1995). Η μη επαρκής αναπαράσταση των φυσιογραφικών χαρακτηριστικών, που αντιστοιχούν στις ακριβείς τοποθεσίες των σταθμών παρατήρησης, από τα αριθμητικά μοντέλα οδηγούν σε ασυμβατότητες στο πλαίσιο αξιολόγησης των προγνώσεων. Στη διαδικασία συλλογής των επιφανειακών μετρήσεων εντάσσεται ο ποιοτικός έλεγχος και η συστηματοποίηση αυτών, αφενός για εμφανώς λανθασμένες ή απούσες τιμές και αφετέρου για τιμές ασύμβατες με τις προγνωστικές ώρες του συστήματος. Η συγκεκριμένη διαδικασία περιλαμβάνει αρχικά έλεγχο της σύμπτωσης των θέσεων των σταθμών με σημεία πλέγματος που αντιστοιχούν σε ξηρά και σε αντίθετη περίπτωση οι συγκεκριμένοι σταθμοί απομακρύνονται από τη διαδικασία. Στην αξιολόγηση δεν ελήφθησαν υπόψη σταθμοί με συστηματικά λανθασμένες μετρήσεις ή μετρήσεις εκτός φυσικών ορίων της παρατηρήσιμης μεταβλητής.

87

005:Layout 1

88

10/3/12

1:58 PM

Page 88

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

Σχετικά με τις συνεχείς στο χώρο μετεωρολογικές παραμέτρους της θερμοκρασίας, της ταχύτητας του ανέμου και της ατμοσφαιρικής πίεσης στη Μέση Στάθμη Θάλασσας (ΜΣΘ), οι στατιστικοί δείκτες της τετραγωνικής ρίζας του μέσου τετραγωνικού σφάλματος (Root Mean Square Error, RMSE) και το συστηματικό σφάλμα (bias) χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να εξαχθούν συμπεράσματα για την ποιότητα των προγνώσεων του μοντέλου. Το συστηματικό σφάλμα εκτιμά την αντιστοιχία ανάμεσα στη μέση τιμή της πρόγνωσης (F) και της παρατήρησης (O). Το συγκεκριμένο μέγεθος υπολογίζει το άθροισμα διαφορών σε σύνολο N τιμών: (3.1) Σε περίπτωση όπου bias < O το μοντέλο υποεκτιμά το σύνολο τιμών της συγκεκριμένης μεταβλητής, ενώ η τιμή bias > O σχετίζεται με υπερεκτίμηση της αντίστοιχης τιμής παρατήρησης από το μοντέλο (Katsafados 2003). Το μέσο τετραγωνικό σφάλμα θεωρείται από τα πλέον διαδεδομένα κατά την εκτίμηση ακρίβειας της πρόγνωσης και λειτουργεί σε πεδία πλέγματος καθ’ύψος καθώς και στο σύνολο συνεχών μεταβλητών των παρατηρήσεων επιφανείας: (3.2) Η συγκεκριμένη σχέση λαμβάνει τιμές στο διάστημα και τέλεια προγνωστικά πεδία προσεγγίζουν την τιμή 0. Το μέγεθος RMSE δεν εμφανίζεται αδιάστατο καθώς διατηρεί τις μονάδες των υπό σύγκριση μετεωρολογικών μεταβλητών (Papadopoulos και Katsafados 2009). Η αξιολόγηση διακριτών μετεωρολογικών μεταβλητών, όπως ο υετός, βασίζεται στη δημιουργία πίνακα ενδεχομένων, διαστάσεων 2x2, που περιλαμβάνει το σύνολο των πιθανών συνδυασμών πρόγνωσης και παρατήρησης. Το κάθε στοιχείο του πίνακα αντιπροσωπεύει το πλήθος των περιπτώσεων, όπου η εκτιμούμενη και η παρατηρούμενη βροχόπτωση υπερβαίνει προκαθορισμένο ύψος σε αντίστοιχες χρονικές περιόδους. Η κατανομή των τεσσάρων συνδυασμών παριστάνεται στον Πίνακα 1, ο οποίος αποτελεί τυπικό δείγμα πίνακα ενδεχομένων για διακριτές μεταβλητές.

Πίνακας 1. Πίνακας ενδεχομένων διακριτών μετεωρολογικών μεταβλητών. Τα γράμματα a-d αντιστοιχούν στο σύνολο των πιθανών ζευγών πρόγνωσης/παρατήρησης (σύνθεση από Wilks 1995)

005:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 89

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

Ο όρος a υποδηλώνει το πλήθος των περιπτώσεων όπου οι εκτιμούμενες και παρατηρούμενες τιμές υπερβαίνουν το προκαθορισμένο ύψος βροχόπτωσης και λογίζεται ως επιτυχής πρόγνωση. Αντίστοιχα, επιτυχείς θεωρούνται οι περιπτώσεις μη υπέρβασης του προκαθορισμένου ύψους βροχόπτωσης τόσο από την προγνωστική τιμή όσο και από την τιμή της παρατήρησης, το πλήθος των οποίων αντιστοιχεί στον όρο d. Το στοιχείο b αντιπροσωπεύει το πλήθος των ενδεχομένων όπου η εκτιμούμενη τιμή υπερβαίνει συγκεκριμένο ύψος βροχόπτωσης, ενώ η αντίστοιχη τιμή παρατήρησης όχι. Το στοιχείο c υποδηλώνει τη συχνότητα εμφάνισης περιπτώσεων κατά τις οποίες η μετρούμενη τιμή υπερβαίνει προκαθορισμένο ύψος βροχόπτωσης σε αντίθεση με την εκτιμούμενη τιμή. Το ενδεχόμενο b χαρακτηρίζεται ως εσφαλμένη πρόγνωση, ενώ το ενδεχόμενο c ως αποτυχής πρόγνωση. Το σύνολο των πιθανών συνδυασμών είναι n=a+b+c+d με τις ιδεατές προγνώσεις να επιδεικνύουν b=c=0 (Katsafados 2003). Ο πίνακας ενδεχομένων αποτελεί τη βάση για θεμελίωση βαθμωτών στατιστικών μεγεθών στο πλαίσιο αξιολόγησης διακριτών μετεωρολογικών μεταβλητών. Στη συγκεκριμένη εργασία η αξιολόγηση των προγνωστικών δεδομένων βροχόπτωσης βασίστηκε στους στατιστικούς δείκτες του συστηματικού σφάλματος (bias, B) και της τετραγωνικής ρίζας του μέσου τετραγωνικού σφάλματος (root mean square error, rmse), οι οποίοι προκύπτουν από τον πίνακα ενδεχομένων. Ειδικότερα, το συστηματικό σφάλμα αποτελεί την αναλογία της συχνότητας θετικών εκτιμήσεων (περιπτώσεις προγνώσεων “Yes” του πίνακα ενδεχομένων) προς τη συχνότητα θετικών παρατηρήσεων (περιπτώσεις παρατηρήσεων “Yes” του πίνακα ενδεχομένων) και περιγράφεται ως: (3.3) Προγνώσεις με B=1 υποδηλώνουν πως η συγκεκριμένη περίπτωση υπέρβασης προκαθορισμένου ύψους βροχής εκτιμήθηκε με την ίδια συχνότητα με την οποία παρατηρήθηκε. Τιμές σφάλματος μεγαλύτερες της μονάδας αντιστοιχούν σε περιπτώσεις οι οποίες εκτιμήθηκαν συχνότερα από ότι παρατηρήθηκαν και ταυτίζονται με υπερεκτίμηση της πρόγνωσης. Η τετραγωνική ρίζα του μέσου τετραγωνικού σφάλματος ποσοτικοποιεί το εύρος των διαφορών ανάμεσα στις εκτιμούμενες τιμές και στις παρατηρήσεις που υπερβαίνουν προκαθορισμένο ύψος βροχής (Colle κ.ά. 1999· 2000). Η εξίσωση που εκφράζει το rmse λαμβάνει μορφή αντίστοιχη της σχέσης (3.2): (3.4)

όπου και τα αντίστοιχα εκτιμούμενα και μετρούμενα ύψη βροχής σε σύνολο N παρατηρήσεων που υπερβαίνουν το προκαθορισμένο όριο. Η συμπεριφορά του συγκεκριμένου στατιστικού μεγέθους εμφανίζεται ταυτόσημη με την αντίστοιχη για συνεχείς μεταβλητές. Οι στατιστικοί δείκτες που προκύπτουν από τις παραπάνω σχέσεις για τις συνεχείς και τις διακριτές μεταβλητές εκφράζουν την απόκλιση των προγνώσεων από τις πραγματικές τιμές και εφαρμόστηκαν για τις πρώτες 72 προγνωστικές ώρες του συστήματος προκειμένου να διαπιστωθεί η χρονική εξέλιξη της προ-

89

005:Layout 1

90

10/3/12

1:58 PM

Page 90

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

γνωστικής ικανότητας του μοντέλου. Οι συγκεκριμένοι δείκτες υπολογίστηκαν σε μηνιαία βάση, από τον Αύγουστο του 2008 έως και το Δεκέμβριο του 2009 (17 μήνες) καθώς και για το σύνολο της συγκεκριμένης περιόδου με σκοπό την αξιολόγηση της απόδοσης του προγνωστικού μοντέλου.

4. Ανάλυση Αποτελεσμάτων 4.1 Συνολική Περίοδος Τα στατιστικά μεγέθη RMSE και bias εκτιμήθηκαν για το σύνολο των σταθμών επιφανείας και αφορούν την ατμοσφαιρική πίεση στη ΜΣΘ, τη θερμοκρασία του αέρα στα 2 μ. και την ένταση του ανέμου στα 10 μ. Ειδικότερα, η ατμοσφαιρική πίεση παρουσιάζει σταδιακή αύξηση του σφάλματος με τον προγνωστικό χρόνο υποδηλώνοντας ισχυρή χρονική εξάρτηση της προγνωστικότητας του συγκεκριμένου πεδίου (Σχήμα 11α). Συνδυάζεται επίσης με περιορισμένη υποεκτίμηση μέχρι 0.5 hPa στο σύνολο της προγνωστικής περιόδου. Το προγνωστικό σφάλμα της θερμοκρασίας στα 2 μ. δείχνει περιορισμένη εξάρτηση από τον χρόνο και κυμαίνεται σε εύρος από 2.5 έως 3°C, για το σύνολο της περιόδου. Το bias εμφανίζει ημερήσιο κύκλο με αξιοσημείωτη περιοδικότητα με υποεκτίμηση τις νυχτερινές ώρες και υπερεκτίμηση τις πρωινές και μεσημβρινές ώρες (Σχήμα 11β). Η συγκεκριμένη συμπεριφορά μπορεί να αποδοθεί κυρίως στην ελλιπή περιγραφή των επιφανειακών ροών ενέργειας η οποία πιθανώς να προέρχεται από την αρχικοποίηση και τη λειτουργία του υπομοντέλου εδάφους. Στην περίπτωση της έντασης του ανέμου στα 10 μ. εντοπίζεται συστηματική υπερεκτίμηση στο σύνολο της προγνωστικής περιόδου η οποία κυμαίνεται από 0.5 m s-1 κατά τις απογευματινές ώρες και λαμβάνει μέγιστες τιμές κατά τις πρωϊνές ώρες μέχρι 1.5 m s-1. Με βάση τους Roux κ.ά. (2009) τα μέγιστα του προγνωστικού σφάλματος του ανέμου εντοπίζονται σε υψόμετρα από 700-1500 m καθώς και σε παράκτιες περιοχές και βρίσκονται σε γενική συμφωνία τόσο με τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης αξιολόγησης όσο και με τα αποτελέσματα από ανάλογες εργασίες (Katsafados κ.ά. 2011).

α)

005:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 91

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

β)

γ) Σχήμα 11. Χρονική διακύμανση των στατιστικών μεγεθών RMSE (διακεκομμένη γραμμή) και bias (συνεχής γραμμή) (α) της ατμοσφαιρικής πίεσης στη ΜΣΘ σε hpa, (β) της θερμοκρασίας στα 2 μ. σε °C και (γ) και ταχύτητας ανέμου στα 10 μ. σε m s-1 για το σύνολο του εξεταζόμενου διαστήματος. Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι προγνωστικές ώρες, με ώρα ανάλυσης τις 12 UTC, ενώ στον άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών πρόγνωσης-παρατήρησης)

Το συστηματικό σφάλμα (bias) εκτιμήθηκε για τον αθροιστικό υετό 6ωρου για το σύνολο της περιόδου αξιολόγησης (Αύγουστος 2008-Δεκέμβριος 2009) χωριζόμενο σε 7 διακριτές κλάσεις των 0.5, 2, 4, 6, 10, 16 και 24 mm. Στο Σχήμα 12α παρουσιάζεται το bias του πρώτου προγνωστικού 24ωρου το οποίο εμφανίζει συστηματική υπερεκτίμηση των μικρών υψών υετού (0.5 mm) για το σύνολο των επιμέρους 6ωρων με μέγιστο 2.26 την περίοδο 18-24. Τα μεσαία ύψη υετού (2-10 mm) υπερεκτιμούνται ελαφρά κατά τις προγνωστικές περιόδους 6-12 και 18-24 ενώ εμφανίζουν υποεκτίμηση κατά τις περιόδους 0-6 και 12-18. Ανάλογη συμπεριφορά εμφανίζουν και τα επόμενα 24ωρα με αναμενόμενα ενισχυμένη υπερεκτίμηση των μικρών και μεσαίων υψών μέχρι 2.34 την προγνωστική περίοδο 42-48 και υποεκτίμηση των υψών που υπερβαίνουν τα 16 και 24 mm (Σχήμα 12β και γ).

91

005:Layout 1

92

10/3/12

1:58 PM

Page 92

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

α)

β)

γ) Σχήμα 12. Διακύμανση του συστηματικού σφάλματος (bias) των αθροιστικών 6ωρων υετίσιμων κατακρημνισμάτων ανά διακριτά ύψη για (α) το πρώτο 24ωρο, (β) το δεύτερο 24ωρο και (γ) το τρίτο 24ωρο για το σύνολο του εξεταζόμενου διαστήματος (Αύγουστος 2008-Δεκέμβριος 2009). Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι κλάσεις βροχόπτωσης (mm) ενώ στον άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών πρόγνωσης-παρατήρησης) ανά κλάση

005:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 93

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

Το προγνωστικό σφάλμα (RMSE) του 6ωρου αθροιστικού υετού εμφανίζει σχετικά περιορισμένη διακύμανση από 2.3 έως 3.1 mm χωρίς να αυξάνεται σημαντικά με τον προγνωστικό χρόνο (Σχήμα 13).

Σχήμα 13. Χρονική διακύμανση του προγνωστικού σφάλματος (RMSE) των αθροιστικών 6ωρων υετίσιμων κατακρημνισμάτων. Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι προγνωστικές ώρες, με ώρα ανάλυσης τις 12 UTC, ενώ στον άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών πρόγνωσης-παρατήρησης)

4.2 Μηνιαία διακύμανση Σημαντική μηνιαία διακύμανση εμφανίζουν οι εξεταζόμενοι δείκτες σφάλματος καθώς και η ακρίβεια της πρόγνωσης για τα πεδία της πίεσης στη ΜΣΘ, της θερμοκρασίας στα 2 μ. και της έντασης του ανέμου στα 10 μ. Ενδεικτικά παρουσιάζονται οι μήνες που κατέδειξαν τις σημαντικότερες διακυμάνσεις ανά προγνωστικό πεδίο. Ειδικότερα, η ατμοσφαιρική πίεση στην ΜΣΘ παρουσιάζει σχεδόν μηδενικό συστηματικό σφάλμα κατά τους θερινούς μήνες με σχετική μείωση της ακρίβειας μέχρι 2 hPa προς το τέλος του προγνωστικού ορίζοντα (Σχήμα 14β). Αντίθετα, κατά τη χειμερινή περίοδο, εμφανίζεται συστηματική υποεκτίμηση (0.5 έως 1 hPa), αλλά με σημαντική αύξηση του σφάλματος έως και τις 72 ώρες (Σχήμα 14α). Σε αυτό φαίνεται να συντελεί το γεγονός ότι, κατά τη χειμερινή περίοδο, η κινητικότητα των ατμοσφαιρικών διαταραχών στο βόρειο ημισφαίριο είναι πολύ μεγαλύτερη (μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης υφέσεων), αυξάνοντας παράλληλα και την ασάφεια της πρόγνωσης, το οποίο αποτυπώνεται στον δείκτη RMSE.

93

005:Layout 1

94

10/3/12

1:58 PM

Page 94

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

α)

β) Σχήμα 14. Χρονική διακύμανση των στατιστικών μεγεθών RMSE (διακεκομμένη γραμμή) και bias (συνεχής γραμμή) της ατμοσφαιρικής πίεσης στη ΜΣΘ σε hpa, για α) τον Ιανουάριο 2009 και β) τον Ιούνιο 2009. Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι προγνωστικές ώρες, με ώρα ανάλυσης τις 12 UTC, ενώ στον άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών σύγκρισης)

Η ένταση του ανέμου στα 10 μ. υπερεκτιμάται στο σύνολο των επιμέρους μηνών της εξεταζόμενης περιόδου με μέγιστες τιμές μέχρι 1.5 m s-1 κατά τους χειμερινούς μήνες (Σχήμα 15α). Το συστηματικό σφάλμα εμφανίζει επίσης σημαντική ημερήσια κύμανση με τη μέγιστη υπερεκτίμηση να εντοπίζεται κατά τις νυχτερινές και πρωινές ώρες. Η τετραγωνική ρίζα του μέσου τετραγωνικού σφάλματος λαμβάνει μικρότερες τιμές κατά την θερινή περίοδο (~2.5 m s-1) και παραμένει σχετικά σταθερή στο σύνολο της προγνωστικής περιόδου (Σχήμα 15β). Αντίθετα το προγνωστικό σφάλμα τη χειμερινή περίοδο υπερβαίνει τα 3 m s-1 σε κάποιες περιπτώσεις. Συνεπώς το μοντέλο φαίνεται να αναπαριστά ικανοποιητικά τις ισχυρές θερμικές κυκλοφορίες (πχ. θαλάσσια αύρα) που αναπτύσσονται κατά την περίοδο της μέγιστης ηλιακής ακτινοβολίας.

005:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 95

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

α)

β) Σχήμα 15. Χρονική διακύμανση των στατιστικών μεγεθών RMSE (διακεκομμένη γραμμή) και bias (συνεχής γραμμή) της ταχύτητας του ανέμου στα 10 μ. σε m s-1, για α) τον Φεβρουάριο 2009 και β) τον Αύγουστο 2009. Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι προγνωστικές ώρες, με ώρα ανάλυσης τις 12 UTC, ενώ στον άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών σύγκρισης)

Η συμπεριφορά του συστηματικού σφάλματος της θερμοκρασίας είναι αναμενόμενη εμφανίζοντας ημερήσια κύμανση η οποία είναι πιο σημαντική τους θερινούς μήνες. Ειδικότερα την περίοδο μέγιστης ηλιακής ακτινοβολίας (Σχήμα 16α) παρουσιάζεται συστηματική υποεκτίμηση των ελαχίστων θερμοκρασιών γεγονός που μπορεί να αποδοθεί στο πιθανό έλλειμα υγρασίας στο έδαφος το οποίο εμφανίζεται πιο σημαντικό τη θερινή περίοδο με αποτέλεσμα την περαιτέρω ψύξη του εδάφους κατά τις νυχτερινές ώρες και την εμφάνιση μεγαλύτερου ημερήσιου θερμομετρικού εύρους. Αντίθετα το συστηματικό σφάλμα εμφανίζεται ιδιαίτερα περιορισμένο κατά τους χειμερινούς μήνες και συνδυάζεται με σχετικά μειωμένο προγνωστικό σφάλμα (Σχήμα 16β).

95

005:Layout 1

96

10/3/12

1:58 PM

Page 96

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

α)

β) Σχήμα 16. Χρονική διακύμανση των στατιστικών μεγεθών RMSE (διακεκομμένη γραμμή) και bias (συνεχής γραμμή) της θερμοκρασίας στα 2 μ. σε °C, για (α) τον Ιούνιο του 2009 και (β) το Δεκέμβριο του 2009. Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι προγνωστικές ώρες, με ώρα ανάλυσης τις 12 UTC, ενώ στον άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών σύγκρισης)

Συνολικά εντοπίζονται 2 βασικές κατηγορίες συμπεριφοράς στο σφάλμα κατά τη διάρκεια των εξεταζόμενων μηνών. Τους μήνες με τη μεγαλύτερη διάρκεια ημέρας, κατά τους οποίους υπάρχει μια συνολική υποεκτίμηση των θερμοκρασιών, και στους μήνες με τη μεγαλύτερη διάρκεια νύχτας, όπου εμφανίζεται συνολική περιορισμένη υπερεκτίμηση. Επιπροσθέτως το RMSE, δεν παρουσιάζει ουσιαστικές διαφοροποιήσεις μεταξύ θερινών και χειμερινών μηνών, παρόλο που το bias φαίνεται να έχει πιο σταθερή συμπεριφορά στον χρονικό ορίζοντα της πρόγνωσης.

005:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 97

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

5. Συμπεράσματα – μελλοντική έρευνα Στη συγκεκριμένη εργασία παρουσιάστηκαν τα βασικά χαρακτηριστικά του αριθμητικού μοντέλου WRF το οποίο έχει εγκατασταθεί στην παράλληλη υπολογιστική υποδομή του Τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου Αθηνών παρέχοντας επιχειρησιακή πρόγνωση καιρού 5 ημερών για την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Το σύνολο των προγνωστικών δεδομένων σε μορφή μετεωρολογικών χαρτών, μετεογραμμάτων και τεφιγραμμάτων είναι διαθέσιμα σε καθημερινή βάση από την ιστοσελίδα http://meteoclima.gr. Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης έρευνας αναπτύχθηκε επίσης κατάλληλη μεθοδολογία και λογισμικό για τη στατιστική αξιολόγηση των προγνώσεων του μη υδροστατικού αριθμητικού μοντέλου WRF-NMM. Με βάση τους στατιστικούς δείκτες, το μοντέλο παρουσιάζει ικανοποιητική προγνωστική συμπεριφορά τόσο για τις συνεχείς όσο και για τις διακριτές μεταβλητές στο σύνολο της περιόδου αξιολόγησης (Αύγουστος 2008-Δεκέμβριος 2009). Τα προγνωστικά πεδία που αξιολογήθηκαν ήταν η ατμοσφαιρική πίεση στη ΜΣΘ, η θερμοκρασία στα 2 μ., η ένταση του ανέμου στα 10 μ. καθώς και ο αθροιστικός υετός 6 ώρου. Η ατμοσφαιρική πίεση στη ΜΣΘ παρουσιάζει σταδιακή αύξηση του προγνωστικού σφάλματος με το χρόνο και συνδυάζεται με περιορισμένη υποεκτίμηση μέχρι 0.5 hPa στο σύνολο της προγνωστικής περιόδου. Οι χαμηλότερες τιμές του προγνωστικού σφάλματος που προέκυψαν κατά τη θερινή περίοδο μπορούν εν μέρει να αποδοθούν στην εξασθένηση της μεταβλητότητας της ατμοσφαιρικής κυκλοφορίας σε σχέση με τους χειμερινούς μήνες. Το προγνωστικό σφάλμα της θερμοκρασίας διατηρείται σε αναμενόμενες και αποδεκτές τιμές, ενώ παρουσιάζεται συστηματική υποεκτίμηση των ελαχίστων θερμοκρασιών κατά τη θερμή περίοδο, γεγονός που μπορεί να αποδοθεί σε πιθανό έλλειμα υγρασίας στο έδαφος προερχόμενο από την αρχικοποίηση του μοντέλου ή από τη λειτουργία του υπομοντέλου εδάφους. Η ένταση του ανέμου υπερεκτιμάται συστηματικά με μέγιστη τιμή κατά τη χειμερινή περίοδο μέχρι 1.5 m s-1. Με βάση τη στατιστική αξιολόγηση της προγνωστικότητας του αθροιστικού υετού προκύπτει συστηματική υπερεκτίμηση των μικρών υψών υετού (0.5 mm) με μέγιστο bias 2.34 στο σύνολο της προγνωστικής περιόδου των 72 ωρών. Τα μεσαία ύψη υετού (2-10 mm) υποεκτιμούνται ελαφρά κυρίως κατά το δεύτερο και τρίτο 24ωρο ενώ υποεκτιμούνται συστηματικά τα ύψη που υπερβαίνουν τα 16 και 24 mm. Συνοψίζοντας, το συγκεκριμένο ατμοσφαιρικό προγνωστικό σύστημα στην επιχειρησιακή διαμόρφωση που ακολουθεί στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών αποτελεί ένα αξιόπιστο εργαλείο εκτίμησης του καιρού για τον ελλαδικό χώρο και την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Στόχο μελλοντικής έρευνας αποτελεί η αξιολόγηση πεδίων ανώτερης ατμόσφαιρας (γεωδυναμικό ύψος, θερμοκρασία, σχετική υγρασία) σε συνδυασμό με τη χωρική κατανομή των σφαλμάτων με σκοπό την βελτίωση των σχημάτων παραμετροποίησης των διεργασιών του οριακού στρώματος της ατμόσφαιρας και του υπομοντέλου εδάφους.

97

005:Layout 1

98

10/3/12

1:58 PM

Page 98

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Chen, F. και Dudhia, J. (2001), «Coupling an advanced land-surface/hydrology model with the Penn State/NCAR MM5 modeling system. Part I: Model implementation and sensitivity», Monthly Weather Review 129(4): 569-585.

Colle, B.A., Westrick, K.J. και Mass, C.F. (1999), «Evaluation of MM5 and Eta-10 Precipitation Forecasts over the Pacific Northwest during the Cool Season», Wea. Forecasting 14: 137154.

Colle, B.A., Mass, C.F. και Westrick, K.J. (2000), «MM5 precipitation verification over the Pacific Northwest during the 1997-1998 cool seasons», Wea. Forecasting 15: 730-744.

Galanis, G., Louka P., Katsafados P., Kallos, G. και Pytharoulis I. (2006), «Applications of Kalman filters based on non linear functions to numerical weather predictions», Annales Geophysicae 24, 2451-2460.

Gemmill, W., Katz, B. και Li, X. (2007), «Daily Real-Time Global Sea Surface Temperature - High Resolution Analysis at NOAA/NCEP», NOAA / NWS / NCEP / MMAB Office Note Nr. 260, 39 σ.

Gozzini, B., Bartolini, G., Grifoni, D., Messeri, G., Pasi, F., Piani, F., Rossi, M. και Tei, C. (2008), Evaluation of Year 2007 Operational WRF-NMM, 9th WRF workshop Boulder, Colorado, 23-27 Ιουνίου 2008.

Janjic. Z.I., Gerrity, J.P. και Nickovic, S. (2001), «An Alternative Approach to Nonhydrostatic Modeling», Monthly Weather Review 129: 1164-1178.

Katsafados, P. (2003), Factors and parameterizations contributing the medium range forecast skill of limited area models, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Φυσικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Katsafados, P., Papadopoulos, A., Mavromatidis, E. και Gkikas, N. (2011): «Quantitative verification statistics of WRF predictions over the Mediterranean region», 12th Annual WRF Users’ Event, 20-24 Ιουνίου 2011, Boulder CO, USA. Kallos, G., Nickovic, S., Papadopoulos, A., Jovic, D., Kakaliagou, O., Misirlis, N., Boukas, L., Mimikou, N., Sakellaridis, G., Papageorgiou, J., Anadranistakis, E. και Manousakis, M (1997), «The regional weather forecasting system SKIRON: An overview», Proceedings of the Symposium on Regional Weather Prediction on Parallel Computer Environments, Αθήνα, 15-17 Οκτωβρίου 1997, σσ. 109-122.

Papadopoulos, A., Katsafados, P., Kallos, G. και Nickovic, S. (2002), «The weather forecasting system for POSEIDON-An overview», GAOS 8(2-3): 219-237.

Papadopoulos, A., Katsafados, P. (2009): «Verification of operational weather forecasts from the POSEIDON system across the Eastern Meditarreanean», Natural Hazards and Earth System Sciences 9(4): 1299-1306.

Roux, G., Liu, Y., Monache, L.D., Shey, R.S. και Warner, T.T. (2008), Verification of High Resolution WRF-STFDDA Surface Forecasts over mountains and plains, 9th WRF workshop, Boulder, Colorado, 23-27 Ιουνίου 2008.

Schwarzkopf, M.D. και Fels, S. (1991), «The simplified exchange method revisited: An accurate, rapid method for computation of infrared cooling rates and fluxes», Journal of Geophysical Research 96(D5): 9075-9096.

Wilks, D.S. (1995), Statistical Methods in the Atmospheric Sciences, Academic Press.

Zilitinkevich, S. (1995), «Non-local turbulent transport: Pollution dispersion aspects of coherent structure of convective flows», στο Power, H., Moussiopoulos, N. και Brebbia, C.A. (επιμ.), Air Pollution Theory and Simulation, Air Pollution III, τ. Α’, Computational Mechanics Publications, σσ. 53-60.

006:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 99

Δ. ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ, Γ. ΚΑΝΔΥΛΗΣ, Ν. ΚΡΟΜΥΔΑΚΗΣ, Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΠΙΚΩΝ ΑΓΟΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ Δημήτρης Καλλιώρας,1 Γιώργος Κανδύλης,2 Νίκος Κρομυδάκης,3 Παναγιώτης Πανταζής4

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο παρόν άρθρο καταγράφεται η χωρική διάρθρωση των τοπικών αγορών εργασίας στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας μέσω του εντοπισμού, με μια ενιαία μέθοδο, τόσο των πόλων απασχόλησης όσο και των ορίων της επιρροής τους. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται τα δεδομένα των μετακινήσεων για εργασία μεταξύ των 1.034 ΟΤΑ της χώρας, όπως προκύπτουν από τα στοιχεία της εθνικής απογραφής του έτους 2001. Το σχήμα που προκύπτει αναδεικνύει τις λειτουργικές σχέσεις μεταξύ των επιμέρους χωρικών ενοτήτων, με τρόπο που καθιστά φανερό το γεγονός ότι οι τοπικές αγορές εργασίας δεν είναι κατ’ ανάγκην ανεξάρτητα χωρικά σύνολα. Αντίθετα, η συνάρθρωσή τους περιλαμβάνει αλληλεξαρτήσεις, ομαδοποιήσεις, επικαλύψεις και ασυνέχειες, οι οποίες είναι δυνατό να κατανοηθούν υπό το πρίσμα της χωρικής ιεραρχίας που αναπτύσσεται μεταξύ διαφορετικών χωρικών ενοτήτων.

Delineation of local labour markets in Greece on the basis of travel-to-work flows Dimitris Kallioras, George Kandylis, Nicos Kromidakis, Panagiotis Pantazis ABSTRACT The paper investigates the spatial organization of the local labour markets in Greece, in order to identify, using a single method, the poles of employment and the boundaries of their influence. For this purpose, the travel-to-work flows for the 1,034 Municipalities of the country, as derived from the year 2001 national census, are utilized. The emerging pattern reveals functional relationships among spatial units, in a way that stresses the existing spatial interdependences. Connections among units include interrelations, clusters, overlapping and discontinuities that can be better understood under the prism of spatial hierarchy.

Εισαγωγή Η οργάνωση του χώρου αποτελεί δυναμική αντανάκλαση των δομών της κοινωνίας και, κατά συνέπεια, όργανο παρατήρησης της εξέλιξής της. Ταυτόχρονα, όμως, αποτελεί και η ίδια καθοριστικό προσδιοριστικό στοιχείο των οικονομικών και κοινωνικών μετασχηματισμών σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες (Soja 1980, Massey 1984, Dear και Wolch 1989). Πέρα από τα σταθερά σημεία και τις παγιωμένες χωρικές διευθετήσεις, συστατικό στοιχείο της χωρικής οργάνωσης αποτελούν οι ποικίλες υλικές και άυλες ροές οι οποίες ακολουθούν τη δομή καθιερωμένων δικτύων ενώ ταυτόχρονα τα αναπροσδιορίζουν διαρκώς (Hannam κ.ά. 2006). Μεταξύ των ποικίλων ειδών ροών (αγαθών, υπηρεσιών, κεφαλαίων, πληροφοριών, ανθρώπων), οι επαναλαμβανόμενες μετακινήσεις για εργασία, αυτονόητη συνέπεια του ιστορικού διαχωρισμού μεταξύ τόπου εργασίας και κατοι1 Επίκουρος Καθηγητής (υπό αναμονή τοποθέτησης), Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

2 Ερευνητής Δ’ Βαθμίδας, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.

3 Υποψήφιος διδάκτορας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

4 Υποψήφιος διδάκτορας, Πάντειο Πανεπιστήμιο.

99

006:Layout 1

100

10/3/12

1:58 PM

Page 100

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

5 Η αναφορά γίνεται στους ΟΤΑ οι οποίοι υφίσταντο κατά το έτος της απογραφής (2001), όπως είχαν διαμορφωθεί κατά την προγενέστερη μεταρρύθμιση της διοικητικής διαίρεσης της επικράτειας, υπό τον τίτλο «Σχέδιο Καποδίστριας» (Βουλή των Ελλήνων 1997, Ν. 2539/97).

6 Είναι σαφές ότι η επιλογή του χωρικού επιπέδου στο οποίο εφαρμόζεται η προτεινόμενη μέθοδος δύναται να επηρεάζει το χωρικό πρότυπο της οριοθέτησης των ΤΑΕ. Πρόκειται για το γνωστό πρόβλημα της μετατρεψιμότητας των χωρικών δεδομένων (Arbia 1989, Brülhart και Traeger 2003). Πάντως, το επίπεδο των ΟΤΑ είναι το χαμηλότερο στο οποίο διατίθενται δεδομένα σχετικά με τον τόπο εργασίας των απογραφόμενων.

7 Το σχετικό ερώτημα της απογραφής αφορά τον τόπο εργασίας των απογραφόμενων και όχι τη συχνότητα της μετάβασής τους από τον τόπο μόνιμης κατοικίας στον τόπο εργασίας.

κίας (Vance 1960), εγείρουν σημαντικούς προβληματισμούς σχετικά με το σχεδιασμό και την οργάνωση του χώρου (Ντυκέν και Κακλαμάνη 2009), κατέχοντας κεντρική θέση ως προς την ανίχνευση της διάρθρωσης των αγορών εργασίας. Οι μετακινήσεις για εργασία έχουν πολύ συχνά χρησιμοποιηθεί στη διεθνή (και πρόσφατα στην ελληνική) βιβλιογραφία ως βασικό κριτήριο προσδιορισμού είτε των ορίων επιρροής αστικών/μητροπολιτικών κέντρων στον περιαστικό και εξωαστικό χώρο, με στόχο τον προσδιορισμό λειτουργικών (αστικών) περιφερειών, είτε, σε μία διαφορετική κατεύθυνση, των ορίων μεταξύ διακριτών τοπικών αγορών εργασίας (ΤΑΕ). Στην παρούσα εργασία καταγράφεται η χωρική διάρθρωση των ΤΑΕ στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας, μέσω του εντοπισμού, με μια ενιαία μέθοδο, τόσο των πόλων απασχόλησης όσο και των ορίων της επιρροής τους. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται τα δεδομένα των μετακινήσεων για εργασία μεταξύ των 1.034 Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) της χώρας,5 6 όπως προκύπτουν από τα στοιχεία της εθνικής απογραφής η οποία διενεργήθηκε το έτος 2001 (ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ 2005). Τα εν λόγω στοιχεία αναφέρονται στον μόνιμο πληθυσμό και αφορούν ταυτόχρονα τις ημερήσιες και εποχικές μετακινήσεις για εργασία, καθώς τα δεδομένα της απογραφής δεν επιτρέπουν τη σχετική διάκριση.7 Σημειώνεται ότι η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) –πρώην Εθνική Στατιστική Υπηρεσία (ΕΣΥΕ)– δεν είχε συλλέξει στοιχεία αναφορικά με τις μετακινήσεις για εργασία στις προηγούμενες απογραφές τις οποίες διενέργησε. Αυτή η μεθοδολογική επιλογή και ο τρόπος με τον οποίο επιλέγεται να εφαρμοστεί εντάσσεται ασφαλώς σε μία παράδοση η οποία αντικρίζει τον χωρικό καταμερισμό της εργασίας ως κεντρικό στοιχείο της οικονομικής γεωγραφίας. Επιπλέον συνδέεται με την προβληματοποίηση των εκάστοτε ορίων των περιφερειών ή των τόπων που, ως αποτελέσματα κοινωνικών σχέσεων, δεν θα πρέπει να θεωρούνται εκ των προτέρων δεδομένα (Allen κ.ά. 1998). Ωστόσο ο στόχος της εργασίας περιορίζεται στη διατύπωση μιας συγκεκριμένης μεθοδολογικής πρότασης για την οριοθέτηση των τοπικών αγορών εργασίας στη βάση των μετακινήσεων των εργαζόμενων. Ορισμένες μόνο νύξεις πραγματοποιούνται σε σχέση με το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο η προτεινόμενη μέθοδος εντάσσεται και σε σχέση με άλλα ζητήματα της τοπικής οικονομικής διαφοροποίησης στην εξέταση των οποίων θα μπορούσε αυτή να φανεί συμπληρωματικά χρήσιμη. Από την άλλη μεριά, η χωρική διάρθρωση των τοπικών αγορών εργασίας είναι ζήτημα αρκετά πιο σύνθετο από την απλή κατάτμηση μίας επιφάνειας σε διακριτές και αυτοτελείς επιμέρους ενότητες. Μία τέτοια προσέγγιση παραγνωρίζει το γεγονός ότι η χωρική διάρθρωση δεν αφορά απλώς τη διάκριση των ενοτήτων, αλλά και τη διάταξη αυτών των ενοτήτων σε μία χωρική ιεραρχία, όπως και τον εντοπισμό περιοχών, όπου η διάκριση δεν είναι προφανής, λόγω της ταυτόχρονης συμμετοχής τους σε περισσότερες της μίας ενότητας. Στην απλούστερη περίπτωση είναι αρκετό να διακρίνει κανείς ότι π.χ. στο κέντρο της μητροπολιτικής περιφέρειας της Αθήνας και στη βιομηχανική ζώνη του Θριασίου αναπτύσσονται δύο διακριτές τοπικές αγορές εργασίας και να εντοπίσει τα όριά τους. Η προτεινόμενη μέθοδος επιχειρεί όμως να περιγράψει επιπλέον την ιεραρχική σχέση ανάμεσα στις δύο τοπικές αγορές εργασίας και να εντοπίσει αλληλεπικαλύψεις των ορίων τους.

006:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 101

Δ. ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ, Γ. ΚΑΝΔΥΛΗΣ, Ν. ΚΡΟΜΥΔΑΚΗΣ, Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

Επισκόπηση της βιβλιογραφίας Στην «παραδοσιακή» (α-χωρική) οικονομική θεώρηση, η οριοθέτηση των τοπικών αγορών (εργασίας) είτε αναφέρεται ασαφώς είτε θεωρείται ζήτημα ελάσσονος σημασίας (Goodman 1970, Clark και Gertler 1983). Ωστόσο, η γεωγραφική διάσταση των χαρακτηριστικών της παραγωγικής διαδικασίας και του εργατικού δυναμικού (Goodman 1970, Rossi 1980) συνεπάγεται κατατμήσεις των αγορών εργασίας που θέτουν εμπόδια –αλλά και δημιουργούν ευκαιρίες– στην κινητικότητα των (δυνητικά) απασχολουμένων (Blanchard και Katz, 1992, Decressin και Fatás 1995), καθιστώντας την οριοθέτηση των αγορών εργασίας αναγκαία (Ευστράτογλου 2004· 2006). Βεβαίως, το γεγονός ότι οι θεωρίες του χώρου αναπτύχθηκαν, σε μεγάλο βαθμό, χωριστά από τις οικονομικές θεωρίες έχει οδηγήσει στην ελλιπή κατανόηση της έννοιας των ΤΑΕ (Ευστράτογλου 1998). Αν και δεν υφίσταται κάποιος κοινά αποδεκτός ορισμός των ΤΑΕ (Goodman 1970, Horan και Tolbert 1984), η συζήτηση έχει συχνά εστιαστεί στους περιορισμούς τους οποίους θέτει η απόσταση στην προσφορά και στη ζήτηση εργασίας. Η αρχική ιδέα είναι ότι προκειμένου η μετακίνηση για εργασία να υπερβαίνει κάποιο κρίσιμο όριο απόστασης (Kerr 1954) απαιτείται η παροχή επιπρόσθετων κινήτρων (πέρα από τα κίνητρα τα οποία παρέχει η απασχόληση καθαυτή). Με αυτό τον τρόπο, οι (αρχικά μη αποδεκτές) επιβαρύνσεις (κατανάλωση χρόνου, μεταφορικό κόστος), τις οποίες συνεπάγεται η μετακίνηση για εργασία –συνέπεια της απόφασης για μη (μόνιμη) αλλαγή του τόπου κατοικίας– αντισταθμίζονται (Smart 1981). Είναι προφανές ότι η διερεύνηση των μετακινήσεων ανάμεσα στους τόπους εργασίας και τους τόπους κατοικίας και των αποστάσεων που αυτές διαγράφουν δεν εξαντλεί το ζήτημα του χωρικού καταμερισμού της εργασίας. Αυτός προκύπτει από (και ταυτόχρονα αποτυπώνει) μια σειρά από διαπλεκόμενους παράγοντες, καθοριστικούς για την κατά τόπους διαφοροποίηση της οικονομικής διάρθρωσης, όπως η τοπική κλαδική εξειδίκευση και η παραγωγική βάση, τα χαρακτηριστικά και οι εμπειρίες του εργατικού δυναμικού, το κόστος της εργασίας, η σύνθεση του κεφαλαίου, το τοπικό θεσμικό πλαίσιο και το ευρύτερο τοπικό πλαίσιο ρύθμισης (Βαΐου και Χατζημιχάλης 1997, Peck και Theodore 2010). Συνδέεται άλλωστε με ζητήματα όπως η δυναμική της άνισης ανάπτυξης, ο έμφυλος και ο εθνοτικός καταμερισμός εργασίας, η κουλτούρα της εργασίας, ο συνδικαλισμός κ.ο.κ., σε μια σειρά από επάλληλες κλίμακες που υπερβαίνουν το τοπικό ή εντάσσονται σε αυτό, από το ανθρώπινο σώμα μέχρι το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Οι τοπικές αγορές εργασίας δεν είναι ποτέ το απλό άθροισμα ατομικών συμπεριφορών, αλλά κοινωνικοί χώροι, εν μέρει θεσμοθετημένοι εν μέρει ρυθμιζόμενοι από καθεστώτα ρύθμισης, ποτέ σε κατάσταση σταθερότητας, αλλά πάντοτε μεταβαλλόμενοι και δυναμικοί (Peck και Theodore 2010). Από τεχνικής πλευράς, η βιβλιογραφία η οποία εμπίπτει στη θεματική της οριοθέτησης ΤΑΕ βάσει των μετακινήσεων για εργασία επηρεάστηκε ιδιαίτερα από την προσέγγιση του Smart (1974),8 ο οποίος οριοθέτησε τις ΤΑΕ της Μεγάλης Βρετανίας χρησιμοποιώντας δεδομένα της απογραφής του 1961. Χωρίς να παραβλέπει τη σπουδαιότητα άλλων κριτηρίων (όπως π.χ. το μέγεθος [η ενδοχώρα] μιας περιοχής, η πιθανή ύπαρξη «μη μετακινήσιμων» εθνοτικών ομάδων, η πιθανά εξαιρετικά μεγάλη, ως προς τον εθνικό μέσο όρο, τοπική ανεργία), ο

8 Από τις προγενέστερες εργασίες, οι εργασίες των Myers και Shultz (1951) και των Wilcox και Sobel (1958) είναι, πιθανότατα, οι πιο σημαντικές.

101

006:Layout 1

102

10/3/12

1:58 PM

Page 102

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

9 Βλ. και την αντίστοιχη ξενόγλωσση έκδοση (Prodromidis 2010).

10 Χρησιμοποιώντας τα ίδια δεδομένα, οι Αρβανιτίδης και Δωρής (2011) επιχειρούν να προσδιορίσουν τις «λειτουργικές αστικές περιοχές» στην ελληνική επικράτεια, και οι Φώτης και Κακλίδης (2009) επιχειρούν να προσδιορίσουν τους παράγοντες των διανομαρχιακών μετακινήσεων για εργασία και των διαδημοτικών μετακινήσεων για κατοικία.

Smart αναγνωρίζει ως σημαντικότερο κριτήριο οριοθέτησης ΤΑΕ την αυτοτέλεια (self-containment) μιας περιοχής. Ο βαθμός αυτοτέλειας καθορίζεται, κατά τον Smart, από το ποσοστό των απασχολουμένων κατοίκων μίας περιοχής οι οποίοι απασχολούνται στην ίδια περιοχή και από το ποσοστό των ημερησίως απασχολουμένων σε μία περιοχή οι οποίοι δεν είναι εγκατεστημένοι εκεί. Την ίδια περίοδο αλλά χρησιμοποιώντας μία διαφορετική προσέγγιση, οι Hall κ.ά. (1973) προχώρησαν στον προσδιορισμό «μητροπολιτικών οικονομικών περιοχών εργασίας». Αυτές ορίστηκαν στη βάση ενός πυρήνα που ικανοποιούσε ορισμένα κριτήρια μεγέθους, πυκνότητας πληθυσμού και χωρικής συνεκτικότητας και σε δύο διαδοχικούς δακτυλίους που αναπτύσσονταν γύρω από τον πυρήνα, ανάλογα με την ένταση των μετακινήσεων για εργασία προς αυτόν. Τις προαναφερθείσες εργασίες διαδέχθηκαν αρκετές άλλες όπως, ενδεικτικά, του Carmichael (1978), του Smart (1981), των Coombes και Openshaw (1982) και των Coombes κ.ά. (1986) για τη Μεγάλη Βρετανία, του van der Laan (1991) και των van der Laan και Schalke (2001) για την Ολλανδία, του Kristensen (1998) για τη Δανία, των Papps και Newell (2002) για τη Νέα Ζηλανδία, των Cavailhès κ.ά. (2004) για τη Γαλλία και του Prodromidis (2009) για την Κύπρο. Στην Ελλάδα, η ανάγκη οριοθέτησης ΤΑΕ έχει επισημανθεί από τον Ευστράτογλου (2006). Η σχετική βιβλιογραφία έχει, μέχρι στιγμής, να επιδείξει την εργασία του Προδρομίδη (2008)9 ο οποίος επιχείρησε να οριοθετήσει ΤΑΕ βάσει των μετακινήσεων για εργασία, χρησιμοποιώντας δεδομένα της απογραφής του έτους 2001.10 Σύμφωνα με τον Προδρομίδη (2008: 12-13), με μια συλλογιστική παρόμοια με αυτή του Smart, «ενσωματώνονται σε κάποιον οικιστικό πυρήνα γειτονικές οικιστικές μονάδες εφόσον: 1. ο λόγος του αριθμού των εργαζομένων κατοίκων μιας περιοχής (Α) που πηγαινοέρχονται σε μια άλλη περιοχή (Β) προκειμένου να εργαστούν, προς το σύνολο των κατοίκων της περιοχής (Α), υπερβαίνει κάποιο κρίσιμο μέγεθος ή/και, 2. ο λόγος του αριθμού των εργαζομένων που μεταβαίνει σε μια περιοχή (Α) από μια άλλη περιοχή (Β), προς το σύνολο των εργαζομένων στην περιοχή (Α), υπερβαίνει κάποιο κρίσιμο μέγεθος. Η εν λόγω διαδικασία επαναλαμβάνεται έως ότου διαπιστωθεί ότι οι ροές των ατόμων των ανένταχτων οικιστικών μονάδων προς/από τη συνάθροιση που απαρτίζει την οικονομική ζώνη του οικιστικού πυρήνα είναι χαμηλές. Όσες οικιστικές μονάδες δεν περιλαμβάνονται στην εν λόγω οικονομική ζώνη αποτελούν ή υπάγονται σε διαφορετικές αγορές εργασίας». Στη βάση αυτής της μεθοδολογίας, ο Προδρομίδης προσδιόρισε 667 ΤΑΕ στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας. Η κριτική η οποία δύναται να ασκηθεί στην εν λόγω προσέγγιση, δίχως να παραγνωρίζεται η εν γένει σπουδαιότητά της, είναι ότι ο προσδιορισμός των ΤΑΕ στην Ελλάδα προκύπτει ως αποτέλεσμα της κατάτμησης της ελληνικής επικράτειας σε ανεξάρτητες χωρικές ενότητες. Το ενδεχόμενο της ταυτόχρονης υπαγωγής κάποιας περιοχής σε διαφορετικές οικονομικές ζώνες –αυτό συμβαίνει σε δύο περιπτώσεις– χαρακτηρίζεται «οιονεί προβληματικό» (Προδρομίδης 2008: 13). Αγνοείται, συνεπώς, το γεγονός ότι είναι δυνατό (και μάλλον αναμενόμενο) οι ΤΑΕ να επικαλύπτονται, να συμπληρώνονται και να αλληλεπιδρούν. Γενικότερα, «η παραδοσιακή» μεθοδολογία προσεγγίζει το ζήτημα των ορίων των ΤΑΕ επιδιώκοντας τη συνένωση (μέσω του κριτηρίου της έντασης των μετακινήσεων) χωρικών ενοτήτων οι οποίες θεωρούνται καταρχήν ιεραρχικά ισο-

006:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 103

Δ. ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ, Γ. ΚΑΝΔΥΛΗΣ, Ν. ΚΡΟΜΥΔΑΚΗΣ, Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

δύναμες. Με τον τρόπο αυτό εντοπίζεται μεν η λειτουργική διασύνδεση δύο ή περισσότερων ενοτήτων, χωρίς όμως να διευκρινίζεται το συγκεκριμένο είδος αυτής της διασύνδεσης. Για παράδειγμα η διασύνδεση μιας προαστιακής περιοχής κατοικίας με το κέντρο μίας αστικής περιοχής καταλήγει να παρουσιάζεται με τον ίδιο τρόπο όπως η διασύνδεση μεταξύ δύο περιοχών του αγροτικού χώρου. Στο παρόν άρθρο επιχειρείται η οριοθέτηση ΤΑΕ στην ελληνική επικράτεια λαμβάνοντας υπόψη εξ αρχής τις ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των χωρικών ενοτήτων. Η θέση των ενοτήτων στην ιεραρχία ορίζεται με βάση κριτήρια που αφορούν: 1. το μέγεθος του απασχολούμενου πληθυσμού, και 2. το είδος των ροών μετακίνησης (προσέλκυση και συγκράτηση απασχολουμένων). Οι διαμορφωμένες χωρικές ενότητες διακρίνονται σε εκείνες που αποτελούν πόλους απασχόλησης διαφορετικών τάξεων (ενότητες που πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια μεγέθους, συγκράτησης και προσέλκυσης) και σε εκείνες που, εφόσον δεν συνιστούν πόλους απασχόλησης, δύνανται να αποτελέσουν τμήμα των λειτουργικών περιφερειών των εν λόγω πόλων απασχόλησης. Με τον τρόπο αυτό αποτυπώνονται, τελικά, ΤΑΕ οι οποίες περιλαμβάνουν χωρικές ενότητες ιεραρχικά μη ισοδύναμες. Παραπέρα, επιτρέποντας τη λειτουργική διασύνδεση μίας χωρικής ενότητας με περισσότερες από μία άλλες χωρικές ενότητες, εφόσον αυτές κατέχουν ιεραρχικά άνισες θέσεις, η συγκεκριμένη μέθοδος καθιστά δυνατό τον εντοπισμό χωρικών ενοτήτων που συμμετέχουν ταυτόχρονα σε περισσότερες από μία ΤΑΕ, με άλλα λόγια χωρικές ενότητες όπου τα όρια των ΤΑΕ αλληλεπικαλύπτονται.

Περιγραφή μεθοδολογίας Ο προσδιορισμός των ΤΑΕ στην Ελλάδα βάσει των μετακινήσεων για εργασία διεξάγεται στο χωρικό επίπεδο των ΟΤΑ και βασίζεται σε σειρά κριτηρίων. Τα κριτήρια αυτά αποσκοπούν (Πίνακας 1): I. στην εύρεση Πόλων Απασχόλησης α’ και β’ τάξης (εφεξής, Π_α και Π_β, αντίστοιχα), II. στην εύρεση των Λειτουργικών Περιφερειών 1ου και 2ου επιπέδου των Πόλων Απασχόλησης α’ τάξης (εφεξής, ΛΠ_α1 και ΛΠ_α2, αντίστοιχα), III. στην εύρεση των Λειτουργικών Περιφερειών των Πόλων Απασχόλησης β’ τάξης (εφεξής, ΛΠ_β), IV. στην εύρεση Θυλάκων Απασχόλησης (εφεξής, ΘΑ) και, τελικά, V. στην εύρεση Τοπικών Αγορών Εργασίας (ΤΑΕ). Ι. Το κριτήριο το οποίο αποσκοπεί στην εύρεση Π_α αποτελείται από τρία σκέλη. Ένας ΟΤΑ πρέπει να πληροί και τα τρία σκέλη προκειμένου να θεωρηθεί ότι πληροί το κριτήριο.

• Το πρώτο σκέλος του κριτηρίου αναφέρεται στον ελάχιστο αριθμό απασχολούμενων οι οποίοι είναι μόνιμα εγκατεστημένοι σε έναν ΟΤΑ ή, εναλλακτικά, στον ελάχιστο αριθμό απασχολούμενων οι οποίοι απασχολούνται ημερησίως σε έναν ΟΤΑ. Ο αριθμός αυτός ορίζεται στους 5.000 απασχολούμενους.

103

006:Layout 1

104

10/3/12

1:58 PM

Page 104

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

• Το δεύτερο σκέλος του κριτηρίου αναφέρεται στην ελάχιστη συγκράτηση απασχολούμενων την οποία πρέπει να έχει ένας ΟΤΑ. Η ελάχιστη συγκράτηση ορίζεται στο 75%.

• Το τρίτο σκέλος του κριτηρίου αναφέρεται στην ελάχιστη προσέλκυση απασχολούμενων την οποία πρέπει να έχει ένας ΟΤΑ. Η ελάχιστη προσέλκυση ορίζεται στο 10%. Ι.2 Το κριτήριο το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την εύρεση Π_α εφαρμόζεται εκ νέου, σε μια πιο «χαλαρή» εκδοχή, προκειμένου να βρεθούν οι Π_β, μεταξύ των ΟΤΑ οι οποίοι δεν αποτελούν Π_α.

• Το όριο για το πρώτο σκέλος του κριτηρίου ορίζεται στους 3.000 απασχολουμένους, • το όριο για το δεύτερο σκέλος στο 50% ελάχιστης συγκράτησης, και • το όριο για το τρίτο σκέλος ορίζεται στο 7,5% ελάχιστης προσέλκυσης. ΙΙ.1 Οι ΟΤΑ οι οποίοι δεν αποτελούν Π_α δύνανται να αποτελέσουν ΛΠ_α1 ενός ή περισσότερων Π_α (ανεξαρτήτως του αν αποτελούν Π_β).

• Το κριτήριο το οποίο πρέπει να πληρούν αναφέρεται στη βαρύτητα απασχόλησης την οποία εμφανίζουν με τους Π_α. Ως ελάχιστο όριο βαρύτητας απασχόλησης ορίζεται η μέση βαρύτητα απασχόλησης η οποία αναφέρεται στα ζεύγη Π_α και υπολοίπων ΟΤΑ για τα οποία υφίστανται μετακινήσεις απασχολουμένων (ουσιαστικά εξαιρούνται οι περιπτώσεις ζευγών για τα οποία η βαρύτητα απασχόλησης είναι μηδενική). Οι ΟΤΑ οι οποίοι έχουν βαρύτητα απασχόλησης με κάποιον (κάποιους) Π_α μεγαλύτερη του ελάχιστου ορίου «αποδίδονται» σε αυτόν (αυτούς) ως ΛΠ_α1. ΙΙ.2 Οι ΟΤΑ οι οποίοι δεν αποτελούν Π_α δύνανται να αποτελέσουν ΛΠ_α2 ενός ή περισσότερων Π_α (ανεξαρτήτως του αν αποτελούν Π_β).

• Το κριτήριο το οποίο πρέπει να πληρούν αναφέρεται στη βαρύτητα απασχόλησης την οποία εμφανίζουν με τους Π_α. Ως ελάχιστο όριο βαρύτητας απασχόλησης ορίζεται η μέση βαρύτητα απασχόλησης η οποία αναφέρεται στα ζεύγη Π_β και υπολοίπων ΟΤΑ (πλην των Π_α) για τα οποία υφίστανται μετακινήσεις απασχολουμένων (ουσιαστικά εξαιρούνται οι περιπτώσεις ζευγών για τα οποία η βαρύτητα απασχόλησης είναι μηδενική). Οι ΟΤΑ οι οποίοι έχουν βαρύτητα απασχόλησης με κάποιον (κάποιους) Π_α μεγαλύτερη του ελαχίστου ορίου, «αποδίδονται» σε αυτόν (αυτούς) ως ΛΠ_α2. ΙΙΙ. Οι ΟΤΑ οι οποίοι δεν αποτελούν πόλους απασχόλησης (είτε Π_α είτε Π_β) δύνανται να αποτελέσουν ΛΠ_β ενός ή περισσότερων Π_β (ανεξαρτήτως του αν αποτελούν ΛΠ_α1 ή ΛΠ_α2 ενός Π_α).

• Το κριτήριο το οποίο πρέπει να πληρούν αναφέρεται στη βαρύτητα απασχόλησης την οποία εμφανίζουν με τους Π_β. Ως ελάχιστο όριο βαρύτητας απασχόλησης ορίζεται η μέση βαρύτητα απασχόλησης η οποία αναφέρεται στα ζεύγη Π_β και υπολοίπων ΟΤΑ (πλην των Π_α) για τα οποία υφίστανται μετακινήσεις απασχολουμένων (ουσιαστικά εξαιρούνται οι περιπτώσεις ζευγών για τα οποία η βαρύτητα απασχόλησης είναι μηδενική). Οι ΟΤΑ οι οποίοι έχουν βαρύτητα απασχόλησης με κάποιον (κάποιους) Π_β μεγαλύτερη του ελάχιστου ορίου «αποδίδονται» σε αυτόν (αυτούς) ως ΛΠ_β. Στο σημείο αυτό κρίνεται απαραίτητο να διευκρινιστεί ότι ένας ΟΤΑ ο οποίος έχει ήδη «αποδοθεί» στη ΛΠ_α1 ενός Π_α δεν «αποδίδεται» σε αυτόν και ως ΛΠ_α2. Αντίθετα, ένας ΟΤΑ που έχει ήδη «αποδοθεί» στη ΛΠ_α1 ενός ή πε-

006:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 105

Δ. ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ, Γ. ΚΑΝΔΥΛΗΣ, Ν. ΚΡΟΜΥΔΑΚΗΣ, Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ρισσότερων Π_α μπορεί να «αποδοθεί» και στη ΛΠ_α2 ενός ή περισσότερων άλλων Π_α. Παρόμοια, ένας ΟΤΑ που έχει ήδη «αποδοθεί» στη ΛΠ_β ενός ή περισσότερων Π_β μπορεί να αποδοθεί και στη ΛΠ_α2 ενός ή περισσότερων Π_α. ΙV. Οι ΟΤΑ οι οποίοι δεν είναι πόλοι απασχόλησης (ούτε α’ ούτε β’ τάξης) –καθότι δεν πληρούν το κριτήριο που έχει τεθεί– και δεν ανήκουν στη λειτουργική περιφέρεια κάποιου πόλου απασχόλησης –καθότι δεν πληρούν το κριτήριο της βαρύτητας απασχόλησης– αποτελούν Θυλάκους Απασχόλησης (ΘΑ).

V. Η χωρική ενότητα η οποία αποτελείται από έναν πόλο απασχόλησης (είτε Π_α είτε Π_β) και τη λειτουργική περιφέρειά (ΛΠ) του (εφόσον αυτή υφίσταται) αποτελεί μια ΤΑΕ. Διευκρινίζεται δηλαδή ότι στην περίπτωση που ένας πόλος απασχόλησης δεν έχει λειτουργική περιφέρεια, συνιστά μόνος του μία ΤΑΕ. Πίνακας 1. Μέθοδος οριοθέτησης τοπικών αγορών εργασίας: Εννοιολογικοί ορισμοί Συγκράτηση απασχολουμένων ορίζεται το ποσοστό των μόνιμα εγκατεστημένων απασχολουμένων ενός ΟΤΑ οι οποίοι απασχολούνται σε αυτόν. Προσέλκυση απασχολουμένων ορίζεται το ποσοστό των απασχολουμένων σε έναν ΟΤΑ οι οποίοι δεν είναι μόνιμα εγκατεστημένοι σε αυτόν. Βαρύτητα απασχόλησης ορίζεται ο λόγος του αθροίσματος των τετραγώνων των αμοιβαίων μετακινήσεων απασχολουμένων (εισερχόμενοι από και εξερχόμενοι προς) μεταξύ δύο ΟΤΑ προς το γινόμενο των μονίμως εγκατεστημένων απασχολουμένων τους. Πόλος απασχόλησης (Π) είναι ένας ΟΤΑ που έχει ένα κρίσιμο μέγεθος μόνιμα εγκατεστημένων απασχολουμένων ή/και ημερησίως απασχολουμένων και, επιπρόσθετα, ένα κρίσιμο μέγεθος συγκράτησης απασχολουμένων και ένα κρίσιμο μέγεθος προσέλκυσης απασχολουμένων. Λειτουργική περιφέρεια ενός πόλου απασχόλησης (ΛΠ) είναι η χωρική ενότητα η οποία αποτελείται από ΟΤΑ οι οποίοι έχουν βαρύτητα απασχόλησης με τον πόλο απασχόλησης η οποία υπερβαίνει ένα κρίσιμο μέγεθος. Θύλακος απασχόλησης (ΘΑ) είναι ο ΟΤΑ ο οποίος δεν είναι πόλος απασχόλησης και δεν ανήκει στη λειτουργική περιφέρεια κάποιου πόλου απασχόλησης. Τοπική αγορά εργασίας (ΤΑΕ) είναι η χωρική ενότητα η οποία αποτελείται από έναν πόλο απασχόλησης (είτε α’ τάξης είτε β’ τάξης) και τη λειτουργική περιφέρειά του (εφόσον υφίσταται).

Καθίσταται σαφές ότι η διάρθρωση των κριτηρίων εξυπηρετεί την αναγκαιότητα της απεικόνισης της ιεραρχικής διάρθρωσης των ΤΑΕ, καθώς και των αλληλεξαρτήσεων, των επικαλύψεων και των ασυνεχειών οι οποίες εμφανίζονται στο χώρο. Στο σημείο αυτό κρίνεται απαραίτητο να διευκρινισθεί ότι: 1. τα κατώφλια τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για το μέγεθος του απασχολούμενου πληθυσμού είναι αυτά τα οποία λήφθηκαν υπόψη κατά τη διοικητική μεταρρύθμιση στο πλαίσιο του «Προγράμματος Καλλικράτης»,11 και 2. τα κατώφλια τα οποία χρησιμοποιήθηκαν αναφορικά με τις ροές της μετακίνησης προέκυψαν μέσα από διαδικασίες «δοκιμής και λάθους», με μια λογική παρόμοια με τις αντίστοιχες που ακολουθούνται στις αντίστοιχες προηγούμενες έρευνες.

11 Το Πρόγραμμα Καλλικράτης («Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης») συνιστά την πρόσφατη (Βουλή των Ελλήνων 2010, Ν. 3852/10) μεταρρύθμιση της διοικητικής διαίρεσης της χώρας και τον επανακαθορισμό των ορίων των αυτοδιοικητικών της μονάδων.

105

006:Layout 1

106

10/3/12

1:58 PM

Page 106

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

Εφαρμογή της μεθόδου και ευρήματα 12 Από την ανάλυση εξαιρέθηκαν η Κοινότητα Αβδέλλας και η Κοινότητα Γράμμου, καθότι με βάση τα στοιχεία της απογραφής δεν είχαν μόνιμα εγκατεστημένους απασχολουμένους (συνεπώς η συγκράτηση απασχολουμένων για τους εν λόγω ΟΤΑ δεν ορίζεται).

13 Πρόκειται δηλαδή για ΟΤΑ που πληρούν το όριο του πληθυσμιακού μεγέθους για τον εντοπισμό των πόλων απασχόλησης β’ τάξης, αλλά δεν πληρούν τα όρια συγκράτησης ή/και προσέλκυσης.

14 Τα αναλυτικά στοιχεία για τη διάρθρωση των ΤΑΕ στην ελληνική επικράτεια είναι διαθέσιμα εφόσον ζητηθούν.

Η εφαρμογή της προτεινόμενης μεθόδου για την εύρεση ΤΑΕ στην ελληνική επικράτεια, με βάση τα δεδομένα των μετακινήσεων για εργασία μεταξύ των 1.034 ΟΤΑ της χώρας,12 καταλήγει στον εντοπισμό 60 πόλων απασχόλησης α' τάξης (Π_α), 93 πόλων απασχόλησης β' τάξης (Π_β), 153 (60+93) ΤΑΕ και 469 θυλάκων απασχόλησης (ΘΑ), εκ των οποίων οι 32 διαθέτουν περισσότερους από 3.000 απασχολουμένους13 (Χάρτης 1).14 Χάρτης 1. Τοπικές αγορές εργασίας στην ελληνική επικράτεια.

Στο επίπεδο της επικράτειας, η χωρική κατανομή των Π_α τείνει να ακολουθεί το διοικητικό πρότυπο των Νομών, καθώς στο σύνολο των 60 Π_α οι 40 είναι πρωτεύουσες Νομών. Από τους υπόλοιπους 20, οι 13 ανήκουν σε κάποιον από τους 40 Νομούς των οποίων οι πρωτεύουσες είναι επίσης Π_α. Οι εναπομείναντες 7 πόλοι, δηλαδή οι πόλοι σε Νομούς των οποίων οι πρωτεύουσες δεν είναι Π_α, κατανέμονται σε 5 Νομούς (συμπεριλαμβάνοντας τους 2 πόλους απασχό-

006:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 107

Δ. ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ, Γ. ΚΑΝΔΥΛΗΣ, Ν. ΚΡΟΜΥΔΑΚΗΣ, Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

λησης στη Νομαρχία Δυτικής Αττικής όπου, ωστόσο, ο ορισμός κάποιου ΟΤΑ ως πρωτεύουσας είναι προβληματικός). Κατά συνέπεια, μόνο σε 9 Νομούς δεν εμφανίζεται κανένας Π_α. Η πλειονότητα των Νομών (33 περιπτώσεις) περιλαμβάνει έναν και μόνο Π_α. Σε 3 από αυτούς ο Π_α δεν ταυτίζεται με την πρωτεύουσα. Σε 10 Νομούς εντοπίζονται από 2 Π_α, ενώ ο Νομός Θεσσαλονίκης διαθέτει 3 (Δήμοι Θεσσαλονίκης, Εχεδώρου και Λαγκαδά) και ο Νομός Βοιωτίας 4 (Δήμοι Θηβαίων, Λεβαδέων, Σχηματαρίου και Οινοφύτων). Μόλις σε μία εκ των συνολικά δώδεκα περιπτώσεων εμφάνισης περισσότερων του ενός Π_α εντός των ορίων ενός Νομού, σε εκείνη του Νομού Πέλλας, η πρωτεύουσα του Νομού δεν συμπεριλαμβάνεται σε αυτούς. Οι 93 Π_β κατανέμονται σε 39 Νομούς. Στη Νομαρχία Ανατολικής Αττικής συναντώνται 14 Π_β, ενώ σχετικά μεγάλο πλήθος συγκεντρώνουν και οι Νομοί Θεσσαλονίκης, Λάρισας, Εύβοιας και Δωδεκανήσου (9, 5, 4 και 4, αντίστοιχα). Είναι αξιοσημείωτο ότι 8 από τους 9 Νομούς που δεν διαθέτουν Π_α, διαθέτουν τουλάχιστον ένα Π_β. Συνεπώς, μόνο ένας Νομός (Ευρυτανίας) δεν περιλαμβάνει κανένα πόλο απασχόλησης. Υπάρχουν, ως εκ τούτου, 31 Νομοί που περιλαμβάνουν πόλους απασχόλησης Π_α και Π_β και 14 Νομοί οι οποίοι περιλαμβάνουν μόνο Π_α. Σε γενικές γραμμές, επομένως, η γεωγραφική κατανομή των πόλων απασχόλησης (Πίνακας 2) φανερώνει ότι η μακρόχρονη διοικητική διαίρεση της χώρας σε Νομούς έχει αποτυπωθεί στη χωρική οργάνωση των τελευταίων, καθώς οι περισσότεροι εξ αυτών διαθέτουν τουλάχιστον ένα Π_α, ενώ η περίπτωση απουσίας πόλου είναι οριακή (Νομός Ευρυτανίας). Πίνακας 2. Κατανομή Πόλων Απασχόλησης (Π_α και Π_β) σε νομαρχίες Πηγή: Ιδία επεξεργασία

Το γεγονός ότι ορισμένοι Νομοί εμφανίζονται πολυπολικοί και άλλοι όχι, όπως και η συνύπαρξη πόλων απασχόλησης διαφορετικής τάξης, δημιουργεί ερωτήματα αναφορικά με τα όρια επιρροής και τη συνάρθρωση των πόλων. Τα ζητήματα αυτά επιχειρείται να διερευνηθούν υπό το πρίσμα των ΤΑΕ (Πίνακας 3). Οι 60 ΤΑΕ που περιλαμβάνουν Π_α εμφανίζουν έντονη διακύμανση ως προς το

107

006:Layout 1

108

10/3/12

1:58 PM

Page 108

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

15 Οι υπόλοιπες ΤΑΕ στις οποίες παρατηρείται η υπέρβαση των διοικητικών ορίων των Νομών είναι εκείνες με πόλο το Δήμο Αρταίων, το Δήμο Δράμας, το Δήμο Καλαμάτας, το Δήμο Καστοριάς, το Δήμο Πρεβέζης και το Δήμο Πτολεμαΐδας. Με την εξαίρεση της ΤΑΕ του Δήμου Πτολεμαΐδας, οι υπόλοιπες περιλαμβάνουν μόνο έναν ΟΤΑ άλλου Νομού.

πλήθος των ΟΤΑ που απαρτίζουν τις λειτουργικές περιφέρειές τους, είτε ως ΛΠ_α1 είτε ως ΛΠ_α2. Η διακύμανση αυτή ξεκινά από τους 2 ΟΤΑ που συγκροτούν τις λειτουργικές περιφέρειες στις περιπτώσεις 8 πόλων, και φτάνει μέχρι και τους 8 ΟΤΑ που συγκροτούν τη λειτουργική περιφέρεια στην περίπτωση του Δήμου Αθηναίων. Οι περισσότερες από τις 60 ΤΑΕ αποτελούνται μόνον από ΟΤΑ οι οποίοι ανήκουν στον ίδιο Νομό. Σε 11 περιπτώσεις συμμετέχουν στη λειτουργική περιφέρεια και ένας ή περισσότεροι ΟΤΑ που ανήκουν σε Νομό διαφορετικό από εκείνον στον οποίο ανήκει ο πόλος απασχόλησης. Αυτό κατά κύριο λόγο συμβαίνει με τις ΤΑΕ στην περιοχή της Αττικής και της Βοιωτίας (με τους πόλους του Δήμου Αθηναίων, του Δήμου Ασπροπύργου, του Δήμου Θηβαίων, του Δήμου Οινοφύτων και του Δήμου Σχηματαρίου).15 Πίνακας 3. Κατανομή Πόλων Απασχόλησης (ΠΑ) και Λειτουργικών Περιφερειών (ΛΠ)

Πηγή: Ιδία επεξεργασία

Συνυπολογίζοντας στην ανάλυση και το φαινόμενο της επικάλυψης μεταξύ των ΤΑΕ, διαπιστώνεται ότι η προτεινόμενη μέθοδος μπορεί να χρησιμοποιηθεί αφενός για την αποτύπωση ευρύτερων πλεγμάτων ΤΑΕ και αφετέρου για την αποτύπωση σχέσεων/ροών μεταξύ αστικού και περι-αστικού χώρου (Χάρτης 2). Παρατηρείται (Πίνακας 4) ότι οι ΤΑΕ που προκύπτουν συνολικά καλύπτουν το 87% του ενεργού πληθυσμού και πάνω από τη μισή έκταση της ελληνικής επικράτειας (52,2%). Μάλιστα το 59,1% του ενεργού πληθυσμού διαμένει σε ΟΤΑ που περιλαμβάνονται σε τουλάχιστον δύο ΤΑΕ, αν και σε ό,τι αφορά την έκταση, η επικάλυψη δεν υπερβαίνει το 17,8% της συνολικής επιφάνειας της Ελλάδας. Άξιο σχολιασμού είναι και το γεγονός ότι τα 3/4 του ενεργού πληθυσμού της χώρας περιλαμβάνονται σε ΤΑΕ που ορίζονται από Π_α (αθροιστικό ποσοστό με όλους τους συνδυασμούς: 75,3%).

006:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 109

Δ. ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ, Γ. ΚΑΝΔΥΛΗΣ, Ν. ΚΡΟΜΥΔΑΚΗΣ, Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

Χάρτης 2. Επικαλύψεις τοπικών αγορών εργασίας στην ελληνική επικράτεια

109

006:Layout 1

110

10/3/12

1:58 PM

Page 110

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

Πίνακας 4. Μεγέθη έκτασης και ενεργού οικονομικά πληθυσμού που καλύπτονται από ΤΑΕ στους ΟΤΑ της ελληνικής επικράτειας

Πηγή: Ιδία επεξεργασία

Μεγάλη ένταση επικαλύψεων μεταξύ ΤΑΕ παρατηρούνται κυρίως μεταξύ ΛΠ_α1 και ΛΠ_β (αφορούν ΟΤΑ που περιλαμβάνουν το 42,5% του ενεργού πληθυσμού). Αντίθετα, επικαλύψεις μεταξύ ΤΑΕ με πόλους της ίδιας τάξης δεν εμφανίζονται με μεγάλη συχνότητα (αφορούν το 3,4% του ενεργού πληθυσμού). Γενικότερα, το γεωγραφικό «σχήμα» των επικαλύψεων διαμορφώνεται κυρίως από τρεις βασικούς παράγοντες: α. την πυκνότητα του οικιστικού δικτύου και την ύπαρξη σχετικά μεγάλων αστικών κέντρων (παρόμοιου λειτουργικού επιπέδου) σε μικρή χρονοαπόσταση μεταξύ τους (π.χ. συμπλέγματα Άργους/Ναυπλίου, Κοζάνης/Πτολεμαΐδας, Καβάλας/Ξάνθης), β. την ύπαρξη πόλων απασχόλησης που συνδέονται με εγκαταστάσεις μεταποίησης εντάσεως εργασίας (ΒΙΠΕ, ΒΕΠΕ − π.χ. Οινόφυτα, Σίνδος) και γ. την ανάπτυξη μικρών/μεσαίων οικιστικών κέντρων με χαλαρή λειτουργική σύνδεση με μητροπολιτικές συγκεντρώσεις – αποτέλεσμα της αστικής διάχυσης (π.χ. περιοχή Μεσογείων στην Αττική, περιοχή Ανατολικού Θερμαϊκού στη Θεσσαλονίκη). Η προσεκτικότερη εξέταση της χωρικής διάρθρωσης των ΤΑΕ ειδικά στις δύο μητροπολιτικές περιοχές της χώρας (Αθήνας και Θεσσαλονίκης) αναδεικνύει το δυναμισμό των ΤΑΕ των Δήμων Αθηναίων (Χάρτης 3) και Θεσσαλονίκης (Χάρτης 4), σε ό,τι αφορά τόσο την πυκνότητα των διασυνδέσεων όσο και τα όρια επιρροής τους. Και στις δύο περιπτώσεις διαφαίνεται η σημασία των βιομηχανικών κέντρων (Δήμος Ασπροπύργου και Δήμος Εχεδώρου, αντίστοιχα) τα οποία αποτελούν πόλους ΤΑΕ οι οποίες διεισδύουν στις λειτουργικές περιφέρειες των μητροπολιτικών κέντρων. Ειδικά στην περίπτωση της Αθήνας, αντίστοιχο

006:Layout 1

10/3/12

1:58 PM

Page 111

Δ. ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ, Γ. ΚΑΝΔΥΛΗΣ, Ν. ΚΡΟΜΥΔΑΚΗΣ, Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

φαινόμενο παρατηρείται, αν και σε μικρότερο βαθμό, και για τα πιο απομακρυσμένα βιομηχανικά κέντρα του Νομού Βοιωτίας. Επιπλέον και οι δύο μητροπολιτικές περιοχές περιλαμβάνουν εξωαστικούς πόλους απασχόλησης, μικρότερης όμως εμβέλειας (Δήμοι Μεγαρέων και Σαλαμίνας και Δήμος Λαγκαδά, αντίστοιχα).16 Η μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας χαρακτηρίζεται από μία αρκετά εκτεταμένη ζώνη στα ανατολικά (Μεσόγεια), η οποία εμφανίζει όμορους Π_β, χωρίς σημαντική λειτουργική σύνδεση με το μητροπολιτικό κέντρο. Κάτι αντίστοιχο συναντάται και στη μητροπολιτική περιοχή της Θεσσαλονίκης, όπου όμως οι περιοχές στα ανατολικά του Νομού οι οποίες δεν συνδέονται με το μητροπολιτικό κέντρο δεν συνιστούν πόλους απασχόλησης αλλά θυλάκους. Τέλος, η μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας περιλαμβάνει ορισμένους Π_β εντός του πολεοδομικού συγκροτήματος της πρωτεύουσας (Δήμοι Αγίου Ιωάννη Ρέντη, Αιγάλεω, Πειραιώς, Περάματος, Περιστερίου, Ταύρου), φαινόμενο που δεν εμφανίζεται στη μητροπολιτική περιοχή της Θεσσαλονίκης, καθώς εκεί οι περισσότεροι Π_β εντοπίζονται εκτός του συνεχούς αστικού συμπλέγματος (με την εξαίρεση της Κοινότητας Ευκαρπίας). Χάρτης 3. Τοπικές αγορές εργασίας στην Περιφέρεια Αττικής

16 Η απόδοση του Δήμου Πειραιά στο Δήμο Σαλαμίνας (ως λειτουργική περιφέρεια β’ επιπέδου) είναι ασφαλώς μία ειδική περίπτωση που έχει να κάνει με το γεγονός ότι ο Δήμος Πειραιά δεν πληροί το κριτήριο της συγκράτησης εργαζομένων, ώστε να αποτελέσει πόλο απασχόλησης α’ τάξης.

111

006:Layout 1

112

10/3/12

1:58 PM

Page 112

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

Χάρτης 4. Τοπικές αγορές εργασίας στις Περιφέρειες Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας

Αναφέρεται επίσης ενδεικτικά ότι στην επιμέρους απεικόνιση των ΤΑΕ στην Περιφέρεια Θεσσαλίας (Χάρτης 5) αναδεικνύεται ένα χωρικό πρότυπο κατανομής το οποίο προσιδιάζει σε αυτό της θεωρίας των κεντρικών τόπων (Christaller 1933). Τα τέσσερα αστικά κέντρα της Περιφέρειας (Λάρισα, Βόλος, Τρίκαλα, Καρδίτσα) αποτελούν Π_α με σαφείς και μη τεμνόμενες λειτουργικές περιφέρειες. Οι Π_β δυσκολεύονται να αναπτύξουν δικές τους λειτουργικές περιφέρειες και συμμετέχουν στις λειτουργικές περιφέρειες των τεσσάρων Π_α. Εξαίρεση αποτελεί ο Δήμος Φαρσάλων και σε μικρότερο βαθμό οι Δήμοι Αλμυρού και Καλαμπάκας. Ο πρώτος δεν συμμετέχει στην ΤΑΕ κάποιου Π_α, συμμετέχοντας μόνον σε ΤΑΕ της οποίας αποτελεί πόλο, όπου 3 ΟΤΑ απαρτίζουν τη λειτουργική του περιφέρεια. Οι άλλοι δύο, παρότι συμμετέχουν στις ΤΑΕ του Δήμου Βόλου και του Δήμου Τρικκαίων αντίστοιχα, διαθέτουν δικές τους ΤΑΕ, στις οποίες ένας ΟΤΑ υπάγεται κατ’ αποκλειστικότητα. Πρόκειται για μία ένδειξη ότι η αυτοτέλεια των ΤΑΕ των Π_β αυξάνεται με την απόσταση των πόλων αυτών από τους Π_α, στη λογική της έννοιας της κρίσιμης απόστασης όπως αυτή έχει αναδειχθεί από τη σχολή της νέας οικονομικής γεωγραφίας (Krugman 1993).

006:Layout 1

10/3/12

1:59 PM

Page 113

Δ. ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ, Γ. ΚΑΝΔΥΛΗΣ, Ν. ΚΡΟΜΥΔΑΚΗΣ, Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

Χάρτης 5. Τοπικές αγορές εργασίας στην Περιφέρεια Θεσσαλίας

Η προτεινόμενη μέθοδος καταλήγει επίσης στον χαρακτηρισμό 469 ΟΤΑ ως θυλάκων απασχόλησης. Ανάμεσά τους διακρίνουμε 32 ΟΤΑ οι οποίοι, αν και πληρούν το κριτήριο του ελάχιστου πληθυσμιακού μεγέθους (3.000 εγκατεστημένων ή/και ημερησίως απασχολουμένων), δεν πληρούν τουλάχιστον ένα από τα κριτήρια συγκράτησης και προσέλκυσης, ώστε να χαρακτηριστούν πόλοι απασχόλησης. Η χωρική κατανομή των θυλάκων απασχόλησης παρουσιάζει σαφή συσπείρωση κατά μήκος των ορεινών ΟΤΑ από το Βορρά προς το Νότο της επικράτειας και ταυτόχρονα στο νησιωτικό χώρο. Οι θύλακοι εντοπίζονται κατά κανόνα σε απόσταση από τους πόλους απασχόλησης και ιδιαίτερα κοντά στα όρια των Νομών, επιβεβαιώνοντας έτσι και πάλι τη σημασία του συγκεκριμένου επιπέδου διοικητικής διαίρεσης. Σε έναν μόνο από τους 54 Νομούς (στο Νομό Ζακύνθου) δεν εμφανίζεται κανένας θύλακος. Σε έναν πάλι μόνο Νομό (στο Νομό Ευρυτανίας), όλοι οι ΟΤΑ αποτελούν θυλάκους απασχόλησης. Δεδομένης της ισχυρής σύνδεσης της χωρικής οργάνωσης των ΤΑΕ με τη χωρική οργάνωση των Νομών, η διαφοροποίηση των Νομών ως προς το ποσοστό των θυλάκων επί του συνολικού αριθμού των ΟΤΑ είναι ένας δείκτης του βαθμού λειτουργικής διασύνδεσης των κατά τόπους πόλων απασχόλησης με τις ενδοχώρες τους (Πίνακας 5). Για παράδειγμα, το υψηλό ποσοστό θυλάκων στην Ηλεία και τη Μεσσηνία δείχνει το χαμηλό βαθμό λειτουργικής διασύνδεσης του Πύργου και της Καλαμάτας, αντίστοιχα, με το μεγαλύτερο πλήθος των ΟΤΑ των Νομών τους. Στο άλλο άκρο, πολύ μικρό ποσοστό θυλάκων «αφήνουν» γύρω τους οι πόλοι απασχόλησης των μητροπολιτικών περιοχών (η Αθήνα στη Νομαρχία Αθηνών, το τρίγωνο Θεσσαλονίκης-Εχέδωρου-Λαγκαδά στο Νομό Θεσσαλονίκη), αλλά και άλλοι, όπως το Ρέθυμνο, η Χίος και η Ηγουμενίτσα. Στην περίπτωση άλλων πάλι πόλων, όπως η Φλώρινα και η

113

006:Layout 1

114

10/3/12

1:59 PM

Page 114

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

Καβάλα, η μικρή παρουσία θυλάκων απασχόλησης εντός των αντίστοιχων Νομών οφείλεται και στη συμβολή άλλων γειτονικών πόλων (Καστοριά-ΠτολεμαΐδαΑμύνταιο και Ελευθερούπολη-Χρυσούπολη, αντίστοιχα), οι οποίοι εκτείνουν τις λειτουργικές τους περιφέρειες πέρα από τα όρια των δικών τους Νομών. Πίνακας 5. Περιπτώσεις εμφάνισης Θυλάκων Απασχόλησης εντός των Νομών της επικράτειας Κατηγορίες* Πλήθος Νομαρχίες περιπτώσεων ** 0,0% 1 ΖΑΚΥΝΘΟΥ 0,1% - 22,4% 9 ΑΘΗΝΩΝ(1), ΔΡΑΜΑΣ (1), ΑΝ. ΑΤΤΙΚΗΣ (6), ΦΛΩΡΙΝΗΣ (2), ΡΕΘΥΜΝΗΣ (2), ΚΑΒΑΛΑΣ(2), ΧΙΟΥ(2), ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ(2), ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ(10) 22,5% - 44,6% 19 ΚΙΛΚΙΣ(3), ΗΜΑΘΙΑΣ(3), ΒΟΙΩΤΙΑΣ(5), ΠΕΛΛΑΣ(3), ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ(4), ΞΑΝΘΗΣ(3), ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ(5), ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ(5), ΔΥΤ. ΑΤΤΙΚΗΣ(4), ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ(9), ΚΟΖΑΝΗΣ(7), ΚΕΡΚΥΡΑΣ(6), ΕΒΡΟΥ(5), ΛΑΡΙΣΗΣ(12), ΡΟΔΟΠΗΣ(5), ΤΡΙΚΑΛΩΝ(11), ΑΧΑΪΑΣ(10), ΠΡΕΒΕΖΗΣ(4), ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ(4) 44,7% - 66,8% 17 ΠΙΕΡΙΑΣ(6), ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ(7), ΑΡΤΑΣ(8), ΕΥΒΟΙΑΣ(14), ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ(14), ΠΕΙΡΑΙΩΣ(10), ΧΑΝΙΩΝ(14), ΑΡΚΑΔΙΑΣ(13), ΚΑΡΔΙΤΣΗΣ(12), ΦΩΚΙΔΟΣ(7), ΣΕΡΡΩΝ(16), ΔΩΔΕΚΑΝΝΗΣΟΥ(16), ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ(18), ΣΑΜΟΥ(5), ΛΕΥΚΑΔΟΣ(5), ΓΡΕΒΕΝΩΝ(9), ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ(27) 66,9% - 99,9% 7 ΛΑΚΩΝΙΑΣ(15), ΗΛΕΙΑΣ(15), ΦΘΙΩΤΙΔΟΣ(18), ΛΑΣΙΘΙΟΥ(6), ΛΕΣΒΟΥ(14), ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ(25), ΚΥΚΛΑΔΩΝ(28) 100,0% 1 ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ (11) * Ποσοστό ΘΑ επί του συνολικού αριθμού των ΟΤΑ ανά νομαρχία ** Σε παρένθεση σημειώνεται το πλήθος των ΘΑ κάθε Νομού Πηγή: Ιδία επεξεργασία

Συμπεράσματα Το παρόν άρθρο καταγράφει τη χωρική διάρθρωση των τοπικών αγορών εργασίας στην ελληνική επικράτεια μέσω του εντοπισμού πόλων απασχόλησης και των ορίων της επιρροής τους. Σε αντιδιαστολή με προηγούμενες αντίστοιχες μεθοδολογίες, η προτεινόμενη μέθοδος οριοθέτησης αφενός αναδεικνύει τη διάρθρωση των ΤΑΕ σε σχέση με την υφιστάμενη ιεραρχική οργάνωση του χώρου και αφετέρου επιτρέπει τον εντοπισμό επικαλύψεων, αλληλεπιδράσεων αλλά και ασυνεχειών στη χωρική οργάνωση των ΤΑΕ. Η εφαρμογή της μεθόδου, με τα δεδομένα των μετακινήσεων για εργασία μεταξύ των 1.034 ΟΤΑ της χώρας, όπως προκύπτουν από τα στοιχεία της απογραφής πληθυσμού του έτους 2001, καταλήγει στον εντοπισμό 60 πόλων απασχόλησης α' τάξης (Π_α) και 93 πόλων απασχόλησης β' τάξης (Π_β) και τον σχηματισμό (60+93)153 Τοπικών Αγορών Εργασίας (ΤΑΕ) και 469 θυλάκων απασχόλησης (ΘΑ). Ταυτόχρονα αναδεικνύει τις μεταξύ τους χωρικές σχέσεις. Η σύνθετη εικόνα που προκύπτει, και η οποία καθιστά εφικτή την παρατήρηση της ιεραρχίας και της αλληλεξάρτησης στη χωρική διάρθρωση των ΤΑΕ, δύναται, σε συνδυασμό με άλλα κριτήρια, να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο για τον αναπτυξιακό και τον χωροταξικό σχεδιασμό. Ενδεικτικά αναφέρονται ζητήματα όπως η αξιολόγηση της απόδοσης συγκοινωνιακών δικτύων, η αξιολόγηση του

006:Layout 1

10/3/12

1:59 PM

Page 115

Δ. ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ, Γ. ΚΑΝΔΥΛΗΣ, Ν. ΚΡΟΜΥΔΑΚΗΣ, Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

Προγράμματος Καλλικράτης (δηλ. ο βαθμός ταύτισης των νέων διοικητικών ενοτήτων της χώρας με τις προτεινόμενες χωρολειτουργικές ενότητες) και η διατύπωση ενός προτύπου βέλτιστης χωρικής κατανομής υπηρεσιών–φορέων στη βάση του νέου διοικητικού χάρτη, ιδιαίτερα καθώς αναδεικνύεται ότι η υφιστάμενη χωρική οργάνωση των ΤΑΕ είναι στενά συνδεδεμένη με την καταργημένη διοικητική βαθμίδα των Νομών. Η προτεινόμενη μέθοδος μπορεί επίσης να συνδεθεί με τον εντοπισμό συμπληρωματικοτήτων και διασυνδέσεων στις μεταξύ των ΤΑΕ ιεραρχημένες παραγωγικές διαρθρώσεις, τον εντοπισμό αναπτυξιακών/παραγωγικών διπόλων (ή πολυ-πόλων) στην ελληνική επικράτεια και τη διερεύνηση τοπικών καθεστώτων ρύθμισης. Η διερεύνηση των ζητημάτων αυτών αναμένεται να συνεισφέρει περαιτέρω στο σχεδιασμό των πολιτικών οργάνωσης του χώρου και στην κριτική εξέταση των αποτελεσμάτων τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ Ελληνόγλωσση Αρβανιτίδης, Π. και Δωρής, Γ. (2011), «Λειτουργικές Αστικές Περιοχές: Μια Προσπάθεια Προσδιορισμού της Οικονομικής Επιρροής των Ελληνικών Αστικών Κέντρων», στο: Ψυχάρης, Γ. και Φώτης, Γ. (επιμ.), Αστική Ανάπτυξη στην Ελλάδα και Ευρωπαϊκή Ένωση: Τάσεις και Προοπτικές, Βόλος/Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας/Διεθνής Εταιρία Περιφερειακής Επιστήμης-Ελληνικό Τμήμα: 99-112. Βαΐου, Ν. και Χατζημιχάλης, Κ. (1997), Με τη Ραπτομηχανή στην Κουζίνα και τους Πολωνούς στους Αγρούς: Πόλεις, Περιφέρειες και Άτυπη Εργασία, Αθήνα: Εξάντας. Βουλή των Ελλήνων (1997), Ν. 2539/97: Συγκρότηση της Πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας. Βουλή των Ελλήνων (2010), Ν. 3852/10: Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης – Πρόγραμμα Καλλικράτης, Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας. ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ (2005), Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2001, Εφαρμογή Βάσης Δεδομένων και Θεματικής Χαρτογραφίας σε Πειραματική Χρήση στο ΙΑΑΚ-ΕΚΚΕ. Ευστράτογλου, Α. (1998), «Εννοιολογικός Προσδιορισμός των Τοπικών Αγορών Εργασίας», Τόπος 15: 25-65. Ευστράτογλου, Α. (2004), «Μέθοδοι Προσδιορισμού των Ορίων των Τοπικών Αγορών Εργασίας», Τόπος 22-23: 107-120. Ευστράτογλου, Α. (2006), «Αγορές Εργασίας στην Ελλάδα», Σειρά Μελετών Ινστιτούτου Εργασίας ΓΣΕΕ – ΑΔΕΔΥ 25. Ντυκέν, Μ.-Ν. και Κακλαμάνη, Σ. (2009, «Η Καθημερινή Κινητικότητα των Απασχολούμενων στην Ελλάδα: Μια Πρώτη Προσπάθεια Αποτύπωσης της Έντασης του Φαινομένου», Δημογραφικά Νέα 6: 1-4. Προδρομίδης, Π.-Ι. Κ. (2008), «Προσδιορισμός των Τοπικών Αγορών Εργασίας της Ελλάδας», Σειρά Ερευνητικών Εργασιών Κέντρου Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών 99. Φώτης, Γ. και Κακλίδης, Α. (2009), «Πόσο Μακριά είναι το ... “Πολύ Μακριά”;», στο 25 Κείμενα για το Σχεδιασμό και την Ανάπτυξη του Χώρου, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας: 553-600.

Ξενόγλωσση Allen, J., Massey, D. και Cochrane, A. (1998), Rethinking the Region, Νέα Υόρκη: Routledge.

Arbia, G. (1989), Spatial Data Configuration in Statistical Analysis of Regional Economic and related Problems, Ντόρντρεχτ: Kluwer.

Blanchard, O.J. και Katz, L.F. (1992), “Regional Evolutions”, Brookings Papers on Economic Activity 1: 1-75.

Brülhart, M. και Traeger, R. (2003), «An Account of Geographic Concentration Patterns in Europe», HWWA Discussion Paper 226.

115

006:Layout 1

116

10/3/12

1:59 PM

Page 116

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

Carmichael, C. L. (1978), «Local Labour Market Analysis: Its Importance and a Possible Approach», Geoforum 9: 127-148.

Cavailhès, J., Peeters, D., Sekeris, E. και Thisse, J.-F. (2004), «The Periurban City: Why to Live between the Suburbs and the Countryside», Regional Science and Urban Economics 34: 681703.

Christaller, W. (1933), Die Zentralen Orte in Süddeutschland [Central Places in Southern Germany], Ιένα: Fischer.

Clark, G. και Gertler, Μ. (1983), «Local Labour Markets: Theories and Policies in the USA during the 1970s», Professional Geographer 35: 274-285.

Coombes, M.G., Green, A.E. και Openshaw S. (1986), «An Efficient Algorithm to Generate Official Statistical Reporting Areas: The Case of the 1984 Travel-to-Work Areas Revision in Britain», Journal of the Operational Research Society 37: 943-953.

Coombes, M.G. και Openshaw, S. (1982), «The Use and Definition of Travel-to-Work Areas in Great Britain: Some Comments», Regional Studies 16: 141-149.

Dear, M. και Wolch, J. (1989), «How Territory shapes Social Life», στο Wolch, J. και Dear, M. (επιμ.): The Power of Geography: How Territory shapes Social Life, Βοστόνη: Unwin Hyman: 3-13.

Decressin, J. και Fatás, A. (1995), «Regional Labour Markets Dynamics in Europe», European Economic Review 39: 1627-1655.

Goodman, J.F.B. (1970), «The Definition and Analysis of Local Labor Markets: Some Empirical Problems», British Journal of Industrial Relations 8: 179-196.

Hall, P., Gracey, H., Drewett, R. και Thomas, R. (1973), The Containment of Urban England, Λονδίνο: Allen and Unwin.

Hannam, K., Sheller, M. και Urry, J. (2006), «Editorial: Mobilities, Immobilities and Moorings», Mobilities 1(1): 1-22.

Horan, P.M. και Tolbert, C.M. (1984), The Organization of Work in Rural and Urban Labor Markets, Μπάουλντερ και Λονδίνο : Westview Press.

Kerr, C. (1954), «The Balkanization of Labor Markets», στο Bakke E. W. (επιμ.), Labor Mobility and Economic Opportunity, Νέα Υόρκη: John Wiley and Sons: 92-110.

Kristensen, K. (1998), Functional Economic Areas of Denmark: Applying Input-Output Techniques to Commuting, Nexo: Research Center of Bornholm.

Krugman, P.R. (1993), «On the Relationship between Trade Theory and Location Theory», Review of International Economics 1: 11-22.

Massey, D. (1984), «Introduction: Geography matters», στο Massey, D. και Allen, J. (επιμ.), Geography matters, Λονδίνο/Νέα Υόρκη: Routledge.

Myers, C. και Shultz, G.P. (1951), The Dynamics of a Labor Market, Νέα Υόρκη: Prentice Hall.

Papps, K.L. και Newell, J.O. (2002), «Identifying Functional Labour Market Areas in New Zealand: A Reconnaissance Study using Travel-to-Work Data», IZA Discussion Paper 443.

Peck, J. και Theodore, Ν. (2010), «Labor Markets from the Bottom Up», στο McGrath-Champ, S., Herod, A. και Rainie, Α. (επιμ.), Handbook of Employment and Society: Working Space, Cheltenham, UK: Edward Elgar.

Prodromidis, P.-I. K. (2009), «Determining the Labor Market Areas of Cyprus from the 2001 Commuting Flows», Cyprus Economic Policy Review 3(2): 57-72.

Prodromidis, P.-I. K. (2010), «Identifying Spatial Labour Markets in Greece from the 2001 Travelto-Work Patterns», South-Eastern Europe Journal of Economics 8(1): 111-128.

Rossi, P.H. (1980), Why People move, Beverly Hills: Sage.

Smart, M.W. (1974), «Labour Market Areas: Uses and Definition», Progress in Planning 2: 239-251.

Smart, M.W. (1981), «Labour Market Areas in Great Britain: Developments since 1961», Geoforum 12(4): 301-318.

Soja, E. (1980), «The Socio-Spatial Dialectic», Annals of the Association of the American Geographers 70: 207-225. van der Laan, L. (1991), Spatial Labour Markets in the Netherlands, Delft: Eburon. van der Laan, L. και Schalke, R. (2001), «Reality versus Policy: The Delineation and Tasting of Local Labour Market and Spatial Policy Areas», European Planning Studies 9: 201-221.

Vance, J. (1960), «Labor-Shed, Employment Field and Dynamic Analysis in Urban Geography», Economic Geography 36: 189-220.

Wilcox, R.C. και Sobel, I. (1958), Small City Job Markets, Urbana: Institute of Labor and Industrial Relations.

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 117

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

ΕΘΝΟ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΣΤΟΥΣ ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ Κώστας Λαλένης,1 Ιωάννης Φραγκόπουλος,2 Ιωάννης Κιοσσές,3 Στέφανος Κηπουρός4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία αυτή εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους οι εθνοπολιτισμικές μειονότητες εκφράζουν τις ιδιαιτερότητές τους στην οργάνωση του οικιστικού χώρου. Η έννοια του εθνοτισμού ως σύνθετης έννοιας που συντίθεται από κοινωνικοπολιτισμικές ιδιαιτερότητες είναι αρκετά σημαντική για το διαχωρισμό της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης σε τρεις διακριτές ομάδες. Αυτές οι τρεις ομάδες είναι οι σλαβόφωνοι Πομάκοι, που ζουν στην ορεινή ζώνη, οι μειονοτικοί Τούρκοι, κάτοικοι κυρίως των πεδιάδων, και, τέλος, οι Ρομά που κυρίως κατοικούν στις παρυφές των περιαστικών περιοχών και των πόλεων. Οι πολιτικές και οικονομικές συνέπειες της μειονοτικής τους κατάστασης τους ανάγκασαν να παράγουν διαφορετικά χωρικά μοντέλα, και οι πολιτισμικές τους διαφορές υποστηρίζουν την ιδιαιτερότητα στη χρήση του ιδιωτικού και του δημόσιου χώρου.

Ethno-Cultural Diversity, Social Structures and Urban Organisation in Minority Villages of Thrace Kostas Lalenis, Yannis Frangopoulos, Ioannis Kiosses, Stefanos Kipouros ABSTRACT This paper deals with the ways in which ethno-cultural minorities may express their particularities in the organization of settlements. The notion of ethnicity, as a complex element composed by socio-cultural specificities, seems to be quite important for distinguishing the Muslim minority of Thrace in three locally specified ethnic groups. These three groups are the Slavic-speaking Pomaks, living in mountainous areas; the minority Turks, mainly inhabiting the valleys, and finally the Rom (Gypsies) minority, mainly located in the outskirts of suburban areas and cities. The political and economic consequences of their minority status has forced them to produce different spatial patterns, and their cultural differences advocate this specificity in the use of both public and private space.

Εισαγωγή - Στοιχεία θεωρίας και μεθοδολογίας Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να διερευνήσει την ύπαρξη σχέσης της εθνοπολιτισμικής πραγματικότητας και των κοινωνικών δομών της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης με την πολεοδομική και αρχιτεκτονική οργάνωση των εκεί μειονοτικών οικισμών. H εθνοτική σύνθεση της μειονότητας φέρεται ως αποτελούμενη από τρεις, κατά βάση, συνιστώσες: α. τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κατοίκους των πεδινών περιοχών των νομών Ξάν-

1 Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

2 Φραγκόπουλος Ιωάννης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΑΠΘ.

3 Eπίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

4 Μηχανικός Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης.

117

007:Layout 1

118

10/3/12

2:00 PM

Page 118

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

5 Ο όρος από Τρουμπέτα (2001: 2-22) και Vavasis (2007). Επιχειρείται, έτσι, να αποφορτιστεί από πολιτικές σκοπιμότητες στο πλαίσιο της γνωστής σχετικής διένεξης Ελλάδας-Τουρκίας, υιοθετώντας διεθνή, «ουδέτερη» μεν, αλλά επιστημονικά αντικειμενική, κατά το δυνατόν, προσέγγιση, παρά τις αδυναμίες που ο ίδιος ο συγγραφέας παραδέχεται ότι η κατηγοριοποίηση αυτή παρουσιάζει (Vavasis 2007: 52).

6 Σύμφωνα με τον H. Lefebvre (2000: ΧΧV), «κεντρική θέση στην οποία οφείλουμε επιστρέψουμε πριν τα συμπεράσματα. Ο τρόπος παραγωγής οργανώνει, παράγει –παράλληλα με έναν ορισμένο αριθμό κοινωνικών σχέσεων– το χώρο ( και το χρόνο του ) … προβάλλει στο έδαφος αυτές τις σχέσεις … χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υφίσταται μια ακριβής και προδιαγεγραμμένη αντιστοίχηση μεταξύ κοινωνικών σχέσεων και χωρικών σχέσεων … ».

θης και Ροδόπης, τουρκικής καταγωγής (εφεξής «μειονοτικοί Τούρκοι»5), β. τους Πομάκους, με ιδιαίτερο γλωσσικό ιδίωμα, οι οποίοι είναι κάτοικοι των ορεινών περιοχών των νομών Ξάνθης και Ροδόπης που βρίσκονται στη ζώνη των συνόρων με την Βουλγαρία, και γ. τους Τσιγγάνους (Ρομά). Η προσέγγιση αυτή, αν και αμφισβητείται από ορισμένους τούρκους ακαδημαϊκούς (Chousein 2005) –όχι ως προς την εθνοτική καταγωγή των ομάδων αλλά ως προς τη σημερινή τους αντίληψη για την ταυτότητά τους ως μειονότητα–, υποστηρίζεται, ωστόσο, άμεσα ή έμμεσα από άλλους Τούρκους ερευνητές (Gambetti 2008, Ozalay 2006), από το σύνολο των υπόλοιπων ερευνητών στη βαλκανική χερσόνησο (κυρίως Ελλήνων και Βούλγαρων), καθώς και από τη διεθνή βιβλιογραφία (Owen 1999, Vernier 2003, Fabbe 2007).

H συνάρθρωση των διαφορετικών συνιστωσών των εθνοτικών ταυτοτήτων της μειονότητας με την παράμετρο του χώρου, όπως εκφράζεται μέσω της μορφολογίας του πολεοδομικού ιστού, της κατοικίας και της σχετικής νομοθεσίας που καθόρισε την δόμηση των οικισμών αυτών, αναδεικνύεται στο 5ο κεφάλαιο σχετικά με την πολεοδομική και αρχιτεκτονική πραγματικότητα των μειονοτικών οικισμών. Έτσι, η σύγκριση μεταξύ των πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών συνόλων των πομάκικων, των τσιγγάνικων και των οικισμών των Τούρκων της μειονότητας που ακολουθεί αναδεικνύει την κεντρική υπόθεση εργασίας μας, δηλαδή τη σχέση των εθνοπολιτισμικών και κοινωνικών δομών με τη χωρική οργάνωση. Τα αστικά τοπία εξάπτουν το ενδιαφέρον διότι ταυτόχρονα διατηρούν αλλά και εξαλείφουν τα σημάδια της ιστορίας. Η ιστορία της διαμόρφωσης των πολιτισμών αποτυπώνεται στο δομημένο περιβάλλον όχι μόνο με την ανθρώπινη δεξιοτεχνία (κτίρια, μνημεία), αλλά και με την ίδια την οργάνωση του χώρου. Νόμοι, κανόνες και διατάξεις δρουν στο δομημένο περιβάλλον αλλάζοντάς το, επανασυνθέτοντάς το, ή και καταστρέφοντάς το στη διάρκεια της ιστορικής εξέλιξης. Μ’ αυτό τον τρόπο ο αστικός σχηματισμός ενσωματώνει τις διαδοχικές φάσεις ελέγχου της παραγωγής και της οργάνωσης του χώρου. Σύμφωνα με τη βασική ανάλυση του Lefebvre για τη σχέση αναπαραστάσεων και χωρικής πρακτικής, ο αστικός σχηματισμός μπορεί να γίνει κατανοητός ως ένα από τα στοιχεία που συνιστούν τη συλλογική αναπαράσταση της ταυτότητας, του φύλου, της κοινωνικής τάξης και του έθνους. Στο χώρο (στην περίπτωσή μας στους μειονοτικούς οικισμούς) αντανακλώνται οι κοινωνικές και οικονομικές διεργασίες, ενώ ο σχεδιασμός του χώρου, ακόμη και στις πλέον ατελείς μορφές του, έχει σαφή ιδεολογικό και πολιτικό ρόλο (Lefebvre 2000)6. Από άποψη μεθοδολογίας, η εργασία αυτή βασίζεται σε: αποτελέσματα επιτόπιας έρευνας στο νομό Ξάνθης (Frangopoulos 1996) για την ανθρωπολογική κατανόηση των γηγενών τοπικών ομάδων· συλλογή του υλικού για την πολεοδομική και αρχιτεκτονική μορφή των οικισμών (συνεντεύξεις, φωτογραφικό υλικό, αυτοψίες, σχέδια, χάρτες, νομοθεσία) που πραγματοποιήθηκε κατά τους μήνες Σεπτέμβριο 2002 έως Ιούνιο 2003· συμπληρωματικές παρατηρήσεις και επικαιροποίηση του συλλεχθέντος υλικού που έγιναν μέχρι το τέλος του 2011, με την ευκαιρία εκπόνησης αναπτυξιακών και πολεοδομικών μελετών στους οικισμούς του μειονοτικού δήμου Μύκης στο νομό Ξάνθης· σε βιβλιογραφική τεκμηρίωση από τη σχετική με το θέμα ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Οι αποκλίσεις από τη συνηθισμένη προσέγγιση (μουσουλμανική μειονότητα-χριστια-

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 119

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

νική πλειονότητα) αναδεικνύονται στην πορεία μέσα από τη δυναμική της ανάλυσης που ακολουθεί, καθώς νέες πραγματικότητες (χωρικές και άλλες) τείνουν να επιδρούν και να τονίζουν τη διαλεκτική τοπικού και υπερτοπικού.

2. Εθνοπολιτισμική ετερότητα της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης Η μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης αποτελεί τη μόνη μειονότητα εντός ελληνικής επικράτειας την οποία αναγνωρίζει επίσημα το Ελληνικό κράτος. Η αναγνώριση έγινε σύμφωνα με τη Σύμβαση που αφορούσε την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και υπεγράφη τον Ιανουάριο του 1923 στη Λωζάννη, και η οποία αναφερόταν στα δικαιώματα των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων στην Τουρκία και στα αντίστοιχα της μουσουλμανικής μειονότητας στην Ελλάδα. Σήμερα, η συνεχιζόμενη επίσημη υιοθέτηση ορισμού μιας μειονότητας σε ένα κράτος-μέλος της Ε.Ε. μόνο από το θρήσκευμά της παρουσιάζει προφανείς αποκλίσεις από τις ισχύουσες αρχές του ΟΗΕ και της ΕΕ (Capotorti 1999: 43)7, και προσθέτει στην πολυπλοκότητα του ζητήματος. Η μουσουλμανική μειονότητα προέρχεται ιστορικά από τρεις διαφορετικές εθνοτικές και γλωσσικές ομάδες: τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους τουρκικής καταγωγής (μειονοτικούς Τούρκους), τους Πομάκους και τους Τσιγγάνους.

O πληθυσμός της στην απογραφή του 1951 (Ανδρεάδης 1956) ανερχόταν σε 94.207 κατοίκους, από τους οποίους 67.099 μειονοτικοί Τούρκοι, 26.592 Πομάκοι και 15.116 Τσιγγάνοι. Στην απογραφή του 1971 (Kettani 1980), σ’ ένα σύνολο 90.000 μουσουλμάνων (το 27,2% του συνολικού πληθυσμού της Θράκης που ανερχόταν σε 329.582) καταγράφηκαν 70.000 μειονοτικοί Τούρκοι και 20.000 Πομάκοι. O αριθμός των Τσιγγάνων είχε περιληφθεί προφανώς σε αυτόν των μειονοτικών Τούρκων. Για τον σημερινό αριθμό της μουσουλμανικής μειονότητας δεν υπάρχουν επίσημα απογραφικά στοιχεία. Ο αριθμός τους υπολογίζεται ανεπίσημα σε 107.000 κατοίκους περίπου, με την εξής κατανομή: 57.000 μειονοτικοί Τούρκοι, 32.000 Πομάκοι, 18.000 Τσιγγάνοι (Σιούτη 2006). Με την προσέγγιση αυτή για το σύνολο της μειονότητας συμφωνεί περίπου και ο παρακάτω πίνακας. Έτος Σύνολο 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991

89 974 98 575 89 891 89 591 82 917 88 777 90 965

7 «Πληθυσμιακή ομάδα αριθμητικά μικρότερη από το υπόλοιπο του πληθυσμού μιας χώρας, μη προνομιούχα κοινωνικά, της οποίας τα μέλη –όντας πολίτες αυτής της χώρας– έχουν εθνικά, θρησκευτικά ή γλωσσικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από αυτά του υπόλοιπου πληθυσμού, και διακατέχονται, έστω και έμμεσα, από μια αίσθηση αλληλεγγύης, με κοινό σκοπό την προστασία/διαφύλαξη της κουλτούρας, των παραδόσεων, της θρησκείας και/ή της γλώσσας τους» (Capotorti 1999).

Ξάνθη Ροδόπη Έβρος Σύνολο Μουσουλμάνοι Σύνολο Μουσουλμάνοι Σύνολο Μουσουλμάνοι Σύνολο Μουσουλμάνοι 201.404 (93.273) (39.229) 89.488 (50.432) 124.417 (12510) 303.879 (102.171) 106.575 150.790 355 940 (112 535) (42 245) 105 723 (49 660) 137 654 (6934) 333 268 (98 839) 109 201 153 930 352 722 (105 000) 107 677 135 968 326 562 (42 000) 107 957 (62 000) 145 531 (10000) 342 265 (114 000) (39 115) 103 391 (56 865) 140 312 (7900) 334 668 (103 880)

Πίνακας Πληθυσμιακή κατανομή της μειονότητας 1920-1991. Πηγή: Αaarbakke 2000: 31

119

007:Layout 1

120

10/3/12

2:00 PM

Page 120

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

Μια άλλη κατανομή –σ’ ένα άρθρο που αναλύει τον «πόλεμο των στατιστικών» που υπηρετούν οι απογραφές των μειονοτήτων– περιγράφει ο Kostopoulos, σε μια ιστορική προοπτική, παραθέτοντας πίνακες με τις διάφορες και διαφορετικές στατιστικές από το 1919 έως και το 1995 (Kostopoulos 2003: 70). Κατά τον ίδιο, ο πληθυσμός της μειονότητας το 1995 υπολογιζόταν σε 120.000 κατοίκους από τους οποίους οι 59.000 ήταν Τούρκοι, 39.000 Πομάκοι και 22.000 Τσιγγάνοι (Kostopoulos 2003: 70). Επίσης μια σχετική ανάλυση για την «ασαφή εικόνα για τον πληθυσμό της μειονότητας» κάνει και η Ασκούνη (2006: 42-46). Η σχετική σταθερότητα αν όχι η αύξηση του συνολικού πληθυσμού της μειονότητας σε αριθμούς (ο δείκτης γονιμότητας της είναι υψηλότερος από τους αντίστοιχους των χριστιανών) εξηγείται από τη μεγάλη μετανάστευση των μουσουλμάνων αφενός προς τα αστικά κέντρα και το εξωτερικό (Γερμανία) για οικονομικούς λόγους και, αφετέρου, προς την Τουρκία για πολιτικούς λόγους (κυρίως σε εποχές έντασης στις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας). Ο αριθμός του μειονοτικού πληθυσμού που έχει μεταναστεύσει εκτός Δυτικής Θράκης υπολογίζεται σε 200.000 (Vavasis 2008: 53). Η διατήρηση αυτής της δημογραφικής ισορροπίας (Κοτζαμάνης 2006) με θετικό ισοζύγιο πληθυσμού στους δυο νομούς με μουσουλμανικό πληθυσμό μάλλον προκύπτει ως συνισταμένη της κοινωνικοδημογραφικής συμπεριφοράς της μειονότητας που, έστω και υπό τις ανωτέρω «πιέσεις», καταφέρνει να διατηρεί τον πληθυσμό της. Πηγές της μειονότητας, τέλος, θεωρούν ότι απέμειναν αρκετά λιγότεροι μουσουλμάνοι μειονοτικοί από ό,τι γενικά υπολογίζεται, μετά από μαζικές μεταναστεύσεις μουσουλμάνων στην Τουρκία κατά το 1967 και το 1974, οπότε υπήρξαν σοβαρές κρίσεις μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (Μουσταφά 2007).

2.1. Μειονοτικοί Τούρκοι κάτοικοι των πεδιάδων και αστικών κέντρων της Θράκης Οι Τούρκοι της Δυτικής Θράκης κατάγονται από ετερογενείς μουσουλμανικές ομάδες που εγκαταστάθηκαν στη Θράκη την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Popovic 1986: 107-108). Είναι κυρίως εγκατεστημένοι στις πεδινές περιοχές των νομών Ξάνθης και Ροδόπης και στις πόλεις Ξάνθης και Κομοτηνής. Τα ανθρωπομορφικά τους γνωρίσματα χαρακτηρίζονται από αξιοσημείωτη ποικιλία, δεδομένου ότι είναι απόγονοι διαφόρων εθνοφυλετικών ομάδων: εποίκων Γιουρούκων, εξισλαμισθέντων Ελλήνων, αιρετικών μουσουλμάνων μη τουρκικής καταγωγής που εκτοπίστηκαν από τους σουλτάνους στη Θράκη, Κούρδων, Οθωμανών, βορειοαφρικανών, κ.ά. (Λιάπη 1995α, Fabbe 2007, Ozalay 2006, Vavasis 2007). Η γλώσσα που χρησιμοποιείται από τους μειονοτικούς Τούρκους είναι η τουρκική, ενώ θρησκευτικά είναι σουνίτες μουσουλμάνοι. Στην αγροτική ζώνη των νομών Ξάνθης και Ροδόπης υπάρχουν χωριά με αποκλειστικά τουρκικό πληθυσμό και άλλα μεικτά (μουσουλμάνοι και χριστιανοί). Η πλειονότητα των μειονοτικών Τούρκων της υπαίθρου είναι γεωργοί, ενώ εκείνοι της πόλης είναι κυρίως μικρέμποροι και εργάτες. Σε σύγκριση με τους χριστιανούς της Θράκης, ακόμη και σήμερα, μετά την εφαρμογή των θετικών διακρίσεων προς όφελός τους από το 1996, είναι λίγοι οι μουσουλμάνοι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (γιατροί κ.λπ., κυρίως απόφοιτοι τουρκικών πανεπιστημίων) ενώ ακόμη λιγότεροι εργάζονται στον δημόσιο τομέα (κυρίως στη μειονοτική εκπαίδευση). Οι μει-

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 121

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

ονοτικοί Τούρκοι, παραδοσιακά αποτελούσαν την πλειοψηφία του αστικού πληθυσμού της μειονότητας και επίσης του πιο μορφωμένου τμήματός της. Το τελευταίο αποτέλεσε σημαντική αιτία διαμόρφωσης ηγεμονικού ρόλου αυτού του τμήματος της μειονότητας απέναντι στα άλλα δύο (Πομάκους, Τσιγγάνους) (Tsibiridou 2005).

2.2. Πομάκοι κάτοικοι της ορεινής ζώνης και των αστικών κέντρων της Θράκης Οι Πομάκοι ήταν παραδοσιακά και σχεδόν αποκλειστικά εγκατεστημένοι στην οροσειρά της Ροδόπης και βρίσκονται ένθεν κακείθεν των ελληνοβουλγαρικών συνόρων. Υπολογίζεται ότι στη Βουλγαρία ζουν 150.000-200.000, ενώ στην Ελλάδα περίπου 30.000-35.000, από τους οποίους περίπου 23.000 στο νομό Ξάνθης και 10.000 στο νομό Ροδόπης (Ιμάμ και Τσακιρίδη 2003 :67). Η γλώσσα των Πομάκων είναι ένα νοτιοσλαβικό ιδίωμα με άνω του 30% των λέξεων βουλγαρικής προέλευσης, με 15%-20% τουρκικές και με 10%-15% ελληνικές προσμίξεις. Στους οικισμούς του νομού Ξάνθης χρησιμοποιείται αρκετά η πομάκικη διάλεκτος, σε αντίθεση με τους Πομάκους του νομού Ροδόπης που την εγκαταλείπουν προς όφελος της τουρκικής γλώσσας. Γραπτά κείμενα της γλώσσας των Πομάκων δεν έχουν βρεθεί μέχρι τώρα. Η καταγωγή των Πομάκων, μη έχοντας ακόμη προσδιοριστεί με αναμφισβήτητα επιστημονικά δεδομένα, έχει γίνει κατά περιόδους αντικείμενο ετεροπροσδιορισμού και θέμα αντιπαραθέσεων των κρατών της περιοχής (Βουλγαρία, Τουρκία, Ελλάδα), ανάλογα με τις διαμορφωμένες σχέσεις, τις διεκδικήσεις και τις εθνικές πολιτικές στην περιοχή αυτή. Έτσι, οι Βούλγαροι την διεκδικούν λόγω γλώσσας, οι Τούρκοι λόγω θρησκείας, και οι Έλληνες λόγω γεωγραφίας και προϊστορίας στην περιοχή. Σήμερα υπάρχει το τμήμα των Πομάκων που ταυτίζεται με τους μειονοτικούς Τούρκους, ενώ ένα μικρότερο τμήμα επανακαθορίζει την εθνοτική του ταυτότητα ως Πομάκοι. Στους τελευταίους έδαφος κερδίζει και ο αυτοχαρακτηρισμός τους ως Αλεβίτες, που θεωρούνται σεβαστή για τους αγώνες της θρησκευτική αίρεση εξαπλωμένη σε όλη την Τουρκία (Tsibiridou 2005, Ozalay 2006: 11).

2.3. Τσιγγάνοι (Ρομά) κάτοικοι περιαστικών οικισμών των πόλεων της Θράκης Οι Τσιγγάνοι της Θράκης είναι εγκατεστημένοι κυρίως σε χωριά και σε περιαστικές περιοχές των τριών μεγάλων πόλεων της Θράκης και αποτελούν το μικρότερο πληθυσμιακά ποσοστό της μειονότητας. Σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς (Ζεγκίνης 1994: 15-16), η παρουσία τους καταγράφεται από το 1050 στην Κωνσταντινούπολη. Θεωρείται ότι έφθασαν στη Θράκη από την Αρμενία και την Μικρά Ασία και στην πλειοψηφία τους ήταν χριστιανοί. Ο πληθυσμός τους μειώθηκε δραστικά κατά τον 15ο αιώνα, όταν πολλοί χριστιανοί Αθίγγανοι αναγκάστηκαν ή θέλησαν να μετεγκατασταθούν δυτικότερα σε άλλες περιοχές, αφότου η Θράκη κατελήφθη από τους Τούρκους. Από αυτούς που παρέμειναν στην περιοχή πολλοί εξισλαμίστηκαν. Κατά τη Συνθήκη της Λωζάνης, οι εξισλαμισμένοι Αθίγγανοι θεωρήθηκαν ότι αποτελούν μέρος της μειονότητας και έτσι η μετακίνηση τους από τους νομούς Ροδόπης και Ξάνθης θεωρήθηκε προαιρετική. Οι εξι-

Εικόνα 3: Η αποτύπωση των μαχαλάδων στην Οργάνη. Πηγή: Τεντοκάλη 1989

121

007:Layout 1

122

10/3/12

2:00 PM

Page 122

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

σλαμισμένοι Αθίγγανοι της Δυτικής Θράκης αποτελούν το 15% έως 18% των Αθίγγανων της Ελλάδας (Γεωργούλα και Γρυλλάκη 2000, Λιάπη 1995α). Για την εθνολογική προέλευση των Τσιγγάνων της Θράκης, ο Σεφερτζής (1985) αναφέρει ότι κατάγονται από εξισλαμισθέντες αιρετικούς χριστιανούς της Mικράς Ασίας από τη βυζαντινή εποχή που ενώθηκαν με τους Τσιγγάνους των Ινδιών. Διαιρούνται από μόνοι τους σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με την κοινωνικοεπαγγελματική ομάδα της οικογένειάς τους, τις διαφορετικές τους ρίζες ή τη θρησκεία τους. Διαφέρουν σε πολλά σημεία από τους υπόλοιπους Τσιγγάνους της Ελλάδας, που είναι στην πλειονότητα τους χριστιανοί, και έχουν πυραμιδοειδείς ιεραρχικές δομές, ενώ δεν μοιάζουν ιδιαίτερα αφοσιωμένοι ούτε στην μουσουλμανική θρησκεία ούτε στην χριστιανική. Τα έθιμα τους διαφέρουν από αυτά των άλλων εθνοτήτων της Θράκης και διαπιστώνονται περιπτώσεις πολυγαμίας. Οι Τσιγγάνοι, όπως αναφέραμε, κατοικούν σε ξεχωριστές γειτονιές των τριών πρωτευουσών των νομών, δηλαδή της Ξάνθης, Κομοτηνής και της Αλεξανδρούπολης (Ζεγκίνης 1994). Στην Ξάνθη κατοικούν κυρίως στους οικισμούς Πετρελαιοαποθηκών και Δροσερού, όπου λιγότεροι από 2.000 θεωρείται ότι έχουν εκεί μόνιμη κατοικία ενώ οι υπόλοιποι μετακινούνται (νομάδες). Στο νομό Ροδόπης ζουν στους οικισμούς Ηφαίστου και Αλάν Κουγιού (γνωστού και ως Τενεκέ Μαχαλά) κοντά στην Κομοτηνή. Στο νομό Έβρου κατοικούν στην Αλεξανδρούπολη, στην περιοχή Άβαντα, και στο Διδυμότειχο. Οι Τσιγγάνοι της Θράκης αποτελούν περιστασιακό εργατικό δυναμικό ή ομάδες γυρολόγων που διασχίζουν τη Θράκη από τη μία άκρη στην άλλη. Η πλέον χρησιμοποιούμενη γλώσσα στις τοπικές κοινωνίες των Τσιγγάνων της Θράκης είναι η τουρκική, ενώ η πανάρχαια ινδοευρωπαϊκής προέλευσης γλώσσα τους (Ρωμανές) υποχωρεί ραγδαία. Η τελευταία είναι μια διάλεκτος που περιλαμβάνει κράμα ελληνικών, τουρκικών και ρουμανικών λέξεων (και σε μικρότερο βαθμό αρμενικών και περσικών) και, δεδομένου ότι είναι προφορική, είναι δύσκολο να διατηρηθεί. Η τουρκική ομιλείται κυρίως από τους Τσιγγάνους του νομού Ροδόπης, όπου η επιρροή των μειονοτικών Τούρκων σ’ αυτούς είναι μεγάλη, ενώ στους άλλους δύο νομούς μιλούν και τη δική τους διάλεκτο.

3. Κοινωνικές και οικονομικές δομές της μουσουλμανικής μειονότητας 3.1. Εκτεταμένη οικογένεια, ενδογαμία και τάσεις μετασχηματισμού

8 Τύπος γενεαλογίας, μεταβίβασης αγαθών και ευρύτερα κοινωνικής οργάνωσης, θεμελιωμένος στην ανδρική πλευρά.

9 Τύπος κατοικίας του ζευγαριού μετά το γάμο που καθορίζεται από την πατρική κατοικία του συζύγου.

10 Δηλαδή η επιλογή του ζευγαριού να κατοικήσει μακριά από την κατοικία των γονέων και κυρίως σε αστικά κέντρα.

Το κυρίαρχο οικογενειακό μοντέλο στους κόλπους της μουσουλμανικής οικογένειας της Δυτικής Θράκης και ιδιαίτερα στην ύπαιθρο είναι αυτό της εκτεταμένης πατριαρχικής οικογένειας. Σε γενικές γραμμές και στις τρεις εθνοτικές ομάδες το σύστημα συγγένειας και διαδοχής είναι πατροπλευρικό8 και η εγκατάσταση ανδρο-πατροτοπική.9 Υπάρχει ένας μεγάλος βαθμός εθνοτικής ενδογαμίας, με τάση υποχώρησης τα τελευταία χρόνια λόγω της αστικοποίησης των μουσουλμάνων και του νέου κριτηρίου της νεοτοπικότητας,10 το οποίο προκύπτει ως στρατηγική επιγαμίας και εγκατάστασης σε αστικό κέντρο. Οι διαπιστώσεις αυτές αφορούν κυρίως την έρευνά μας στους Πομάκους (Frangopoulos 1996) αλλά ισχύουν και για τους τουρκόφωνους, ενώ οι Τσιγγάνοι δεν έχουν παρόμοια φαινόμενα νε-

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 123

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

οτοπικότητας και είναι από παλαιότερα ένας «αστικοποιημένος» πληθυσμός σε αμιγή διακριτά προάστια. Τα τελευταία χρόνια, το φαινόμενο μετακίνησης των νέων μακριά από τους παραδοσιακούς τόπους διαμονής της μειονότητας έχει επηρεάσει το μοντέλο της εκτεταμένης πατριαρχικής οικογένειας που τείνει να υποχωρεί σταδιακά. Παρά το γεγονός ότι η εκτεταμένη πατριαρχική οικογένεια δίνει τη θέση στην πυρηνική οικογένεια, οι ενδοοικογενειακές σχέσεις διαφοροποιούνται με πολύ πιο αργούς ρυθμούς, αφού οι άντρες συνεχίζουν να εργάζονται έξω ενώ οι γυναίκες να αναλαμβάνουν κυρίως την φροντίδα των παιδιών. Το μοντέλο αυτό είναι κοινό και για τις τρείς εθνοτικές ομάδες. Πρέπει όμως να τονιστεί ότι, ενώ η ένταση της εφαρμογής του είναι παρόμοια για τους μειονοτικούς Τούρκους και τους Πομάκους, διαφοροποιείται αισθητά στην ομάδα των Τσιγγάνων. Εκεί οι ενδοοικογενειακές σχέσεις χαρακτηρίζονται από συγκριτικά μεγαλύτερους βαθμούς ελευθερίας, κυρίως λόγω της εγγύτητας των τόπων διαμονής τους σε αστικά κέντρα και μιας προϋπάρχουσας κουλτούρας καθεστώτος εργασίας που δεν χαρακτηρίζεται από αγροτική ιδιοκτησία. Η τάση για εποχιακή απασχόληση όλης της οικογένειας με μετακινήσεις σε διαφορετικά μέρη, η ενασχόληση όλων των μελών και σε τομείς διαφορετικούς από τον πρωτογενή (εμπόριο, υπηρεσίες) και η συνεπαγόμενη μεγαλύτερη επαφή τους με πολλές κοινωνικές ομάδες δημιουργεί μεγαλύτερη ευελιξία στους θεσμούς της οικογένειας και περιορίζει την παραδοσιακή της εσωστρέφεια.

4.2. Οικονομική διάρθρωση της Θράκης και μειονότητα Ο πληθυσμός της Θράκης αντιστοιχεί στο 3,42% του πληθυσμού της Ελλάδας (ΕΛ.ΣΤΑΤ, Απογραφή 2011). Από αυτούς, η μουσουλμανική μειονότητα υπολογίζεται σε 32% περίπου (δεν υπάρχει ακριβής καταγραφή). Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στη Θράκη για το 2006 φθάνει το 58,5% του ευρωπαϊκού μέσου όρου (των 27), με αντίστοιχα ποσοστά στο νομό Έβρου 66,3%, στο νομό Ξάνθης 60,8% και στο νομό Ροδόπης 48,6%. Η τομεακή σύνθεση της παραγωγής, συγκρινόμενη με την εθνική, παρουσιάζει μεγαλύτερη συγκέντρωση στον πρωτογενή και στον δευτερογενή τομέα και μικρότερη στον τριτογενή. O νομός Ροδόπης παρουσίαζε έντονη συμμετοχή του πρωτογενούς τομέα στην Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ) με 11,3%, ποσοστό σχεδόν τριπλάσιο του εθνικού (4,3%), ενώ στο σύνολο της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης το ποσοστό αυτό έφτανε το 9,3%. Αντίστοιχα, ο Νομός Ξάνθης παρουσίαζε αυξημένη συμμετοχή του δευτερογενούς τομέα στην ΑΠΑ, με ποσοστό 37% (με αντίστοιχο περιφερειακό ποσοστό 26,3%) (Παρατηρητήριο Εγνατίας Οδού 2006). Το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι λίγο πάνω από το μισό του εθνικού μέσου όρου, κυρίως λόγω του μικρού εισοδήματος των κατοίκων της μειονότητας. Οι ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν στις μουσουλμανικές περιοχές της Θράκης έχουν σαν αποτέλεσμα την οικονομική υποβάθμιση της περιοχής. Η οικονομία των Πομάκων, οι οποίοι βρίσκονται ως επί το πλείστον στις βόρειες ορεινές περιοχές του νομού Ξάνθης, μπορεί να χαρακτηριστεί ως οικονομία αυτοκατανάλωσης μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ στη συνέχεια άρχισαν και σταδιακά εντάθηκαν οι διαδικασίες ενσωμάτωσης στην καπιταλιστική αγορά. Οι Πο-

123

007:Layout 1

124

10/3/12

2:00 PM

Page 124

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

μάκοι ασχολούνται με την καλλιέργεια καπνού και παρουσιάζουν το μικρότερο οικονομικό εισόδημα. Το ελλιπές οδικό δίκτυο, αποτέλεσμα της έλλειψης επενδύσεων στην περιοχή, αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στην οικονομική στασιμότητα ή και υπανάπτυξη. Επιπλέον, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990, η ζώνη κατοίκησής τους αποτελούσε στρατιωτική ζώνη επιτήρησης. Σύμφωνα με τον Labrianidis (2001), η επιτηρούμενη ζώνη, προϊόν του ψυχροπολεμικού κλίματος και του «από Βορρά κινδύνου», δηλαδή της επέκτασης της σοβιετικής επιρροής μέσω της κομμουνιστικής Βουλγαρίας, προκάλεσε τη σταδιακή απομόνωση των Πομάκων της διασυνοριακής περιοχής τόσο στο νόμο Ξάνθης όσο και στο νομό Ροδόπης. Οι μειονοτικοί Τούρκοι παρουσιάζουν καλύτερη οικονομική εικόνα διότι ζούνε στα πεδινά, σε χωριά που συνορεύουν με τους χριστιανικούς οικισμούς και τα μεγάλα αστικά κέντρα, και έχουν ευκολότερη πρόσβαση στις περιοχές όπου μπορεί να αναπτυχθεί το εμπόριο. Το καταναλωτικό κοινό τους είναι, πάντως, κυρίως μουσουλμάνοι. Γενικά, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 ήταν περιορισμένες οι περιπτώσεις άσκησης κάποιου άλλου επαγγέλματος από τις παραπάνω δύο μειονοτικές ομάδες εκτός του πρωτογενή και δευτερογενή τομέα, τόσο λόγω προβληματικού μορφωτικού επιπέδου όσο και εξαιτίας των πολλών δυσκολιών που επέβαλε η περιοριστική μειονοτική πολιτική του ελληνικού κράτους. Τέλος, άτομα από τη μειονότητα που είχαν κεφάλαιο προς επένδυση το επένδυαν σε αγορά γης και κατοικιών στην Τουρκία (κυρίως Προύσα και Κωνσταντινούπολη). Οι αλλαγές της κρατικής πολιτικής (η πολιτική της ισονομίας και ισοπολιτείας μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών που εγκαινιάστηκε το 1991, η άρση της ζώνης επιτήρησης στην περιοχή των Πομάκων της Ξάνθης το 1996, η θετική διάκριση υπέρ των μουσουλμάνων για την εισαγωγή τους σε ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα το 1997 και το φιλόδοξο πρόγραμμα για την πρωτοβάθμια τουρκική εκπαίδευση από το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1997-2000) προς τη μουσουλμανική μειονότητα είχαν ως αποτέλεσμα τη διεύρυνση της ενασχόλησης και στους τομείς των υπηρεσιών. Έτσι οι νέοι μουσουλμάνοι, όντας σε σύγκλιση με τις νέες συνθήκες της οικονομίας της αγοράς, υιοθετούν καινούργιους τρόπους ζωής, όπου η αναφορά στην εθνοτική και εθνική ταυτότητα περνά σε δεύτερη μοίρα (Frangopoulos 1996). Συνεπώς, οι ομάδες των Πομάκων και μειονοτικών Τούρκων έχουν ομογενοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό, κυρίως στη Ροδόπη (όπου οι δεύτεροι είναι πλειοψηφία) και στα αστικά κέντρα και των δύο νομών, αλλά και εκτός αυτών, όπου τελευταία υπάρχει ισχυρό ρεύμα μετεγκατάστασής τους από τις αγροτικές περιοχές. Κατά την ομογενοποίηση αυτή, η ταυτότητα των τουρκόφωνων κυριάρχησε, πιθανόν διότι από την πλευρά των Πομάκων, κατά την αμερικανίδα ανθρωπολόγο και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Τέξας Mary Neuburger, ποτέ δεν υπήρξε μια σημαντική κίνηση ή τάση για να εκφράσουν ή να επιδιώξουν δικαιώματα που βασίζονται πάνω στην «πομακικότητά» τους (Κόκκας 2005). Διαφορετικές από τις άλλες δύο ομάδες ήταν και είναι οι εργασιακές παραδόσεις και συνήθειες των Τσιγγάνων. Η κινητικότητά τους είναι μεγαλύτερη, οι κύριες ενασχολήσεις τους είναι το πλανόδιο εμπόριο ή η εποχιακή εργασία στον πρωτογενή κυρίως τομέα. Λίγοι είναι και αυτοί που προχωρούν πάνω από το επίπεδο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Διαχρονικά, τα εμπόδια για οποιαδήποτε αναβάθμιση των δομών της οικονομικής τους βάσης έχουν αποδειχθεί σχεδόν

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 125

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

αξεπέραστα, ενώ οι διαφαινόμενες εξελίξεις στην παραγωγική δομή και στην πολιτισμική αναπαραγωγή των μειονοτικών ομάδων των Πομάκων και των Τουρκογενών δεν εμφανίζονται στην ομάδα των Τσιγγάνων.

5. Πολεοδομική και αρχιτεκτονική οργάνωση των μειονοτικών οικισμών 5. 1. Πομάκικοι μειονοτικοί οικισμοί: Οικιστικά χαρακτηριστικά και πολεοδομική νομοθεσία Πολεοδομικός ιστός Οι οικισμοί των Πομάκων βρίσκονται στο βόρειο και ουσιαστικά ορεινό και ημιορεινό τμήμα της περιοχής της Δυτικής Θράκης. Η ορεινή ζώνη κατοίκησης τους εκτείνεται από ανατολικά (Ν. Ροδόπης) προς τα δυτικά (Ν. Ξάνθης) κατά μήκος της οροσειράς της Ροδόπης, που αποτελεί ταυτόχρονα το σύνορο μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας. Τα χωριά αυτά είναι ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας οικιστικά σύνολα, και τα χαρακτηριστικά τους αλλάζουν από τόπο σε τόπο ανάλογα με τις επαγγελματικές ασχολίες των κατοίκων. Έτσι λοιπόν στα βορειοανατολικά της Ροδόπης συναντούμε πομάκικους οικισμούς που χαρακτηρίζονται από μικρά πέτρινα σπίτια με σκεπόπλακες, σε αραιή δόμηση, με ατελή και χαλαρό πολεοδομικό ιστό, που θυμίζει περισσότερο ποιμενικές συνοικήσεις παρά οργανωμένο σύνολο (βλ. Εικόνα 1). Εδώ διαπιστώνεται το φαινόμενο των διάσπαρτων οικισμών, με ομάδες σπιτιών που απέχουν μεταξύ τους από 500 μέχρι 3.000 μέτρα, όπως και των δορυφορικών ομάδων κατοικιών, γύρω από συμπαγείς κεντρικούς οικισμούς. Οι κάτοικοι, που ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία, προτιμούν έτσι να βρίσκονται κοντά στα μαντριά τους, «ελέγχοντας» ταυτόχρονα ευρύτερες περιοχές για βοσκή (Κατσιμίγας 1984, Κίζης 1990). Λίγο δυτικότερα όμως, στα χωριά της περιοχής Οργάνης του νομού Ροδόπης, δεν παρατηρείται τόσο έντονα το φαινόμενο της διάσπαρτης δόμησης. Αυτό οφείλεται στο γεγονός της ανάπτυξης της γεωργίας, κυρίως με την καλλιέργεια καπνού και τη μείωση της κτηνοτροφίας. Παρόλα αυτά και εδώ παρατηρείται το φαινόμενο της ομαδοποίησης σπιτιών (μαχαλάδες). Έτσι λοιπόν συναντούμε κάποια σπίτια πολύ κοντά το ένα με το άλλο να οργανώνουν ένα «μαχαλά» (βλ. Εικόνες 2-3), ο οποίος μπορεί να απέχει από τον δίπλα μέχρι και πενήντα μέτρα (Κατσιμίγας 1984, Τεντοκάλη 1989, Κίζης 1990). Γενικά, στους πομάκικους οικισμούς του νομού Ροδόπης σπάνια συναντά κανείς οργανωμένο και σαφή πολεοδομικό ιστό. Αντίθετα τα πομακοχώρια της Ξάνθης εμφανίζουν συνεκτικότερη πολεοδομική συγκρότηση (βλ. Εικόνα 4), με αγροτική παραγωγή (και κυρίως καπνοκαλλιέργεια) περισσότερο ανεπτυγμένη. Τα περισσότερα είναι παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Έχουν κτιστεί στις παρυφές των βουνών και αυτό έχει επηρεάσει τη δομή και το σχήμα των σπιτιών, όπως επίσης και το εσωτερικό δίκτυο των δρόμων των οικισμών (Κίζης 1990). Τα παραδοσιακά σπίτια εμφανίζεται να έχουν δύο με τρεις ορόφους στο μέρος όπου το επίπεδο του δρόμου είναι το χαμηλότερο, και έναν με δύο ορόφους στο υψηλότερο επίπεδο. Το κυριότερο χαρακτηριστικό τους είναι τα πολλά στενά παράθυρα

Εικόνα 1: Νυμφαία Ροδόπης. Οι μαχαλάδες. Πηγή: Κίζης 1990

Εικόνα 2: Μαχαλάδες στις Σάτρες Ξάνθης. Πηγή: Κίζης 1990

Εικόνα 4: Η συνεκτική πολεοδομική συγκρότηση του Εχίνου Ξάνθης. Πηγή: Κίζης 1990

125

007:Layout 1

126

10/3/12

2:00 PM

Page 126

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

και οι πολύ ψηλές καμινάδες. Παράλληλα οι τοπικοί δρόμοι είναι στενοί και σχεδόν πάντα περίπλοκοι. Οι πλευρές αυτών των δρόμων οριοθετούνται ουσιαστικά και από τις δύο μεριές από πέτρινους τοίχους, με μια συνέχεια η οποία διακόπτεται μόνο από τις πόρτες των σπιτιών και των αυλών τους. Τα σπίτια αυτά δεν έχουν μεγάλους κήπους ακριβώς λόγω της μεγάλης πυκνότητας δόμησης. Οι τοπικές πλατείες είναι σπάνιες, αλλά υπάρχει πάντα στο κέντρο του οικισμού ένα τετράγωνο στο οποίο βρίσκεται το τζαμί, το σχολείο όπως επίσης και μερικά καφενεία. Τα παραδοσιακά σπίτια έχουν κατασκευαστεί πολύ καλά διότι οι Πομάκοι εργάτες είχαν και έχουν ακόμη τη φήμη έξοχων κατασκευαστών, πολύ ικανών στο δούλεμα της πέτρας. Επίσης, σχεδόν όλα τα σπίτια είναι καλυμμένα με ξύλινη στέγη (Lalenis 2000). Όσον αφορά τις υποδομές και τους δημόσιους χώρους, οι πομάκικοι οικισμοί, στο σύνολο της Θράκης, πέρα από τις διαφοροποιήσεις στην δομή του πολεοδομικού ιστού που παρουσιάζουν κατά περιοχές, χαρακτηρίζονται από έλλειψη τεχνικών και κοινωνικών υποδομών. Στην πλειοψηφία τους οι οικισμοί αυτοί διαθέτουν στενό και περίπλοκο εσωτερικό οδικό δίκτυο, ενώ η ύδρευση και η αποχέτευση είναι συνήθως προβληματικές. Παράλληλα οι ανοιχτοί κοινόχρηστοι χώροι ή είναι ελάχιστοι ή δεν υπάρχουν καθόλου. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τις αθλητικές αλλά και εκπαιδευτικές υποδομές, που σε πολλές από τις περιοχές αυτές παρουσιάζονται ιδιαίτερα ελλιπείς.

Εικόνα 5: Δρανιά Ροδόπης: Δίχωρο σπίτι. Πηγή: Κίζης 1990

Εικόνα 6: Νοικοκυρόσπιτο στο Εχίνο Ξάνθης. Πηγή: Κίζης 1990

Πολεοδομική νομοθεσία Οι πομάκικοι οικισμοί κατατάσσονται στους οικισμούς προ του 1923. Σχέδια πόλεων δεν έχουν γίνει ποτέ και επεκτάσεις οικισμών δεν επιτράπηκαν. Επίσης, στη Νομαρχία Ξάνθης δεν έχει γίνει οριοθέτηση για κανέναν από αυτούς τους οικισμούς. Αντίθετα, οριοθέτηση πραγματοποιήθηκε στο σύνολο σχεδόν των οικισμών με πληθυσμό κάτω των 2.000 κατοίκων στις γειτονικές Νομαρχίες Ροδόπης και Έβρου από το 1992 μέχρι και σήμερα. Στους μη οριοθετημένους οικισμούς, η δόμηση γίνεται σύμφωνα με το διάταγμα των οικισμών προ του 1923, με όλες τις γνωστές αναχρονιστικές παρενέργειες της διαδικασίας αυτής (Lalenis 2000). Πρέπει τέλος να σημειωθεί ότι, παρά την πανθομολογούμενη εξαιρετική ομορφιά των οικισμών αυτών και της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής τους, κανένας δεν έχει κηρυχθεί παραδοσιακός, και σε κανέναν δεν έχει τεθεί μέτρο προστασίας πολιτιστικής κληρονομιάς. Σήμερα η εκτεταμένη ανοικοδόμηση έχει μεταφέρει ημιαστικά πρότυπα (μικρές πολυκατοικίες, μπαλκόνια, μπετόν) και έχει μετατρέψει σε μεγάλο βαθμό την παραδοσιακή μορφή των οικισμών ιδιαίτερα στα κεφαλοχώρια όπου η στεγαστική πίεση είναι μεγαλύτερη (π.χ. Εχίνος νομού Ξάνθης). Κατοικία Τα πομάκικα σπίτια μπορεί κανείς να τα διαχωρίσει στις απλές κατοικίες (βλ. Εικόνα 5) και στα νοικοκυρόσπιτα (βλ. Εικόνα 6). Τα απλά σπίτια είναι συνήθως διώροφα και ορθογώνια. Ωστόσο, επέκταση του σπιτιού λόγω αύξησης των μελών της οικογένειας συχνά το κάνει να χάνει την ορθογώνια μορφή του. Το ισόγειο χρησιμοποιείται αποκλειστικά για τη στέγαση των ζώων και την αποθήκευση γεωργικών εργαλείων, ζωοτροφών, ή λιπασμάτων, της συγκομιδής του καπνού, ενώ ο όροφος για τη διαμονή της οικογένειας και ορισμένες λειτουργίες της οικοτε-

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 127

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

χνίας και της παραγωγής. Ο όροφος είναι οργανωμένος με την τοπική διζωνική σύνθεση της παραδοσιακής κατοικίας. Έτσι λοιπόν ο χώρος του ορόφου χωρίζεται στο μέσα και έξω σπίτι και αποτελείται από τα δωμάτια και το χαγιάτι αντίστοιχα. Το χαγιάτι είναι ημιυπαίθρια προέκταση του εσωτερικού χώρου και χώρος βασικός για τη ζωή της κατοικίας. Παράλληλα είναι πνεύμονας ηλιασμού και αερισμού (βλ. Εικόνα 7-8). Το στηθαίο του είναι ένα απλό σανίδωμα που εμποδίζει τα βλέμματα από το δρόμο προς το εσωτερικό του και φέρει συχνά καφασωτά που συμπληρώνουν τα διάστυλα. Στις κατοικίες αυτές κύρια οικοδομικά υλικά είναι το ξύλο και η πέτρα, με καθοριστικές στη σύνθεση και τη μορφή τις ξύλινες κατασκευές. Στο ισόγειο και σπάνια στον όροφο χρησιμοποιείται λιθοδομή συνήθως λασπόχτιστη, ενισχυμένη με ξυλόδεσμους, ενώ ο σκελετός, τα πατώματα, οι σκάλες, τα δάπεδα του ορόφου, τα κουφώματα και η στέγη είναι συνήθως από ξύλο. Τα κενά του σκελετού γεμίζονται με πλίνθους, σπασμένα κεραμίδια και άχυρα, και στη συνέχεια επιχρίονται με ασβεστοκονίαμα (τσατμάς). Οι διαχωριστικοί τοίχοι κατασκευάζονται σχεδόν πάντα με μπαγδατί (πηχάκια με σοβά για την επένδυση ξύλινου σκελετού). Ο όροφος, που συχνά προεξέχει με τη μορφή σαχνισιού, στηρίζεται στους πέτρινους τοίχους του ισογείου και σε συμπληρωματικά μεγάλα ξύλινα υποστυλώματα, που φέρουν ξύλινα κεφαλοκόλονα (Κίζης 1990). Πέρα από τα απλά σπίτια όμως, όπως έχει ήδη αναφερθεί, υπάρχουν και τα πομάκικα νοικοκυρόσπιτα που είναι κατοικίες εύπορων οικογενειών καπνομεσιτών και γεωργοκτηνοτρόφων. Είναι πανομοιότυπα με τα συνηθισμένα πομακόσπιτα και έχουν απλώς μεγαλύτερο όγκο, καλύτερη κατασκευή, προσεγμένες λεπτομέρειες και αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία. Το σχήμα τους πολλές φορές διαφέρει από το απλό ορθογώνιο των απλών πομάκικων σπιτιών και αποκτά πτέρυγες σχήματος Γ ή Π, που βλέπουν σε αυλή κλεισμένη από ψηλό μανδρότοιχο. Ο χώρος που βρίσκεται κάτω από το χαγιάτι είναι ανοικτός και παράλληλα ενιαίος με την αυλή. Το χαγιάτι των νοικοκυρόσπιτων, που συνήθως καλύπτει όλη τη νότια όψη, είναι κλεισμένο από πολλά συνεχόμενα παράθυρα. Συχνά παρατηρείται και το φαινόμενο να προεξέχει υπερυψωμένο κεντρικό σαχνισί που χρησιμοποιείται ως καλοκαιρινό καθιστικό (κιόσκι). Στα παράθυρα υπάρχουν σκούρα ή καφασωτά. Τα δοκάρια που στηρίζουν τον τοίχο και χαρακτηρίζονται ως πρέκια είναι συχνά τονισμένα με εξέχοντα κυμάτια, ενώ οι γωνιές των τοίχων τονίζονται από ξύλινες παραστάδες, με την επεξεργασία τους να είναι εμφανώς επηρεασμένη από την αρχιτεκτονική των παραδοσιακών αστικών αρχοντικών της Θράκης (Κίζης 1990). Στους μεγαλύτερους και πιο δυναμικούς πομάκικους οικισμούς (Σμίνθη, Εχίνος κ.ά.) παρατηρείται τα τελευταία χρόνια αύξηση της δόμησης και παραγωγή νέων οικοδομών. Το αρχιτεκτονικό πρότυπο των κατασκευών αυτών δεν διατηρεί στοιχεία της παραδοσιακής πομάκικης κατοικίας, αλλά είναι πανομοιότυπο με τις συνηθισμένες κατασκευές στα περισσότερα χωριά της ελληνικής υπαίθρου, και μάλιστα εκεί όπου δεν υπάρχουν αρχιτεκτονικοί περιορισμοί και οι πολεοδομικοί έλεγχοι είναι χαλαροί (βλ. Εικόνες 9-10).

Εικόνα 7: Δρανιά Ροδόπης. Στο χαγιάτι καφασωτό, όπου από κάτω σταθμεύει ο αραμπάς. Πηγή: Κίζης 1990

Εικόνα 8: Οικογένεια Πομάκων μέσα στο χαγιάτι. Πηγή: Κίζης 1990

Εικόνα 9: Καταστροφή του παραδοσιακού περιβάλλοντος των μειονοτικών οικισμών. Οικισμός Σμίνθης, 2002. Πηγή: Lalenis 2003

Εικόνα 10: Κατασκευή νεοελληνικού προτύπου στον οικισμό Μύκης, 2002. Πηγή: Lalenis 2003

127

007:Layout 1

128

10/3/12

2:00 PM

Page 128

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

5.2. Μειονοτικοί οικισμοί μειονοτικών Τούρκων: Οικιστικά χαρακτηριστικά και πολεοδομική νομοθεσία

Εικόνα 11: Είναι ευδιάκριτη η διάσπαρτη δόμηση και οι πολλοί ανοιχτοί χώροι που υπάρχουν στο χωριό Μίσχο. Πηγή: προσωπικό αρχείο

Εικόνα 12: Μονώροφη κατοικία σε σοκάκι του χωριού Μίσχου. Χαρακτηριστικός είναι ο ψηλός μανδρότοιχος που εμποδίζει τον πεζό να δει εσωτερικά την αυλή και το σπίτι του ιδιοκτήτη. Ευδιάκριτη είναι η σκεπαστή δίφυλλη μεγάλη αυλόπορτα που επιτρέπει την είσοδο τροχοφόρων. Πηγή: προσωπικό αρχείο

Εικόνα 13: Χριστιανική κατοικία στο μικτό χωριό Μίσχο, όπου διακρίνεται ο εξωτερικός προσανατολισμός και η έλλειψη περιμετρικού μανδρότοιχου. Πηγή: προσωπικό αρχείο

Πολεοδομικός ιστός Οι οικισμοί των μειονοτικών Τούρκων βρίσκονται κυρίως στη νότια και πεδινή περιοχή της Δυτικής Θράκης. Κύρια ασχολία των κατοίκων είναι κυρίως η γεωργία και λιγότερο η κτηνοτροφία. Σ’ αυτούς τους οικισμούς το εσωτερικό οδικό δίκτυο είναι ευρύ και εκτεταμένο και υπάρχουν ανοιχτές εκτάσεις που μπορούν να διαμορφωθούν σε κοινόχρηστους χώρους. Παράλληλα, τα περισσότερα σπίτια είναι συνήθως ισόγεια και σπανιότερα διώροφα. Κύριο δομικό υλικό είναι οι ωμόπλινθοι παλαιότερα και οι οπτόπλινθοι σήμερα (Κατσιμίγας 1984, Κίζης 1990). Η στέγη είναι φτιαγμένη κυρίως από κεραμίδια με ενδιαφέρουσες ποικιλόμορφες καπνοδόχους. Επίσης, σ’ αυτά τα χωριά δεν συναντά κανείς μεγάλες πυκνότητες πολεοδομικού ιστού καθώς τα σπίτια κτίζονται είτε μόνα τους είτε σαν μέρος ομάδας, αρκετά απομακρυσμένα το ένα από το άλλο (Lalenis 2000). Οι τεχνικές και οι κοινωνικές υποδομές, εκτός της «ευρυχωρίας» του οδικού δικτύου, παρουσιάζουν ελλείψεις παρόμοιες με αυτές των πομάκικων οικισμών. Τέλος, οι οικισμοί της τουρκικής μειονότητας διαφέρουν από τους χριστιανικούς των ίδιων περιοχών κατά το ότι στους πρώτους ψηλοί μανδρότοιχοι εμποδίζουν τον πεζό να δει εσωτερικά την αυλή και το σπίτι του ιδιοκτήτη (βλ. Εικόνες 11-12), ενώ στους δεύτερους όλα τα σπίτια είναι ορατά (βλ. Εικόνες 13), με εξωτερικό προσανατολισμό στις πόρτες, τα παράθυρα και τα μπαλκόνια τους. Πολεοδομική νομοθεσία Οι οικισμοί των μειονοτικών Τούρκων χαρακτηρίζονται ως οικισμοί προ του 1923. Σχέδια πόλεων δεν έχουν γίνει και επεκτάσεις οικισμών δεν επιτράπηκαν και σ’ αυτές τις περιοχές. Όπως και στην περίπτωση των πομάκικων οικισμών, στην Νομαρχία Ξάνθης όπου οι οικισμοί των Τούρκων της μειονότητας δεν οριοθετήθηκαν, η δόμηση γίνεται με τις διατάξεις των οικισμών προ του 1923. Αντίθετα, στις Νομαρχίες Ροδόπης και Έβρου οι οριοθετήσεις πραγματοποιήθηκαν στο σύνολο σχεδόν των οικισμών κάτω των 2.000 κατοίκων και η δόμηση γίνεται σύμφωνα με τις διατάξεις του σχετικού προεδρικού διατάγματος. Κατοικία Τα σπίτια των μειονοτικών Τούρκων είναι συνήθως χαμηλά, οικοδομημένα με απλά μέσα και εξοπλισμένα με λιτό εξοπλισμό, μονόχωρα ή με δύο δωμάτια, που σε περιπτώσεις αύξησης των μελών των συνοικούντων αναπτύσσονται με την τυπική διζωνική οργάνωση σειράς δωματίων με μετωπικό χαγιάτι (Κίζης 1990). Μπροστά τους έχουν ευρύχωρη αυλή που περιβάλλεται από φράχτη ψηλό όσο σχεδόν το σπίτι, ο οποίος περιφρουρεί την εσωστρέφεια της οικογένειας, με δίφυλλη μεγάλη αυλόπορτα που επιτρέπει την είσοδο αγροτικών τροχοφόρων με το φορτίο τους στο εσωτερικό της αυλής. Οι πόρτες αυτές έχουν συνήθως στέγη που προστατεύει το ξύλο της πόρτας και τους πυλώνες, κυρίως όταν αυτοί είναι χτισμένοι με ωμούς πλίνθους. Στην αυλή συνηθίζεται να διευθετούνται όλες οι οικιακές εξυπηρετήσεις όπως μαγειρείο, αποχωρητήριο, αποθήκες κ.λπ. Τα τελευταία χρόνια πολλές από αυτές τις οικιακές εξυπηρετήσεις μεταφέρθηκαν στο κυρίως σπίτι. Τα δάπεδα ήταν παλαιότερα χωμάτινα και τα ταβάνια σπάνιζαν. Όλοι

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 129

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

οι τοίχοι, πέτρινοι πλίθινοι ή τσατμάδες, είναι επιχρισμένοι και ασπρισμένοι με ασβέστη, συχνά με ανάμιξη άλλων χρωμάτων (λουλάκι, ώχρα κ.λπ.). Στις νέες κατασκευές, και κυρίως στα μεγαλύτερα χωριά που κατοικούν μειονοτικοί Τούρκοι (με μικτό ή αμιγή πληθυσμό) υπάρχει τάση εγκατάλειψης του παραδοσιακού μοντέλου κατοικίας και αντικατάστασής του με τύπους κατοικίας που συναντώνται γενικά στην ελληνική ύπαιθρο.

5.3. Μειονοτικοί οικισμοί Τσιγγάνων: Οικιστικά χαρακτηριστικά και πολεοδομική νομοθεσία Πολεοδομικός ιστός Οι Τσιγγάνοι της Θράκης κατοικούν κυρίως σε χωριά και σε περιαστικούς οικισμούς, κατοικούμενους είτε αμιγώς είτε σε συνοίκηση με άλλες εθνοτικές ομάδες (π.χ. Γενισέα νομού Ξάνθης). Περιαστικοί οικισμοί αθίγγανων είναι ο Ήφαιστος δίπλα στην Κομοτηνή και το Δροσερό δίπλα στην Ξάνθη. Οι «τσιγγανομαχαλάδες» των χωριών και των πόλεων αποτελούνται από σπίτια συνήθως αυθαίρετα και με μεγάλες διαφοροποιήσεις ως προς την ποιότητα των κατασκευών. Αυτές μπορεί να είναι από καινούργιες (βλ. Εικόνες 14-15), σχετικά πλούσιες και με τάσεις διακοσμητικών υπερβολών, έως τρώγλες και παραπήγματα (βλ. Εικόνες 1617), σε ιδιαίτερα υποβαθμισμένες περιοχές και κάτω από πρωτόγονες συνθήκες. Μόλις τις τελευταίες δεκαετίες η κατάσταση έχει αρχίσει να βελτιώνεται ελαφρά, με τη μέριμνα των δήμων για ηλεκτροδότηση και υδροδότηση. Συμπερασματικά λοιπόν θα μπορούσε να ειπωθεί ότι δεν παρουσιάζεται κάποια συγκεκριμένη μορφή πολεοδομικού ιστού για τους οικισμούς των αθίγγανων δεδομένου ότι υπάρχουν διαφορές στη μορφή τους ανάλογα με την κάθε περιοχή. Ως προς τους τσιγγάνικους οικισμούς, το χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η απουσία πολιτικής από την πλευρά του κράτους, καθώς είτε αφορούν συνοικήσεις εκτός σχεδίου πόλεως σε δημόσια γη είτε παράνομες κατοικίες σε ιδιόκτητα οικόπεδα. Η απουσία πολιτικής σχετίζεται και με την ιδιαιτερότητα της περιθωριακής, εθνοπολιτισμικά και κοινωνικά, ομάδας των τσιγγάνων. Με αδύναμη θρησκευτικότητα (Ισλάμ) και μικρή γαιοκτησία (εποχιακοί εργάτες γης, μικροί έμποροι, η μουσικοί κ.ά.) υστερούν στις διεκδικήσεις. Όταν οι οικισμοί τους βρίσκονται εντός του αστικού της ιστού και υπάρχει σχέδιο πόλης (Αλάν-Κουγιού Κομοτηνής) δομούν χωρίς άδεια μικρές ισόγειες κατοικίες με περιμετρικό τοίχο ακόμη και με ελάχιστη αυλή. Όταν οι οικισμοί τους βρίσκονται εκτός σχεδίου είναι αυθαίρετοι με προβληματικές ή και ανύπαρκτες υποδομές και ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης. Η περιθωριακή τους παρουσία τόσο στα χωριά όπου ζουν με άλλους πληθυσμούς όσο και στους περιαστικούς οικισμούς των πόλεων αντανακλάται στα φυσικά όρια που τους ξεχωρίζουν (π.χ. ποτάμι), είτε στα τεχνητά όρια (σιδηροδρομικές γραμμές, δρόμοι). Πολεοδομική νομοθεσία Για τους οικισμούς των τσιγγάνων δεν μπορεί να γίνει γενική αναφορά σε σχετική πολεοδομική νομοθεσία, καθώς ή είναι οικισμοί που ανήκουν σε ευρύτερα πολεοδομικά συγκροτήματα και ακολουθούν την πολεοδομική νομοθεσία αυτών των πολεοδομικών συγκροτημάτων ή είναι αυθαίρετοι οικισμοί και επομένως δεν ακολουθούν καμία πολεοδομική νομοθεσία. Τελευταία γίνονται προσπάθειες έντα-

Εικόνα 14: Ήφαιστος Ροδόπης. Οικισμός Αθίγγανων δίπλα στην Κομοτηνή. Έντονη πολυχρωμία. Πηγή: προσωπικό αρχείο

Εικόνα 15: Μια από τις οικιακές χρήσεις (πλύσιμο ρούχων) γίνονται ακόμα και στην είσοδο του σπιτιού. Πηγή: προσωπικό αρχείο

Εικόνα 16:. Παραπήγματα κατοικιών στη συνοικία Αλάν Κουγιού στην Κομοτηνή. Πηγή: προσωπικό αρχείο

129

007:Layout 1

130

10/3/12

2:00 PM

Page 130

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

ξης των τσιγγάνικων οικισμών σε πολεοδομημένες περιοχές, με ταυτόχρονη αναβάθμιση του οικιστικού περιβάλλοντός τους, ταυτόχρονα με άλλα προγράμματα –τα περισσότερα με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση– που στοχεύουν στην αποκατάσταση και βελτίωση του κοινωνικού ιστού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο οικισμός Δροσερού στην πόλη της Ξάνθης, που στο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο του Δήμου Ξάνθης έχει κηρυχθεί περιοχή προς ανάπλαση και ζώνη ειδικών ενισχύσεων και κινήτρων.

Εικόνα 17: Κοινόχρηστοι και ιδιωτικοί χώροι που τέμνονται καθώς και δορυφορικές κεραίες για λήψη καναλιών άλλων χωρών. Πηγή: προσωπικό αρχείο

Κατοικία Τα σπίτια των Τσιγγάνων της Θράκης δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική φυσιογνωμία. Είναι κυρίως μονώροφα ή διώροφα, το ένα ακριβώς δίπλα στο άλλο, αρκετά μικρά σε σχέση με τον αριθμό μελών των συνήθως πολύτεκνων οικογενειών των αθίγγανων, και με έντονα χρώματα. Μερικά από αυτά διαθέτουν και αυλή όπου χρησιμοποιείται κυρίως για το άπλωμα των ρούχων, για οικιακές δουλειές άλλα και για μέρος ξεκούρασης τις μη εργάσιμες ώρες της ημέρας. Υπάρχουν, ωστόσο, και τρώγλες και παραπήγματα, με πρωτόγονες συνθήκες κατοίκησης. Παράδειγμα τέτοιο αποτελούν οι κατοικίες τσιγγάνων ανατολικά του κέντρου της Κομοτηνής, και τμήμα από τον οικισμό Δροσερού, ανατολικά της Ξάνθης.

5.4. Σύγκριση πολεοδομικών χαρακτηριστικών και νομοθεσίας των μειονοτικών οικισμών μεταξύ τους και με οικισμούς χριστιανών Πολεοδομική Νομοθεσία Οι μειονοτικοί οικισμοί τόσο των Πομάκων όσο και των Τούρκων χαρακτηρίζονται ως οικισμοί προ του 1923. Δομούνται σύμφωνα με τα Π.Δ. είτε για τους οικισμούς προ του 1923 (νομός Ξάνθης) είτε για τους οριοθετημένους οικισμούς (νομοί Ροδόπης και Έβρου). Το 1991, με απόφαση του Υπουργείου ΠΕΧΩΔΕ δόθηκε η δυνατότητα έκδοσης οικοδομικών αδειών στους προέδρους των κοινοτήτων Αμαξάδων (4 οικισμοί), Οργάνης (11 οικισμοί), Κέχρου (2 οικισμοί) και Φιλυρίας (11 οικισμοί). Πολεοδομικά σχέδια δεν έχουν γίνει και επεκτάσεις οικισμών δεν επιτράπηκαν. Για τους οικισμούς των τσιγγάνων δεν μπορεί να γίνει γενική αναφορά στην πολεοδομική νομοθεσία που τους αφορά, λόγω της σε μεγάλο βαθμό αυθαίρετης ανάπτυξης των οικισμών αυτών, ή της δόμησής τους σύμφωνα με το πολεοδομικό καθεστώς των περιοχών στις οποίες εντάσσονται. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, στον τομέα πολεοδομικού εξοπλισμού, οι οικισμοί της Δυτικής Θράκης –και όχι μόνο οι μειονοτικοί– γενικότερα υστερούν απέναντι στον μέσο όρο των υπόλοιπων οικισμών στην Ελλάδα. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί, πάντως, ότι υπάρχει τάση κάλυψης από τους μειονοτικούς δήμους της υστέρησής τους σε πολεοδομικό εξοπλισμό, ενώ πολλά εξαρτώνται πια από την ικανότητα των κατά τόπους δημοτικών αρχών για την εξεύρεση κονδυλίων, τη συμμετοχή σε αναπτυξιακά προγράμματα και την αξιολόγηση και ιεράρχηση των αναγκών τους. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελούν οι οικισμοί των Τσιγγάνων, που στη Δυτική Θράκη δεν συνιστούν πουθενά αυτόνομο δήμο, αλλά εντάσσονται σε μεγαλύτερους δήμους και αντιμετωπίζονται περισσότερο σαν τμήμα του γενικότερου ζητήματος των τσιγγάνων σε πανευρωπαϊκό επίπεδο (με σχετικά αναπτυ-

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 131

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

ξιακά προγράμματα, αναπλάσεις κ.λπ.), παρά σαν τμήμα του ζητήματος της μειονότητας της Δυτικής Θράκης. Πολεοδομικός ιστός και χαρακτηριστικά Ο πολεοδομικός ιστός των μειονοτικών οικισμών προκύπτει ως αποτέλεσμα των πολιτιστικών παραδόσεων και των κοινωνικών και οικονομικών συνιστωσών που περιγράφηκαν παραπάνω. Η σύγκριση, λοιπόν, της δομής και λειτουργίας των πομάκικων οικισμών της Δυτικής Θράκης με τη δομή και λειτουργία των οικισμών των μειονοτικών Τούρκων και των τσιγγάνων παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Καταρχήν, κοινό χαρακτηριστικό των μειονοτικών οικισμών είναι η ανεπάρκεια τεχνικών και κοινωνικών υποδομών, που είναι ανάλογη της χρονοαπόστασης των οικισμών από τις μεγάλες πόλεις των νομών της Θράκης και συνεπώς της απομόνωσής τους. Με τη νέα διοικητική δομή της αυτοδιοίκησης που εφαρμόστηκε από τον Ιούνιο του 2010 με τον νόμο 3852/2010, γνωστό ως Πρόγραμμα «Καλλικράτης», οι συνενώσεις των καποδιστριακών δήμων ωθούν σε τοπικές αναπτυξιακές δράσεις και έργα που μπορούν να άρουν τις καθυστερήσεις και να καλύψουν τις ανεπάρκειες με την προϋπόθεση ότι οι τοπικές δημοτικές αρχές θα δραστηριοποιηθούν άμεσα. Ένα κοινό χαρακτηριστικό κυρίως των οικισμών των Πομάκων αλλά και των μειονοτικών Τούρκων είναι η ύπαρξη ενός πυρήνα με κεντρικές λειτουργίες, όπου το κτίριο θρησκευτικής λατρείας κατέχει κεντρική και εξέχουσα θέση. Το κτίριο αυτό (τζαμί ή τέμενος) βρίσκεται συνήθως σε κεντρική πλατεία, όπου υπάρχουν χώροι συνάθροισης (καφενεία) και άλλα κτίρια διοίκησης (σχολείο, δημαρχείο). Η κεντρική πλατεία είναι συνήθως μικρότερη –λόγω έλλειψης ελεύθερου χώρου– στους οικισμούς των Πομάκων απ’ ότι στους οικισμούς των μειονοτικών Τούρκων. Διαφοροποίηση στον τύπο του θρησκευτικού κτιρίου υπάρχει και ανάμεσα στα τυπικά τζαμιά των μειονοτικών Τούρκων, που είναι σουνίτες, και στους «τεκέδες» των μπεκτασήδων Πομάκων, που συναντώνται ακόμα σε μερικά πομάκικα χωριά στο νομό Ξάνθης (Vavasis 2007: 49). Αντίστοιχα χαρακτηριστικά δεν υπάρχουν στους τσιγγάνικους οικισμούς, όπου ο πολεοδομικός ιστός είναι πολύ συγκεχυμένος. Σε σχέση με τα δομικά χαρακτηριστικά των μειονοτικών οικισμών, έχουν καταγραφεί διαφορές μεταξύ των οικισμών των Τούρκων της μειονότητας και των πομάκικων οικισμών στις πυκνότητες δόμησης, στο εσωτερικό οδικό δίκτυο, στους ελεύθερους χώρους και στη χρήση τους, καθώς και στο ύψος και την ποιότητα των κατοικιών. Οι οικισμοί των μειονοτικών Τούρκων δεν έχουν μεγάλες πυκνότητες δόμησης, το εσωτερικό οδικό τους δίκτυο είναι ευρύ και εκτεταμένο, υπάρχουν ελεύθεροι δημόσιοι χώροι, και τα σπίτια τους είναι χαμηλότερα αλλά καλύτερης ποιότητας από αυτά των πομάκικων οικισμών. Αντίθετα, οι πομάκικοι οικισμοί εμφανίζουν πυκνότερη πολεοδομική συγκρότηση, είτε στο σύνολό τους είτε σε καθεμία από τις διάσπαρτες συνοικίες τους, οι ελεύθεροι χώροι σπανίζουν και είναι πολύ μικροί, το οδικό δίκτυο είναι στενό και δαιδαλώδες και οι κήποι σπανίζουν. Τα παραδοσιακά πομάκικα σπίτια είναι ψηλότερα από των Τούρκων και διατηρήθηκαν σε μεγαλύτερο βαθμό στους περισσότερους από τους πομάκικους οικισμούς, εξαιτίας της μεγαλύτερης απόστασής τους από τα μεγάλα αστικά κέντρα και του χειρότερου οδικού δικτύου σύνδεσής τους. Κοινό χαρακτηριστικό των οικισμών των Πομάκων και των μειονοτικών τούρκων είναι η εσωστρέφεια

131

007:Layout 1

132

10/3/12

2:00 PM

Page 132

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

που αποπνέει ο τρόπος κατασκευής των κατοικιών, κάτι που δεν υπάρχει στους χριστιανικούς οικισμούς, αλλά ούτε και στους τσιγγάνικους. Υπάρχει πάντως τάση εξαφάνισης των παραδοσιακών αυτών χαρακτηριστικών, καθώς οι νέες κατασκευές εντάσσονται στο νεοελληνικό αρχιτεκτονικό πρότυπο κατασκευών σε αγροτικούς οικισμούς. Ένα άλλο εποχικό χαρακτηριστικό (από Ιούνιο έως Σεπτέμβριο) της οργάνωσης του χώρου, τόσο στο εσωτερικό του πομάκικου οικισμού όσο και στην εγγύτερη περιφέρειά του, είναι τα ξηραντήρια καπνού, επιμήκεις ορθογώνιες ξύλινες κατασκευές ύψους 1,40 ως 1,70 μ. με δίριχτες σκεπές καλυμμένες με διάφανο νάιλον, καθώς και τα μαντριά των αιγοπροβάτων που είναι χωροθετημένα σε πιο μεγάλη σχετικά απόσταση από τον οικισμό. Τα ξηραντήρια υπάρχουν στα χωριά του γιακά (πρόποδες της οροσειράς της Ροδόπης από την Ξάνθη ως την Κομοτηνή) όπου καλλιεργείται καπνός αλλά λείπουν στα πεδινά χωριά των μειονοτικών Τούρκων, ενώ μαντριά υπάρχουν στην περιφέρεια των οικισμών. Φυσικά πρόκειται για αυτοκατασκευές με ευρηματικές αρχιτεκτονικές λύσεις των ίδιων των κατοίκων Πομάκων και μειονοτικών Τούρκων. Για τους τσιγγάνικους οικισμούς θα πρέπει επιπλέον να ειπωθεί ότι παρουσιάζουν έναν πολυποίκιλο και ιδιόμορφο χαρακτήρα που δεν μπορεί να συγκριθεί με τους άλλους δύο, λόγω έλλειψης παραδοσιακών στοιχείων σ’ αυτούς. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί με την νομαδική παράδοση των τσιγγάνων, την έλλειψη έντασης της έγγειας ιδιοκτησίας και τον μέχρι σήμερα τρόπο ζωής και εργασίας τους, που ενσωματώνει πολύ συχνές μετακινήσεις όλης της οικογένειας. Κατοικία Οι παραδοσιακές κατοικίες τόσο των Πομάκων όσο και των μειονοτικών Τούρκων έχουν επηρεαστεί αρκετά έντονα από τα κοινωνικά πρότυπα που επιβάλουν την προστασία της ιδιωτικότητας του σπιτιού και της εσωστρέφειας της οικογένειας. Έτσι λοιπόν αυτή η περιφρούρηση της ιδιωτικής ζωής στην περίπτωση των Τούρκων της μειονότητας πραγματοποιείται από τον ψηλό φράχτη, που φτάνει σχεδόν στο ύψος του σπιτιού, ενώ στην περίπτωση των Πομάκων το έργο της διάκρισης ιδιωτικού και δημόσιου χώρου πραγματώνουν τα εκτεταμένα καφασωτά και τα σανιδωτά στηθαία που αποκόβουν τη θέα από έξω προς τον χώρο του χαγιατιού. Ένα άλλο κοινό στοιχείο που μπορεί να διακρίνει κανείς είναι η ύπαρξη του χαγιατιού και στους δύο τύπους σπιτιών καθώς είναι χώρος βασικός για τη ζωή της κατοικίας αλλά και πνεύμονας ηλιασμού και αερισμού. Αυτό που αλλάζει στους δυο τύπους σπιτιών είναι η διαμόρφωση και η χρήση του χαγιατιού. Στα σπίτια των μειονοτικών Τούρκων, πολλές φορές το χαγιάτι, που χρησιμοποιείται κυρίως ως χώρος αναψυχής, είναι ανοιχτό χωρίς να περιβάλλεται από καφασωτά και προστατεύεται από τα αδιάκριτα βλέμματα από τον ψηλό φράχτη, ενώ στα κοινά πομάκικα σπίτια που σπάνια έχουν αυλή το χαγιάτι χρησιμοποιείται κυρίως ως χώρος εργασίας από τις γυναίκες και περιβάλλεται από εκτεταμένα καφασωτά και σανιδωτά στηθαία. Παράλληλα, και στους δυο τύπους σπιτιών μια συνήθως πέτρινη σκάλα οδηγεί στο χαγιάτι. Στις πομάκικες κατοικίες η πέτρινη σκάλα είναι έξω από το κύριο πρίσμα του κτιρίου και βγάζει σε μικρό εξώστη που κατόπιν οδηγεί στο χαγιάτι, ενώ στις κατοικίες των μειονοτικών Τούρκων η σκάλα είναι εσωτερική και με απευθείας σύνδεση. Στην πρώτη περίπτωση η σκάλα διαμορφώνεται έτσι ώστε

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 133

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

ο εσωτερικός χώρος του σπιτιού να μένει προστατευμένος από την απευθείας άνοδο ενός ξένου, ενώ στη δεύτερη περίπτωση τέτοια ανάγκη δεν υφίσταται καθώς ο ξένος είναι αναγκασμένος να περάσει πρώτα την πόρτα της αυλής. Οι τοίχοι στις τουρκικές κατοικίες είναι κυρίως πλίθινοι ενώ στο πομακόσπιτα είναι περισσότερο τσατμάδες. Παράλληλα στα παλαιά τούρκικα σπίτια όλες οι οικιακές εξυπηρετήσεις διευθετούνται στην αυλή (μαγειρείο, αποχωρητήριο, αποθήκες), ενώ στις πομάκικες κατοικίες οι οικιακές εξυπηρετήσεις γίνονται εντός του σπιτιού, κάποιες στο ισόγειο και κάποιες στον όροφο. Τέλος, όπως προαναφέρθηκε, η άρση των εμποδίων στην έκδοση οικοδομικών αδειών και η ενασχόληση πολλών ατόμων από τη μειονότητα στον τομέα των κατασκευών στις μεγάλες πόλεις προκάλεσε μια μικρή κατασκευαστική έκρηξη στα μειονοτικά χωριά και ομογενοποίηση της αρχιτεκτονικής των νέων κατασκευών κυρίως σύμφωνα με τα εργολαβικά νεοελληνικά πρότυπα που επικρατούν και στους χριστιανικούς οικισμούς. Η αλλοίωση της τοπικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και η εισαγωγή ημι-αστικών προτύπων ιδιαίτερα στις τοπικές κοινότητες των πομάκικων οικισμών συνοδεύτηκε με τη γενίκευση της χρήσης του μπετόν και του βιομηχανικού τούβλου καθώς και με την εμφάνιση αυθαίρετων κατασκευών μετά την δεκαετία του 1990. Οι δραματικές αυτές αλλαγές για το ανθρωπογενές πολιτισμικό περιβάλλον των Πομάκων είναι μια όψη της αλλοτριωτικής επίδρασης της περιβάλλουσας κοινωνίας πάνω τους, που, αν και σε πρώτη φάση φαίνεται πως αποτελεί μια εκούσια επιλογή της ομάδας αυτής, δεν παύει όμως να συνδέεται με ευρύτερες ακούσιες και ανεξέλεγκτες ευρύτερες κοινωνικές επιπτώσεις (Βλ. Εικόνες 9-10). Όπως έχει γίνει ήδη αντιληπτό δεν επιχειρήθηκε να γίνει οποιαδήποτε σύγκριση των κατοικιών των οικισμών των αθίγγανων με αυτές των άλλων μειονοτικών οικισμών. Ο λόγος για τον οποίο κάτι τέτοιο δεν έγινε είναι γιατί οι κατοικίες τους δεν παρουσιάζουν έναν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό τύπο που να τονίζει την διαφορετικότητά τους από τις υπόλοιπες κατοικίες.

6. Συμπεράσματα Στην ανάλυση που προηγήθηκε έγινε φανερό ότι, μετά από τη Συνθήκη της Λωζάνης και την γενικότερη ανακατάταξη των πληθυσμών στη Βαλκανική στο πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα, οι κύριες κατηγορίες του πληθυσμού της Δυτικής Θράκης ήταν: χριστιανοί με Ελληνική καταγωγή, μουσουλμάνοι με Τουρκική καταγωγή, μουσουλμάνοι Πομάκοι και μουσουλμάνοι Τσιγγάνοι. Οι τρεις τελευταίες κατηγορίες συνιστούσαν τη μουσουλμανική μειονότητα, που χαρακτηρίστηκε έτσι λόγω των τότε πολιτικών αναγκαιοτήτων. Από τότε δεν υπήρξε κανένα γεγονός που να επιδράσει δραστικά στην πληθυσμιακή σύνθεση της περιοχής, εκτός ίσως της εγκατάστασης Ποντίων από την πρώην ΕΣΣΔ στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Οι τρεις κατηγορίες της μειονότητας προέκυψαν έτσι βάσει κυρίως ιστορικής καταγωγής, γλωσσικού ιδιώματος και περιοχής κατοικίας, και, μερικώς, βάσει διαφορετικού μουσουλμανικού δόγματος. Τα χαρακτηριστικά αυτά, για μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα όριζαν επακριβώς τις τρεις αυτές συνιστώσες της μειονότητας, χωρίς κοινούς τόπους και αλληλεπικαλύψεις. Οι οικισμοί των τριών αυτών ομάδων, για την ίδια περίπου χρονική περίοδο, παρουσία-

133

007:Layout 1

134

10/3/12

2:00 PM

Page 134

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

11 Το φυσικό περιβάλλον μπορεί να είναι διαφορετικό σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, αν καθορίζεται έμμεσα π.χ. ως φυσικό περιβάλλον εγκατάστασης των μειονοτικών ομάδων της Δυτικής Θράκης κι όχι ως φυσικό περιβάλλον συγκεκριμένων οικισμών, οπότε νέα στοιχεία μπορεί να προκύψουν, όπως μετεγκατάσταση ατόμων και οικογενειών στις πόλεις και στο εξωτερικό κ.λπ.

ζαν επίσης ευκρινείς μορφολογικές διαφορές που αντικατόπτριζαν τις διαφορετικές εθνοπολιτισμικές ομάδες της μειονότητας. Για την ανάλυση της φυσιογνωμίας των οικισμών της μειονότητας, θεωρούμε ότι αυτή διαμορφώνεται από τους εξής παράγοντες: το φυσικό περιβάλλον, την ιστορία και τις παραδόσεις, τις κοινωνικές δομές και σχέσεις, τις οικονομικές σχέσεις, και τις πολιτικές που άμεσα ή έμμεσα επηρεάζουν τις τοπικές κοινωνίες. Από τους παράγοντες αυτούς, και για τους συγκεκριμένους οικισμούς,11 το φυσικό περιβάλλον παραμένει σχετικά σταθερό στη διαδοχή χρονικών περιόδων. Η ιστορία και οι παραδόσεις υπόκεινται σε διαδικασία εξέλιξης αλλά ιδιαίτερα αργής. Υπάρχει αλληλεπίδραση με όλους τους υπόλοιπους παράγοντες , η οποία όμως αποτιμάται με χρονική υστέρηση. Οι υπόλοιποι παράγοντες υπόκεινται σε αλλαγές και αλληλεπιδράσεις και διαμορφώνουν τη δυναμική εξέλιξης των οικισμών. Διερευνώντας ανά παράγοντα τις συγκρίσεις μεταξύ των κατηγοριών οικισμών στη Δυτική Θράκη, παρατηρούμε ότι, στον τομέα του φυσικού περιβάλλοντος, οι οικισμοί των Πομάκων διαφέρουν από τους υπόλοιπους κατά το ότι βρίσκονται αποκλειστικά σε ορεινή περιοχή με έντονες κλίσεις που επιδρά στην πολεοδομική εικόνα τους. Επίδραση του φυσικού ανάγλυφου υπήρχε και στη διαμόρφωση της πομακικής κατοικίας, σε συνδυασμό με τον παράγοντα πολιτικών. Διαφοροποίηση από τις άλλες κατηγορίες οικισμών στο φυσικό περιβάλλον παρουσιάζουν επίσης οι τσιγγάνικοι οικισμοί, που βρίσκονται κυρίως σε παρυφές πόλεων, χωρίς ιδιαίτερο πολεοδομικό τύπο αλλά ούτε και τύπο κατοικίας. Για την επιλογή φυσικού περιβάλλοντος σημαντική ήταν και η επίδραση των οικονομικών σχέσεων και της εξέλιξής τους. Στον τομέα ιστορίας και παραδόσεων, κάθε εθνοπολιτισμική ομάδα από τον πληθυσμό της Δυτικής Θράκης έχει την ιδιαιτερότητά της. Οι διαφορές αυτές αποτυπώνονται περαιτέρω στους οικισμούς τους και στις διαφορές στο αρχιτεκτονικό στυλ και στον τρόπο κατασκευής των τουρκικών από τις πομακικές παραδοσιακές κατοικίες. Ωστόσο, οι διαφοροποιήσεις πολεοδομικού χαρακτήρα λόγω διαφοράς στα μουσουλμανικά δόγματα υπέστησαν διαχρονική τάση εξαφάνισης και σήμερα περιορίζονται σε μικρούς πομάκικους οικισμούς στο νομό Ξάνθης. Ακόμη, από την δεκαετία του 1990 και μετά, στους οικισμούς των Πομάκων κυρίως αλλά και των μειονοτικών Τούρκων σε μικρότερο βαθμό, έχει αρχίσει να διαφοροποιείται το στυλ νέων κατοικιών, και η επίδραση σ’ αυτές των παραδόσεων σχεδόν μηδενίζεται. Στην περίπτωση των τσιγγάνικων οικισμών, η ιστορία και οι παραδόσεις δεν αποτυπώνονται με ιδιαίτερο στυλ, εξαιτίας, κυρίως, του νομαδικού χαρακτήρα της ζωής των Τσιγγάνων που δεν επιτρέπει την διαμόρφωση ιστορικά σταθερών και μόνιμων οικισμών. Ο τομέας κοινωνικών δομών και σχέσεων στις περιπτώσεις των μειονοτήτων παρουσιάζει στενές σχέσεις με την ιστορία και τις παραδόσεις (Suny 2001, Matsuo 1992). Αποτυπώνεται, έτσι, στις κατοικίες των οικισμών της Δυτικής Θράκης, όπως περιγράφηκε παραπάνω. Επίσης, αποτυπώνεται σε πολεοδομικές λειτουργίες που σχετίζονται με την κοινωνική υποδομή και τη χρήση της. Στους οικισμούς Πομάκων και μειονοτικών Τούρκων, ο αριθμός βρεφονηπιακών σταθμών και νηπιαγωγείων ήταν πολύ μικρός, ο αριθμός των δημοτικών σχολείων και γυμνασίων σχετικά υψηλός, ενώ ο αριθμός των λυκείων επίσης μικρός. Αυτό ήταν αποτέλεσμα των κοινωνικών δομών και σχέσεων στις κοινωνίες αυτές, όπου τα

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 135

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

παιδιά στην προσχολική ηλικία έμεναν στην οικογένεια, ενώ μικρό ποσοστό μαθητών παρακολουθούσε την πέραν του γυμνασίου δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επίσης, στους οικισμούς αυτούς δεν υπήρχαν υποδομές για άτομα της τρίτης ηλικίας, αλλά δεν υπήρχε και σχετική ζήτηση λόγω ικανοποίησης αυτών των αναγκών από την οικογένεια. Οι διαφορές αυτού του είδους μεταξύ πομακικών οικισμών και οικισμών των μειονοτικών Τούρκων ήταν κυρίως ποσοτικές. Μετά τη δεκαετία του 1990, βαθμιαία παρουσιάζεται μια τάση διαμόρφωσης νέων κοινωνικών σχέσεων στις κοινωνίες των Πομάκων και των Τούρκων, που υπαγορεύεται από νέες οικονομικές συνθήκες. Στους αγροτικούς οικισμούς, αυτό παρουσιάζεται σαν απόηχος των αντίστοιχων εντονότερων αλλαγών που συμβαίνουν στο αστικοποιημένο τμήμα της μειονότητας και αντιμετωπίζει την αντίσταση των παλαιοτέρων. Στον πολεοδομικό ιστό των αγροτικών οικισμών, οι αλλαγές αυτές αποτυπώνονται με τάση εξάλειψης των ελλείψεων στις κοινωνικές υποδομές και εξομοίωσής τους με τις αντίστοιχες των χριστιανικών οικισμών. Στους οικισμούς των Τσιγγάνων, τέλος, οι συνεχείς μετακινήσεις πολλών οικογενειών προς ζήτηση εποχιακής εργασίας και η συμμετοχή των παιδιών στις δραστηριότητες της οικογένειας έκαναν τη λειτουργία κοινωνικών υποδομών κάθε είδους και βαθμίδας προβληματική. Οι οικονομικές σχέσεις στάθηκαν επίσης παράγοντας διαφοροποίησης των μειονοτικών οικισμών από τους χριστιανικούς, ενώ διαμορφώθηκαν κυρίως ως απόρροια των εφαρμοζόμενων πολιτικών. Οι οικισμοί των Τσιγγάνων είχαν τη χειρότερη εικόνα, ενώ σε άσχημη κατάσταση ήταν και οι οικισμοί των Πομάκων λόγω «επιτηρούμενης ζώνης» που είχε σαν αποτέλεσμα την πλήρη έλλειψη οικονομικών δραστηριοτήτων εκτός από την καπνοκαλλιέργεια και τη μικρής κλίμακας κτηνοτροφία. Οι οικισμοί των μειονοτικών Τούρκων παρουσίαζαν επίσης σημάδια οικονομικής υστέρησης, αλλά ήταν σε καλύτερη κατάσταση από τους άλλους. Με την αλλαγή κρατικής πολιτικής προς τη Θράκη γενικότερα, αλλά και προς τη μειονότητα ειδικότερα, η ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων επέδρασε και στη μορφή των οικισμών της μειονότητας αναβαθμίζοντας το οικιστικό περιβάλλον τους. Εξαίρεση αποτελούν οι Τσιγγάνικοι οικισμοί στους οποίους δεν υπήρξαν ιδιαίτερες αλλαγές εφόσον οι οικονομικές σχέσεις παρέμειναν στην παραδοσιακή μορφή τους. Το πολιτικό πλαίσιο επέδρασε καταλυτικά στις οικονομικές σχέσεις, στις διοικητικές διεργασίες και στην πολεοδομική εικόνα των μειονοτικών οικισμών. Η περιοριστική πολιτική πριν από τη δεκαετία του 1990 δημιούργησε υστέρηση της Θράκης απέναντι στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας, και της μειονότητας απέναντι στην χριστιανική πλειοψηφία, ενώ με την πολιτική της «επιτηρούμενης ζώνης» απομόνωσε τους Πομάκους και διεύρυνε την υστέρησή τους σε σχέση με την υπόλοιπη Θράκη. Η πολιτική αυτή είχε άμεσο αντίκτυπο στους οικισμούς της μειονότητας, με τους οικισμούς των Πομάκων να εισπράττουν το μεγαλύτερο βάρος. Η αλλαγή πολιτικής δημιούργησε τάση αναβάθμισης των μειονοτικών οικισμών, συμπεριλαμβανομένων και των οικισμών των Τσιγγάνων, που όμως λόγω των ιδιομορφιών που έχουν ήδη περιγραφεί εξελίσσονται με διαφορετικό τρόπο και ρυθμό από όλους τους άλλους οικισμούς της Δυτικής Θράκης. Σήμερα, η εθνοπολιτισμική θεώρηση των τριών ομάδων (Πομάκων, μειονοτικών Τούρκων και Τσιγγάνων) ως ομάδων διακριτών μεταξύ τους επιβεβαιώνεται από τα δεδομένα της έρευνας για τους μειονοτικούς οικισμούς, τους από

135

007:Layout 1

136

10/3/12

2:00 PM

Page 136

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

παλαιότερα υφιστάμενους και κυρίως αγροτικούς. Αντίθετα, οι αστικές περιοχές μετεγκατάστασης Πομάκων και μειονοτικών Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες έδειξαν να υφίστανται όλο και περισσότερο μια ομογενοποίηση, μεταξύ τους κυρίως αλλά και –λιγότερο προς το παρόν– με μη μουσουλμανικά πληθυσμιακά στρώματα, που επιβάλλεται από τα νέα πρότυπα παραγωγής, κατανάλωσης και πολιτιστικής αναπαραγωγής που ακολουθούν τις γενικές τάσεις παγκοσμιοποίησης. Για τους Τσιγγάνους, ειδικότερα, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι και εθνοτικά αλλά και οικιστικά εντάσσονται περισσότερο στη μεγαλύτερη κοινωνική ομάδα των εντός Ελλάδας Τσιγγάνων παρά στη μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης, με την οποία δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερη συνάφεια. Αυτό ενισχύεται και από το ότι σε μεγάλο βαθμό η υπόλοιπη μειονότητα δεν αποδέχεται τους Τσιγγάνους ως τμήμα της, ενώ και οι πολιτικές για τους μειονοτικούς Τσιγγάνους που εφαρμόζονται από το ελληνικό κράτος και τους ΟΤΑ της περιοχής είναι συνήθως μέρος γενικότερου πακέτου πολιτικών για τους Τσιγγάνους εν Ελλάδι, παρά μέρος των πολιτικών για τη μειονότητα. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η επισήμανση ότι η ανάλυση που προηγήθηκε αποτελεί το πρώτο στάδιο της έρευνας για τη σχέση της εθνοπολιτισμικής πραγματικότητας και των κοινωνικών δομών της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης με τον χώρο αναπαραγωγής τους. Η σχετική αυτοτέλεια του σταδίου αυτού συνίσταται στο ότι καλύπτει ιστορική περίοδο που φθάνει ως το παρόν, χαρακτηριζόμενη από μια αυστηρότερη τοπικότητα στις κοινωνικές διεργασίες, που απλουστευτικά και σε ευρεία χρήση εντάσσεται στο πλαίσιο της «παραδοσιακότητας». Ωστόσο, ενώ η «παραδοσιακότητα» αυτή υπήρξε για μεγάλη χρονική περίοδο το αποκλειστικό χαρακτηριστικό των κοινωνιών της θρακικής μειονότητας (διαφοροποιούμενο, φυσικά, ανά ομάδα), οι σύγχρονες τάσεις υπέρβασης του τοπικού στα πρότυπα παραγωγής, κατανάλωσης και πολιτιστικής αναπαραγωγής έχουν κάνει εμφανή την επιρροή τους στις νεότερες κυρίως γενιές των μειονοτικών ομάδων της Θράκης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική Aνδρέαδης, Κ. Γ. (1956), Η μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης, Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Ασκούνη, Ν. (2006), Η εκπαίδευση της μειονότητας στη Θράκη: Από το περιθώριο στην προοπτική της κοινωνικής ένταξης, Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Γεωργούλα, Γ. και Γρυλλάκη, Σ. (2000), «Η μουσουλμανική μειονότητα της δυτικής Θράκης», φοιτητική εργασία στο μάθημα Ανάπτυξη Συνοριακών Περιοχών, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος. Δαγκωνάκη, Ζ., Κασμερίδης, Ν. και Κεφαλά, Ν. (1996), «Η μουσουλμανική μειονότητα της δυτικής Θράκης», φοιτητική εργασία στο μάθημα Ανάπτυξη Συνοριακών Περιοχών, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος. Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή Πληθυσμού 2011. Ζεγκίνης, Ε. (1994), Οι μουσουλμάνοι Αθίγγανοι της Θράκης, Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου Του Αίμου. Ιμαμ, Μ., Τσακιρίδη, Ο. (2003), Μουσουλμάνοι και κοινωνικός αποκλεισμός, Αθήνα: Λιβάνη. Κατσιμίγας, Κ. (1984), «Αναζητώντας την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των αγροτικών οικισμών του Νομού Ροδόπης», Θρακική Επετηρίδα 5.

007:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 137

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ

Κίζης, Γ. (1990), Θράκη, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα. Κόκκας, Ν. (2005), «Οι Πομάκοι της Βουλγαρικής Ροδόπης», Εφημερίδα Χρονόμετρο, Καβάλα, 3 Νοεμβρίου 2005, σ. 10. Λιάπη, Α. (1995α), «Η Θράκη μετά το 1920», Θρακικά 6(17): 93-123. Λιάπη, Α. (1995β), Η υποθηκευμένη γλωσσική ιδιαιτερότητα των Πομάκων, Κομοτηνή: Θρακική Εταιρία. Μουσταφά, Μ. (2007), «Παρουσίαση των αναπτυξιακών προοπτικών της μειονότητας σε σχέση με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Θράκη στις αρχές του 21ου αιώνα», Μεταπτυχιακό τμήμα ΤΜΧΠΠΑ, Στούντιο Χωρικού Σχεδιασμού, Κομοτηνή, Μάιος 2007, αδημοσίευτο. Παπαχριστοδούλου, Π. (1958), «Οι Πομάκοι», Αρχείο του Θρακικού, Λαογραφικού και γλωσσικού θησαυρού 23. Παρατηρητήριο Εγνατίας Οδού (2006), «Αναπτυξιακό προφίλ των περιφερειών διέλευσης της Εγνατίας Οδού: Περιφέρεια ΑΜ-Θ. (2009)», Εγνατία Οδός Α.Ε.-Παρατηρητήριο, ηλεκτρονική πρόσβαση: http://observatory.egnatia.gr. Σεφερτζής, Γ. (1985), «Oι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης: ιστορία ενός πολλαπλού δράματος», Τετράδια Διαλόγου, Έρευνας και Kριτικής 11: 59-66. Σγουρίδης, Π. (2000), Θράκης προβληματισμοί στο κατώφλι του 21ου αιώνα, Αθήνα: Καστανιώτης. Σιούτη, Β. (2006), «Τόσο κοντά, μα τόσο μακριά», Εφημερίδα Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 14 Μαΐου 2006, σ. 18. Σκάγιαννης, Π. (2000), «Χωρική ανάπτυξη συνοριακών περιοχών», Σημειώσεις για το ομώνυμο μάθημα, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Τεντοκάλη, Β. (1989), Η οργάνωση του χώρου της δομής της κατοικίας ως έκφραση της δομής της οικογένειας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Τρουμπέτα, Σ. (2001), Κατασκευάζοντας ταυτότητες για τους μουσουλμάνους της Θράκης. Το παράδειγμα των Πομάκων και των Τσιγγάνων, Αθήνα: Κριτική. Φραγκόπουλος, Θ.Ι. (2002), «Κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές όψεις της μετάβασης σε μία ορεινή πομακική κοινότητα της Θράκης», στο Πρακτικά του Επιστημονικού Συμποσίου Μειονότητες στην Ελλάδα, Αθήνα: Εταιρία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας: 261-285.

Ξενόγλωσση Aaarbakke, V. (2000), The Muslim Minority of Greek Thrace, Διδακτορική Διατριβή, University of Bergen.

Capotorti, F. (1999), Monograph 23, UN Doc E/CN.4/Sub.2/384/Add.1-7, UN Sales No.E.78, όπως αναφέρεται στο Eric Heinze, «The Construction and Contingency of the Minority Concept», στο Deirdre Fotrtrell and Bill Bowring (επιμ.), Minority and Group Rights in the New Millenium, Χάγη: Martinus Nijhoff Publishers.

Chousein, A. (2005), Continuities and changes in the minority policy of Greece: the case of Western Thrace, Μεταπτυχιακή Εργασία, Middle East Technical University, Άγκυρα.

Fabbe, K. (2007), «Defining minorities and identities; religious categorization and State – making strategies in Greece and Turkey», ανέκδοτο άρθρο-παρουσίαση στο συνέδριο «Turkish and Turkic studies», 18 Οκτωβρίου 2007, University of Washington.

Frangopoulos, Y. (1996), Une minorité musulmane en transition: Approche anthropologique des Pomaques grecs, Διδακτορική Διατριβή, Université Catholique de Louvain, Faculté des Sciences Economiques, Sociales et Politiques, Nouvelle série-No 273, Louvain-la-Neuve.

Gambetti, Z. (2008), «Decolonizing Diyarbakir: culture, identity and the struggle to appropriate urban space», στο Kamran A. A. και Rieker M. (απιμ.), Re-exploring the Urban: comparative citiscapes in the Middle East and South Asia, Karachi, Oxford University Press.

Kettani, Α. (1980), «Muslims in Southern Europe», Journal Institute of muslim minority affairs 2: 152.

Kostopoulos, Τ. (2003), «Counting the “Other”: Official Census and Classified Statistics in Greece (1830-2001)», History and Culture of South Eastern Europe. An Annual Journal 5: 55-78.

Lalenis, K. (2000), «Local development plans in the communities of Muslim minority in northern Xanthi, Greece: Memories of underdevelopment?», Congress Proceedings ECPR and University of Thessaly, «Culture and Regional Economic Development – Cultural, Political and Social Perspectives», Volos.

137

007:Layout 1

138

10/3/12

2:00 PM

Page 138

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

Lalenis, Κ. (2003): «Local Development Programs in the Communities of Muslim Minority of Northern Xanthi: Memories of Underdevelopment?», στο Deffner, A., Konstantakopoulos, D. και Psycharis Y. (επιμ.), Culture and Regional Economic Development – Cultural, Political and Social Perspectives, Βόλος: University of Thessaly Press: 57-83.

Labrianidis, L. (2001), «‘Internal frontiers’ as a hindrance to development », European Planning Studies 9(1): 85-103.

Lefebvre, H. (2000), La production de l’espace, Παρίσι: Anthropos.

Matsuo, H. (1992), «Identificational assimilation of Japanese Americans: a reassessment of Primordialism and Circumstantialism», Sociological Perspectives 35(3): 506-523.

Ozalay, E. (2006), Minorities in Turkey: The identity of the Alevis in Accordance with the EU Legislation, Thesis, Master of Arts in Euroculture “Space and Power in Europe: Culture, Communication and Policy of Identity”, IP 2006 San Sebastian, Georg-August Universitat, Gottingen.

Owen, B. (1999), «Le contentieux électoral: étude comparative», CDL-JU (98) 39, Commission Européenne pour la Démocratie par le Droit, Conseil de l’ Europe, Strasbourg Popovic, Α. (1986), L’Islam Balkanique: les musulmans du Sud - Est européen dans la période post - ottomane, Βερολίνο-Βισμπάντεν: Kommission Otto Harrassovitz Verlag.

Treanton, J-R., (1995), «ville», στο Boudon, Besnard, Cherkaoui, Lecuyer (επιμ.), Dictionnaire de la sociologie, Παρίσι: Larousse: 237-238.

Tsibiridou, F. (2005), «Comment peut-on être Pomak» en Grèce aujourd’hui?», Ethnologie Française 35(2): 291-304.

Vavasis, A. (2007), L’altérité musulmane en Grèce. Problèmes d’intégration et exclusion sociale des minoritaires de thrace, Publications Europa, Institut Européen de l’Université de Genève.

Vernier, B. (2003), «Galimesse 1966-1997 : L’invention de nouvelles formes de flirt chez les Pomaques musulmans de Grèce : structure, histoire et stratégies», Travail, genre et sociétés 9(1): 137-170.

008:Layout 1

10/3/12

2:00 PM

Page 139

ΒΕΝΕΤΙΑ ΧΑΤΖΗ

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε Σ

Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ

-

Α Ν Τ Ι Π Α Ρ Α Θ Ε Σ Ε Ι Σ

ΕΤΗΣΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ RGS-IBG 2011 ΜΕ ΘΕΜΑ «Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ», 31 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ-2 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2011, ΛΟΝΔΙΝΟ, ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ Βενετία Χατζή1

1 Η Βενετία Χατζή είναι Υποψήφια Διδάκτορας στο Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπειού Πανεπιστημίου. Η παρούσα έκθεση ενημέρωσης συντάχτηκε με αφορμή την ενεργή συμμετοχή της στο ετήσιο συνέδριο RGS-IBG 2011.

Το διάστημα 31 Αυγούστου με 2 Σεπτεμβρίου 2011 πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο το Ετήσιο Διεθνές Συνέδριο της Βασιλικής Γεωγραφικής Ένωσης (Royal Geographical Society – RGS) με το Ίδρυμα Βρετανών Γεωγράφων (Institute of British Geographers – IBG). Ο κεντρικός θεματικός άξονας του συνεδρίου ήταν «Η Γεωγραφική Φαντασία» (Geographical Imagination). Σύμφωνα με τον Stephen Daniels, καθηγητή Πολιτισμικής Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου του Nottingham και πρόεδρο της περσινής διοργάνωσης του συνεδρίου, αρκετά από τα ζητήματα και τις μεθόδους της γεωγραφίας διαμορφώνονται από τη φαντασία, για παράδειγμα, μέσα από τις προβολές, τις αντιλήψεις, την αισθητική εμπειρία, τους συμβολισμούς κ.ά.2 Για το λόγο αυτό το συνέδριο έχει ως στόχο να αναδείξει το βάθος, την ουσία και την πολυπλοκότητα της «γεωγραφικής φαντασίας».3 Προτού παρουσιαστεί το περιεχόμενο του συνεδρίου, αξίζει να κάνει κανείς μια σύντομη αναφορά στην ιστορία της θεσμικής διοργάνωσης. Η Γεωγραφική Ένωση του Λονδίνου ιδρύθηκε το 1830 με

στόχο να προωθήσει την εξέλιξη της γεωγραφικής επιστήμης, και μετονομάστηκε το 1859 σε Βασιλική Γεωγραφική Ένωση (RGS). Το Ίδρυμα των Βρετανών Γεωγράφων (ΙΒG) δημιουργήθηκε το 1933 από μια ομάδα γεωγράφων που διασπάστηκε από την RGS με πρόφαση τη συστηματική γεωγραφική μελέτη. Για περίπου 60 χρόνια οι παραπάνω δύο φορείς συνυπήρχαν ως αδελφές οργανώσεις. Μόλις το 1995 συγχωνεύτηκαν για να δημιουργήσουν τη νέα Βασιλική Γεωγραφική Ένωση (με το ίδρυμα των Βρετανών Γεωγράφων) RGS-IBG. Σήμερα, η Ένωση4 αριθμεί 15.000 μέλη και υποστηρικτές σε περισσότερες από 100 χώρες, και είναι από τις πιο μεγάλες και ενεργές ακαδημαϊκές Γεωγραφικές Ενώσεις. Προωθεί την εξέλιξη της γεωγραφικής επιστήμης μέσα από την έρευνα, την εκπαίδευση, την επιμόρφωση, την τεχνογνωσία, τον δημόσιο διάλογο κ.ά. τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Το γεωγραφικό συνέδριο του 2011 αποτέλεσε τη 12η σε σειρά ετήσια διοργάνωση της Ένωσης από το 1995 στη Μεγάλη Βρετανία. Έλαβε χώρα στο Λονδίνο και φιλο-

139

008:Layout 1

140

10/3/12

2:01 PM

Page 140

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 139-143

ξενήθηκε στις κτιριακές εγκαταστάσεις της Ένωσης και του Ιmperial College.5 Το ίδιο, σχεδόν, διάστημα υλοποιήθηκε στο χώρο της Ένωσης και το διετές Ευρωπαϊκό Συνέδριο των Γεωγραφικών Ενώσεων (EUGEO 2011 Congress6). H EUGEO αποτελεί ένα είδος πλατφόρμας, ένα φόρουμ που συσπειρώνει 25 Γεωγραφικές Ενώσεις και φορείς που πλαισιώνουν και προωθούν την επιστήμη της γεωγραφίας στην Ευρώπη. Τα γεωγραφικά συνέδρια που διοργανώνει η EUGEO ανά διετία χαίρουν εξαιρετικής φήμης και σημασίας. Ο συνεδριακός θεσμός εγκαινιάστηκε για πρώτη φορά το 1997 στο Άμστερνταμ της Ολλανδίας, ενώ το δεύτερο συνέδριο πραγματοποιήθηκε δύο χρόνια αργότερα στην Μπρατισλάβα της Ουγγαρίας. Το τρίτο κατά σειρά διετές συνέδριο έλαβε χώρα το Σεπτέμβριο του 2011 στο Λονδίνο με κεντρικό θεματικό άξονα τον άνθρωπο, το φυσικό περιβάλλον και τις πολιτικές για το μέλλον. Για μια ημέρα, συνεπώς,

συνέπεσαν τα συνέδρια των RGSIBG & ΕUGEO, δίνοντας στους συνέδρους και συμμετέχοντες των δύο θεσμικών διοργανώσεων τη δυνατότητα να δικτυωθούν και να αλληλεπιδράσουν σε θέματα που άπτονται της γεωγραφικής επιστήμης. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ήταν δύο από τις κεντρικές ομιλίες του συνεδρίου EUGEO 2011. Η πρώτη ήταν η ομιλία του γεωγράφου-πολεοδόμου Oriol Nel·lο από το Αυτόνομο Πανεπιστήμιο Βαρκελώνης, κατά τη διάρκεια της οποίας παρουσιάστηκαν οι δυναμικές της πόλης της Βαρκελώνης και ο περιφερειακός μητροπολιτικός σχεδιασμός της. Κατά τη διάρκεια της εισήγησής του ο Nel·lο περιέγραψε τον έντονο μετασχηματισμό της Βαρκελώνης και της μητροπολιτικής περιοχής από τη δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα. Οι τοπικές και περιφερειακές πολιτικές τις οποίες επισήμανε αφορούσαν την αστική αναγέννηση της Βαρκελώνης, τη διαχείριση της παράκτιας ζώνης της και τον πολεοδομικό και χωρικό

σχεδιασμό της ευρύτερης μητροπολιτικής περιοχής της. Η δεύτερη ανοιχτή ομιλία στο πλαίσιο του EUGEO 2011 που παρουσίασε ενδιαφέρον ήταν η εισήγηση της γεωγράφου7 Merje Kuus από το Πανεπιστήμιο British Columbia με θέμα το συμβολικό κεφάλαιο και την εξουσία των εμπειρογνωμόνων που χαράσσουν πολιτικές στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Η έρευνα της Κuus αφορούσε τη διασύνδεση του συμβολικού και πολιτισμικού κεφαλαίου των ευρωπαίων τεχνοκρατών (ένδυση, γλώσσα, κ.ά.) με την αναπαραγωγή και την άσκηση της εξουσίας εντός των ευρωπαϊκών θεσμών στις Βρυξέλλες. Αναζητήθηκε ο ρόλος των γεωγραφικών και κοινωνικών στερεοτύπων σε σχέση με τις τεχνοκρατικές ελίτ, δίνοντας την αίσθηση ότι οι κοινωνικές σχέσεις των ευρωπαίων τεχνοκρατών εντός του ευρωπαϊκού οικοδομήματος συνάδουν σε μεγάλο βαθμό με τη χάραξη πολιτικών. Το συμβολικό και πολιτισμικό κεφάλαιο των εμπειρογνωμόνων συνδέεται, συνεπώς, με τους όρους εξουσίας. Κλείνοντας αυτή τη μικρή παρένθεση για το συνέδριο EUGEO 2011, o λόγος επιστρέφει στο κεντρικό ζήτημα του παρόντος άρθρου, στο ετήσιο, δηλαδή, συνέδριο RGS-IBG 2011 με θέμα τη «Γεωγραφική Φαντασία». Σύμφωνα, λοιπόν, με το πώς βλέπουμε, κατανοούμε και αναπαριστάνουμε τον κόσμο γύρω μας, το παραπάνω συνέδριο είχε διαρθρωθεί σε ποικίλες γεωγραφικές θεματικές που εκτείνονταν σε ό,τι θέμα μπορούσε κανείς να φανταστεί.8 Επιπλέον, το συνέδριο ήταν οργανωμένο σε κεντρικές ομιλίες (plenaries), σε θεματικές εισηγήσεις (panel sessions-

008:Layout 1

10/3/12

2:01 PM

Page 141

ΒΕΝΕΤΙΑ ΧΑΤΖΗ

lectures), σε εργαστήρια/σεμινάρια (workshops) και σε άλλες ειδικέςερευνητικές ομάδες (research/working groups). Στις 318 διαφορετικές θεματικές ενότητες (sessions) που διοργανώθηκαν στο πλαίσιο του Συνεδρίου συμμετείχαν περίπου 1.600 άτομα, ανάμεσα τους νέοι και νέες ερευνητές/τριες και ακαδημαϊκοί από όλο τον κόσμο, προερχόμενοι κυρίως από τον επιστημονικό κλάδο της γεωγραφίας. Με ιδιαίτερα θερμό ενδιαφέρον, σε ένα κατάμεστο αμφιθέατρο, παρακολούθησαν σε ολομέλεια οι συμμετέχοντες του συνεδρίου την κεντρική εισήγηση του πολιτικοοικονομικού γεωγράφου Jamie Peck.9 Η εισήγηση του Peck με τίτλο «Πέρα από τη νεοφιλελεύθερη χώρα των Ζόμπι» (Beyond the neoliberal Zombieland) πραγματευόταν την κεντρική φύση του νεοφιλελευθερισμού (neoliberalism) και την ικανότητα ανασύστασής του μέσα από τις κρίσεις.

O Peck ξεκινάει την εισήγησή του εξηγώντας ότι ενώ ο νεοφιλελευθερισμός ως φαινόμενο ενυπάρχει εδώ και αρκετές δεκαετίες, η εμφάνιση του όρου ως επιστημονικούκοινωνικού σημαίνοντα/δείκτη αναδύθηκε αρκετά αργότερα, κυρίως από τους γεωγράφους. Στη συνέχεια o Peck αναφέρεται στην ηγεμονία του καπιταλισμού ως μία εν εξελίξει διαδικασία που δεν έχει στατικό, αλλά έντονα αντιφατικό και δυναμικό χαρακτήρα. Περιγράφει το γεγονός πώς ύστερα από την χρηματοπιστωτική κρίση της Wall Street o νεοφιλελευθερισμός όχι απλά δεν κατέρρευσε, δεν «πέθανε», αλλά κατάφερε να ανασυσταθεί και σαν ζόμπι να ξαναεπιστρέψει. Για τον Peck o νεοφιλελευθερισμός δεν

αποτελεί ένα φαινόμενο που μπορεί να οριστεί με ακρίβεια και ευκολία. Αντιθέτως, μάλιστα, αποτελεί ένα πολύπλευρο φαινόμενο με πολλά και διαφορετικά «πρόσωπα» που δεν εξαρτάται από και δεν βασίζεται σε ένα συνεκτικό κυβερνητικό πρόγραμμα. Σχετίζεται, περισσότερο με το φαινόμενο της «αγοραιοποίησης» (rolling of marketization) και με την ουτοπία της αγοράς, ενισχύοντας τις κατευθύνσεις προς ιδιωτικοποίηση. Για τον Peck, ο νεοφιλελευθερισμός αποτελεί ένα ουτοπικό πρόγραμμα που παραμένει ανολοκλήρωτο, ποτέ δεν μονοπωλεί και, μέσα από τις συνεχείς αποτυχίες του, επιστρέφει για να ξαναδοκιμάσει και να ξανά-αποτύχει. Δεν πιστεύει ότι η σύλληψη (conceptualization) του νεοφιλελευθερισμού ξεκινάει από ένα και μοναδικό σημείο-σταθμό. Θεωρεί ότι δεν υπάρχει μια «αγνή» ιστορική διαδρομή, αλλά πολλές διαφορετικές υβριδικές μορφές του φαινομένου. Ο νεοφιλελευθερισμός συνυπάρχει με κρατικά και κοινω-

νικά μορφώματα, με τη σοσιαλδημοκρατία, το κινέζικο μοντέλο κ.ά. Στη νεοφιλελεύθερη εποχή, παρατηρεί ο Peck, υπάρχει μια συνεχή αναδυόμενη τάση «ταχείας πολιτικής» για ανάπτυξη («fast policy» development). H «ταχεία πολιτική» αφορά τη μεταφορά παγκόσμιων «καλών πρακτικών και λύσεων» ως μοντέλων για ανάπτυξη, όπως για παράδειγμα η θεωρία της δημιουργικής τάξης του Richard Florida, o συμμετοχικός προϋπολογισμός του Πόρτο Αλέγρε κ.ά. Έτσι, ο Peck αναγνωρίζει ότι υπάρχει μια αυξανόμενη τάση των νεοφιλελεύθερων στρατηγικών πολιτικών να αναζητούν ρεαλιστικές ιδέες που εάν τεθούν σε λειτουργία θα «πιάσουν»· λύσεις και προγράμματα, που δημιουργούνται από τεχνοκράτες και ειδικούς αξιολογητές πολιτικής, που εάν λειτουργήσουν σε ένα μέρος του πλανήτη μπορούν πλέον, ως μοντέλο, ως πρότυπο, να ανασυσταθούν και να λειτουργήσουν και σε άλλα. Βέβαια, οι εκάστοτε εκπρόσωποι της νεοφιλελεύθερης αστικής

141

008:Layout 1

142

10/3/12

2:01 PM

Page 142

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 139-143

διακυβέρνησης αγνοούν, συχνά, τα ιδιαίτερα χωρικά χαρακτηριστικά κάθε τόπου και τη σπουδαιότητα του ιστορικού, κοινωνικού, πολιτικού υποβάθρου κάθε περιοχής προτού «εισάγουν» με ταχείς ρυθμούς νεοφιλελεύθερες συνταγές ανάπτυξης. Συνοψίζοντας, ο νεοφιλελευθερισμός για τον Peck είναι μια περιχαρακωμένη ιδεολογία, πάντα παρούσα, αλλά ανολοκλήρωτη. Δεν απολαμβάνει μονοπωλιακές καταστάσεις, καθώς συνυπάρχει με εναλλακτικά μορφώματα. Βρίσκεται σε υβριδική μορφή παντού, και κανείς θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις διαφορετικές μορφές του. Αναμορφώνεται και ανασυσταίνεται με διάφορους τρόπους (π.χ. μέσα από κρίσεις) όπως και τα ζόμπι. Τέλος, βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στο «ταχύ ταξίδι των ιδεών» (travelling ideas). Σε ένα διαφορετικό επίπεδο του συνεδρίου, σε μικρότερη κλίμακα από τις κεντρικές εισηγήσεις σε ολομέλεια, εκτυλισσόταν μια σειρά διαφορετικές παράλληλες θεματικές ενότητες που αφορούσαν τη «γεωγραφική φαντασία» σε σχέση με τον άνθρωπο, το φυσικό, το αστικό περιβάλλον κ.ά. Στο σημείο αυτό, αξίζει κανείς να σημειώσει ότι θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να παρουσιαστούν ενδελεχώς όλες οι ενδιαφέρουσες ιδέες και τα θέματα που ήταν τόσα πολλά και ακούστηκαν προφορικά στο ασφυκτικά σύντομο χρονικό διάστημα των τριών ημερών του συνεδρίου. Άλλωστε, δεν θα πρέπει να αγνοεί κανείς και τον παράλληλο χρόνο της διεξαγωγής τους. Για το λόγο αυτό, στην παρούσα έκθεση θα γίνει μια σύντομη μόνο και επιλεκτική αναφορά στο

περιεχόμενο των θεματικών ενοτήτων για τις πολιτικές που αφορούν την ασφάλεια, την επιτήρηση και τον κοινωνικό έλεγχο στην πόλη. Η θεματική ενότητα που διοργάνωσε η ομάδα εργασίας «Κριτικής Γεωγραφίας του Εγκλήματος, του Φόβου και της Δικαιοσύνης»10 είχε ως στόχο να δώσει, ανάμεσα σε άλλα, έμφαση στην κοινωνική προσέγγιση της Δικαιοσύνης. Πρόεδρος αλλά ταυτόχρονα και εισηγήτρια της παρούσας θεματικής ενότητας διετέλεσε η κοινωνική γεωγράφος Rachel Pain. Το θέμα της εισήγησής της ήταν η νεολαία και ο όλο και μεγαλύτερος λόγος και σύνδεση που γίνεται με το ζήτημα της ασφάλειας (securitization of youth). Σύμφωνα με την Pain, τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια τάση «εγκληματικοποίησης» της νεολαίας και σύνδεσής της όχι μόνο με καταστάσεις παραβατικής και αντικοινωνικής συμπεριφοράς, αλλά και με το «καθαρό» έγκλημα, παραβλέποντας τις σοβαρές επιπτώσεις των κοινωνικοπολιτικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι νέοι και νέες. Η εισηγήτρια, αφού έκανε μια σύντομη θεωρητική επισκόπηση στη σημασία γύρω από το θέμα της ασφάλειας (securitization) μέσα από την αστυνόμευση, το δομημένο υλικό χώρο κ.ά., αλλά και τη συναισθηματική ασφάλεια, επισήμανε και τον ρόλο των παγκόσμιων αλλαγών και γεωπολιτικών στρατηγικών στο αίσθημα της ασφάλειας σε μικρότερη κλίμακα, για παράδειγμα σε ευπαθείς ομάδες σε επίπεδο γειτονιάς. Η Pain κάνει λόγο για «κατακερματισμένες, εύθραυστες» ασφάλειες (fractured securities) από την άποψη, μεταξύ άλλων, ότι το αίσθημα της ασφάλειας γίνεται όλο

και περισσότερο επισφαλές. Επιπλέον, θεωρεί ότι το ζήτημα της ασφάλειας ταλανίζει τόσο έντονα στην εποχή μας τη νεολαία, κυρίως λόγω των ανησυχιών που οι νέοι βιώνουν, των κρατικών πρακτικών των οποίων γίνονται αποδέκτες και, συχνά, τους στοχοποιούν, των εσωτερικών μεταλλαγών των γειτονιών τους, της φτώχειας, της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων κ.ά. Σε ένα άλλο επίπεδο, η εισήγηση του γεωγράφου-εγκληματολόγου Pete Shirlow εστίασε, αρχικά, σε θέματα που αφορούν το χάσμα ανάμεσα στους κατοίκους και την αστυνομία ως προς το ζήτημα της ασφάλειας σε αρκετές περιοχές της Β. Ιρλανδίας. Επιπλέον, έκανε λόγο για τις διαδικασίες ευαισθητοποίησης και ενδυνάμωσης της παραπάνω σχέσης μέσα από τη διαμεσολάβηση κοινωνικών λειτουργών, εθελοντών κ.ά. (community sector) με στόχο τη βελτίωση του αμοιβαίου αισθήματος και της ποιότητας ασφαλείας. Από τη Β. Ιρλανδία στο Cape Town της Ν. Αφρικής μας «μετέφερε» ο γεωγράφος Till Paasche μέσα από την εισήγησή του για το ρόλο των Ιδιωτικών Εταιρειών Ασφαλείας (Private Security Companies). Σε «αναβαθμισμένες» περιοχές του Cape Town, ο ρόλος της εμπορευματοποιημένης ιδιωτικής αστυνόμευσης αποκτά κεντρική σημασία. Αποτελεί παράγοντα χωρικού εκτοπισμού και αποκλεισμού των «ανεπιθύμητων» ομάδων σε φτωχότερες περιοχές, ενώ συχνά υπερκαλύπτει και τον θεσμικό ρόλο της τοπικής αστυνομίας. Αναδύεται ένα ζήτημα, συνεπώς, για το ρόλο των ιδιωτικών παραγόντων στη διαχείριση και ασφάλεια του δημόσιου

008:Layout 1

10/3/12

2:01 PM

Page 143

ΒΕΝΕΤΙΑ ΧΑΤΖΗ

χώρου της πόλης, καθώς και στις χωροκοινωνικές επιπτώσεις των παραπάνω πρακτικών. Τέλος, ενδιαφέρουσες απόψεις ακούστηκαν και στη θεματική ενότητα «Γεωγραφίες της Επιτήρησης».11 H φινλανδή αστική γεωγράφος Hille Koskela, μέσα από μια θεωρητική προσέγγιση, επιχείρησε να κάνει διάκριση ανάμεσα σε «παραδοσιακές» μορφές επιτήρησης, όπου οι Αρχές (Authorities) επιτηρούν το κοινό (Public), και σε νεότερες μορφές της, όπου το κοινό επιτηρεί τόσο τις Αρχές (counter-surveillance) όσο και αλληλοεπιτηρείται και μεταξύ του. Σύμφωνα με την εισηγήτρια, υπάρχει μια τάση ενθάρρυνσης και ενίσχυσης, μέσα από διάφορα προγράμματα και τακτικές, της συμμετοχής του κοινού στις διαδικασίες επιτήρησης. Στην ίδια θεματική ενότητα, η παρουσίαση των Michael McCahill και Rachel Finn με κεντρικό άξονα τις κοινωνικές επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών επιτήρησης ανέδειξε ότι οι επιτηρούμενοι αποτελούν ενεργούς «κοινωνικούς δρώντες» με δυνατότητα διαπραγμάτευσης, υπεκφυγής, μέχρι και απόρριψης της επιτήρησης βάσει του προσωπικού «κεφαλαίου» που διαθέτουν. Κεντρικό θέμα στην εισήγηση των Adam Warren και Elisabeth Mavroudi, από το Πανεπιστήμιο του Loughborough, ήταν το σύστημα «Βιομετρικών Καρτών Παραμονής»12 για τους υπηκόους τρίτων χωρών (μη ευρωπαίους πολίτες), που εισήγαγε η βρετανική κυβέρνηση συνασπισμού το 2010. Η εμπειρική τους έρευνα επιχειρεί να αναλύσει τις επιπτώσεις των βιομετρικών καρτών στη ζωή των μεταναστών. Η έρευνα αναδεικνύει πώς ένας μεγάλος αριθμός των ερωτηθέ-

ντων μεταναστών είχαν, πραγματικά, αποδεχτεί την «αναγκαιότητα» της βιομετρικής κάρτας προκειμένου να ζήσουν, να εργαστούν, να σπουδάσουν στη Μ. Βρετανία. Έχοντας σε μεγάλο βαθμό, «εσωτερικεύσει», «εκλογικεύσει» αυτήν την κατάσταση επιτήρησης –γιατί δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά– μετατρέπονται σε «ενεργούς δρώντες» αυτής της διαδικασίας.13 Μιας κατάστασης δηλαδή επιτήρησης που, σύμφωνα με τους εισηγητές, ξεπερνά τα φυσικά γεωγραφικά σύνορα: με τη βιομετρική κάρτα, το σώμα γίνεται «φορητό» εργαλείο επιτήρησης, μεταφέροντας αυτή τη διαδικασία στο σπίτι, στον χώρο εργασίας, στο πανεπιστήμιο κ.ά. Τέλος, στο πλαίσιο της ίδιας θεματικής ενότητας, η εισήγηση της γράφουσας αφορούσε τη χρήση και τη διαχείριση του δημόσιου χώρο της Βαρκελώνης. Κεντρικό θέμα της παρουσίασης ήταν η θέσπιση ενός Κανονισμού για την προώθηση της κοινωνικής συμβίωσης στον δημόσιο χώρο της πόλης μέσα από τη ρύθμιση της κοινωνικής συμπεριφοράς. Η έρευνα επιχειρούσε να αναδείξει πώς ο Κανονισμός αποτελεί ένα επιπλέον εργαλείο κοινωνικού ελέγχου για εκείνους τους χρήστες της πόλης που θεωρούνται «ανεπιθύμητοι» επειδή δεν ταιριάζουν στην αναγεννημένη εικόνα της πόλης. Ολοκληρώνοντας αυτή τη σύντομη έκθεση του συνεδρίου RGSIBG 2011 αξίζει να σημειωθεί ότι, κατά τη διάρκεια της διοργάνωσης, σημαντικοί εκδοτικοί οίκοι και γεωγραφικά περιοδικά είχαν την ευκαιρία να εκθέσουν και να προωθήσουν σε ευνοϊκές τιμές για τους συνέδρους τις συλλογές και τις πρόσφατες εκδόσεις και δημοσιεύσεις τους. Τέλος, εκτός από την ενδιαφέ-

ρουσα αλληλεπίδραση των συμμετεχόντων στις αίθουσες του συνεδρίου, η δικτύωση και οι συζητήσεις συνεχίστηκαν άτυπα στους διαδρόμους, στους χώρους κοινής συνεύρεσης και στον κήπου του συνεδριακού κτιρίου. Αναμφίβολα, το περιεχόμενο και η ποιότητα των περισσότερων εισηγήσεων, το θερμό ενδιαφέρον συμμετοχής εκ μέρους των συνέδρων και η άψογη διοργάνωση θα παραμείνει αξέχαστη σε όσους και όσες είχαν την τιμή και την τύχη να βρίσκονται εκείνες τις ημέρες στο Λονδίνο. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 2 Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers), 2011, Transactions of the Institute of British GeographersΙ, NS 36, σ. 182, http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.14755661.2011.00440.x/pdf.

3 Ό.π.

4 Για λόγους συντομίας, στο παρόν κείμενο η Βασιλική Γεωγραφική Ένωση με το Ίδρυμα Βρετανών Γεωγράφων θα αναφέρεται ως RGS-IBG, ή απλά Ένωση.

5 Το Imperial College βρίσκεται δίπλα σχεδόν από το κτίριο των RGS-IBG. 6 www.eugeo.org.

7 Προσανατολισμένη αρκετά στη γεωπολιτική και την πολιτική γεωγραφία.

8 Το πρόγραμμα του συνεδρίου RGSIBG 2011: http://www.rgs.org/NR/rdonlyres/2B7FB54C-D9DF-4BF2-AD22CDE6483B3BF4/0/AC2011ProgrammeBookfinallowres.pdf 9 Το ριζοσπαστικό γεωγραφικό περιοδικό Antipode χρηματοδοτεί κάθε χρόνο δύο διακεκριμένους εισηγητές για τα αντίστοιχα ετήσια συνέδρια των RGS-IBG και AAG (Association of American Geographers). Προσκεκλημένος ομιλητής για το συνέδριο RGS-IBG 2011 ήταν ο Jamie Peck.

10 Critical Geographies of Crime, Fear and Justice.

11 Geographies of Surveillances.

12 Biometric Residence Cards – BRD. 13 Αρκετοί ερωτηθέντες, μάλιστα, έχουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη ως προς τη διαχείριση των προσωπικών δεδομένων τους στη βρετανική κυβέρνηση παρά στις ιδιωτικές εταιρίες.

143

009:Layout 1

144

10/3/12

2:01 PM

Page 144

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 144-148

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ENSURE: ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ ΦΥΣΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ-ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥΣ

Καλλιόπη Σαπουντζάκη1 και Ευθύμιος Καρύμπαλης2

Το έναυσμα και οι στόχοι του έργου ENSURE

1 Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τμήματος Γεωγραφίας Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, E-mail: sapountzaki@hua.gr.

2 Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Γεωγραφίας Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, Email: karymbalis@hua.gr.

Στο παρελθόν, και στo πλαίσιo της εξέλιξης του γνωστικού πεδίου «των καταστροφών», η απόκριση τόπων και περιοχών στα ακραία φυσικά γεγονότα που τους/τις έπλητταν ερμηνευόταν με βάση το μέγεθος ή την ένταση αυτών των γεγονότων. Οι ζημιές και οι απώλειες συνδέονταν ευθέως και μονοσήμαντα με το μέγεθος του σεισμού, τη μέγιστη παροχή, τις επιταχύνσεις και το ύψος των πλημμυρικών υδάτων κ.ο.κ. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια η έρευνα στο πεδίο των κινδύνων και των καταστροφών στρέφει με επιμονή το ενδιαφέρον της από εκτιμήσεις κινδύνων εστιασμένες στην επικινδυνότητα (δηλαδή τα ίδια τα ακραία φυσικά φαινόμενα) σε περισσότερο ολοκληρωμένες προσεγγίσεις. Αυτές βάζουν στο κέντρο του προβληματισμού την Τρωτότητα (Vulnerability), την επιρρέπεια δηλαδή μιας οντότητας σε απώλειες όταν υποστεί πίεση, και την Προσαρμοστικότητα (Resilience) των εκτεθειμένων (περιοχών, κοινωνικών ομάδων κ.λπ.). Η ανάγκη γι’ αυτό τον επαναπροσανατολισμό εκ-

φράζεται πλέον όχι μόνο από τους κοινωνικούς επιστήμονες που είχαν εξ ορισμού εστιασμένο το ενδιαφέρον στην ικανότητα απόκρισης κοινωνικών δρώντων, αλλά επίσης από τους μηχανικούς και τους φυσικούς επιστήμονες. Οι τελευταίοι έχουν συνειδητοποιήσει πλέον τους περιορισμούς και τα όρια των τεχνικών αμυντικών έργων που κατασκευάζονται για να «αναχαιτίσουν» τα ακραία φυσικά γεγονότα και να τροποποιήσουν την επικινδυνότητα. Έτσι στις μέρες μας, η επιστημονική κοινότητα των κινδύνων αλλά και οι θεσμοί (κυβερνητικοί και μη) που έχουν αναλάβει την αντιμετώπισή τους στρέφουν τις ελπίδες τους στη ρύθμιση της τρωτότητας και το χειρισμό της προσαρμοστικότητας (της αντίδρασης δηλαδή στην τρωτότητα) για τη μείωση απωλειών από την καταστροφική εκδήλωση κινδύνων σε μια περιοχή. Όμως η τρωτότητα δεν είναι ένα εργαλείο εύκολο στη χρήση για την άσκηση πολιτικής μείωσης κινδύνων. Παίρνει πολλές μορφές / πρόσωπα αφού μπορεί να είναι φυσική τρωτότητα (όπως όταν ένα κτίριο καταρρέει από σεισμό), κοινωνική τρωτότητα (όπως όταν κάποια κοινωνική ομάδα γίνεται ευά-

009:Layout 1

10/3/12

2:01 PM

Page 145

Κ. ΣΑΠΟΥΝΤΖΑΚΗ, Ε. ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ

λωτη λόγω χαμηλού εισοδήματος, ανεργίας, χαμηλού επιπέδου εκπαίδευσης κ.λπ.), οικονομική τρωτότητα (όπως όταν μια επιχείρηση έχει περιορισμένη ρευστότητα και είναι εκτεθειμένη στο δανεισμό), συστημική ή λειτουργική τρωτότητα (όπως όταν η λειτουργία ενός νοσοκομείου σε περίοδο κρίσης εξαρτάται από τη συνέχιση της λειτουργίας του δικτύου ηλεκτροδότησης) κ.ο.κ. Επίσης η τρωτότητα μπορεί να είναι ενδογενής ή εξωγενής και να αφορά μεμονωμένα άτομα, νοικοκυριά, επιχειρήσεις, κοινωνικές ομάδες, περιοχές ή πόλεις, περιφερειακές ή εθνικές οικονομίες. Ακόμη, οι διαδικασίες που οδηγούν στην τρωτότητα μπορεί να συμβαίνουν σε επίπεδα και κλίμακες του χώρου και του χρόνου που βρίσκονται μακριά από την περιοχή και τον χρόνο εκδήλωσης του σεισμού ή της δασικής πυρκαγιάς. Η τρωτότητα τέλος είναι ευμετάβλητη ιδιότητα αφού μπορεί να μεταφέρεται ή να εξωτερικοποιείται και να αλλάζει «πρόσωπα» (π.χ. να μετασχηματίζεται από φυσική ή οικολογική σε κοινωνική, οικονομική και θεσμική τρωτότητα). Στην περίπτωση που δεν έχουμε να κάνουμε με ένα νοικοκυριό αλλά με ολόκληρη περιοχή, οι διάφορες μορφές τρωτότητας, οι μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις, οι διαδρομές τους και οι διακυμάνσεις τους καθιστούν το ζήτημα της ταυτοποίησης και συνθετικής εκτίμησης της τρωτότητας της περιοχής εξαιρετικά περίπλοκο. Γιατί στους τόπους και τις περιοχές οι διάφορες μορφές τρωτότητας συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν και μάλιστα με τρόπο δυναμικό, δίνοντας ως τελικό αποτέλεσμα κάτι που θα μπορούσε να ονομαστεί «τρωτότητα τόπου» ή «τρωτότητα περιοχής». Έτσι, η τρωτότητα μιας

πόλης είναι κάτι τελείως διαφορετικό από το άθροισμα των τρωτοτήτων των νοικοκυριών, των επιχειρήσεων, του κτιριακού αποθέματος, των υποδομών και των άλλων κοινωνικών, οικονομικών, φυσικών, τεχνολογικών αλλά και σχεσιακών στοιχείων που συγκροτούν την πόλη. Όλα τα παραπάνω αποτελούν ανοικτά ερευνητικά ερωτήματα για την επιστημονική κοινότητα αλλά και τους διαχειριστές των κινδύνων. Καθώς η ευρωπαϊκή ήπειρος (και όχι μόνο αυτή) πλήττεται από ολοένα περισσότερα ακραία γεγονότα με αυξανόμενες μάλιστα απώλειες ανά γεγονός, είναι φανερό ότι υπάρχει έλλειμμα πολιτικής και διαχείρισης των κινδύνων. Σε σχέση με αυτό το έλλειμμα, υπάρχει εδραιωμένη πεποίθηση ότι θα μπορούσε να καλυφθεί σε κάποιο βαθμό με την εξέλιξη των εργαλείων της τρωτότητας και της προσαρμοστικότητας. Τα ανοικτά λοιπόν ερευνητικά ερωτήματα για τη φύση της τρωτότητας και της προσαρμοστικότητας και η δυναμική που ενσωματώνουν ως εργαλεία πολιτικής και διαχείρισης αποτέλεσαν το έναυσμα του ερευνητικού έργου. Ειδικότερα, το έργο ENSURE επιχείρησε να σχεδιάσει ένα μεθοδολογικό πλαίσιο για: Τη συνθετική και ολοκληρωμένη αξιολόγηση όλων των διαστάσεων της τρωτότητας και της προσαρμοστικότητας ενός τόπου ή μιας περιοχής, όπως αυτές εκδηλώνονται τοπικά αλλά προκύπτουν από διάφορες κλίμακες του χώρου και εξελίσσονται στο χρόνο του κύκλου της καταστροφής. Τη μετατροπή της Τρωτότητας και της Προσαρμοστικότητας από θεωρητικές έννοιες σε εργαλεία χρήσιμα για τη μείωση κινδύνων σε έναν τόπο/περιοχή, και μάλιστα στο στά-

διο της πρόληψης και όχι σε εκείνο της εκ των υστέρων αποκατάστασης. Η μεγαλύτερη πρόκληση και δυσκολία στο σχεδιασμό αυτής της μεθοδολογίας υπήρξε η κατανόηση και ενσωμάτωση στη μέθοδο των αλληλεπιδράσεων μεταξύ διαδικασιών και φαινομένων της μακροκλίμακας και εκείνων της μικροκλίμακας (όσων βέβαια επιδρούν στην τρωτότητα και την προσαρμοστικότητα).

Πού, πότε και από ποιους εκπονήθηκε το έργο Το ENSURE είναι ένα ερευνητικό έργο Ειδικού Στόχου που χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση, ως τμήμα του 7ου Προγράμματος Πλαισίου για την Έρευνα και την Τεχνολογική Ανάπτυξη. Το έργο είχε τριετή διάρκεια, ξεκίνησε την 1.6.2008 και ολοκληρώθηκε 31.5.2011. Η ερευνητική ομάδα συγκροτήθηκε από 10 ερευνητικούς φορείς προερχόμενους από οκτώ χώρες. Ειδικότερα οι φορείς που συμμετείχαν είναι το BRGM –Geoscience for a Sustainable Earth– (Γαλλία), το Politecnico di Milano (Ιταλία), το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο (Ελλάδα), το International Institute for Geo-Information Science and Earth Observation (Ολλανδία), το Middlesex University Higher Education Corporation (Ηνωμένο Βασίλειο), το Potsdam Institut fuer Klimafolgenforschung (Γερμανία), το Τ6 Ecosystems srl (Ιταλία), το Tel Aviv University (Ισραήλ), το Universita degli Studi di Napoli Federico II (Ιταλία) και το Université de Genève (Ελβετία). Το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο συμμετείχε με το Τμήμα Γεωγρα-

145

009:Layout 1

146

10/3/12

2:01 PM

Page 146

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 144-148

Εικόνα 1. Χάρτης των τριών δημοτικών διαμερισμάτων του νομού Ηλείας (Αρχαίας Ολυμπίας, Σκυλλούντα και Ζαχάρως) στα οποία εφαρμόστηκε η μεθοδολογία ENSURE για την τρωτότητα στις δασικές πυρκαγιές. Πηγή: Πρόγραμμα Ensure, 2011

φίας. Η ερευνητική του ομάδα συγκροτήθηκε από μέλη ΔΕΠ, μεταπτυχιακούς φοιτητές και υποψήφιους διδάκτορες, διδάκτορες-συνεργάτες του Τμήματος και εξωτερικούς ερευνητές. Ειδικότερα ως μέλη της ερευνητικής ομάδας εργάστηκαν οι Κ. Σαπουντζάκη (ως επιστημονικά υπεύθυνη), Ε. Καρύμπαλης, Λ. Βασενχόβεν, Μ. Δανδουλάκη, Γ. Μελισσουργός, Μ. Βαρυμποπιώτου και Κ. Βικάτου. Γραμματειακή υποστήριξη στο έργο προσέφεραν η Ζ. Φουλίδη και η Χ. Σιαμαντά. Η ερευνητική ομάδα του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, πέρα από την καθοριστική της συμβολή σε όλα τα θεωρητικά πακέτα εργασίας του έργου, ανέλαβε επίσης μια από τις τρεις μελέτες περίπτωσης για τον έλεγχο αξιοπιστίας της μεθοδολογίας. Πρόκειται για την πολυκινδυνική περιοχή του νομού Ηλείας.

Τα αποτελέσματα του έργου Το μεθοδολογικό πλαίσιο ENSURE για την εκτίμηση/αξιολόγηση της τρωτότητας και της προσαρμοστικότητας μπορεί να παρομοιαστεί με μέθοδο «διάγνωσης/θεραπείας ασθένειας». Έτσι, η μέθοδος περιλαμβάνει ταξινόμηση κατηγοριών τρωτότητας (που θα μπορούσε να παραλληλιστεί με ταξινόμηση ασθενειών), ταξινόμηση των συμπτωμάτων τους με τη μορφή δεικτών που τα αποτυπώνουν και, τέλος, συνεκτίμηση κριτηρίων σχετικότητας ή βαρύτητας. Ειδικότερα, η μεθοδολογία συνίσταται σε μια σειρά αλληλοσυσχετιζόμενων μητρώων που αναφέρονται σε όλους του κινδύνους που απειλούν μια περιοχή και τις εκδοχές τρωτότητας και προσαρμοστικότητας που η περιοχή εμφανίζει στη διαδοχή των φάσεων της κατα-

στροφής. Τα μητρώα αξιολογούν/υπολογίζουν ποσοτικά και ποιοτικά τρωτότητες και προσαρμοστικότητες του φυσικού περιβάλλοντος ενός τόπου/περιοχής, του κτιριακού αποθέματος, των παραγωγικών δραστηριοτήτων και υποδομών της και του κοινωνικού της ιστού. Η μέθοδος οικοδομήθηκε για να παραδοθεί ως εύχρηστο εργαλείο άσκησης πολιτικής σε τελικούς χρήστες όπως είναι η δημόσια διοίκηση και οι φορείς που ασχολούνται με τη διαχείριση των φυσικών καταστροφών, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να συμπεριλαμβάνουν τις βασικές παραμέτρους της τρωτότητας και προσαρμοστικότητας στην εκτίμηση και αντιμετώπιση των κινδύνων στις περιοχές αρμοδιότητάς τους. Η εφαρμογή της μεθόδου δοκιμάστηκε σε τρεις περιοχές/μελέτες περίπτωσης: Το νησί Vulcano στην Ιταλία, την περιοχή Negev στο Ισραήλ και το νομό Ηλείας στην Ελλάδα. Στην επόμενη ενότητα παρουσιάζονται συνοπτικά τα αποτελέσματα εφαρμογής της μεθοδολογίας στο νομό Ηλείας και μόνο για τον κίνδυνο των δασικών πυρκαγιών.

Αποτελέσματα από την εφαρμογή της μεθοδολογίας ENSURE στην Ηλεία σε σχέση με τις δασικές πυρκαγιές Η Ηλεία, που βρίσκεται στη δυτική Πελοπόννησο, επιλέχθηκε για την εφαρμογή της μεθοδολογίας του ENSURE ως πολυ-κινδυνική περιοχή. Η μεθοδολογία εφαρμόστηκε στο νομό όχι μόνο για τις δασικές πυρκαγιές αλλά και τους κινδύνους της πλημμύρας και του σεισμού. Περιοχή εφαρμογής της μεθοδολο-

009:Layout 1

10/3/12

2:01 PM

Page 147

Κ. ΣΑΠΟΥΝΤΖΑΚΗ, Ε. ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ

γίας ειδικότερα για τον κίνδυνο των δασικών πυρκαγιών ήταν οι δήμοι Αρχαίας Ολυμπίας, Σκυλούντα και Ζαχάρως, επειδή αυτοί επλήγησαν περισσότερο από τις πυρκαγιές του 2007 (Εικόνα 1). Η μεθοδολογία ENSURE για τις δασικές πυρκαγιές επέτρεψε για πρώτη φορά την εκτίμηση και οπτικοποίηση πολύ σημαντικών παραμέτρων τρωτότητας και προσαρμοστικότητας –αυτών που αφορούν στο τοπικό φυσικό, δομημένο, κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον– για τους δήμους του νομού Ηλείας που επλήγησαν περισσότερο από τις δασικές πυρκαγιές του 2007. Η συμπλήρωση των πινάκων με τις παραμέτρους τρωτότητας έγινε λαμβάνοντας υπόψη το χρονικό της καταστροφής του 2007 καθώς και την κατάσταση που επικρατούσε στους τρεις δήμους πριν την καταστροφή, κατά τη διάρκεια των πυρκαγιών αλλά και τη μετέπειτα φάση της αποκατάστασης. Μετά τη συμπλήρωση των πινάκων με τη βαθμολογία τρωτότητας ανά παράμετρο έγινε φανερό ότι μεταξύ των τεσσάρων «υποσυστημάτων» (φυσικό, δομημένο περιβάλλον, υποδομές-οικονομία και κοινωνικός ιστός) εκείνο του οποίου η τρωτότητα πρέπει να αντιμετωπιστεί κατά προτεραιότητα στη φάση της πρόληψης είναι το φυσικό. Συγκεκριμένα, το φυσικό περιβάλλον φαίνεται να είναι πολύ ευάλωτο στη δασική πυρκαγιά στην προ-καταστροφική ή προληπτική φάση, όταν η περιοχή είναι εκτεθειμένη στον κίνδυνο. Όπως φαίνεται από τους χάρτες που ακολουθούν (Εικόνες 2, 3, 4), η παρουσία φυσικών εύφλεκτων υλικών (νεκρή βιομάζα) και συγκεκριμένων ειδών βλάστησης επιρρεπών στη φωτιά, σε συνδυασμό με την απουσία μέτρων πρόλη-

ψης και συστημάτων ανίχνευσης και παρακολούθησης του κινδύνου, είχε σαν αποτέλεσμα την ολοκληρωτική καταστροφή. Στην καταστροφή συνέβαλαν επίσης ορισμένες «εκ των ενόντων» δράσεις μετριασμού του κινδύνου στην περίοδο έκτακτης ανάγκης (κάψιμο περιοχών προκειμένου να σταματήσει η προέλαση της φωτιάς αλλά και διάνοιξη δασικών δρόμων). Ωστόσο, η προληπτική επέμβαση προϋποθέτει προσαρμοστικότητα Σε σχέση με την προσαρμοστικότητα, για την περίπτωση του φυσικού περιβάλλοντος η παράμετρος που αναδείχθηκε ως σημαντική είναι

τα φυτικά είδη που χρησιμοποιούνται στις τεχνητές αναδασώσεις. Για την περίπτωση του κτισμένου, οι δομές του ιδιοκτησιακού καθεστώτος της γης στέκονται συνήθως εμπόδια στην αποκατάσταση αλλά και την εφαρμογή μέτρων μείωσης κινδύνου. Για την περίπτωση του κοινωνικού και οικονομικού συστήματος, οι δωρεές ιδιωτών δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την έλλειψη δημόσιων πολιτικών και πόρων για την αντιμετώπιση των δομικών προβλημάτων της περιοχής. Η γήρανση και η συρρίκνωση του πληθυσμού στο νομό και η εξάρτηση της τοπικής οικονομίας από ανειδίκευτη

Εικόνα 2. Χάρτες γεωγραφικής κατανομής της πολύ, μετρίως και λίγο επιρρεπούς σε πυρκαγιές βλάστησης στις κοινότητες των δήμων Αρχαίας Ολυμπίας, Σκυλούντα και Ζαχάρως. Πηγή: Πρόγραμμα Ensure, 2011

147

009:Layout 1

148

10/3/12

2:01 PM

Page 148

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 144-148

Εικόνα 3. Χάρτης κατηγοριοποίησης των κοινοτήτων ανάλογα με το ποσοστό του μήκους οδικού δικτύου που διέρχεται από εκτάσεις που καταλαμβάνονται από επιρρεπή σε φωτιά βλάστηση. Πηγή: Πρόγραμμα Ensure, 2011

εργασία, βασικά και κύρια στον αγροτικό τομέα, συνιστούν αρνητικούς παράγοντες για την προσαρμοστικότητα της περιοχής στον κίνδυνο της δασικής πυρκαγιάς. Αυτό που καθιστά το γενικότερο οικολογικό-κοινωνικό σύστημα της Ηλείας εξαιρετικά ευάλωτο είναι η αυξημένη εξάρτηση του κοινωνικού-οικονομικού από το οικολογικό σύστημα και αντιστρόφως. Η οικονομική και κοινωνική βιωσιμότητα στις κοινότητες της Ηλείας εξαρτώνται από την ευρωστία των δασικών και αγροτικών οικοσυστημάτων επειδή οι τοπικές οικονομίες έχουν μονοδιάστατο αγροτικό ή/και τουριστικό προσανατολισμό. Αντιστρόφως, η προστασία των οικοσυστημάτων από τις απειλές (ξηρασία, πυρκαγιές, πάγο, αλλαγές χρήσεων γης κ.λπ.) εξαρτώνται από την ανθρώπινη δράση και την ύπαρξη κατάλληλων θεσμών που με τη σειρά

Εικόνα 4. Χάρτης κατηγοριοποίησης των κοινοτήτων σε τρεις ομάδες ανάλογα με τη μέση μορφολογική κλίση του αναγλύφου πέριξ των οικισμών. Πρόγραμμα Ensure, 2011

τους προϋποθέτουν εύρωστη κοινωνία και οικονομία. Τα πρώτα αποτελέσματα της εφαρμογής της μεθοδολογίας ENSURE σκιαγραφούν την τρωτότητα στο νομό Ηλείας αλλά και τις δυνατότητες που διαθέτει για προσαρμογή. Αποτελούν σπουδαίο εργαλείο για τη βελτίωση στο μέλλον σχεδίων ετοιμότητας, μετρίασης του κινδύνου και αποκατάστασης των ζημιών, επειδή δίνουν μια καθαρή εικόνα των προβλημάτων και των αδυναμιών διαχείρισης. Αν και η μεθοδολογία ENSURE για την εκτίμηση της τρωτότητας και προσαρμοστικότητας σε πολυκινδυνικά περιβάλλοντα παρουσιάζει ακόμη πολλές αδυναμίες και χρειάζεται βελτιώσεις, θεωρούμε πάντως ότι συνιστά ένα σημαντικό προς τα εμπρός βήμα στο πεδίο της διαχείρισης των κινδύνων.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚEΣ ΠΗΓEΣ Bankoff, G., Frerks, G. και Hilhorst, D. (επιμ.) (2004), Mapping Vulnerability: Disasters, Development and People, Λονδίνο: Earthscan.

Gallopin, G.C. (2006), «Linkages between Vulnerability, Resilience and Adaptive Capacity», Global Environmental Change 16(3): 293-303.

Paton, D. (2008), «Community Resilience: Integrating Individual, Community and Societal Perspective», στο Gow K. και Paton D. (επιμ.), The Phoenix of Natural Disasters: Community Resilience, Νέα Υόρκη: Nova Science Publishers Inc. European Commission (2008-2011), Enhancing Resilience of Communities and Territories Facing Natural and Na-tech Hazards (ENSURE), The Booklet of the Research Project funded as part of the 7th Framework Programme for Research and Technological Development.

010:Layout 1

10/3/12

2:01 PM

Page 149

ΙΩΑΝΝΗΣ ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ

Τ

Ο

Β

Η

Μ

Α

Τ

Ω

Ν

Φ

Ο

Ι

Τ

Η

Τ

Ω

149

Ν

ΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΟΥ ΚΑΦΕ: Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΝΟΣ ΑΔΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ1

Ιωάννης Ραυτόπουλος2

Εισαγωγή

1 Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Σκορδίλη Σοφία.

2 Τηλ.: 6976465221, Email: yraftopoulos@hotmail.com.

Πεδίο προβληματισμού της εργασίας αποτελεί η διάσταση της παγκοσμιοποίησης που αφορά την άνιση σχέση μεταξύ των συμβαλλόμενων μερών του διεθνούς εμπορίου σε μια εποχή, μάλιστα, διόγκωσης της αξίας του. Η προσέγγιση του θέματος γίνεται εξετάζοντας την περίπτωση του πλέον εξαγωγικά προσανατολισμένου αγροτροφικού προϊόντος, του καφέ. Στη διαμορφωθείσα κατάσταση, που καθιστά το συμβατικό εμπόριο άδικο, αντιπαραβάλλεται η εναλλακτική πρόταση του Δίκαιου Εμπορίου, που προβάλλει την ηθική διάσταση φιλοδοξώντας να επανακαθορίσει τη σχέση παραγωγών και καταναλωτών. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ιστορική και σύγχρονη γεωγραφία του εμπορίου του καφέ ώστε να ανιχνευθούν οι δυνάμεις και διαδικασίες που διαμόρφωσαν τις δομές του. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναδεικνύονται οι παράγοντες που καθιστούν τις δομές αυτές προβληματικές, με τους αδικημένους να εντοπίζονται στις χώρες παραγωγής. Στο τρίτο κεφάλαιο παρατίθεται η πρωτοβουλία του Δίκαιου Εμπορίου και, τέλος,

στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται η απαραίτητη κριτική του επισκόπηση.

Ιστορική και σύγχρονη γεωγραφία του εμπορίου καφέ Απροσδιόριστα χρονικά, ο καφές ανακαλύφθηκε στην ορεινή Αιθιοπία, από όπου, μέσω των Αράβων εμπόρων, πέρασε στη γειτονική Υεμένη κατά τον 15ο αιώνα. Από εκεί, αφού ενσωματώθηκε στα τελετουργικά των Σούφι και απέκτησε τη μορφή ροφήματος, εξαπλώθηκε στον υπόλοιπο ισλαμικό κόσμο, απ’ όπου, στη συνέχεια, εμπορικές και διπλωματικές επαφές θα διευρύνουν την κατανάλωση και στην Ευρώπη, ιδιαίτερα κατά τον 17ο αιώνα. Ο καφές στην Ευρώπη, με όχημα και το καφενείο ως σημείο κοινωνικοποίησης, θα συνδεθεί με τις μεγάλες πολιτικοκοινωνικές αλλαγές. Αργότερα, η Βιομηχανική Επανάσταση και οι ραγδαίες αλλαγές στον τρόπο ζωής και την τεχνολογία θα επιφέρουν περαιτέρω ώθηση στο εμπόριο του τροπικού προϊόντος το οποίο, ωστόσο, δεν αποτελεί πια μονοπώλιο της Υεμένης αλλά ελέγχεται από τις ευρωπαϊκές αποικιοκρατικές δυ-

010:Layout 1

150

10/3/12

2:01 PM

Page 150

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 149-154

νάμεις. Η πρώτη φάση του ευρωπαϊκού αποικισμού (17ος-19ος αι.) διαμορφώνει και μεγάλο μέρος της σύγχρονης γεωγραφίας της παραγωγής καφέ. Οι χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Λατινικής Αμερικής εντάσσονται στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, με τον καφέ να κατέχει κυρίαρχη θέση στις εξαγωγές τους και την παραγωγή να πραγματοποιείται σε βιομηχανική κλίμακα με την εργασία σκλάβων σε φυτείες. Οι αφρικανικές χώρες θα εντάσσονταν στο διεθνές εμπόριο του καφέ αργότερα, κατά τον 20ό αιώνα, την περίοδο που θα διαμορφωθεί και η σύγχρονη αγορά του καφέ. Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση σε Ευρώπη και ΗΠΑ είχαν δημιουργήσει πρόσφορο έδαφος για αύξηση της κατανάλωσης, ενώ η Παγκόσμια Οικονομική Ύφεση θα επαναπροσδιόριζε τους συσχετισμούς εντός της αγοράς, με κύριο χαρακτηριστικό τη μεγαλύτερη συγκεντροποίησή της σε μεγάλες εταιρείες που έκτοτε ενισχύονται με περαιτέρω συγχωνεύσεις και σταδιακά αναδύονται ως γιγάντιες Διεθνικές Εταιρείες. Μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η ζήτηση του καφέ στις παλιές αγορές κορυφώνεται (ενώ στην Ιαπωνία αρχίζει να αναπτύσσεται ραγδαία) και, σε πολλές περιπτώσεις, παρουσιάζει σημεία κάμψης που οφείλονται στον ανταγωνισμό και σε ποιοτικές παραμέτρους ποικιλιών του καφέ. Τις τελευταίες δεκαετίες η επιτυχία και εξάπλωση της αμερικανικής αλυσίδας καφετεριών Starbucks σε Βόρεια Αμερική, Ανατολική και Νοτιοανατολική Ασία, ακόμα και σε χώρες της Ευρώπης, αποτελεί ένδειξη αλλαγών στα πρότυπα κατανάλωσης.

Σήμερα οι κύριοι πόλοι κατανάλωσης καφέ είναι οι μεγάλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, η Βόρεια Αμερική και η Ιαπωνία, αλλά και η παραγωγός καφέ Βραζιλία. Ωστόσο, τα υψηλότερα επίπεδα κατά κεφαλή κατανάλωσης απαντώνται στις Σκανδιναβικές χώρες, τις χώρες της «Μπενελούξ» και την Ελβετία. Η Ελλάδα καταλαμβάνει τη 17η θέση παγκοσμίως. Στις πολυπληθείς ασιατικές χώρες, μικρές διαφοροποιήσεις της κατά κεφαλή κατανάλωσης μεταβάλουν αισθητά τη συνολική ποσότητα αποτελώντας ένδειξη της επιρροής που θα έχει στο εμπόριο του καφέ η συμμετοχή της Κίνας. Οι μεγαλύτεροι εξαγωγείς καφέ είναι η Βραζιλία, το Βιετνάμ, η Κολομβία και η Ινδονησία, με τις χώρες της Κεντρικής Αμερικής και της Ανατολικής Αφρικής να έπονται (Σχήμα 1). Οι μεγαλύτεροι εισαγωγείς αντικατοπτρίζουν την εικόνα της κατανάλωσης καφέ, με διαφοροποιήσεις ωστόσο που οφείλονται στην προώθηση μεγάλων ποσοτήτων για επανεξαγωγή επεξεργασμένου –κυρίως– καφέ. Χώρες όπως η Γερμανία, το Βέλγιο, οι ΗΠΑ και η Σιγκαπούρη πραγματοποιούν εξαγωγές ποσοτήτων συγκρίσιμες με αυτές χωρών πρωτογενούς παραγωγής (Πίνακας 1).

Το άδικο εμπόριο του καφέ Η μεταπολεμική τάση υποχώρησης των τιμών των πρώτων υλών έναντι των βιομηχανικών αντανακλάται ιδιαίτερα έντονα στα επιρρεπή σε διακυμάνσεις των τιμών τροπικά αγρο-τροφικά προϊόντα, και βέβαια στον καφέ. Η απορρύθμιση του επιπέδου των τιμών πυροδοτείται από φυσικά αίτια που στη συνέχεια προκαλούν ανισορροπίες στην προ-

σφορά. Η κατάρρευση, ως απόρροια μεταξύ άλλων των γεωπολιτικών συσχετισμών, των Διεθνών Συμφωνιών Καφέ το 1989, που μέχρι τότε ρύθμιζαν τα επίπεδα προσφοράς καφέ, επέτεινε το πρόβλημα οδηγώντας τις διεθνείς τιμές σε πρωτοφανή χαμηλά επίπεδα για μακρές περιόδους. Τα Προγράμματα Διαρθρωτικής Προσαρμογής της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ της δεκαετίας του 1980, που προωθούσαν τις εξαγωγικές καλλιέργειες –και τον καφέ– με στόχο τη μείωση των χρεών χωρών του Τρίτου Κόσμου, άλλωστε, θα δρούσαν επιβαρυντικά στις παραπάνω εξελίξεις δημιουργώντας επισιτιστικά προβλήματα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, έχει συντελεστεί έκτοτε αναδιάρθρωση της παγκόσμιας παραγωγής, με πολλές χώρες να περιθωριοποιούνται απέναντι στην υπερπροσφορά χωρών όπως η Βραζιλία και το Βιετνάμ. Η χαμηλή τιμή του καφέ διαμορφώνει μια αγορά των αγοραστών όπου οι πολλοί και αδύναμοι πρέπει να διαπραγματευτούν σε μια ελεύθερη αγορά όπου κυριαρχούν λίγοι και ισχυροί. Συγκρίνοντας τον επιμερισμό των εσόδων στο εμπόριο του καφέ στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ενώ οι λιανικές πωλήσεις παρουσίασαν σημαντική αύξηση σε σύγκριση με μια δεκαετία νωρίτερα, τα έσοδα των χωρών παραγωγής μειώθηκαν ως μερίδιο αλλά και ως απόλυτες τιμές (Σχήμα 2). Το κατακερματισμένο μέτωπο των εκατομμυρίων παραγωγών εμφανίζεται αποδυναμωμένο απέναντι στους μεσάζοντες αλλά και τα συγκεντροποιημένα στάδια της παραγωγικής αλυσίδας του καφέ, ιδιαίτερα της διακίνησης και της επεξεργασίας.

010:Layout 1

10/3/12

2:01 PM

Page 151

ΙΩΑΝΝΗΣ ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ

Σχήμα 1. Εισαγωγές και εξαγωγές καφέ, 2005. Πηγές: World Resources Institute 2007, ίδια επεξεργασία

Το 35% της ποσότητας του εξαγόμενου καφέ διακινείται από τις ΔΕ Neumman, Volcafé και Cargill, γερμανικών, ελβετικών και αμερικανικών συμφερόντων αντίστοιχα. Ο Δείκτης Συγκέντρωσης είναι ακόμη υψηλότερος στο στάδιο της μεταποίησης, με το 56% να πραγματοποιείται από τρεις μόλις ΔΕ, ήτοι την αμερικανική Kraft-Philip Morris, την ελβετική Nestlé και την επίσης αμερικανική Sara Lee. Με τα δημοφιλή brand τους, εξασφαλίζουν διαπραγματευτική ισχύ απέναντι στο λιγότερο συγκεντρωτικό στάδιο των λιανικών πωλήσεων, αλλά και μεγάλα περιθώρια κέρδους. Οι συσχετισμοί αυτοί μεταξύ χωρών παραγωγής και κατανάλωσης (μέσω των μεγάλων ΔΕ που εδρεύουν εκεί) δεν φαίνεται να αλ-

λάζουν, καθώς οι δεύτερες θέτουν φραγμούς, μεταξύ άλλων, μέσω στοχευμένων δασμών στις πρώτες ως προς την επέκταση στα μεταποιητικά στάδια: το 94% του καφέ που εξάγεται από τις χώρες παραγωγής αποτελεί πρώτη ύλη για τα εργοστάσια των βιομηχανικών χωρών. Επιπλέον, οι διαρθρωτικές αδυναμίες των οικονομιών των χωρών παραγωγής καθιστούν δύσκολη τη στροφή των αγροτών σε άλλες καλλιέργειες, διαιωνίζοντας την εξάρτηση από τις εξαγωγές καφέ, ιδιαίτερα χωρών της Ανατολικής Αφρικής και της Κεντρικής Αμερικής, με ανάλογες δραματικές συνέπειες κατά τις περιόδους πτώσης των τιμών. Η κρίση του καφέ αποτελεί μια ανθρωπιστική κρίση, καθώς εκα-

τομμύρια αγροτών με τις οικογένειές τους αδυνατούν να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες. Σημειώνεται αύξηση της ανεργίας, της φτώχειας, του υποσιτισμού, της εγκατάλειψης του σχολείου και της μετανάστευσης και, ως εκ τούτου, πτώση του Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης. Σε πολλές περιπτώσεις, παρατηρείται στροφή σε παράνομες καλλιέργειες ενώ υποθάλπεται κοινωνική και πολιτική αστάθεια. Το περιβάλλον επίσης ζημιώνεται, καθώς η βούληση για αειφορία εκλείπει.

Το Δίκαιο Εμπόριο Ξεκινώντας από φιλανθρωπικές πρωτοβουλίες, το κίνημα του Δίκαιου Εμπορίου σταδιακά οργανώ-

151

010:Layout 1

152

10/3/12

2:01 PM

Page 152

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 149-154

θηκε και συστηματοποιήθηκε ώστε να αποτελεί σήμερα μια ταχέως αναπτυσσόμενη παράμετρο στην αγορά πολλών προϊόντων, προεξάρχοντος του καφέ. Σημαντικοί σταθμοί στην εξέλιξη της πρωτοβουλίας είναι η ίδρυση φιλανθρωπικών οργανισμών ως απάντηση στις καταστροφές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου τη δεκαετία του 1940, αλλά και το μποϋκοτάζ κατά του Απαρτχάιντ στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1959. Τις δύο επόμενες δεκαετίες κομβικής σημασίας ήταν η ίδρυση της Επιτροπής Εμπορίου και Ανάπτυξης του ΟΗΕ (UNCTAD), που με το σύνθημα «εμπόριο και όχι βοήθεια» προωθούσε δικαιότερους όρους στο εμπόριο με λιγότερη εξάρτηση των αναπτυσσόμενων χωρών από την εξωτερική βοήθεια, αλλά και η σύσταση και διασύνδεση οργανισμών Δίκαιου Εμπορίου σε Βορρά και Νότο. Το 1988, ο Max Havelaar στην Ολλανδία είναι ο πρώτος οργανισμός πιστοποίησης με το παράδειγμα του να ακολουθείται σύντομα και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Το 1992 ιδρύεται το Fairtrade Foundation στο Ηνωμένο Βασίλειο, ενώ το 1997 η Fairtrade International (FLO) θα αποτελέσει τον οργανισμό-ομπρέλα όλων των οργανισμών πιστοποίησης σε Ευρώπη και Β. Αμερική. Η γεωγραφική διάρθρωση της FLO συνίσταται από μέλη των χωρών κατανάλωσης και πιστοποίησης (Βόρεια Αμερική, Δυτική και Βόρεια Ευρώπη, Ιαπωνία, Αυστραλία και Ν. Ζηλανδία) και από τα τρία δίκτυα παραγωγών, ένα για κάθε ευρύτερη περιοχή (Λατινική Αμερική-Καραϊβική, Αφρική, Ασία). Η πιστοποίηση των προϊόντων ως προϊόντων Δίκαιου Εμπορίου

από τον κυριότερο φορέα της πρωτοβουλίας, την Fairtrade (FT), πραγματοποιείται με βάση συγκεκριμένα πρότυπα που συνοψίζονται στην κοινωνική ανάπτυξη (δημοκρατικές δομές και διαφάνεια στη διοίκηση, εξάλειψη διακρίσεων, συνθήκες εργασίας κ.ά.), στην οικονομική (διαφανής διαχείριση οικονομικού οφέλους) και την περιβαλλοντική ανάπτυξη (προστασία

φυσικών πόρων, προώθηση αειφορίας κ.ά.). Ειδικά για τον καφέ, τα κυριότερα πρότυπα είναι η κατώτατη τιμή ασφαλείας FT (που ισχύει σε περιόδους πτώσης των διεθνών τιμών κάτω από συγκεκριμένα επίπεδα) με επιπλέον Premium που αξιοποιείται σε τοπικές επενδύσεις, καθώς και η υποχρεωτική σύσταση συνεταιρισμών μικροκαλλιεργητών καφέ. Ειδικά η τελευταία παράμε-

Πίνακας 1: Κατάταξη χωρών με βάση την ποσότητα εξαγωγών καφέ (χιλ. τόνοι), 1985-2005, και σύγκριση με τις ποσότητες που επανεξάγονται από χώρες πρωτογενών εισαγωγών Πηγές: World Resources Institute 2007, ICO 2011, ίδια επεξεργασία

010:Layout 1

10/3/12

2:01 PM

Page 153

ΙΩΑΝΝΗΣ ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ

τρος παρακάμπτει, μεταξύ άλλων, μεσάζοντες και ενισχύει τη διαπραγματευτική ισχύ των παραγωγών. Από τα πρώτα βήματα, αμελητέας οικονομικής σημασίας, το Δίκαιο Εμπόριο μέσω του FT παρουσιάζει σημαντική ανάπτυξη κατά την τελευταία δεκαετία. Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία, το 51% των συνολικών πωλήσεων FT πραγματοποιήθηκε σε Ηνωμένο Βασίλειο και ΗΠΑ, με άλλες σημαντικές αγορές τη Γαλλία, τη Γερμανία και τον Καναδά. Σε επίπεδο κατά κεφαλή δαπάνης για προϊόντα FT, πρώτη ήταν η Ελβετία, με το Ηνωμένο Βασίλειο και άλλες χώρες της δυτικής και βόρειας Ευρώπης να έπονται. Χαμηλότερα ήταν τα αντίστοιχα επίπεδα για ΗΠΑ και Καναδά, ενώ αμελητέα για τις νότιες Ευρωπαϊκές Χώρες, την Ιαπωνία και την Αυστραλία. Η παράδοση σε κινητοποιήσεις σε διατροφικά θέματα, η πολιτική κουλτούρα και η ισχυρή παρουσία ΜΚΟ φαίνεται να έχουν θετική συσχέτιση με τη διείσδυση στις διάφορες χώρες και, επομένως, να εξηγούν και την ισχνή παρουσία του στην Ελλάδα. Και στον καφέ FT η εικόνα είναι ανάλογη. Παρά τη μεγάλη αύξηση των πωλήσεων κατά την τελευταία δεκαετία, το μερίδιο της αγοράς παραμένει μικρό, με μόνη εξαίρεση το Ηνωμένο Βασίλειο (Σχήμα 3). Στο άλλο άκρο της παραγωγικής αλυσίδας, οι επωφελούμενοι από το FT είναι κυρίως από τη Λατινική Αμερική και την Αφρική.

Κριτική επισκόπηση του Δίκαιου Εμπορίου του καφέ Σύμφωνα με τις μέχρι τώρα έρευνες, ο αντίκτυπος του Δίκαιου εμπο-

Σχήμα 2. Εξέλιξη επιμερισμού εσόδων εμπορίου καφέ. Πηγές: ICO 2002, ίδια επεξεργασία

ρίου είναι κατά βάση θετικός και πρωτίστως απορρέει από το μέτρο της κατώτατης τιμής FT που ενισχύει σημαντικά την οικονομική σταθερότητα και ασφάλεια των παραγωγών. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν πολλά παραδείγματα ανόδου του βιοτικού επιπέδου που αντικατοπτρίζεται στη βελτίωση βασικών οικιακών υποδομών, της διατροφής και των δεικτών υγείας αλλά και στη συγκράτηση των μεταναστευτικών εκροών. Οφέλη παρατηρούνται και σε επίπεδο κοινοτήτων με τοπικές επενδύσεις σε περίθαλψη, παιδεία και τοπικές ειδικές ανάγκες. Η συνεταιριστική οργάνωση και κουλτούρα που υπαγορεύει το FT μέσω των προτύπων του έχει πολλαπλασιαστικά οφέλη στην ανθρώπινη ανάπτυξη, ήτοι μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύ έναντι τρίτων καθώς και καλλιέργεια αλληλεγγύης και κοινωνικών δεξιοτήτων. Σε πολλές περιπτώσεις σημειώνεται ποιοτική αναβάθμιση του παραγόμενου καφέ, ως απόρροια της πρόσβασης σε τεχνική εκπαίδευση σχετική με βιώσιμες πρακτι-

κές καλλιέργειας αλλά και διοικητικές και διαχειριστικές δεξιότητες. Ο θετικός αντίκτυπος της συνεργασίας με το FT συχνά διαχέεται σε ευρύτερες κοινότητες. Από την άλλη, οι αδυναμίες του FT δεν είναι αμελητέες. Τα κόστη πιστοποίησης (επεξεργασία, εργατικά) περιορίζουν σημαντικά τα οφέλη της ειδικής τιμής FT, ενώ σε πολλές περιπτώσεις μεγάλο μερίδιο αυτής (έως και 50%) διατίθεται σε αποπληρωμές μακροπρόθεσμων οφειλών συσσωρευμένων από περιόδους μειωμένων τιμών. Σημαντική αρνητική παράμετρο αποτελεί και το γεγονός ότι κλάσμα μόνο της παραγωγής των συμβαλλόμενων οργανισμών πωλείται τελικά ως FT, αφού δεν προβλέπονται εγγυήσεις για διοχέτευση όλης της παραγωγής στο δίκτυο. Τροχοπέδη για την ανάπτυξή του FT αποτελεί και η προσφορά ανταγωνιστικών τιμών σε περιόδους αύξησης των διεθνών τιμών. Άλλες αδυναμίες είναι η παράβλεψη της γεωγραφικής διάστασης, που καθιστά την ενιαία αντιμετώπιση των παραγωγών προβλημα-

153

010:Layout 1

154

10/3/12

2:01 PM

Page 154

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 149-154

Σχήμα 3. Μερίδια αγοράς καφέ Fairtrade, Εκτιμήσεις. Πηγές: Pay 2008, NY Times 2007, ICO 2011, ίδια επεξεργασία

τική, η μη πρόβλεψη για την προοπτική απεγκλωβισμού από τα παραγωγικά στάδια χαμηλής προστιθέμενης αξίας, οι δυσκολίες στην πρακτική εφαρμογή και τον έλεγχο των προτύπων και, τέλος, τα πενιχρά αποτελέσματα στο θέμα της ισότητας των δύο φύλων. Πέρα από αυτά τα ζητήματα, ο προβληματισμός για την εξέλιξη του Δίκαιου Εμπορίου επικεντρώνεται στη βαρύτητα του παράγοντα

της αλληλεγγύης έναντι των ποιοτικών χαρακτηριστικών του καφέ, στην υιοθέτηση από τις μεγάλες ΔΕ, στο ερώτημα κατά πόσο αυτό αποτελεί το ζητούμενο ή οδηγεί σε εκφυλισμό του χαρακτήρα του και, τέλος, στο αν εντός των πλαισίων του ευρύτερου εναλλακτικού εμπορίου μπορούν να συμβιβαστούν οι διαφορετικές προσεγγίσεις της αειφορίας του «τοπικού και πράσινου» και του «παγκόσμιου και δίκαιου».

011:Layout 1

10/3/12

2:02 PM

Page 155

ΑΡΗΣ ΚΑΦΑΝΤΑΡΗΣ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΛΙΑΚΗ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΑΓΩΝΑΣ

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΝΕΡΟΥ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΩΝ: ΤΟΠΙΑΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΑΧΕΡΟΝΤΑ1

Άρης Καφαντάρης, Βασιλική Κολιάκη, Δημήτρης Σαγώνας

Ο τόπος και ο ποταμός σε στρώσεις: Ιστορία, Μυθολογία, Οικολογία, Γεωγραφία. Οι άνω πηγές του Αχέροντα βρίσκονται σε μικρή απόσταση από τον οικισμό Σιστρούνι, στον πρώην δήμο Λάκκας Σουλίου και νυν δήμο Δωδώνης του νομού Ιωαννίνων στην Ήπειρο. Η λοφώδης κοιλάδα που σχηματίζεται ανάμεσα από τα Όρη Σουλίου και το όρος Τόμαρος γεννά και την ονομασία της περιοχής κατά τον ύστερο μεσαίωνα, καθώς «λάκκα» σημαίνει βαθούλωμα.

Ιστορία και μυθικοί τόποι

1 Διπλωματική εργασία, Αρχιτεκτονική Σχολή ΕΜΠ. Επιβλέποντες διπλωματικής: Κώστας Μωραΐτης, Μίλτος Τζιτζάς.

Η ιστορία των οικισμών της Λάκκας Σουλίου, η οποία κατά κύριο λόγο ταυτίζεται με τη γενικότερη ιστορία της Ηπείρου, ορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις ιδιαίτερες γεωγραφικές συνθήκες απομόνωσης.2 Η μακρόχρονη ανθρώπινη παρουσία στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου επιβεβαιώνεται από τα άφθονα ίχνη παλαιολιθικών και μυκηναϊκών οικισμών. Ωστόσο, όταν στις ακτές του Αιγαίου αναπτύσσονταν πόλεις κράτη κατά την αρχαϊκή εποχή, η Ήπειρος ήταν ακόμα διαχωρισμένη φυλετικά σε μικρούς οικισμούς με τοπικές μοναρχίες. Αντιμετωπιζόταν ως

για μία χώρα άγρια και απρόσιτη, ενώ αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Θουκυδίδης έφτασαν να χαρακτηρίσουν τους Ηπειρώτες βαρβάρους.3 Η περιοχή του Σουλίου, συγκεκριμένα, γνωρίζει μία σύντομη περίοδο δόξας στα Ελληνιστικά χρόνια υπό την βασιλεία του Πύρρου, για να ενσωματωθεί το 168 π.Χ. στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Η μετάβαση υπήρξε επίπονη, τόσο σε πολιτικό όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο. Ο εκχριστιανισμός της Ηπείρου πραγματοποιήθηκε βίαια και οδήγησε στην καταστροφή δύο λατρευτικών κέντρων υπερτοπικής σημασίας για τον αρχαίο κόσμο. Αναφερόμαστε φυσικά στο Μαντείο της Δωδώνης και –σε ό,τι αφορά την παρούσα έρευνα– το Νεκρομαντείο του Αχέροντα.4 Εν προκειμένω, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το πώς ένα γεωγραφικό στοιχείο, δηλαδή ο Αχέροντας ποταμός και το ευρύτερο περιβάλλον του, συνδέθηκε σε τόσο μεγάλο βαθμό με το πέρασμα στο επέκεινα. Το ζήτημα του θανάτου και της πορείας προς τον κάτω κόσμο κατείχε κεντρική θέση στην αρχαία ελληνική θρησκεία, ενώ πάνω από όλα ήταν συνδεδεμένο με την έννοια της αναγέννησης μέσα από τον εποχιακό κύκλο της ζωής. Ιστορικά ανα-

155

011:Layout 1

156

10/3/12

2:02 PM

Page 156

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 155-160

φιλοξενεί μερικά από τα σημαντικότερα οικοσυστήματα της Ελλάδας, ενώ, σε αντίθεση με άλλες περιοχές της Ελλάδας, το τοπίο της έχει παραμείνει σε μεγάλο βαθμό παρθένο. Η ύπαρξη αυτού του φυσικού πλούτου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής, καθότι η Ήπειρος αποτελεί μία από τις περιοχές με την μεγαλύτερη μέση ετήσια βροχόπτωση πανευρωπαϊκά. Το φαινόμενο που της προσδίδει το ιδιαίτερο αυτό κλίμα είναι άμεσα συνδεδεμένο με την ύπαρξη των ίδιων οροσειρών που επί αιώνες προσέφεραν στην Ήπειρο γεωγραφική απομόνωση. Η φυσιογνωμία του Αχέροντα, ενός ποταμού με μικρό υδρολογικό δίκτυο δηλαδή αλλά μεγάλο φορτίο νερού, οφείλεται σε αυτές ακριβώς τις συνθήκες.9

Εντοπισμός του άνω ρου

φέρονται τουλάχιστον τέσσερις διαφορετικοί Αχέροντες ποταμοί5 γεγονός που υποδεικνύει πως η ιδιότητα του τοπίου-περάσματος ήταν μεταφερόμενη, κάθε φορά, στα σύνορα του τότε γνωστού κόσμου.6 Ο λόγος όμως για τον οποίο μας ενδιαφέρει η μυθολογική υπόσταση ενός ποταμού σήμερα είναι πως η μυθολογία «δεν τραγουδιόταν απλά, σαν ένα είδος μουσικής, αλλά ήταν ζώσα τέχνη»,7 δηλαδή ένα ζωντανό και εξαιρετικά περίπλοκο σύστημα απόδοσης νοήματος στον κόσμο. Ο συσχετισμός του νερού με την έννοια της γέννησης και του θανάτου και η αναζήτηση αυτών των διαδικασιών στο μεταβαλλόμενο ποτάμιο τοπίο δεν υπήρξε τυχαία. Για

αυτό το λόγο η μυθολογία μάς απασχόλησε σαν νοηματοδοτικό πλαίσιο, στο πλαίσιο της αναζήτησης μίας γλώσσας σχεδιασμού του τοπίου.

Γεωγραφία και οικότοποι Οι υπερφυσικοί συνειρμοί που συνόδευαν τον Αχέροντα επί αιώνες μπορεί να έχουν πλέον χαθεί, ωστόσο αυτό δε μειώνει στο ελάχιστο τη σημασία του ποτάμιου τοπίου σήμερα. Η χλωρίδα του νομού Ιωαννίνων περιλαμβάνει περισσότερα από 1.800 είδη φυτών, αρκετά από τα οποία είναι σπάνια και ενδημικά, ενώ εξίσου πλούσια είναι και η πανίδα.8 Γενικότερα, η Ήπειρος

Καθώς κινείται κανείς από την κοιλάδα της Γλυκής προς τα οροπέδια του Σουλίου, μεταφέρεται από έναν πεδινό υγρότοπο, διαμέσου απόκρημνων φαραγγιών, στο λοφώδες τοπίο της Λάκκας Σουλίου. Η τουριστική δραστηριότητα, που παρουσιάζεται έντονη ανάμεσα στις δεύτερες πηγές του Αχέροντα στη Γλυκή και τις εκβολές, ουσιαστικά παύει να υπάρχει στο τροφοδοτικό ορεινό τμήμα, όπου κυριαρχούν διασκορπισμένοι οικισμοί και κύρια οικονομική δραστηριότητα είναι η κτηνοτροφία. Η καλλιεργήσιμη γη είναι ελάχιστη στον άνω ρου και περιορίζεται σε μία έκταση εκατό περίπου μέτρων εκατέρωθεν του ποταμού. Παρά την ύπαρξη αρχαιολογικού πλούτου και ενός τοπίου εξαι-

011:Layout 1

10/3/12

2:02 PM

Page 157

ΑΡΗΣ ΚΑΦΑΝΤΑΡΗΣ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΛΙΑΚΗ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΑΓΩΝΑΣ

ρετικής ομορφιάς, η περιοχή δεν έχει γνωρίσει οικονομική ανάπτυξη. Οι πεζοπορικές διαδρομές, που ξεκινούν από τις κάτω πηγές και ακολουθούν τα στενά του ποταμού μέχρι το μονοπάτι της Τζαβέλαινας και το Κούγκι, σταματούν στις λεγόμενες πύλες του Άδη, ένα βραχώδες χάσμα στα Σερζιανά, περίπου 13 χιλιόμετρα από τις άνω πηγές. Ωστόσο ο ποταμός συνεχίζει την «άνοδό» του μέσα από ένα γραμμικό πλατανόδασος εξαιρετικής ομορφιάς, με πυκνώσεις και αραιώσεις, στη γη που απέμεινε ανάμεσα από τις καλλιέργειες και το ποτάμι. Στο πλαίσιο της έρευνάς μας, προτείνουμε την επέκταση των πεζοπορικών διαδρομών μέχρι το τροφοδοτικό κομμάτι και τις άνω πηγές. Εκεί ακριβώς όπου δημιουργείται μία από τις πιο σημαντικές πυκνώσεις του εναπομείναντος δάσους τοποθετείται και η πρόταση της διπλωματικής μας εργασίας.

Οι άνω πηγές στο Σιστρούνι Το πλέον χαρακτηριστικό τοπόσημο της Λάκκας Σουλίου είναι οι άνω πηγές του Αχέροντα. Εκεί βρίσκεται και ο κατεξοχήν τόπος συγκέντρωσης των κατοίκων των οικισμών της περιοχής, μία Βυζαντινή Βασιλική του 11ου αιώνα, ο ναός του Γενεθλίου της Θεοτόκου. Διάσπαρτα, σε απόσταση μικρότερη των εκατό μέτρων από την εκκλησία, βρίσκονται ρωμαϊκά ερείπια ιδιαίτερου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος.10 Μία πρώτη κίνηση αναγνώρισης των δυνατοτήτων ανάπτυξης των άνω πηγών γίνεται το 2006, όταν εκπονείται πρόταση ανάπλασης της περιοχής.11 Η πρόταση υλοποιήθηκε εν μέρει το 2008 και αποσκοπούσε στο να επιλύσει υδρολογικά ζητήματα αλλά και να προσελκύσει επισκέπτες. Μεταξύ άλλων, κατασκευάζεται ένα κυλικείο, πραγματοποιούνται εκτενείς ισοπεδώσεις και μπαζώματα, πλακοστρώνεται το

έδαφος και τα απότομα πρανή που προκύπτουν στηρίζονται με αναλημματικούς τοίχους από σκυρόδεμα. Η έρευνά μας σε συνδυασμό με την εικόνα της υλοποιημένης μελέτης μας ώθησε στο να επιχειρήσουμε μία λιγότερο παρεμβατική αντιπρόταση, προς μία πιο εμπεριστατωμένη και συνολική ερμηνεία του τοπίου.

Μία πρόταση για ένα νέο τοπίο Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας υποχρεωθήκαμε, λόγω της περιπλοκότητας του θέματος, να ορίσουμε μία στρατηγική σχεδιασμού. Κατά αυτό τον τρόπο, σε πρώτο επίπεδο διαγράφουμε τους στόχους μας για την περιοχή σε επίπεδο λειτουργικότητας και βιωσιμότητας. Σε δεύτερο επίπεδο αναζητούμε μία γλώσσα ανάλυσης και σχεδιασμού, μέσα από την οποία θα προκύψει η επίλυση. Τέλος, μέσα από συγκε-

157

011:Layout 1

158

10/3/12

2:02 PM

Page 158

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 155-160

λυψη. Επιλέξαμε εξαρχής να διαχωρίσουμε τις έντονες τουριστικές χρήσεις από το περιπατητικό κομμάτι αλλά και το τμήμα του φυσικού τοπίου που θέλουμε να προστατεύσουμε από πιέσεις αξιοποίησης. Ταυτόχρονα όμως αναγνωρίσαμε πως οφείλουμε να σεβαστούμε το χρηστικό χαρακτήρα των πηγών, που ουσιαστικά αποτελούν ένα περίπλοκο σύστημα συλλογής και διανομής νερού και βασικό τόπο συνάθροισης των κατοίκων των οικισμών της Λάκκας Σουλίου. Τέλος, η πιο σημαντική μας επιδίωξη ήταν να δημιουργήσουμε ένα νέο τοπίο που να λειτουργεί μαζί με το υπάρχον φυσικό τοπίο, να εξελίσσεται και να αλλάζει όχι μόνο εποχιακά αλλά και σε βάθος χρόνου.

Ερμηνεία και σχεδιασμός ενός πολυεπίπεδου, διασυνδεδεμένου τοπίου. Τοπίο φύτευσης, τοπίο νερού, τοπίο εδάφους

κριμένες αρχιτεκτονικές προτάσεις, προτείνουμε ένα νέο τοπίο.

Στόχοι Θεωρώντας βασική υπόθεση εργασίας την επέκταση των πεζοπορικών διαδρομών προς τον άνω ρου, αποφασίσαμε να ενσωματώσουμε τις πηγές σε αυτές τις διαδρομές ως τον πλέον σημαντικό κόμβο. Αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε υπαίθριες περιπατητικές διαδρομές που όχι μόνο αυξάνουν την προσβασιμότητα αλλά και αναδεικνύουν αφανή στοιχεία του τοπίου μέσα από την εξερεύνηση και την ανακά-

Όπως αναφέραμε, για να μπορέσουμε να διαχειριστούμε τα ζητήματα ανάλυσης και σχεδιασμού του τοπίου, αναζητήσαμε μία γλώσσα περιγραφής των φυσικών στοιχείων με τρόπο αρχιτεκτονικό, δηλαδή δομημένο. Αυτή η γλώσσα υπάρχει ήδη από το 18ο αιώνα και εξελίσσεται παράλληλα με τον Αγγλικό Τοπιακό Κήπο και τις νέες αντιλήψεις για τη σχέση Φύσης και ανθρώπου, που θα αποκρυσταλλώνονταν την περίοδο του Ρομαντισμού. Οι καταβολές της δε είναι σε μεγάλο βαθμό ζωγραφικές, όπως φυσικά και όλο το οικοδόμημα της τοπιοτεχνίας του 18ο αιώνα. Αναφερόμαστε στη σχηματοποίηση των φυσικών στοιχείων, μέσα από την οποία μεταφράζονται ως αρχιτεκτο-

νικά μορφώματα και συνδιαλέγονται μεταξύ τους με ανάλογο τρόπο. Η φύτευση αναγνωρίζεται ως στοιχείο οργάνωσης του χώρου και αναλύεται σε επίπεδα, ή σε όγκους. Η φυσική τάση που έχουμε να ομαδοποιούμε και να απλοποιούμε σύνθετα συστήματα για να τα καταλάβουμε και να τα περιγράψουμε οδηγεί σε αυτή την αντίληψη του τοπίου, μέσα από την επαλληλία των επιπέδων, τη γεωμετρία του σχήματός τους αλλά και το χρώμα τους. Σε αυτό σαφώς συνεισφέρει και η ατμοσφαιρική προοπτική λόγω της υγρασίας του αέρα, δίνοντάς μας τη δυνατότητα να καταλάβουμε το βάθος. Τα πολλαπλά τοπία που ορίζονται λοιπόν από τη φύτευση και καθορίζουν την κίνηση, τη θέα αλλά και τη διάθεση του επισκέπτη, αποτελούν αυτό που θα ονομάζαμε «τοπίο φύτευσης», «greenscape». Μετά τη διαχείριση της φύτευσης, το βασικότερο ίσως στοιχείο οργάνωσης της πρότασής μας είναι η διαχείριση του νερού, ειδικά από τη στιγμή που αναγνωρίσει κανείς πως το τοπίο με το οποίο ασχολούμαστε αποτελεί ένα υδρολογικό σύστημα. Το νερό υποδηλώνει διαδρομές όχι μόνο λόγω των κατασκευών που απαιτεί, δηλαδή κανάλια ή ταμιευτήρες, αλλά και μέσω του ήχου. Το ηχητικό τοπίο, δηλαδή, είναι μία επιπλέον στοιβάδα διαμόρφωσης των κινήσεων των ανθρώπων και χαρτογραφείται ώστε να μπορεί να σχεδιαστεί. Ανάλογα μελετήθηκαν και τα ίχνη της παρουσίας του νερού, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο φθείρει το έδαφος και διαβρώνει τις ανθρώπινες κατασκευές. Στη μελέτη μας, το σύνολο του υδάτινου τοπίου, τεχνητού και φυσικού, οπτικού, απτού και ηχητι-

011:Layout 1

10/3/12

2:02 PM

Page 159

ΑΡΗΣ ΚΑΦΑΝΤΑΡΗΣ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΛΙΑΚΗ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΑΓΩΝΑΣ

κού, αποτελεί το «τοπίο νερού», «waterscape». Τέλος, ταυτόχρονα και παράλληλα με την επεξεργασία του νερού αναπτύσσεται η επεξεργασία του εδάφους. Η έρευνά μας εστίασε σε δύο παραμέτρους που ρυθμίζουν τόσο την κίνηση όσο και τη συμπεριφορά του νερού, δηλαδή την τοπογραφία και την υλικότητα. Για αυτό το λόγο, αποφύγαμε τη χρήση σκληρών και αδιαπέρατων επιφανειών καθώς και τα ισοπεδωμένα επίπεδα χωρίς έντονη κλίση για την απορροή του νερού. Επαναφέρουμε σε μεγάλο βαθμό τις υψομετρικές διαφορές στην κατάσταση που βρίσκονταν πριν το 2008 και επανασχεδιάζουμε τα κανάλια απορροής στις χαμηλότερες υψομετρικά ζώνες. Σε δεύτερο επίπεδο μας απασχολεί η υλικότητα της επιφάνειας,

καθώς οι χημικές και μηχανικές ιδιότητες του εδάφους καθορίζουν την αποστράγγιση του νερού αλλά και τις επιλογές μας ως προς την φύτευση.12 Ακόμα και οι τεχνητές επιφάνειες που χρησιμοποιούμε αποτελούνται από φυσικά πορώδη υλικά, με δυνατότητα διαπνοής. Επομένως, ό,τι αναφέρεται στην τοπογραφία και την υλικότητα των οριζόντιων επιφανειών όπου κανείς μπορεί να περιηγηθεί, αποτελεί το «τοπίο εδάφους», «groundscape». Η τελική μας πρόταση τοπιακής ανάπλασης των πηγών κινήθηκε πάνω σε αυτούς ακριβώς τους άξονες και γεννήθηκε ως φυσική απόρροια των παραμέτρων που τέθηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας.

Μία σπειροειδής εξερεύνηση. Καταβάσεις και αναβάσεις, σε μία πορεία από το θόρυβο του νερού προς τη σιωπή Η τελική μας πρόταση εκφράζεται ως μία σπειροειδής διαδρομή από το ποτάμι προς τις πηγές και αντίστροφα, όπου η τοπογραφία, οι κατασκευές, η φύτευση και το νερό λειτουργούν συμπληρωματικά και οργανώνουν το τοπίο. Η διαδρομή αυτή συνδέει τα βασικά αρχαιολογικά ευρήματα μεταξύ τους αλλά και με τις νέες χρήσεις, δηλαδή το αναψυκτήριο και μία βυθισμένη στο έδαφος, υπαίθρια έκθεση για τον Αχέροντα. Καθώς ο επισκέπτης πλησιάζει και απομακρύνεται από το νερό, το ακούει και το αγγίζει υπό διαφορετικές συνθήκες κατά μήκος της σπειροειδούς πορείας, ανακαλύπτει σταδιακά το τοπίο. Η διαμόρφωση, όπως φυσικά και το φυσικό περιβάλλον στο οποίο εντάσσεται, αλλάζει εποχιακά. Το πώς αντιλαμβάνεται κανείς αυτή την πορεία εξαρτάται από τη σκιά των φυλλοβόλων δένδρων, τα επίπεδα του νερού και την κάλυψη του εδάφους μέσα στη διάρκεια του έτους. Επιδιώκουμε να δημιουργήσουμε μία διττή εμπειρία, προσωπική μέσα από την εξερεύνηση, αλλά και καθολική μέσα από την

159

011:Layout 1

160

10/3/12

2:02 PM

Page 160

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 155-160

επαφή με τα φυσικά στοιχεία και την ανακάλυψη της μυθολογίας και της ιστορίας του τόπου.

Συμπερασματικά Το τοπίο αναγνωρίζεται πλέον διεπιστημονικά ως ένα πεδίο έκφρασης πολλαπλών μεταβλητών, διασυνδεδεμένο πάντα με ό,τι το περιβάλλει, τόσο χωρικά όσο και πολιτισμικά. Για αυτό το λόγο, οφείλει να αντιμετωπισθεί ως περίπλοκο σύστημα όπου κάθε κίνηση θα έχει επιπτώσεις στις συνθήκες ισορροπίας του. Στο πλαίσιο αυτής της έρευνας, εστιάσαμε στη διαμόρφωση ενός κόμβου σε ένα τοπιακό δίκτυο, επιχειρώντας να λάβουμε υπόψη τη συνθήκη της διαρκούς αλλαγής, επιτρέποντας έτσι την περιγραφή συνθηκών μη εντοπισμένων. Ο Αχέρων, ως ένα μυθολογικά, γεωγραφικά, οικολογικά και πολιτισμικά μοναδικό τοπίο, αναδεικνύει και τονίζει αυτή τη συνθήκη και επιβάλλει την ανάγνωση σε πολλαπλά επίπεδα. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 2 Το όνομα Ήπειρος εξάλλου είναι η δωρική εκδοχή της επωνυμίας άπειρος χώρα που σημαίνει ακτογραμμή. Η Ήπειρος σηματοδοτούσε για αιώνες ένα χαρακτηρι-

στικό όριο στον ελλαδικό χώρο και τόπο συνάντησης αλλά και σύγκρουσης με ξένους πληθυσμούς και πολιτισμούς.

3 Αντίθετα άλλοι, όπως οι Απολλόδωρος και Παυσανίας, τους αναγνωρίζουν ως Έλληνες και τη γλώσσα τους ως ελληνική διάλεκτο.

4 Αχέρων σημαίνει ο ποταμός του πόνου, από το «άγχος», ενώ οι παραπόταμοί του ονομάζονται Κωκκυτός, δηλαδή ποταμός του θρήνου, και Πυριφλεγέθων, δηλαδή πύρινος.

5 Ο Αχέρων αποτέλεσε το σημαντικότερο από μία σειρά μεταβατικά τοπία που λειτουργούσαν ως κοσμικά περάσματα, χαρακτηριστικό των οποίων ήταν η ρευστή τοπογραφία και η διαρκής αλλαγή, αν κρίνουμε από την χαοτική περιγραφή της τοπογραφίας του Άδη που μας δίνει ο Πλάτωνας στο «Φαίδων».

6 Ο Παυσανίας περιγράφει χαρακτηριστικά σε μία περιήγησή του πως, έχοντας αντικρύσει τις σκιερές όχθες του ποταμού και τη νεφελώδη Αχερουσία λίμνη με τις αναθυμιάσεις, δεν του προκαλεί εντύπωση πως ο Όμηρος ουσιαστικά ταυτίζει τον κάτω κόσμο με τον Αχέροντα.

7 Jung και Kerenyi, Επιστήμη της μυθολογίας.

8 Για την προστασία του πλούτου της ευρύτερης περιοχής δημιουργήθηκαν στο νομό Ιωαννίνων δύο εθνικοί δρυμοί, του Βίκου-Αώου και της Βάλια Κάλντα. Αντίστοιχα, τόσο η περιοχή μελέτης μας όσο και μεγάλα τμήματα του ποτάμιου τοπίου του Αχέροντα είναι ενταγμένα σε σημαντικά προγράμματα, όπως το NATURA 2000 και το CORINE ενώ έχουν χαρακτηριστεί Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους.

9 Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται καθώς κορεσμένα σε υγρασία ρεύματα έρχονται από την Αδριατική και παγιδεύονται πάνω από την οροσειρά της Πίνδου. Ακο-

λουθεί συμπύκνωση και κατακρήμνιση, δημιουργώντας ένα ιδιότυπο υγρό και βροχερό τοπικό κλίμα, το οποίο, μεταξύ άλλων, συνέβαλλε στο να θεωρείται η Ήπειρος ξένος και ιδιαίτερος τόπος κατά την αρχαιότητα.

10 Μεταξύ άλλων, καταγράφονται ένα ρωμαϊκό Βαλανείο με ψηφιδωτά δάπεδα, καθώς και τμήματα τοιχοποιίας μίας παλαιοχριστιανικής Βασιλικής.

11 Στο πλαίσιο του κοινοτικού προγράμματος Interreg III, με διμερή συνεργασία Ελλάδας-Ιταλίας.

12 Το χώμα στην περιοχή μελέτης είναι αργιλώδες με άμμο, χωρίς εξαιρετική διαπνοή και αλκαλικό, για αυτό το λόγο επιλέξαμε να χρησιμοποιήσουμε μόνο φυτά που απαντώνται στην περιοχή και ανταποκρίνονται ιδανικά στις συνθήκες αυτές.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ «ACHERON: Greek God of the Underworld River of Pain, στο Mythology: AKHERON», THEOI GREEK MYTHOLOGY, Exploring Mythology & the Greek Gods in Classical Literature & Art., διαθέσιμο στον ιστότοπο, http://www.theoi.com/ Khthonios/PotamosAkheron.html (3.12.2012).

Bending, S. (1992), «Re-Reading the Eighteenth-Century English Landscape Garden», Symposium: “An English Arcadia: Landscape and Architecture in Britain and America”, Huntington Library Quarterly 55(3): 379-399.

EcoDo-net (2012), «Ανάπτυξη ενός πρότυπου διαδικτυακού εικονικού παρατηρητηρίου των οικοσυστημάτων του Αχέροντα, Καλαμά και του Τόρρε Γκουατσέτο», στο <http:// www. ecodonet.gr/index_greek.php>.

Jung, C. G. και Karl Kerényi (2005), Science of Mythology: Essays on the Myth of the Divine Child and the Mysteries of Eleusis, Νέα Υόρκη: Taylor & Francis.

Turner, T. (2002), Garden History Reference Encyclopedia, Gardenvisit.com.

012:Layout 1

10/3/12

2:02 PM

Page 161

ΚΑΝΕΛΛΑ ΒΑΛΚΑΝΟΥ

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΕΣ ΕΓΚΟΠΕΣ ΩΣ ΔΕΙΚΤΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΑΠΟ ΣΕΙΣΜΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΧΙΛΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ1

Κανέλλα Βαλκάνου2

1 Παρουσίαση της διπλωματικής εργασίας που εκπονήθηκε στο πλαίσια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Εφαρμοσμένη Γεωγραφία και Διαχείριση του Χώρου», στην κατεύθυνση: Διαχείριση Φυσικών και Ανθρωπογενών Καταστροφών, του τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, το Μάρτιο 2012, με εξεταστική επιτροπή τους: Καρύμπαλη Ευθύμιο, Επίκουρο Καθηγητή Χαροκόπειου Πανεπιστημίου (Επιβλέπων), Λαζαρίδη Αικατερίνη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, Παπαναστασίου Δημήτριο, Διευθυντή Ερευνών στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.

2 Διογένους 2, 34002, Βασιλικό Χαλκίδας, Τηλ. 6972.367548, E-mail: elnel@otenet.gr.

Η ανατολική Μεσόγειος αποτελεί την περισσότερο ενεργή σεισμικά περιοχή της Ευρώπης. Συνεπώς, ένα μεγάλο μήκος των ακτών της είναι εκτεθειμένο σε σεισμούς. Αρκετά συχνό φαινόμενο είναι οι προσωρινές μεταβολές του επιπέδου της επιφάνειας της θάλασσας ή οι μακροχρόνιες αλλαγές που οφείλονται σε συν-σεισμική βύθιση ή ανύψωση της ξηράς. Οι κατακόρυφες αυτές τεκτονικές κινήσεις, εκτός από τη μεταβολή της στάθμης της θάλασσας, προκαλούν και αντίστοιχες μεταβολές στη μορφολογία των παράκτιων περιοχών (Cundy 2005). Η σχετική σταθερότητα του επιπέδου της στάθμης της θάλασσας κατά τα τελευταία 6.000 με 5.000 έτη (Ανώτερο Ολόκαινο) οδήγησε στη χρήση του ως σημείο αναφοράς στο πλαίσιο της έρευνας των σεισμών του παρελθόντος και των επιπτώσεών τους σε παράκτιες περιοχές. Η χρήση αυτή του επιπέδου της θάλασσας σαν σημείο αναφοράς τεκμηριώνεται καλά στην Ελλάδα, που αποτελεί μια από τις τεκτονικά πολύ ενεργές ηπειρωτικές περιοχές στη γη (Shaw κ.ά. 2010).

Ενδείξεις μεταβολών της στάθμης της θάλασσας Δείκτες που αποτελούν ενδείξεις του ύψους στο οποίο βρισκόταν η στάθμη της θάλασσας κατά το παρελθόν είναι οι γεωμορφές διάβρωσης, οι γεωμορφές απόθεσης, οι βιολογικοί δείκτες, τα αρχαιολογικά ερείπια καθώς και ιστορικά στοιχεία, όπως χρονοσειρές μετρήσεων παλιρροιογράφων. Όταν υπάρχουν αρχαιολογικά ή ιστορικά ευρήματα, η χρονολόγησή τους είναι εύκολη και ακριβής καθώς προκύπτει από την περίοδο από την οποία προέρχονται. Όταν όμως οι δείκτες αυτοί είναι γεωμορφές, που έχουν προκύψει από φυσικές διεργασίες, ο προσδιορισμός της ηλικίας τους είναι δύσκολος και συχνά έχει ένα βαθμό ασάφειας. Για το λόγο αυτό, οι σχετικοί δείκτες της στάθμης της θάλασσας θα πρέπει να μελετώνται παράλληλα. Έτσι, συχνά σε μελέτες των μεταβολών της θαλάσσιας στάθμης χρησιμοποιούνται γεωμορφές διάβρωσης σε συνδυασμό με βιολογικούς δείκτες, όπως απολιθωμένα κελύφη θαλάσσιων οργανισμών, που ζουν σε γνωστά παλιρροιακά επίπεδα, τα οποία μπορούν να χρονολογηθούν με μεθόδους ραδιοχρονολόγησης.

161

012:Layout 1

162

10/3/12

2:02 PM

Page 162

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 161-167

Εικόνα 1. Ανυψωμένη θαλάσσια εγκοπή στην Ανατολική Εύβοια

Αντικείμενο και διάρθρωση της εργασίας Η διπλωματική εργασία αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει την ανάλυση των θαλάσσιων εγκοπών που αποτελούν γεωμορφές διάβρωσης που αναπτύσσονται σε βραχώδεις ακτές, ενώ εκτενής αναφορά γίνεται και στους βιολογικούς δείκτες που δίνουν τη δυνατότητα προσδιορισμού τόσο της ηλικίας όσο και των χαρακτηριστικών (αργή-γρήγορη) της τεκτονικής κίνησης που οδήγησε στην ανύψωση ή τη βύθιση μιας παράκτιας περιοχής. Το δεύτερο μέρος αφορά τη συλλογή και καταγραφή των περισσότερων ερευνητικών εργασιών που αφορούν βραχώδεις ακτές και ενδείξεις συν-σεισμικών μεταβολών της θαλάσσιας στάθμης στην Ελλάδα, ενώ το τρίτο και τελευταίο μέρος της εργασίας αφορά την περιοχή «Χιλή» στην ανατολική Εύβοια, όπου εντοπίστηκε και μελετήθηκε ανυψωμένη ακτογραμμή. Για την πιο εύκολη αναγνώριση των βιολογικών δεικτών στο πεδίο, συντάχθηκε παράρτημα το οποίο περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά, την ταξινόμηση και φωτο-

γραφίες των παράκτιων ειδών που έχουν χρησιμοποιηθεί στον ελλαδικό χώρο για τη χρονολόγηση μετατοπισμένων ακτογραμμών με τη χρήση βιολογικών δεικτών.

Θαλάσσιες εγκοπές Οι θαλάσσιες εγκοπές αποτελούν γεωμορφές διάβρωσης. Μορφολογικά η θαλάσσια εγκοπή μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια εσοχή ή μια μικρότερη υποσκαφή, βάθους μερικών εκατοστών έως αρκετών μέτρων, που έχει διαμορφωθεί σε παράκτιους κάθετους κρημνούς και η οποία έχει διαμορφωθεί στο επίπεδο της στάθμης της θάλασσας (Εικόνα 1). Σχηματίζονται εύκολα και σχετικά γρήγορα σε ανθρακικά πετρώματα, από φυσικές διεργασίες που λειτουργούν εκεί ή ακριβώς πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Εξαιτίας του σχετικά μικρού χρονικού διαστήματος που απαιτείται για το σχηματισμό τους αλλά και της δυνατότητας προσδιορισμού της απόλυτης ηλικίας τους, έχουν καθιερωθεί ως γεωμορφές-ενδείξεις για τη διερεύνηση των αλλαγών της στάθμης της θάλασσας που οφείλο-

νται σε τεκτονικές κινήσεις. Ο βαθμός υποσκαφής της βραχώδους ακτής ποικίλει ανάλογα με τον τύπο του πετρώματος από το οποίο συνίσταται, από τα κυματικά και άλλα ωκεανογραφικά χαρακτηριστικά της εκάστοτε παράκτιας περιοχής και από τους ρυθμούς βιοδιάβρωσης από τη δράση ζωντανών παράκτιων οργανισμών. Ρυθμοί υποσκαφής της τάξης των 0.2-5.0mm/yr έχουν αναφερθεί στη βιβλιογραφία, οι συχνότερα απαντώμενοι όμως είναι 1mm/yr στη Μεσόγειο ενώ κυμαίνονται μεταξύ 1.0 και 1.5mm/yr σε τροπικές περιοχές (Pirazzoli 2007).

Ταξινόμηση θαλάσσιων εγκοπών και κατακόρυφες μετατοπίσεις Οι θαλάσσιες εγκοπές ανάλογα με τον τρόπο σχηματισμού τους χωρίζονται σε κατηγορίες, από τις οποίες μόνο οι εγκοπές διάλυσης, δηλαδή οι παλιρροιακές και αυτές που διαμορφώνονται από τη θραύση των κυμάτων, μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν ακριβείς δείκτες μεταβολών της στάθμης θάλασσας. Σε αυτές η χημική διάλυση και μικροβιακή δράση από κοινού επιτυγχάνουν τη διάλυση του πετρώματος της βραχώδους ακτής. Η μικροβιακή δράση ενδέχεται να είναι πιο σημαντική για το σχηματισμό εγκοπών από τις καθαρά φυσικές και χημικές διεργασίες. Οι δύο αυτοί τύποι εγκοπών στην πραγματικότητα σχηματίζουν μια συνεχή σειρά από παλιρροιακές εγκοπές που σχηματίστηκαν σε κυματικά ήρεμα περιβάλλοντα, στο επίπεδο της μέσης στάθμης θάλασσας, έως εγκοπές που διαμορφώθηκαν από τη θραύση του κύματος σε πιο αντίξοες κυμα-

012:Layout 1

10/3/12

2:02 PM

Page 163

ΚΑΝΕΛΛΑ ΒΑΛΚΑΝΟΥ

Σχήμα 1. Η επίδραση της διακύμανσης της κυματικής ενέργειας και της ανάπτυξης οργανικής στεφάνης στο σχηματισμό θαλάσσιας εγκοπής (μ.σ.θ: μέση στάθμη θάλασσας, σ.π: στάθμη παλίρροιας, σ.α: στάθμη άμπωτης). Πηγή: Rust και Kershaw 2000 (τροποποιημένο)

τικές συνθήκες, και το πολύ έως 2 μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας (Rust και Kershaw 2000). Στο σχηματισμό των εγκοπών επιδρούν όμως και οι διακυμάνσεις της ενέργειας των κυμάτων. Καθώς η κυματική ενέργεια αυξάνεται, αυξάνεται και το ύψος της εγκοπής (απόσταση οροφής από το δάπεδο), ενώ σε πολύ εκτεθειμένες στον κυματισμό περιοχές είναι πιθανό να μη δημιουργείται εγκοπή. Τέλος, σημαντική, σε περιοχές κυρίως εκτεθειμένες στις θαλάσσιες διεργασίες, είναι και η επίδραση της οργανικής στεφάνης, που μπορεί να σχηματιστεί στο κάτω περιθώριο μιας εγκοπής. Η στεφάνη αυτή προστατεύει τον φυσικό βράχο πάνω στον οποίο αναπτύσσεται και είναι επίσης πιθανό να εκτρέπει την κυματική ενέργεια προς τα πάνω και έτσι η διάλυση του ασβεστολίθου να επικεντρώνεται πάνω από τη μέση στάθμη θάλασσας (Σχήμα 1). Σε περίπτωση κατακόρυφων μετατοπίσεων, είναι δυνατό στις βραχώδεις ακτές να δημιουργηθούν διάφορα προφίλ ανάλογα με την ταχύτητα και το εύρος της μετατόπισης.

Άρα το σχήμα της εγκοπής μπορεί να παρέχει ποιοτικές πληροφορίες για το εύρος της μεταβολής της στάθμης της θάλασσας και για το είδος και το ρυθμό των τεκτονικών (ή/και ευστατικών) κινήσεων (Pirazzoli 2005).

Βιολογική ζώνωση στη Μεσόγειο Αν και οι πρώτες μελέτες απέδωσαν τη ζωνώδη διάβρωση που οδηγεί στο σχηματισμό θαλάσσιων εγκοπών σε φαινόμενα διάλυσης, σή-

μερα έχει επιβεβαιωθεί ότι η ανάπτυξη παλιρροιακών εγκοπών συνδέεται κυρίως με βιοδιάβρωση και ότι οι ζώνες ταχείας ανάπτυξης παλιρροιακών εγκοπών συσχετίζονται καλά με τις ζώνες όπου ζει ο μέγιστος αριθμός οργανισμών που με τις φυσικές τους λειτουργίες προκαλούν διάβρωση των πετρωμάτων της ακτής. Στις βραχώδεις ακτές, η παράκτια πανίδα και η βλάστηση αναπτύσσονται σε οριζόντιες ζώνες (βιολογική ζώνωση) παράλληλα με την επιφάνεια του θαλάσσιου νερού οι οποίες καθορίζουν παράλληλες υποπεριοχές (Σχήμα 2), όπου επιδρούν διάφορες βιολογικές δραστηριότητες και διεργασίες διάβρωσης. Οι ζώνες αυτές είναι: Η υπερπαλιρροιακή ζώνη, η οποία ποτέ δεν καλύπτεται από τη θάλασσα αλλά βρέχεται από τα νερά της θραύσης των κυμάτων. Η μεσοπαλιρροιακή ζώνη, η οποία βρέχεται σε τακτά χρονικά διαστήματα από τα κύματα και έτσι εμφανίζει ένα σχήμα παράλληλων ζωνών βλάστησης με τη βιομάζα

Σχήμα 2. Κατανομή ειδών (ενδεικτικά) στις ζώνες των βραχωδών ακτών

163

012:Layout 1

164

10/3/12

2:02 PM

Page 164

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 161-167

και την ποικιλομορφία των ειδών να αυξάνεται προς τα κάτω.

H υποπαλιρροιακή ζώνη, η οποία εκτείνεται από τη μέση στάθμη της θάλασσας έως και 25-35 μ. κάτω από αυτή. Το όριο μεταξύ της μεσοπαλιρροιακής και υποπαλιρροιακής ζώνης θεωρείται ως η «βιολογική μέση στάθμη θάλασσας» επειδή χαρακτηρίζεται από μια απότομη αύξηση της ποικιλίας των ειδών. Άρα, για ορισμένους θαλάσσιους οργανισμούς, το ανώτατο όριό τους, το ανώτερο δηλαδή σημείο μέχρι το οποίο μπορεί να ζει, τόσο για ζωντανά άτομα όσο και για απολιθώματα, είναι συνήθως καλά καθορισμένο σαν μια οριζόντια γραμμή στον παράκτιο βραχώδη σχηματισμό. Η υψομετρική διαφορά μεταξύ του απολιθωμένου και του ενεργού ανώτερου επιπέδου ορισμένων ειδών επιτρέπει μια πολύ ακριβή (μέχρι 10 cm) και αξιόπιστη εκτίμηση της σχετικής μεταβολής της στάθμης της θάλασσας από την περίοδο του θανάτου του απολιθωμένου ατόμου.

Η χρήση των βιολογικών δεικτών Οι βιολογικοί δείκτες θαλάσσιας στάθμης (με τη μορφή απολιθωμάτων), σύμφωνα με τους Laborel και Laborel-Deguen (1995), παρέχουν πληροφορίες για την κατακόρυφη μετατόπιση μιας βραχώδους ακτογραμμής, δηλαδή: • την κατεύθυνση της σχετικής μετατόπισης, • το κάθετο πλάτος-μέγεθος της κίνησης (χωροστάθμηση),

• την πολυπλοκότητα (απλή κίνηση ή σύνθετα ανοδικά και καθοδικά επεισόδια), • τη σχετική ταχύτητα (από αργή μέχρι στιγμιαία), και • την ηλικία (καθώς το βιολογικό-οργανικό υλικό μπορεί να χρονολογηθεί ώστε να προσδιορισθεί η απόλυτη ηλικία του). Για να είναι όμως οι πληροφορίες αυτές αξιόπιστες θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στον προσδιορισμό του υψομέτρου, στον υπολογισμό της ταχύτητας μετατόπισης, στην ενδεχόμενη παρουσία παλαιότερων αποικιών οργανισμών του ίδιου είδους, στην πιθανότητα ενσωμάτωσης παλαιότερης ηλικίας άνθρακα στα κελύφη από το περιβάλλον ανθρακικό πέτρωμα όπου διαβιούν και φυσικά στη θέση από όπου γίνεται η δειγματοληψία. Εξαιρέσεις στην αναγνώριση συν-σεισμικών μεταβολών της στάθμης (που προέκυψαν δηλαδή κατά τη διάρκεια ενός ισχυρού σεισμού) αποτελούν η περίπτωση των ειδών της ανώτερης μεσοπαλιρροιακής ζώνης, η περίπτωση περιοχής προστατευμένης από τις θαλάσσιες διεργασίες και περιοχής καλυμμένης με αποθέσεις και αποκαλυμμένης μετά λόγω απομάκρυνσης του ιζήματος και η περίπτωση της ενδοβιωτικής πανίδας (δηλαδή οργανισμών που ζουν σε ρωγμές ή κοιλότητες του παράκτιου βράχου και οι οποίοι προστατεύονται με φυσικό τρόπο από τη μεσοπαλιρροιακή διάβρωση αφού διαβιούν σε ένα σκοτεινό περιβάλλον που τα κυανοβακτήρια που προκαλούν διάβρωση δεν μπορούν να αναπτυχθούν και τα μαλάκια που μπορούν να τα καταστρέψουν δεν προτιμούν τέτοια μικροπεριβάλλοντα καθώς δεν βρί-

σκουν τροφή) (Laborel και LaborelDeguen 1994).

Δημιουργία ψηφιακής βάσης δεδομένων και χάρτη μετατοπισμένων ακτογραμμών στην Ελλάδα Στο δεύτερο μέρος της εργασίας επιχειρήθηκε η συλλογή και καταγραφή των περισσότερων από τις ερευνητικές εργασίες που έχουν κατά καιρούς εκπονηθεί στον ελλαδικό χώρο και αφορούν βραχώδεις ακτές και ενδείξεις συν-σεισμικών μεταβολών της θαλάσσιας στάθμης. Στην Ελλάδα έχουν εντοπιστεί ανυψωμένες παλαιοακτογραμμές στη Δυτική Κρήτη και τα Αντικύθηρα, στη Ρόδο, στη Ζάκυνθο, Κεφαλονιά, Κέρκυρα, Βόρεια Λευκάδα και Ιθάκη, στον Νότιο Κορινθιακό και στη Χερσόνησο Περαχώρας, στην Κυλλήνη, στον Ευβοϊκό κόλπο (Λιβανάτες-Αρκίτσα και Δυτική Εύβοια), στη Σάμο, στη Θεσσαλία και στη Βορειοανατολική Εύβοια, ενώ βυθισμένες παλαιοακτογραμμές έχουν εντοπιστεί στην Ανατολική Κρήτη, στον ΠάλαιροΜύτικα και Ανατολική Λευκάδα, στον Βόρειο Κορινθιακό, στο Θεολόγο, στη Λακωνία, στην Κάρπαθο και στη Μεγίστη. Αρχικά συντάχθηκε ένας κατάλογος ο οποίος περιλαμβάνει για την κάθε περιοχή το είδος της κίνησης και σε ποιο ύψος από τη σημερινή μέση στάθμη θάλασσας βρίσκεται η παλαιοακτογραμμή, από ποιον γεωμορφολογικό ή/και βιολογικό δείκτη έγινε η αναγνώριση, τα ύψη λήψης των δειγμάτων (όπου ελήφθησαν), τα αποτελέσματα των χρονολογήσεων, την ύπαρξη αρχαιολογικών ευρημάτων και, τέλος, τη χρονολογία και το μέγεθος του σει-

012:Layout 1

10/3/12

2:02 PM

Page 165

ΚΑΝΕΛΛΑ ΒΑΛΚΑΝΟΥ

σμού με τον οποίο οι διάφοροι συγγραφείς συσχέτισαν την ανύψωση. Για ενδείξεις όπου δεν υπάρχει βιβλιογραφικά σύνδεση με σεισμικά γεγονότα επιχειρήθηκε η συσχέτιση με βάση τους υπάρχοντες καταλόγους ιστορικών σεισμών για την Ελλάδα. Ακολούθως κατασκευάστηκε ένας χάρτης με τα στοιχεία του πίνακα στον οποίο τοποθετήθηκαν επιπλέον, τα επίκεντρα των σεισμών που είναι πιθανό να οδήγησαν στη μετατόπιση, καθώς και χαρακτηριστικές φωτογραφίες ή τα προφίλ των βραχωδών ακτών σε διάφορες θέσεις.

Εικόνα 2. Άποψη της περιοχής Χιλής. Λήψη φωτογραφίας από νοτιοδυτικά προς βορειοανατολικά

Η περιοχή «Χιλή» Εύβοιας και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της Ο οικισμός Χιλή (Εικόνα 2 και Σχήμα 3) βρίσκεται στις ανατολικές ακτές της κεντρικής Εύβοιας σε απόσταση 4 χμ. βορειοανατολικά της Κύμης. Το υπόβαθρο της περιοχής αποτελείται από Τριαδικούς ασβεστολίθους οι οποίοι επικρατούν και στους παράκτιους κρημνούς ενώ στην ευρύτερη περιοχή εμφανίζονται ασβεστόλιθοι του Α. Κρητιδικού και φλύσχης. Από τεκτονική άποψη, τα κύρια ρήγματα που έχουν επηρεάσει την περιοχή έχουν διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και ΒΒΔΝΝΑ. Η επιτόπια έρευνα και η μελέτη του τοπογραφικού χάρτη οδηγούν στη διαπίστωση ότι οι πλαγιές των υψωμάτων, οι κορυφές των οποίων φθάνουν σε υψόμετρο 200-280 μ., έχουν απότομες μορφολογικές κλίσεις, η μορφολογία του αναγλύφου είναι περισσότερο απότομη κοντά στην ακτογραμμή, όπου κατά θέσεις εμφανίζονται σχεδόν κατακό-

Σχήμα 3. Χάρτης της Εύβοιας

ρυφα πρανή, στην περιοχή επικρατούν κοιλάδες σχήματος V, οι οποίες μαρτυρούν την επίδραση της ρηξιγενούς τεκτονικής στην περιοχή και, τέλος, στους παράκτιους κρημνούς του οικισμού Χιλή υπάρχει μια παλαιά ακτογραμμή ανυψωμένη στο +70±10cm από τη σημερινή μέση στάθμη θάλασσας, η οποία επιβεβαιώνει την ύπαρξη πρόσφατων ανοδικών τεκτονικών κινήσεων.

Ανυψωμένη εγκοπή στην περιοχή “Χιλή” Εύβοιας και βιολογικοί δείκτες Η καλή διατήρηση της ανυψωμένης εγκοπής στο μεγαλύτερο μήκος της

ακτής (Εικόνα 3) δείχνει πως η ανοδική κίνηση που οδήγησε στην ανύψωση της εγκοπής ήταν γρήγορη. Στην περίπτωση γρήγορης ανύψωσης μεγαλύτερης από το εύρος παλίρροιας, η εγκοπή διατηρείται πλήρως ανυψωμένη, καθώς δεν επηρεάζεται από περαιτέρω θαλάσσια βιοδιάβρωση Επιπλέον, η δημιουργία νέας εγκοπής στη σημερινή στάθμη της θάλασσας αποδεικνύει ότι η ανοδική κίνηση έγινε παλιά, τόσο που, κατά θέσεις, παρατηρείται κατάρρευση της οροφής και απομάκρυνση του υλικού από τις θαλάσσιες διεργασίες, και έτσι η βάση της εγκοπής αποτελεί σήμερα ένα μικρού πλάτους παράκτιο πάγκο.

165

012:Layout 1

166

10/3/12

2:02 PM

Page 166

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 161-167

Σχετικά με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της ανυψωμένης εγκοπής παρατηρήθηκε (Εικόνα 4) ότι το εσωτερικό σημείο υποχώρησης δεν είναι ένα ευδιάκριτο σημείο, αλλά η υποχώρηση λαμβάνει χώρα κατά μήκος μιας ευρύτερης περιοχής του κρημνού οπότε η εγκοπή είναι σχήματος U, και ότι εμφανίζεται συμμετρική ως προς το σημείο τομής των δύο πλευρών (οροφής και δαπέδου) στο +70±10cm πάνω από τη σημερινή μέση στάθμη θάλασσας. Στην περιοχή απαντώνται συχνά βιοαποδομητές και, συνεπώς, τα ίχνη διάβρωσης από διάφορα είδη που είναι εύκολο να εντοπιστούν μπορεί να είναι εξαιρετικά χρήσιμα για τον εντοπισμό της θέσης της στάθμης θάλασσας του παρελθόντος και για τη χρονολόγηση της μεταβολής της. Στην περιοχή της Χιλής εντοπίστηκαν πολλές οπές από Lithophaga (δηλαδή θαλάσσιων οργανισμών –μαλάκια, δίθυρα– οι οποίοι ανοίγουν οπές στο βράχο εντός των οποίων αναπτύσσονται και διαβιούν και των οποίων τα υπολείμματα επιδέχονται ραδιοχρονολόγησης), οι οποίες βρίσκονται σε συμφωνία με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τις εγκοπής, δηλαδή το ανώτερο όριό τους βρίσκεται στη θέση που τέμνονται οι δυο πλευρές της εγκοπής. Επιχειρήθηκε η δειγματοληψία υλικού (Εικόνα 5) αλλά η ποσότητα του κελύφους που υπήρχε στην οπή ήταν τόσο μικρή που δεν μπορούσε να σταλεί για ραδιοχρονολόγηση με 14 C ούτε καν με την μέθοδο AMS (τεχνική που απαιτεί μικρή ποσότητα δείγματος).

Εικόνα 3. Καλά διατηρημένη ανυψωμένη εγκοπή και δημιουργία μιας νέας εγκοπής στη σημερινή στάθμη θάλασσας στη Χιλή (Εύβοια)

Εικόνα 4. Μορφολογικά χαρακτηριστικά της ανυψωμένης εγκοπής στο βορειότερο λιμανάκι της περιοχής Χιλή στην Εύβοια

012:Layout 1

10/3/12

2:02 PM

Page 167

ΚΑΝΕΛΛΑ ΒΑΛΚΑΝΟΥ

Εικόνα 5. Αριστερά μια από τις θέσεις δειγματοληψίας στην περιοχή Χιλή και δεξιά λεπτομέρεια δείγματος

Συνοψίζοντας Από το σύνολο των μετατοπισμένων ακτογραμμών που έχουν εντοπιστεί και μελετηθεί στην Ελλάδα, για τη χρονολόγηση των οποίων χρησιμοποιήθηκαν κυρίως τα είδη Lithophyllum lichenoides, Neogoniolithon notarisii, Dendropoma petraeum, Vermetus triqueter και Lithophaga lithophaga, σε ορισμένες περιοχές, όπως στην Κρήτη, στα Αντικύθηρα, στα νησιά του Ιονίου, στην Περαχώρα, στη Σάμο και τη Θεσσαλία, η ανύψωση έλαβε χώρα την περίοδο 350-550 μ.Χ. Για την περίοδο αυτή έχει αναφερθεί πως ένα τεκτονικό γεγονός ή μια ακολουθία τεκτονικών γεγονότων συγκλόνισε την Ανατολική Μεσόγειο. Για τη μελέτη της περιοχής «Χιλή» της Εύβοιας ελήφθησαν υπόψη οι εξαιρέσεις και τα σημεία στα οποία πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή κατά τη μελέτη των μεταβολών της θαλάσσιας στάθμης χρησιμοποιώντας θαλάσσιες εγκοπές και βιολογικούς δείκτες. Έτσι, εντοπίστηκε ανυψωμένη εγκοπή σε ύψος +70±10cm από τη μέση στάθμη θάλασσας, η οποία έχει προκύψει από ταχεία συν σεισμική μετατόπιση μεγαλύτερη από το εύρος της παλίρροιας. Η ηλικία της ανύψωσης θεωρήθηκε το 510-380 π.Χ. και βασίστηκε σε στοιχεία από

τη βάση δεδομένων που κατασκευάστηκε για τις κάθετα μετατοπισμένες ακτογραμμές της Ελλάδας (Stiros κ.ά. 1992). Τέλος έγινε φανερό ότι οι παλιρροιακές εγκοπές σε συνδυασμό με τους βιολογικούς δείκτες (με μορφή απολιθωμάτων) συνεισφέρουν στη μελέτη της νεοτεκτονικής, της μορφοτεκτονικής και της παλαιοσεισμολογίας, ενώ ταυτόχρονα προάγουν την έρευνα που αφορά τη σεισμικότητα μιας περιοχής. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Cundy, Α.(2005), «Recent rapid sea level change in the eastern Mediterranean and the coastal sedimentary record», Zeitschrift für Geomorphologie 137: 29-35. Καρύμπαλης, Ε.Θ. (2010), Παράκτια Γεωμορφολογία, Αθήνα : Εκδόσεις Ίων.

Laborel, J. και Laborel-Deguen, F. (1994), «Biological Indicators of Relative Sea-Level Variations and of CoSeismic Displacements in the Mediterranean Region», Journal of Coastal Research 10(2): 395-415.

Laborel, J. και Laborel-Deguen, F. (1995), «Biological Indicators of Holocene Sea – Level and climatic variations on rocky coasts of tropical and subtropical regions», Quaternary International 31: 53-60.

Pirazzoli, P.A. (2005), «Marine erosion features and bioconstructions as indicators of tectonic movements, with special attention to the eastern Mediterranean area», Zeitschrift für Geomorphologie 137: 71-77.

Pirazzoli, P.A. (2007), «Sea level studies, Geomorphological Indicators», στο Encyclopedia of Quaternary Science, Elsevier, σσ. 2974-2983.

Rust, D. και Kershaw, S. (2000), «Holocene tectonic uplift patterns in northeastern Sicily: evidence from marine notches in coastal outcrops», Marine Geology 167: 105-126.

Shaw, B., Jackson, A.J., Higham, T.F.G., England, P.C. και Thomas, A.L (2010), «Radiometric dates of uplifted marine fauna in Greece: Implications for the interpretation of recent earthquake and tectonic histories using lithophagid dates», Earth and planetary science letters 297: 395-404.

Stiros, S.C., Arnold, M., Pirazzoli, P.A., Laborel, J., Laborel, F. και Papageorgiou, S. (1992), «Historical coseismic uplift on Euboea Island, Greece», Earth and planetary science letters 108: 109-117.

167

013:Layout 1

168

10/3/12

2:03 PM

Page 168

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 168-172

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΕΣ Λόης Λαμπριανίδης, Επενδύοντας στη φυγή: η διαρροή επιστημόνων από την Ελλάδα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: Κριτική, 2011

Πάνος Χατζηπροκοπίου1

1

Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας & Ανάπτυξης, ΑΠΘ.

Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, και ιδιαίτερα κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, η Ελλάδα υπήρξε χώρα αποστολής μεταναστών. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, το μεταναστευτικό ισοζύγιο της χώρας έχει θετικό πρόσημο: αρχικά λόγω της παλιννόστησης των μεταναστών κυρίως από ευρωπαϊκά κράτη και, στη συνέχεια, όλο και περισσότερο, εξαιτίας των μεταναστευτικών ρευμάτων προς την Ελλάδα. Οι διεθνείς εξελίξεις αλλά και οι εσωτερικοί παράγοντες αναδεικνύουν την Ελλάδα σε νέο προορισμό μεταναστών ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, και σταδιακά σε «κοινωνία υποδοχής». Εύλογα, η αποδημία των Ελλήνων είχε σταματήσει ως πρόσφατα να απασχολεί τόσο την έρευνα όσο και τη δημόσια συζήτηση, ενώ η μελέτη της μετανάστευσης την τελευταία εικοσαετία στράφηκε αποκλειστικά στους νεοαφιχθέντες από την Αλβανία και άλλες χώρες των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης, της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, της Ασίας και της Αφρικής. Πρόσφατα, ωστόσο, η μετανάστευση των Ελλήνων έχει επανέλθει

στο προσκήνιο στο πλαίσιο της τρέχουσας οικονομικής κρίσης και του αδιεξόδου που διαμορφώνεται εξαιτίας της εντεινόμενης ύφεσης και των ακολουθούμενων πολιτικών. Σε αρκετές περιπτώσεις, την τελευταία διετία, ο μιντιακός λόγος αναφέρθηκε στην επιλογή της φυγής ως μονόδρομο για πολλούς μορφωμένους νέους, συνδέοντας το φαινόμενο άμεσα με την κρίση και τις επιπτώσεις της στις ευκαιρίες απασχόλησης και τις προοπτικές ζωής των νέων ανθρώπων. Συχνά, βέβαια, τέτοιες αναφορές στα μέσα ενημέρωσης παραμένουν ατεκμηρίωτες, ενώ αφορούν περισσότερο προθέσεις παρά μία ήδη διαμορφωμένη κατάσταση μαζικής εξόδου. Το βιβλίο του Λόη Λαμπριανίδη, καθηγητή οικονομικής γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, προσφέρει μια ψύχραιμη ματιά στη μετανάστευση των ελλήνων επιστημόνων, με θεωρητική τεκμηρίωση και εμπειρική διερεύνηση. Ανακινεί το ζήτημα με εξαιρετικά επίκαιρο τρόπο, επισημαίνοντας τις καταβολές και τις αιτίες του στα χρόνια που προηγήθηκαν της κρίσης, σε άμεση συνάρτηση τόσο με τις εγχώριες συνθήκες

013:Layout 1

10/3/12

2:03 PM

Page 169

ΠΑΝΟΣ ΧΑΤΖΗΠΡΟΚΟΠΙΟΥ

όσο και με παγκόσμιες εξελίξεις, σκιαγράφοντας παράλληλα τις τάσεις γενίκευσης του φαινομένου σε μια κρίσιμη και αβέβαιη για την ελληνική κοινωνία συγκυρία. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο σκιαγραφείται το θεωρητικό και εμπειρικό πλαίσιο και περιγράφεται η έκταση του φαινομένου, μέσα από επισκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας. Το πρώτο κεφάλαιο τονίζει τη σημασία του ανθρώπινου δυναμικού στην αναπτυξιακή διαδικασία, διερευνώντας τη συμβολή της οικονομικής επιστήμης στη μελέτη του «ανθρώπινου κεφαλαίου» και στην κατανόηση της αναδυόμενης «οικονομίας της γνώσης». Κατά συνέπεια, η μετανάστευση των επιστημόνων είναι ιδιαίτερα προβληματική για μια χώρα, η οποία όχι μόνο στερείται σημαντικό και αναγκαίο για την ανάπτυξη ανθρώπινο κεφάλαιο, αλλά επιπλέον βλέπει την «επένδυση» δημόσιων πόρων στην εκπαίδευση να μεταφέρεται αλλού. Σε αυτή τη θεώρηση έχει άλλωστε την καταγωγή της η συστηματική μελέτη του φαινομένου, που αρχικά ερμήνευε τη «διαρροή εγκεφάλων» (brain drain) είτε ως μεταφορά πόρων από τις αναπτυσσόμενες στις αναπτυγμένες οικονομίες, είτε ως μια επιπλέον διάσταση της εκμετάλλευσης των πρώτων από τις δεύτερες σε ένα διεθνές πλαίσιο άνισης καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ωστόσο, πρόσφατες μελέτες αμφισβητούν, υπό προϋποθέσεις, τις μονοδιάστατα αρνητικές επιπτώσεις της μετανάστευσης στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Σε αυτή τη λογική άλλωστε κινούνται και ορισμένες από τις πολιτικές που ακολουθούνται σήμερα για το ζήτημα αυτό, τις οποίες ο

συγγραφέας εξετάζει στο δεύτερο κεφάλαιο. Αναφέρεται π.χ. στις προσπάθειες προσέλκυσης επιστημονικού δυναμικού άμεσα ή έμμεσα από τις χώρες προορισμού, αλλά και σε μέτρα που αποσκοπούν στη συγκράτηση της διαρροής από τις χώρες αποστολής, ή της επιστροφής των απόδημων επιστημόνων σε αυτές, με την Κίνα να αποτελεί το κατεξοχήν επιτυχημένο παράδειγμα. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο, απαριθμούνται οι εξελίξεις στο διεθνές περιβάλλον που διευκολύνουν τη διεθνή κινητικότητα, ξεκινώντας από τις επιπτώσεις ορισμένων διαστάσεων της παγκοσμιοποίησης, και ιδιαίτερα αυτού που ο Harvey περιέγραψε ως «συρρίκνωση του χρόνου και του χώρου» στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας. Συγκεκριμένα, αναφέρονται οι τεχνολογικές εξελίξεις, ιδίως όσον αφορά τις τηλεπικοινωνίες (διαδίκτυο), ή η εξοικείωση με τον “άλλο” μέσα από τη γενίκευση του διεθνούς τουρισμού και ο ρόλος των διεθνών γραφείων εύρεσης εργασίας. Παράλληλα αναγνωρίζεται μέσα σε αυτό το πλαίσιο η σημασία των δικτύων της διασποράς, η ενίσχυση των οποίων ενδέχεται να επιφέρει θετικά αποτελέσματα στις χώρες αποστολής, ενώ υπογραμμίζεται επίσης η τάση συγκέντρωσης μεγάλου μέρους του διεθνούς μετακινούμενου επιστημονικού δυναμικού σε λίγες παγκόσμιες μητροπόλεις. Στο δεύτερο μέρος ο συγγραφέας στρέφει το ενδιαφέρον του στην περίπτωση της Ελλάδας. Τον απασχολεί καταρχήν το ζήτημα της «δύσκολης» σχέσης μεταξύ της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και της ελληνικής οικονομίας, όπως αυτή διαφαίνεται π.χ. στα αυξημένα ποσοστά ανεργίας και τους χαμηλούς μι-

σθούς των πτυχιούχων. Μέσα από την ανάλυση δευτερογενών δεδομένων διαπιστώνεται ότι, παρά την θεαματική μαζικοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και του ποσοστού των αποφοίτων που προχωρούν σε μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές τις τελευταίες δεκαετίες, παραμένει χαμηλός ο αριθμός τους αναλογικά με πολλές άλλες χώρες του αναπτυγμένου κόσμου. Καταρρίπτεται έτσι ο ισχυρισμός, ο οποίος είχε προβληθεί από ελάχιστες προηγούμενες μελέτες, ότι στην Ελλάδα υπάρχει «υπερπροσφορά» πτυχιούχων που αδυνατούν να απορροφηθούν από την εγχώρια αγορά εργασίας. Παρότι ένα μέρος των πτυχίων αφορά «παραδοσιακά» επαγγέλματα συνδεδεμένα με μάλλον παρωχημένες αντιλήψεις περί κοινωνικής κινητικότητας και καταξίωσης (π.χ. γιατροί, δικηγόροι, εκπαιδευτικοί), δεν μπορεί να υπονοηθεί ότι η Ελλάδα έχει ξεπεράσει κάποιον «ιδεατό αριθμό επιστημόνων ανά κάτοικο» – γιατί απλούστατα τέτοιος αριθμός δεν υπάρχει (σ. 20). Επιπλέον, ο μύθος που συνέδεε την αδυναμία απορρόφησης ή τις χαμηλές απολαβές του επιστημονικού δυναμικού της χώρας με την υποτιθέμενη χαμηλή του παραγωγικότητα ως άμεση απόρροια της υποβαθμισμένης ποιότητας των σπουδών ανατρέπεται επίσης αυταπόδεικτα από το γεγονός ότι οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι όχι μόνο απορροφούνται, αλλά πολλοί από αυτούς διαπρέπουν στο αντικείμενό τους, όταν βρεθούν στις ευνοϊκότερες συνθήκες που εξασφαλίζουν για αυτήν την κατηγορία εργαζομένων ορισμένες χώρες ή πόλεις του εξωτερικού. Ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η φυγή επιστημό-

169

013:Layout 1

170

10/3/12

2:03 PM

Page 170

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 168-172

νων από την Ελλάδα οφείλεται στην περιορισμένη ζήτηση για υψηλής εκπαίδευσης προσωπικό, διαπίστωση που τεκμηριώνεται αργότερα και από τα αποτελέσματα της εμπειρικής διερεύνησης και αποτελεί κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου. Το γεγονός ότι το φαινόμενο προϋπήρχε της σημερινής κρίσης συνδέεται άμεσα με τον σταθερό προσανατολισμό της ελληνικής οικονομίας στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών χαμηλής προστιθέμενης αξίας. Καταδεικνύεται έτσι μία πλευρά των εγχώριων παραγόντων που οδήγησαν στην κρίση και επισημαίνεται συνεπώς η αναγκαιότητα αλλαγής του ακολουθούμενου αναπτυξιακού προτύπου προς μια αναδιάρθωση της ελληνικής οικονομίας στην κατεύθυνση της έντασης γνώσης, ώστε να μετατοπιστεί η θέση της στην παγκόσμια αλυσίδα παραγωγής αξίας. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο αποτιμάται η ελληνική εμπειρία διαρροής επιστημονικού δυναμικού. Μετά από μία σύντομη ιστορική αναδρομή, περιγράφονται οι πρόσφατες τάσεις και επιχειρείται μια εκτίμηση της έκτασης του φαινομένου σήμερα. Σύμφωνα με αυτήν, οι Έλληνες επιστήμονες που εργάζονταν στο εξωτερικό το 2010 υπολογίζονται μεταξύ 114.000-139.000, που αντιστοιχεί περίπου στο ένα δέκατο του συνολικού αριθμού τον πτυχιούχων της χώρας (σ. 184). Το τρίτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζει εκτενώς τα αποτελέσματα της εμπειρικής έρευνας, η οποία βασίστηκε σε διαδικτυακό ερωτηματολόγιο που διακινήθηκε μεταξύ Μαΐου 2009-Φεβρουαρίου 2010. Συγκεντρώθηκαν 2.734 συμμετοχές ελλήνων πτυχιούχων που

πληρούσαν την ελάχιστη προϋπόθεση εργασίας για τουλάχιστον ένα χρόνο στο εξωτερικό, από τις οποίες 1.821 κάλυπταν πάνω από το μισό των απαντήσεων και τελικά χρησιμοποιήθηκαν για την ανάλυση. Η μεγάλη πλειοψηφία παρέμενε σε διάφορες χώρες την περίοδο διεξαγωγής της μελέτης, ενώ ένα ποσοστό 15% είχε επιστρέψει στην Ελλάδα, γεγονός που επιτρέπει μία σύγκριση των διαφοροποιημένων εμπειριών τους αλλά και μία αποτίμηση των παραγόντων που συμβάλλουν στην απόφαση της επιστροφής. Μετά από μια περιγραφή της μεθοδολογίας της έρευνας (κεφ.

6), παρουσιάζεται στο έβδομο κεφάλαιο η ποιοτική διάσταση του φαινομένου, μέσα από την οποία καταφαίνεται η εξαιρετική ετερογένεια του υπό μελέτη πληθυσμού και οι ποικίλες στάσεις και αντιλήψεις με τις οποίες οι ίδιοι αντιλαμβάνονται και εκφράζουν την εργασιακή τους εμπειρία στο εξωτερικό και τις σχέσεις τους με την Ελλάδα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η παράθεση αποσπασμάτων του λόγου των ίδιων των ελλήνων πτυχιούχων στην ενότητα 7.2, ενώ περισσότερες διηγήσεις συμπεριλήφθηκαν στο σχετικό παράρτημα. Το γεγονός ότι σχεδόν οι μισοί από τους συμμετέχοντες είναι πάνω από 40 ετών λαμβάνεται ως τεκμήριο του ότι το φαινόμενο της διαρροής επιστημόνων δεν είναι καινούριο, αλλά γενικεύεται κατά τη δεκαετία του 1990 και βεβαίως αναμένεται να ενταθεί εξαιτίας της κρίσης. Ενώ στο δείγμα συμμετέχουν άνθρωποι που ζουν σε 74 χώρες ανά τον κόσμο, το 71% συγκεντρώνεται σε μόλις 10, με περισσότερους από τους μισούς μόνο στις ΗΠΑ και τη

Βρετανία – ενώ αντίστοιχα κυριαρχούν ως προορισμοί οι μητροπόλεις (Λονδίνο, Νέα Υόρκη, Βρυξέλες). Πάνω από τα δύο τρίτα των ερωτηθέντων είναι κάτοχοι μεταπτυχιακού τίτλου, περίπου οι μισοί έχουν διδακτορικό, ενώ 41% είναι απόφοιτοι, σε κάποιο στάδιο των σπουδών τους, κάποιου από τα «100 καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου». Μεγάλο μέρος του δείγματος έχει πραγματοποιήσει το σύνολο των σπουδών του στο εξωτερικό, ενώ μία μικρότερη αλλά όχι αμελητέα μερίδα σπούδασε αποκλειστικά στην Ελλάδα. Η συντριπτική πλειοψηφία (91%) των πρώτων δεν αναζήτησε καν δουλειά στην Ελλάδα, ενώ περίπου 60% όσον τελικά αναζήτησαν δουλειά εδώ –οπουδήποτε και αν είχαν ολοκληρώσει τις σπουδές τους– αποφάσισαν να μεταναστεύσουν μέσα σε ένα εξάμηνο άκαρπης αναζήτησης εργασίας. Το 40% των συμμετεχόντων εργάζεται σε πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα ή τμήματα έρευνας και ανάπτυξης σε επιχειρήσεις. Το ύψος των απολαβών στο εξωτερικό φαίνεται να αντανακλά άμεσα το επίπεδο εκπαίδευσης, κάτι που δε συνεχίζει να ισχύει για όσους επιστρέφουν: το 46,4% όσων παραμένουν στο εξωτερικό λαμβάνει μεικτές ετήσιες αμοιβές άνω των 60.000 ευρώ, ενώ σε αυτή την εισοδηματική κατηγορία ανήκει μόλις το 17,4% αυτών που έχουν επιστρέψει στην Ελλάδα. Έχει ενδιαφέρον ωστόσο ότι σημαντικότερο κίνητρο για τη μετανάστευση δεν είναι κυρίως οι χρηματικές απολαβές, αλλά μια σειρά από άλλους παράγοντες οι οποίοι αποτιμούνται θετικά, όπως η ευκολία εύρεσης εργασίας στο αντικείμενο των σπουδών, οι προο-

013:Layout 1

10/3/12

2:03 PM

Page 171

ΠΑΝΟΣ ΧΑΤΖΗΠΡΟΚΟΠΙΟΥ

πτικές εξέλιξης, η ποιότητα των επαγγελματικών σχέσεων, η ποιότητα ζωής του τόπου διαμονής, κ.ά. Οι αντίστροφοι παράγοντες συγκεντρώνουν και την πλειοψηφία των απαντήσεων σχετικά με τους λόγους για τους οποίους οι ερωτώμενοι αποφάσισαν να φύγουν από την Ελλάδα. Από την άλλη, η απόφαση για επιστροφή φαίνεται να έρχεται κατά μέσο όρο μετά από περίπου 10 χρόνια και συνοδεύεται για τους περισσότερους από αυτοπεποίθηση για τη διεθνή επαγγελματική τους εμπειρία, ωστόσο κυρίαρχοι είναι οι παράγοντες που σχετίζονται με την οικογένεια και την κοινωνική ζωή. Τέλος, μεταξύ του πλούσιου εμπειρικού υλικού, ενδιαφέρον παρουσιάζει η κοινωνικοοικονομική διαφοροποίηση του δείγματος. Το βιβλίο κλείνει με ένα συμπερασματικό κεφάλαιο, στο οποίο συνοψίζονται τα βασικά αποτελέσματα και επιχειρείται η αναζήτηση κατευθύνσεων πολιτικής που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην αντιστάθμιση των απωλειών και την αύξηση των ωφελειών της διαρροής. Η παλιννόστηση των ελλήνων επιστημόνων δεν αποτελεί βέβαια ρεαλιστική προοπτική, εφόσον εύλογα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από προσωπικές επιλογές και στρατηγικές ζωής. Η αναχαίτιση του ρεύματος και η επιστροφή ορισμένων από αυτούς μάλλον τοποθετείται πολύ μακριά, σε ένα αβέβαιο, αυτή την εποχή, μέλλον, εφόσον προϋποθέτουν την προοδευτική αναδιάρθρωση του αναπτυξιακού μοντέλου της χώρας. Προτάσσονται λοιπόν μέτρα που αποσκοπούν βραχυπρόθεσμα να περιορίσουν την ένταση του φαινομένου και κυρίως να επανασυνδέσουν οργανικά τους έλληνες πτυχιούχους του εξωτερι-

κού με την ελληνική οικονομική και επιστημονική πραγματικότητα. Στα αρνητικά του βιβλίου θα μπορούσε να καταλογιστεί η σχετικά περιορισμένη κριτική ανάγνωση μέρους της βιβλιογραφίας. Ακόμη περισσότερο, απουσιάζει μία ουσιαστική επιστροφή σε ορισμένα θεωρητικά ζητήματα που αναδείχθηκαν στην αρχή, υπό το πρίσμα των οποίων θα είχε ενδιαφέρον να ερμηνευθούν κάποια τουλάχιστον από τα εμπειρικά αποτελέσματα. Η εκτεταμένη περιγραφή των ευρημάτων αφήνει έτσι τον απαιτητικό αναγνώστη με την αίσθηση ότι ορισμένα ερωτήματα μένουν τελικά αναπάντητα. Ωστόσο, τα μειονεκτήματα αυτά δεν επισκιάζουν σε καμία περίπτωση τις αρετές του βιβλίου – αντίθετα ξεπηδούν από την πληθώρα αναφορών, θεωριών, ζητημάτων και ιδεών. Η εμπειρική του συνεισφορά είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, καθώς προσφέρει πλούσιο πρωτόλειο υλικό για ένα ελάχιστα μελετημένο θέμα, ενώ αποτελεί μία από τις λίγες μελέτες διεθνώς που αναφέρεται σε δείγμα απόδημων επιστημόνων όχι σε μία μόνο χώρα αλλά από την παγκόσμια επιστημονική διασπορά. Περιφερειακά ζητήματα παρουσιάζουν επίσης ενδιαφέρον, π.χ. η ανάδειξη της ετερογένειας και της αμφισημίας των στάσεων, αντιλήψεων και σχέσεων με το έθνος-κράτος ή την «κοσμοπολίτικη» εμπειρία, και συμβάλλουν σε ευρύτερες θεωρητικές συζητήσεις σχετικά με τον κοσμοπολιτισμό και τη διασπορά. Διαπιστώνοντας, τέλος, την κοινωνικοοικονομική διαστρωμάτωση του υπό μελέτη πληθυσμού επισημαίνεται ο διαχρονικός μετασχηματισμός του φαινομένου: από μια προνομιακή επιλογή μιας οικονομικής

και/ή επιστημονικής ελίτ σε μια γενικευμένη λύση ανάγκης για μορφωμένους νέους ανθρώπους – γεγονός που αντανακλά εν μέρει ορισμένες από τις εγχώριες παθογένειες που κατέστησαν στην Ελλάδα αδύναμο κρίκο στη δίνη της διεθνούς οικονομικής κρίσης. Από εδώ απορρέει και το κεντρικό επιχείρημα, που αποτελεί σημαντική συμβολή στην κατανόηση του φαινομένου και στη διάλυση παγιωμένων πεποιθήσεων. Τα πολλαπλά ερωτήματα που προκύπτουν εξάπτουν την περιέργεια, θέτουν τους όρους της συζήτησης και προσδιορίζουν τις κατευθύνσεις για μελλοντική έρευνα.

171

013:Layout 1

10/3/12

2:03 PM

Page 172

C

O

N

T

E

N

T

G E O - C O M M E N T A R Y

R E S E A R C H

3

144

7

We stand up 20 issues of Geographies: a report Readers’ short comments for the 20th issue of Geographies

15 31

51 79

99 117

Byron Nakos A Review of map projection systems applied in Greece from the establishment of the Greek state until today

155

Christy (Chryssanthi) Petropoulou From the immigration of the lost dignity to the urban social movements of the “Digna Rabia”: Mexico–USA. “El movimiento por la justicia del barrio” Ioannis Pytharoulis, Haralampos Feidas, Theodoros Karacostas Study of lightning activity with the use of highresolution simulations Petros Katsafados, Ilias Mavromatidis, Nikolaos Gkikas, Anastasios Papadopoulos

161

168

Dimitris Kallioras, George Kandylis, Nicos Kromidakis, Panagiotis Pantazis Delineation of local labour markets in Greece on the basis of travel-to-work flows Kostas Lalenis, Yannis Frangopoulos, Ioannis Kiosses, Stefanos kipouros

E V E N T S

A N D

D E B A T E S

Venetia Chatzi “Annual International Conference RGS-IBG 2011, theme: Geographical Imagination”

i

F O R U M

Ioannis Raftopoulos Coffee’s unequal world trade: the development of an unjust system and the alternative of fare trade Aris Kafantaris, Vassiliki Koliaki, Dimitris Sagonas Flows of water and people along Acherontas River Kanella Valkanou Marine notches as indicators of sea level changes due to historical seismic events: The case of “Chili”, Evia Island, Greece

B O O K

The numerical weather prediction system of Harokopio University and Statistical Evaluation of the forecasts

Ethno-Cultural Diversity, Social Structures and Urban Organisation in Minority Villages of Thrace

139

149

B R I E F I N G

Kalliopi Sapountzaki, Efthymios Karymbalis Enhancing resilience of communities and territories facing natural and na-tech hazards

S T U D E N T S ’

A R T I C L E S

S

R E V I E W S

Panos Chatziprokopiou On: Lois Labrianidis (2011), Investing in leaving: the Greek case of international migration of professionals in the globalization era, Athens: Kritiki (in Greek)

N°20 - AUTUMN 2012 Editorial Committee Pavlos Marinos Delladetsimas (HUA), Vilrna Hastaoglou (AUTH), Maria Madouvalou (NTUA), Myron Myridis (AUTH), Nikos Papamichos (AUTH), Dina Vaiou (NTUA) Managing Editor Costis Hadjimichalis, Harokopio University, Athens, Tel. ++30 210 95 49 144, hadjimichalis@hua.gr Editorial Advisors

Chr. Agriantoni (KNE/EIE), E. Andricopoulou (AUTH), B. Filipacopoulou (NTUA), A. Gerolymbou (AUTH), B. Gizeli (Pedagogical Institute), E. Heliopoulou (Athens Org.), K. Kafkoula (AUTH), I. Karnavou (AUTH), B. Kasimis (U. of Patras), Chr. Koulouri (U. of Thraki), A. Kostantakopoulou (U. of Ioannina), L. Lambrianidis (U. of Macedonia), L. Louloudis (Agricultural U.), Th. Maloutas, (U. of Thessaly), Ch. Maroukian (U. of Athens), N. Beopoulos (Agricultural U.), H. Beriatos (U. of Thessaly / Ministry of Planning), K. Pavlopoulos (HUA), Y. Sakelis (Panteion U. / NCSR), G. Stathakis (U. of Crete), Th. Terkenli (U. of Aegean), A. Troumbis (U. of Aegean), P. Zeikou (Thessaloniki Org.) M. Bruneau (CNRS / U. de Bordeaux III), M.-D. Garcia Ramon (U. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (U. of Durham), V. Plum (Roskilde U. Center), R. van der Vaart (U. of Utrecht)

GUIDELINES TO AUTHORS 1. Geographies publish original theoretical and empirical papers and encourage international contributions beyond Greek-related themes. The journal also welcomes shorter comments, research briefings and conference reports as well as book reviews.

All scientific papers are reviewed by two anonymous referees and all other material by the Editorial Committee. 2. Scientific papers should be 6500-8000 words and contributions to other sections 1500-2000 words. Authors should submit carefully checked manuscripts in three hard copies typed 1,5 line-spaced with 3 cm margins all round. The title of the paper with names, address, telephone, affiliation and e-mail should appear in the front page only. The title and the main text will follow. After final acceptance the author/s should send two hard copies and a disk in .doc or ascii format. 3. All papers should come with title, names and an abstract of 200 words in Greek and English or French. 4. Tables, diagrams and maps should be in black and white and should be submitted in both hard and disc format. Photos can be submitted in colour but they will be printed in black and white.

5. For references use the Harvard system (authors and year of publication in the text) and place the full reference in a List of References at the end of the main text. 6. The author/s will receive two complimentary copies of the journal after pubhcation.

Price: 15€ One-year subscription: 25€. Students: 20€.

Organizations and Libraries: 45€ Address for correspondence: GEOGRAPHIES, Department of Geography, Harokopio University, EL Venizelou 70, Kallithea 176 71, Greece. Tel: ++30 210 95 49 176, geographies@hua.gr Publication, subscriptions and distribution: Nissos Publications, 14, Sarri str., 10553 Athens, Greece, tel./fax: ++ 210 3250058, info@nissos.gr

ISSN: 1109-186X