ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
ივნისი 2012
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები ივნისი 2012
ანგარიში მომზადდა ღია საზოგადოების ინსტიტუტის ფონდების ფინანსური მხარდაჭერით ანალიტიკური ორგანიზაციების ინსტიტუციონალური მხარდაჭერის პროგრამის ფარგლებში.
სარჩევი წინათქმა......................................................................................................................................... 6 ძირითადი მიგნებები................................................................................................................... 7 შესავალი......................................................................................................................................... 9 სამომხმარებლო ფასების ინდექსის (სსფ) გამოანგარიშება.......................................... 10 ინფლაციის გამომწვევი მიზეზები........................................................................................ 14 გლობალური ფასები................................................................................................................... 15 ფულადი გზავნილები................................................................................................................ 25 ფასების სტაბილურობა............................................................................................................. 30 მონეტარული პოლიტიკა - ინფლაციის თარგეთირება..................................................... 21 დასკვნები და რეკომენდაციები............................................................................................. 28
გრაფიკი 1სამომხმარებლო კალათის წონები www.geostat.ge.......................................................11 გრაფიკი 2 სამომხმარებლო კალათა 2012 www.geostat.ge...........................................................11 გრაფიკი 3 სსფ სურსათის წონები ზოგიერთი ქვეყნისთვის www.imf.org.................................... 12 გრაფიკი 4 ადამიანური განვითარების ინდექსები www.hdr.undp.org.......................................... 13 გრაფიკი 5 საერთო და საბაზო სამომხმარებლო ფასების ინფლაცია (წლის საშუალო %) 2000–2012 www.imf.org.................................................................................. 16 გრაფიკი 6 სურსათის ფასების ინდექსები www.fao.org (2008-2012)............................................ 17 გრაფიკი 7 წლიური ინფლაციის დონე საქართველოში 2010–2012 www.geostat.ge................... 18 გრაფიკი 8 სურსათის ექსპორტ/იმპორტი აშშ დოლარში (2000–2011) www.geostat.ge.............. 20 გრაფიკი 9 ფასები იმპორტირებულ სასოფლო–სამეურნეო პროდუქტზე (2011) www.geostat.ge..................................................................................................................... 22 გრაფიკი 10 ინფლაციის ინდიკატორები სხვადასხვა ქვეყნებში www.ebrd.com.......................... 23 გრაფიკი 11 ეკონომიკური ინდიკატორები www.imf.org................................................................ 24 გრაფიკი 12 ფულადი გზავნილები www.nbg.ge............................................................................. 25 გრაფიკი 13 გაცვლითი კურსი www.nbg.ge................................................................................... 26 გრაფიკი 14 ბიუჯეტის დეფიციტი მშპ–სთან თანაფარდობით www.nbg.ge............................... 28 გრაფიკი 15 ფართო ფულის ზრდა (%) (2000–2012) www.imf.org................................................. 34 გრაფიკი 16 ფულის მოცულობა (2001–2011) www.geostat.ge...................................................... 35 გრაფიკი 17 სესხები www.geostat.ge.............................................................................................. 37
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 5
წინათქმა ეკონომიკური პოლიტიკის კვლევის ცენტრისათვის ინსტიტუციონალური მხარდაჭერის პრო ექტის ფარგლებში, რომელიც ხორციელდება „ღია საზოგადოების ფონდების” ფინანსური მხარდაჭერით, გთავაზობთ მეხუთე ანგარიშს: ინფლაცია საქართველოში – მიზეზები და მათი გადაჭრის გზები. ანგარიში ყურადღებას ამახვილებს იმ ძირითად გამოწვევებზე, რომლებიც ეკონომიკური პო ლიტიკის შემმუშავებლებისა და სხვა ინსტიტუტების მხრიდან დროულ გამოხმაურებას და რე აგირებას მოითხოვს. ანგარიშის მოსამზადებლად გამოყენებულ იქნა საქართველოს სტატის ტიკის ეროვნული სამსახურის, ეროვნული ბანკის, ფინანსთა სამინისტროს და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის ოფიციალური მონაცემები და სხვა სამეცნიერო კვლევები.
6 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
ძირითადი მიგნებები •
2011 წელს, საშუალო წლიურმა ინფლაციამ 8.5% შეადგინა. ინფლაციამ პიკს 2011 წლის მაისში მიაღწია - წლიური 14.3%, რაც ბოლო სამი წლის განმავლობაში რეკორდულად მა ღალი მაჩვენებელი იყო.
•
საქართველოში ფასების მატება გლობალური ფასების მატებით იყო გამოწვეული მხო ლოდ 2011 წლის პირველ კვარტალში, ნავთობის ფასები თითქმის 35%-ით გაიზარდა. 2011 წლის მეორე ნახევრიდან მოყოლებული, საქართველოში ინფლაციამ იკლო, რაც ძირითა დად სეზონური ფაქტორითა და სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციასა და სურსათზე ფასე ბის შემცირებით აიხსნება.
•
საქართველოში არსებობს პოზიტიური კორელაცია საერთო ინფლაციასა და სურსათსა და ნავთობზე საერთაშორისო ფასებს შორის. ამავე დროს, პოზიტიური კორელაცია არსებობს სურსათზე მსოფლიო ფასებსა და ადგილობრივ სასურსათი ინფლაციას შორის. და ბოლოს, სასურსათო ინფლაცია საქართველოში უფრო მაღალი, მერყევი და ხანგრძლივია, ვიდრე არასასურსათო ინფლაცია; შედეგად, საერთო ინფლაცია საბაზო ინფლაციაზე მაღალია.
•
2011 წელს დიდი სხვაობა დაფიქსირდა საბაზო და საერთო ინფლაციის მონაცემებს შორის, ხოლო წინა წლებში საბაზო და საერთო ინფლაციის მონაცემები მეტნაკლებად მიახლოე ბული იყო. ამის მიზეზი სურსათზე, ნავთობსა და ნავთობპროდუქტებზე ფასების მკვეთრი მატებაა, რომლებიც საბაზო ინფლაციის მაჩვენებელში არ აისახება.
•
2012 წელს, საერთო და საბაზო ინფლაციების მეტ-ნაკლებ დაახლოებას პროგნოზირებენ საერთო ინფლაციის შემცირებისა და საბაზო ინფლაციის მცირედი გაზრდის შედეგად.
•
2012 წლიდან, საქართველოს ეროვნულმა სტატისტიკის სამსახურმა სამომხმარებლო კა ლათაში ცვლილებები შეიტანა – კალათაში 9.8%-ით შემცირდა სურსათისა და არაალკო ჰოლური სასმელების წილი, რამაც საზოგადოებაში აზრთა სხვადასხვაობა გამოიწვია.
•
მსგავსი ეკონომიკური მაჩვენებლების მქონე ქვეყნებთან შედარებით, სურსათის წილი სა მომხმარებლო კალათაში ყველაზე დაბალი საქართველოშია. აღსანიშნავია, რომ სურსა თის საშუალო წონა მოწინავე ქვეყნებში 17%-ია, ხოლო განვითარებად ქვეყნებში - 31%.
•
საქართველო სულ უფრო მეტად დამოკიდებული ხდება სურსათის იმპორტზე. სურსათის დეფიციტის უდიდესი წილი ბურღულეულსა და ხორცის პროდუქტებზე მოდის. საქართ ველოს კი შედარებითი უპირატესობა აქვს ხილის და მაღალი ღირებულების ბოსტნეულის წარმოებაში.
•
სურსათის (30 ლარიანი) და ელექტროენერგიის (20 ლარიანი) ვაუჩერების დარიგება სახ
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 7
სრების არაფექტური ხარჯვა და ცენტრალური ბიუჯეტის ზედმეტი სოციალური ვალ დებულებებით დატვირთვაა. აღნიშნული ვაუჩერები 60 მილიონი ლარი დაჯდა, თუმცა სარგებელი უმნიშვნელო იყო. ამის ნაცვლად, ამ კაპიტალის მიმართვა უფრო მომგებიანი შესაძლებლობებისკენ შეიძლებოდა, რომლებიც გრძელვადიან სარგებელსა და ეკონომი კურ ზრდას მოიტანდა, ანდა, უკიდურეს შემთხვევაში, მხოლოდ ყველაზე გაჭირვებულებ ზე უნდა განაწილებულიყო. •
მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში იმპორტირებული სასოფლო-სამეურნეო საქონ ლის ორი მსხვილი პროდუქტის - ხორბლისა და შაქრის ფასი წლის განმავლობაში მერყეობ და, ინფლაცია არ იყო გამოწვეული მხოლოდ სურსათზე მსოფლიო ფასების ზრდით.
•
ფულადი გზავნილები თავიანთი ბუნებით ინფლაციურია. საქართველოს ეროვნული ბან კის (სებ-ი) მონაცემებით, 2011 წელს საქართველოში ფულადი გზავნილების ოდენობამ 1 მილიარდ აშშ დოლარს გადააჭარბა.
•
ინფლაცია შეიძლება ასევე გამოიწვიოს მუდმივმა ფისკალურმა დეფიციტმა და სახელმ წიფოს დიდმა საგარეო ვალმა. მიუხედავად იმისა, რომ ფისკალური დეფიციტი შემცირდა დეფიციტი მაინც მაღალი რჩება. ვფიქრობთ, რომ საქართველოს მთავრობის მთავარი გა მოწვევა მცირე ზომის და ეფექტიანი სამთავრობო ოპერაციების შენარჩუნებაა ეკონომი კის ზრდის მაღალი ტემპის ხელშესაწყობად. სხვა გარდამავალი ქვეყნების გამოცდილებამ აჩვენა, რომ ფისკალური კორექტირების ან ძლიერი ფისკალური პოზიციის გარეშე მათ ინფლაციის შემცირება ვერ შეძლეს.
•
მზარდი საგარეო ვალი, რომელიც მიმართულია სოციალური დანახარჯების დასაფინან სებლად, ასევე ინფლაციურია.
•
საქართველოში ინფლაცია რამდენიმე ურთიერთდაკავშირებულმა ფაქტორმა გამოიწ ვია და მრავალგანზომილებიან კონტექსტში უნდა იქნეს განხილული. მაღალი ინფლაცია ძირითადად იმპორტის ფაქტორისა და დაუბალანსებელი ბიუჯეტის შედეგია, მონეტა რული პოლიტიკა ამ შემთხვევაში პრობლემას არ წარმოადგენს. საბიუჯეტო ხარჯებში (განსაკუთრებით, სოციალურ ხარჯებში) მკვეთრმა ცვლილებებმა ხელი შეუწყო ინფლა ციური ზეწოლების წარმოქმნას, ვინაიდან ეს კონკრეტული კატეგორია პოზიტიურ კორე ლაციაშია მოხმარებასთან.
8 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
შესავალი ინფლაცია არის იმ საქონლისა და მომსახურების საშუალო ფასის დონის ზრდა, რომელიც იწარმოება და იყიდება ეკონომიკაში. ინფლაცია, თავისი უარყოფითი შედეგების გამო, საზო გადოებაში უარყოფით ემოციებს იწვევს. მაღალ ინფლაციასთან დაკავშირებული უარყოფი თი ასპექტებია: ხარჯების ზრდა, რაც ძლიერ დარტყმას აყენებს მთლიანად საზოგადოებას და განსაკუთრებით, დაბალშემოსავლიან ოჯახებს; ეროვნული ვალუტის მსყიდველუნარიანობის კლება; ეროვნული ვალუტის გაუფასურება უცხოურ ვალუტასთან მიმართებაში; რეალური მო გების კლება ბიზნესებში; ინვესტიციებზე ამონაგების შემცირება; საპროცენტო განაკვეთების მატება, რაც კრედიტს აძვირებს; ამავე დროს, თუ ინფლაციის დონე ქვეყანაში უფრო მაღა ლია, ვიდრე მის სავაჭრო პარტნიორ ქვეყნებში, პროდუქტების კონკურენტულობა ეცემა, რაც აფერხებს ეკონომიკის ზრდას. მიუხედავად იმისა, რომ წლების განმავლობაში საქართველო წარმატებით ახერხებდა ინფლა ციური ზეწოლის შეკავებას ერთნიშნა მაჩვენებლის დონეზე, 2011 წელი საკმაოდ პრობლემური წელი გამოდგა ამ თვალსაზრისით. 2011 წელს ინფლაცია საქართველოს ეკონომიკის ყველაზე სერიოზულ გამოწვევად შეიძლება ჩაითვალოს. წინამდებარე ნაშრომში შევეცდებით, პასუხები გავცეთ შემდეგ კითხვებს: რა არის საქართველოში მაღალი ინფლაციის მიზეზები? როგორ უმ კლავდება მთავრობა ინფლაციურ ზეწოლებს? ორნიშნა ინფლაციის ერთნიშნამდე შემცირების რა შესაძლებლობები არსებობს?
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 9
სამომხმარებლო ფასების ინდექსის (სსფ) გამოანგარიშება სამომხმარებლო კალათა სამომხმარებლო ფასების ინდექსის (სსფ) გამოანგარიშების საფუძ ველია, რომლითაც შინამეურნეობათა მიერ მოხმარებული საქონლისა და მომსახურების ფა სებში ცვლილებები იზომება. ეს კალათა მოიცავს იმ საქონელსა და მომსახურებას, რომლებ საც ხშირად მოიხმარს ქვეყნის საშუალო მომხმარებელი. თუმცა, თითოეულ საქონელსა და მომსახურებას თავ-თავისი წონა ენიჭება მოსახლეობის სამომხმარებლო ჩვევების მიხედვით. საქართველოს სამომხმარებლო კალათა იდენტურია ხუთი ქალაქის შემთხვევაში (თბილისი, ქუთაისი, ბათუმი, გორი და თელავი), თუმცა ყოველი საქონლისა და მომსახურების წონა ქა ლაქების მიხედვით იცვლება. 2012 წლიდან, საქართველოს ეროვნულმა სტატისტიკის სამსახურმა სამომხმარებლო კალათა ში ცვლილებები შეიტანა – კალათაში შემცირდა სურსათის წილი რამაც საზოგადოებაში აზრ თა სხვადასხვაობა გამოიწვია. განსხვავებული მოსაზრებები ამ ცვლილებასთან დაკავშირებით ასეთია: სამომხმარებლო კალათაში წილები ასე იმიტომ ხომ არ შეიცვალა, რომ მოჩვენები თად დაბალი ინფლაცია დაფიქსირდეს? ცვლილებების თვალსაჩინოებისათვის წარმოგიდგენთ გრაფიკებს (გრაფიკები 1 და 2), რომლებშიც სამომხმარებლო კალათაში განხორციელებუ ლი ცვლილებები წონებში არის გამოხატული. მთავარი ცვლილება სურსათისა და არაალკო ჰოლური სასმელების წილის 9.8%-იანი შემცირებაა, რომლებზეც ფასები, 2010 წლის მეორე ნახევრიდან მოყოლებული, მთელ მსოფლიოში იცვლება. ეს 9.8%-იანი შემცირება სხვადასხ ვა სფეროებზე გადანაწილდა: მაგალითად, ალკოჰოლური სასმელების წილი 2.6%-ით, ხოლო ტრანსპორტისა - 2.4%-ით გაიზარდა. საინტერესოა, რომ ბინის, წყლის, ელექტროენერგიისა და ბუნებრივი აირის ხარჯები სამომხმარებლო კალათაში შემცირდა, ხოლო კომუნალური მომ სახურების ხარჯები საშუალო შინამეურნეობებში გაიზარდა ყველასათვის ცნობილი დასუფ თავების გადასახადის გაზრდის გამო. ამავე დროს, კავშირგაბმულობის წილი სამომხმარებ ლო კალათაში გაიზარდა მაშინ, როდესაც ამ სფეროში ფასების მკვეთრი კლება აღინიშნება - 14.2%-იანი შემცირება 2011 წელს, 2010 წელთან შედარებით.
10 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
გრაფიკი 1. სამომხმარებლო კალათის წონები www.geostat.ge
გრაფიკი 2 სამომხმარებლო კალათა 2012 www.geostat.ge
მართალია, სამომხმარებლო კალათაში სურსათის წილის შემცირება არ იმოქმედებს საბაზო ინფლაციის მაჩვენებელზე, რადგან ამ უკანასკნელში სურსათსა და ნავთობპროდუქტებზე ფასები არ შედის, მაგრამ ზემოთ აღნიშნულმა მოსაზრებამ შესაძლოა ინფლაციის არასწორი
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 11
რომ შევაჯამოთ, მიგვაჩნია, რომ სამომხმარებლო კალათაში სურსათის წილი ქვეყნის განვითარების ინდექსის შესაბამისი უნდა იყოს. ამიტომ, ცოტა უცნაურია, როდესაც საქართველოს სამომხმარებლო კალათაში სურსათის წილი ყველაზე დაბალია მსგავსი ეკონომიკების მქონე ქვეყნებთან შედარებით და ზუსტად
მაჩვენებელი მოგვცეს. როგორ დავადასტუროთ სა მომხმარებლო კალათაში შეტანილი ცვლილებების სისწორე? ზოგადად, სამომხმარებლო კალათაში სურსათის წილი ცხოვრების დონის მატებასთან ერ თად მცირდება. სხვაგვარად თუ ვიტყვით, სურსათის წილი სამომხმარებლო კალათაში მცირდება ქვეყნის განვითარების დონის ზრდის პარალელურად, ვინაი დან მომხმარებლები, რომელთა შემოსავალიც იზრ დება, სხვა რამეს ანიჭებენ უპირატესობას, მაგალი თად, კულტურას, გართობას, და ა.შ.
განვითარებადი ქვეყნების 30%იან ზღვარზეა. თუ ეს ციფრი არ არის რეპრეზენტატიული, მაშინ საერთო ინფლაციის ოპტიმისტურ მაჩვენებელს მივიღებთ.
როდესაც საერთაშორისო სავალუტო ფონდი საქარ თველოს მისი მსგავსი ეკონომიკური მაჩვენებლების მქონე ქვეყნებს ადარებს, ჩანს, რომ სურსათის წილი სამომხმარებლო კალათაში ყველაზე დაბალი საქართ ველოშია. მე-3 გრაფიკში ნაჩვენებია სურსათის წილი საქართველოს (წითელი ზოლი 2012 წლის შესწორებული წილია აღნიშნული) და სხვა პოსტსაბ ჭოთა რესპუბლიკების სამომხმარებლო კალათებში. აზერბაიჯანის სამომხმარებლო კალათაში სურსათის წილი 50%-ზე ნაკლებია, ხოლო ტაჯიკეთს ყველაზე მაღალი - 60%-იანი წილი აქვს. აღსანიშნავია, რომ სურსათის საშუალო წონა მოწინავე ქვეყნებში 17%-ია, ხოლო განვითარებად ქვეყნებში - 31%1. გრაფიკი 3 სსფ სურსათის წონები ზოგიერთი ქვეყნისთვის www.imf.org
საინტერესო იქნება, ამ ცალკეული ქვეყნების ცხოვრების დონის შედარება და იმის გარკვევა, სწორია თუ არა ზემოთ გამოთქმული მოსაზრება ცხოვრების სტანდარტებსა და სამომხმარებ ლო კალათაში სურსათის წილის ურთიერთქმედების შესახებ. მე-4 გრაფიკში ნაჩვენებია ქვეყ ნების რეიტინგები ადამიანური განვითარების ინდექსისა (ერთ-ერთი ინდიკატორი, რომელიც 1 საერთაშორისო სავალუტო ფონდი. http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/c3/fig3_6.pdf
12 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
ცხოვრების სტანდარტის გასაზომად გამოიყენება) და ერთ სულ მოსახლეზე მთლიანი შიდა პროდუქტის მიხედვით. ადამიანური განვითარების ინდექსის რეიტინგებით საქართველო 75 ადგილზეა 187 ქვეყანას შორის, ერთ სულ მოსახლეზე მთლიანი შიდა პროდუქტის მიხედვით კი 145-ე 226 ქვეყანას შორის. როგორც ვხედავთ, განვითარების დონე, რომელიც სამომხმა რებლო კალათაში სურსათის წილის საზომად უნდა გამოდგეს, ზოგიერთი ქვეყნის, მათ შორის, საქართველოს შემთხვევაში, არ დასტურდება.
გრაფიკი 4 ადამიანური განვითარების ინდექსები www.hdr.undp.org
რომ შევაჯამოთ, მიგვაჩნია, რომ სამომხმარებლო კალათაში სურსათის წილი ქვეყნის განვი თარების ინდექსის შესაბამისი უნდა იყოს. ამიტომ, ცოტა უცნაურია, როდესაც საქართველოს სამომხმარებლო კალათაში სურსათის წილი ყველაზე დაბალია მსგავსი ეკონომიკების მქო ნე ქვეყნებთან შედარებით და ზუსტად განვითარებადი ქვეყნების 30%-იან ზღვარზეა. თუ ეს ციფრი არ არის რეპრეზენტატიული, მაშინ საერთო ინფლაციის ოპტიმისტურ მაჩვენებელს მივიღებთ. მიგვაჩნია, რომ სურსათის წილის შემცირება ეროვნულ სამომხმარებლო კალათაში გავლენას მოახდენს საერთო ინფლაციის მაჩვენებელზე და დაბალი საბაზო ინფლაციის შემ თხვევაში, საერთო ინფლაციის უმნიშვნელო შემცირებას აჩვენებს.
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 13
ინფლაციის გამომწვევი მიზეზები ზოგადად, ეკონომისტები 4 ტიპის ინფლაციას გამოყოფენ: ა) მოთხოვნით გამოწვეული ინფლა ცია, როდესაც მთლიანი მოთხოვნა ეკონომიკაში აჭარბებს არსებულ მიწოდებას. ანუ, სხვაგ ვარად ეს არის ე.წ. მონეტარული ინფლაცია; 2) ხარჯებით გამოწვეული ინფლაცია, როდესაც მზა პროდუქტებსა და მომსახურებაზე ფასები იმატებს ნედლ მასალებზე ფასების ზრდის გამო ან როდესაც ხელფასების მატება წარმოებული პროდუქციის ერთეულ ფასს ზრდის; 3) ფასწარ მოქმნით გამოწვეული ინფლაცია, ანუ დაწესებული ფასის ინფლაცია. როდესაც რამდენიმე ბიზნესი გადაწყვეტს, მოუმატოს ფასებს საკუთარი მოგების გაზრდის მიზნით, ანუ სხვაგვა რად თუ ვიტყვით, ოლიგოპოლიური ინფლაცია. ოლიგოპოლიებს შეუძლიათ დააწესონ საკუთა რი ფასები და გაზარდონ ეს ფასები, როდესაც მოესურვებათ - ე.წ. კარტელური გარიგებებით; 4) ინფლაციის მეოთხე ტიპი სექტორული ინფლაციაა, როდესაც ერთ დარგში ფასების ზრდა სხვა სექტორებში ზრდის ფასებს, მაგალითად, ნავთობსა და ნავთობრპოდუქტებზე ფასების ზრდა საკვებისა და სხვა სექტორებში ფასების ზრდას იწვევს. ინფლაციის ამ ტიპების გარდა, იმ ქვეყნებში, რომლებიც იმპორტზე დამოკიდებულები არიან, იმპორტირებული ინფლაცია არ სებობს (მოწოდების შოკები), რომელიც სხვა მიზეზთა შორის ერთ-ერთი გავრცელებული ფაქ ტორია, რომელიც ინფლაციის დონის ზრდას იწვევს.
14 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
გლობალური ფასები საქართველოს ეროვნულ ბანკს (სებ-ი) მიაჩნია, რომ საქართველოში ფასების ზრდაში დამნა შავე ეს ბოლო ტიპის - ანუ, იმპორტირებული ინფლაციაა. საქონლის ფასების ზრდა სხვა გან ვითარებად ქვეყნებშიც აღინიშნა; ამის მიზეზი წლის პირველ ნახევარში ნავთობზე ფასების მატება იყო, ხოლო სურსათის ფასების მატებას რაც შეეხება, აქ ძირითადი გამომწვევი ფაქ ტორი უამინდობა იყო. შიშობენ, რომ მსოფლიო ეკონომიკის ზრდის შემაფერხებელი ფაქტორი ნავთობის ფასების შემდგომი ზრდა იქნება, ამ პროდუქტის მოწოდებაში შეფერხებების გამო. ამ მოსაზრების სისწორეს მომდევნო თავში შევამოწმებთ. როგორც აღვნიშნეთ, ინფლაციის მახასიათებლე ბი საქართველოში ძალიან ჰგავს სხვა პატარა ზო მის ღია ეკონომიკების მახასიათებლებს, ანუ სურ სათის დიდი წილით ეროვნულ სამომხმარებლო კალათებში. ამიტომ, საქართველოში არსებობს პოზიტიური კორელაცია საერთო ინფლაციასა და სურსათსა და ნავთობზე საერთაშორისო ფა სებს შორის. ამავე დროს, პოზიტიური კორელა ცია არსებობს სურსათზე მსოფლიო ფასებსა და ადგილობრივ სასურსათო ინფლაციას შორის. და ბოლოს, სასურსათო ინფლაცია საქართველოში უფრო მაღალი, მერყევი და ხანგრძლივია, ვიდრე არასასურსათო ინფლაცია; შედეგად, საერთო ინ ფლაცია საბაზო ინფლაციაზე (ანუ ინფლაცია, რო მელშიც არ შედის სურსათი და ენერგომატარებ ლები) მაღალია2.
როგორც აღვნიშნეთ, ინფლაციის მახასიათებლები საქართველოში ძალიან ჰგავს სხვა პატარა ზომის ღია ეკონომიკების მახასიათებლებს, ანუ სურსათის დიდი წილით ეროვნულ სამომხმარებლო კალათებში. ამიტომ, საქართველოში არსებობს პოზიტიური კორელაცია საერთო ინფლაციასა და სურსათსა და ნავთობზე საერთაშორისო ფასებს შორის. ამავე დროს, პოზიტიური კორელაცია არსებობს სურსათზე მსოფლიო ფასებსა და ადგილობრივ სასურსათო ინფლაციას შორის. და ბოლოს, სასურსათო ინფლაცია საქართველოში უფრო მაღალი, მერყევი და ხანგრძლივია, ვიდრე არასასურსათო ინფლაცია; შედეგად, საერთო ინფლაცია საბაზო ინფლაციაზე (ანუ ინფლაცია, რომელშიც არ შედის სურსათი და ენერგომატარებლები) მაღალია .
მე-5 გრაფიკში შედარებულია საქართველოში, ბო ლო წლებში არსებული საბაზო და საერთო ინფლა ციის ტენდენციები. ციფრები წარმოადგენს წლი ურ საშუალო მონაცემს პროცენტებში. როგორც ამ გრაფიკიდან ჩანს, 2011 წელს დიდი სხვაობა დაფიქსირდა საბაზო და საერთო ინფლაციის მო ნაცემებს შორის, ხოლო წინა წლებში საბაზო და საერთო ინფლაციის მონაცემები მეტნაკლებად მი ახლოებული იყო. ამის მიზეზი სურსათზე, ნავთობსა და ნავთობპროდუქტებზე ფასების მკვეთ რი მატებაა, რომლებიც საბაზო ინფლაციის მაჩვენებელში არ აისახება. 2 IMF Regional Economic Outlook. 2011 წლის ოქტომბერი.
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 15
გრაფიკი 5 საერთო და საბაზო სამომხმარებლო ფასების ინფლაცია (წლის საშუალო %) 2000– 2012 www.imf.org
2012 წელს, საერთო და საბაზო ინფლაციების მეტ -ნაკლებ დაახლოებას პროგნოზირებენ საერთო ინფლაციის შემცირებისა და საბაზო ინფლაციის მცირედი გაზრდის შედეგად. ზოგადად, განვითა რებულ ქვეყნებში საბაზო ინფლაცია მომავალი საერთო ინფლაციის კარგ წინასწარმეტყველად და საერთო ინფლაციის კარგ მაჩვენებლად მიიჩნევა, თუმცა ეს არგუმენტი, შესაძლოა, არ გამოდგეს სურსათის მოხმარებაზე ორიენტირებული ქვეყნე ბისთვის, ვინაიდან მხოლოდ საბაზო ინფლაციაზე ფოკუსირებამ შეიძლება ღარიბი შინამეურნეობების მსყიდველობითი უნარი დააზარალოს და შემოსავლის განაწილებაზე უარყოფითად იმოქმედოს3. როგორც ვხედავთ, 2011 წლის გა ზაფხულზე ფასებმა მოიმატა და 2011 წლის ზაფხულში შემცირდა, რის შემდეგაც კლების ტენდენცია 2012 წლის იანვარ-მარტში შენარ ჩუნდა, თუმცა 2012 წლის შუა პერი ოდიდან ფასების ზრდა ისევ არის მოსალოდნელი (გრაფიკი 6).
იმ ვარაუდის გასამყარებლად, რომ 2011 წლის ინფლაცია სურსათზე გლობალური ფასების ცვლილებებმა გამოიწვია და არა მოთხოვნის ზრდამ, წარმოგიდგენთ გრაფიკს, რომელზეც ნაჩვენებია სურსათის ფასების ინდექსები 2007 წლიდან 2012 წლამდე.
3 IMF Regional Economic Outlook. 2011 წლის ოქტომბერი.
16 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
გრაფიკი 6 სურსათის ფასების ინდექსები www.fao.org (2008-2012)
ამავე დროს, არსებობს პოზიტიური კორელაცია ინფლაციის პიკი 2011 წლის იმპორტირებული და ადგილობრივი სურსათის მაისში დაფიქსირდა - წლიური ფასებს შორის. საქართველოსთვის დამახასიათე 14.3%, რაც ბოლო სამი წლის ბელი ინფლაცია მჭიდროდ არის დაკავშირებული განმავლობაში რეკორდულად მაღალი მაჩვენებელი იყო; გაეროს სურსათის სააგენტოს მიერ წარმოდ შემდეგ კლება დაიწყო სურსათზე გენილ სურსათის ფასების ინდექსთან. საქარ მსოფლიო ფასების შემცირების თველოს ეროვნული სტატისტიკის სამსახურის პარალელურად. კლების ეს მონაცემების თანახმად, 2011 წელს, საშუალო ტენდენცია ახლაც გრძელდება. წლიურმა ინფლაციამ 8.5% შეადგინა. 2010 წლის მეორე ნახევრიდან ინფლაციის დონემ მატება დაიწყო და 2011 წლის უმეტეს პერიოდში ორნიშ ნა მაჩვენებელს შეადგენდა. როგორც მე-7 გრაფიკიდან ჩანს, ინფლაციის პიკი 2011 წლის მაისში დაფიქსირდა - წლიური 14.3%, რაც ბოლო სამი წლის განმავლობაში რეკორდულად მაღალი მაჩვენებელი იყო; შემდეგ კლება დაიწყო სურსათზე მსოფლიო ფასების შემცირე ბის პარალელურად. კლების ეს ტენდენცია ახლაც გრძელდება. მეტიც, ნავთობსა და ნავ თობპროდუქტებზე ფასების ზრდის პირობებში, საერთო დეფლაცია აღინიშნება, ვინაიდან ნავთობზე ფასების ეს მატება სრულად არის ნეიტრალიზებული სხვა პროდუქტებზე (გარდა ტრანსპორტირებისა) ფასების კლებით.
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 17
გრაფიკი 7 წლიური ინფლაციის დონე საქართველოში 2010–2012 www.geostat.ge
ამრიგად, 2011 წლის მეორე ნახევრიდან მოყო ლებული, საქართველოში ინფლაციამ იკლო, რაც ზოგადად, ტრანსპორტირების ძირითადად სეზონური ფაქტორითა და სასოფლო- კატეგორიაში ინფლაციამ მაღალ - 17.3%-იან მაჩვენებელს მიაღწია. სამეურნეო პროდუქციასა და სურსათზე ფასების სავარაუდოდ, ტრანსპორტირების შემცირებით აიხსნება. ფასები შემცირდა სურსა ფასების ზრდამ სხვა კატეგორიის თის შემდეგ კატეგორიებში: პური და პურფუნთუ მომსახურების ფასების მატება შეული, ხილი და ბოსტნეული. 2010 წელთან შედა გამოიწვია, როგორებიცაა რებით, 2011 წელს ხილისა და ბოსტნეულის ფასები სასტუმროები, კაფე და 16.6%-ით გაიზარდა, მაგრამ შემცირდა 5.1%-ით რესტორნები, ასევე, წყლის, ელექტროენერგიის მიწოდება, 2011 წლის პირველ ნახევართან შედარებით. თუმ გათბობა და სხვა. ცა, სურსათზე ფასების კლების ეფექტი გაანეიტ რალა ტრანსპორტირებაზე ფასების მკვეთრმა ზრდამ. ტრანსპორტირების ფასები, წინა წელთან შედარებით, 16.3%-ით გაიზარდა, ხოლო 2011 წლის შუა პერიოდთან შედარებით - 7.4%-ით. საწვავის ფასმა 2011 წლის განმავლობაში 17.3%-ით მოიმატა, მათ შორის დიზელის საწვავის ფასმა მნიშვნელოვნად - 12.5%-ით. საქალაქო ტრანსპორტით მგზავრობის ფასი 22.1%-ით გა იზარდა 2010 წელთან შედარებით. ზოგადად, ტრანსპორტირების კატეგორიაში ინფლაციამ მაღალ - 17.3%-იან მაჩვენებელს მიაღწია. სავარაუდოდ, ტრანსპორტირების ფასების ზრდამ სხვა კატეგორიის მომსახურების ფასების მატება გამოიწვია, როგორებიცაა სასტუმროები, კა ფე და რესტორნები, ასევე, წყლის, ელექტროენერგიის მიწოდება, გათბობა და სხვა. ამიტომ, ამ შემთხვევაში ჩვენ ასევე შეგვიძლია ვისაუბროთ დარგობრივ ინფლაციაზე საქართველოში, რო დესაც ერთ სექტორში ფასების მატება სხვა სექტორებში ფასების ზრდას იწვევს. ხორბალზე მსოფლიო ფასების მატების გამო, საქართველოში გაიზარდა ფასები პურსა და ხორცის პრო დუქტებზე (დარგობრივი ინფლაცია), რომლებიც მოხმარების უმსხვილესი კომპონენტებია.
18 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
2011 წლის ბოლ ოსკ ენ საქ ართვ ელ ოშ ი ინფლ ა ადილობრივ პროდუქციაზე ცია შემც ირდ ა და 2% შეა დგ ინ ა. ამჟ ამ ად და ინფლაცია შენელდება გლობალური ახლ ოებ ით 2.1%-იანი საშ უალ ო წლიურ ი დეფ ინდიკატორების პარალელურად, ლაც ია აღინ იშნ ებ ა. თუმც ა, ნელ-ნ ელ ა იზრდ ებ ა რომლებზეც გავლენას დეფლაციური მოლოდინები ფას ებ ი საწვ ავზ ე - წლის ოთხივ ე თვეშ ი 5-5 ახდენს. თეთრ იან ი მატ ებ ა აღინ იშნ ა. ეს მატ ებ ა სამ ომ ხმ არ ებლ ო კალ ათ აშ ი ტრანსპ ორტ ირ ებ ის სექ ტორ ის წილ ის ზრდით აისახ ა. მია ჩნ ია თ, რომ დეფლ აც ია გლობ ალ ურ ი ხას იათ ის აა , ვინ აიდ ან ინფლ აც ია უმეტ ეს პარტნ იო რ იმპ ორ ტიო რ ქვეყ ან აშ ი შემც ირდ ა. 2011 წლის ბოლ ოს, არს ებ ულ ი ინფლ აც იურ ი მოლ ოდ ინ ის გამ ო, ადგ ილ ობრ ივ პროდ უქც იაზ ე ინფლ აც ია 7.3%-ს, ხოლ ო იმპ ორტ ირ ებ ულ საქ ონ ელ ზე 2.4%-ს შეა დგ ენდ ა. ადილ ობრ ივ პროდ უქც იაზ ე ინფლ აც ია შენ ელდ ებ ა გლობ ალ ურ ი ინდ იკ ატ ორ ებ ის პარ ალ ელ ურ ად, რომლ ებზ ეც გავლ ენ ას დეფლ აც იურ ი მოლ ოდ ინ ებ ი ახდ ენს. სერვ ის ის სექტ ორშ ი ინფლ აც ია კვლავ მაღ ალ, 5.4%-იან დონ ეზ ეა , რაც ტრან სპ ორტ ირ ებ ის საფ ას ურ ის მატ ებ ამ გამ ოი წვ ია , ეს უკან ასკნ ელ ი კი ნავთ ობს ა და ნავთ ობ პრ ოდ უქტ ებზ ე ფას ებ ის მკვეთრმ ა ზრდამ, რაც კვლავ გრძელდ ებ ა. ქართ ულ ი ლარ ის სტაბ ილ ურ ობ ას რაც შეეხ ებ ა, ეს უცხოეთ იდ ან შემ ოს ულ ი ფულ ად ი გზავნ ილ ებ ის ა და შემ ოს ავლ ებ ის შედ ეგ ია . ლარ ის კურს ის ზრდა იმპ ორტ ირ ებ ულ პროდ უქც იაზ ე ფას ებ ის კლებ ას, ხოლ ო ექსპ ორტ ირ ებ ულ ი პროდ უქც იი ს ფას ებ ის მატ ებ ას იწვ ევს, რაც სავ აჭრ ო ბალ ანსს კიდ ევ უფრ ო აუარეს ებს. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ მთელი იმპორტის 15.8% სურსათზე მოდის. მე-8 გრაფი კიდან ჩანს, რომ საქართველო სულ უფრო მეტად დამოკიდებული ხდება სურსათის იმპორ ტზე. ერთი შეხედვით, ეს შემაშფოთებელად შეიძლება გვეჩვენოს, მაგრამ, ჩვენი აზრით, საგარეო ვაჭრობის მდგომარეობა სურსათის კომპონენტში საქართველოს გახსნილობას და მსოფლიო ეკონომიკაში თანმიმდევრულ ინტეგრაციას ასახავს. სურსათის დეფიციტის უდიდესი წილი ბურღულეულსა და ხორცის პროდუქტებზე მოდის. სასურველი იქნებოდა, რომ აღნიშნული პროდუქტების წარმოება საკმარისი რაოდენობით ადგილზე ხდებოდეს, მაგრამ საერთაშორისო ვაჭრობის თეორია აჩვენებს, რომ ასეთი რამ შეუძლებელიცაა და არასასურველიც. 2010 წლიდან მოყოლებული, საქართველოში სურსათის იმპორტი, ჩვენი აზრით, სტაბილიზაციის ტენდენციას შეიძენს. ეკონომიკურ განვითარებასთან ერთად, სა ქართველო თანდათან მეტ ხორცის პროდუქტსა და ბურღულეულს აწარმოებს, თუმცა არა იმ რაოდენობით, რომ სრულად დააკმაყოფილოს ქვეყნის მოთხოვნა. მეორე მხრივ, მაღალი დამატებული ღირებულების მქონე ისეთი სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის, როგორიცაა მწვანილის, კაკლისა და ნიშური პროდუქტების ექსპორტი, საბაზისო საკვებ პროდუქტებში სავაჭრო დეფიციტს დააბალანსებს.
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 19
გრაფიკი 8 სურსათის ექსპორტ/იმპორტი აშშ დოლარში (2000–2011) www.geostat.ge
საქართველოს ძალზე თვალშისაცემი შედარებითი უპირატესობა აქვს ხილის და მაღალღირებულები ანი ბოსტნეულის წარმოებაში. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო ოთხჯერ მეტი სასოფლო-სა მეურნეო პროდუქციის იმპორტს ახორციელებს, ვიდრე ექსპორტს, ნაჩვენები ცხრილი იმაზე მიუ თითებს, თუ რა პოლიტიკური ზომები უნდა იქნეს და არ იქნეს მიღებული საქართველოს ეკონომიკის სარგებლის მაქსიმიზაციისთვის. თავიდანვე შე იძლება ითქვას, რა არ არის პრაქტიკულად მიღ წევადი და არც ეკონომიკურად სასურველი. სა ქართველოს უბრალოდ არ გააჩნია შედარებითი უპირატესობა ხორბლის და ხორცის პროდუქტე ბის და ასევე, სიმინდის წარმოებაშიც კი. 2011 წლის მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, საქარ თველო 154-ე ადგილზე იყო 234 ქვეყანას შორის ერთ სულ მოსახლეზე სახნავ-სათესი მიწის მოცულობით. სახნავ-სათესი მიწების ხელმისაწვდომობა აუცილებელი, თუმცა არასაკმარისი წინაპირობაა საბაზისო საკვები პროდუქტების წარმოებაში კონკურენტუნარიანობისათვის. ასევე, ხორბლისა და სიმინდის პოპულარიზაციის არსებული სამთავრობო პროგრამები, არაფექტურად მიგვაჩნია. ხორბლის წარმოების ღირებულება საქართველოში მსოფლიო წარმოების საშუალო ღირებულებაზე მეტია, ხოლო სიმინდის წარმოება სულ ოდნავ უფრო იაფია მსოფლიო საშუალო მაჩვენებელზე.
ასევე, ხორბლისა და სიმინდის პოპულარიზაციის არსებული სამთავრობო პროგრამები, არა ფექტურად მიგვაჩნია. ხორბლის წარმოების ღირებულება საქართველოში მსოფლიო წარმო ების საშუალო ღირებულებაზე მეტია, ხოლო სიმინდის წარმოება სულ ოდნავ უფრო იაფია მსოფლიო საშუალო მაჩვენებელზე. უბრალოდ, მიგვაჩნია, რომ ამ ქვეყანაში მეტი სიმინდის
20 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
წარმოების საჭიროება არ არის, ვინაიდან არ არსებობს ადგილობრივი სასურსათო წარმოების მასშტაბური შესაძლებლობა, რომ ის აითვისოს. ექსპორტიც პრობლემურია, ვინაიდან საქართ ველო სიმინდს უფრო იაფად ვერ აწარმოებს, ვიდრე უხვმიწიანი ქვეყნები, სადაც სიმინდი არც ერთ ფერმერს არ მოჰყავს 50 ჰექტარზე ნაკლები ზომის მიწაზე. საქართველოშიასეთი დიდი მიწის ნაკვეთები დიდი იშვიათობაა. საქართველოში ბაზარი საკმაოდ ლიბერალიზებუ ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ ლია და სურსათზე ფასების ხელოვნურ კონტროლს სურსათის (30 ლარიანი) და არ საჭიროებს. მხოლოდ ძალზე იშვიათ შემთხვე ელექტროენერგიის (20 ლარიანი) ვებში უნდა მისცეს ხელისუფლებამ სურსათის ვა ვაუჩერების დარიგება საბიუჯეტო უჩერები დაუცველ ფენას და ძალზე მცირე პერიო სახსრების არაეფექტური დის განმავლობაში, სანამ ფასები დაიკლებს. უნდა ხარჯვა და ცენტრალური ბიუჯეტის ზედმეტი სოციალური გვახსოვდეს, რომ მსოფლიოში არსებობს საკვები ვალდებულებებით დატვირთვაა. პროდუქტების წარმოების ძალზე დიდი გამოუყე აღნიშნული ვაუჩერები 60 ნებელი შესაძლებლობა, რაც წარმოების სუბსიდი მილიონი ლარი დაჯდა, თუმცა რებასა და საერთაშორისო ვაჭრობაში ხელოვნურ მისი სარგებელი უმნიშვნელო სატარიფო და არასატარიფო ბარიერებთან დაკავ იყო. ამის ნაცვლად, ამ კაპიტალის შირებული არაეფექტიანი და ირაციონალური რე მიმართვა უფრო მომგებიანი შესაძლებლობებისკენ გულაციებით არის გამოწვეული. თუ სურსათზე შეიძლებოდა, რომლებიც ფასები ძალიან გაიზარდა, საერთაშორისო მომწო გრძელვადიან სარგებელსა დებლების რეაგირება საკმაოდ სწრაფი იქნება და და ეკონომიკურ ზრდას ფასები ისევ თავიანთ ჩვეულ დონეებს დაუბრუნ მოიტანდა, ანდა, უკიდურეს დება, როგორც ამის მომსწრენი ახლა ვართ - 2011 შემთხვევაში, მხოლოდ ყველაზე წელს მკვეთრი ზრდის შემდეგ ფასები თანდათან გაჭირვებულებზე უნდა განაწილებულიყო. ჩვეულ დონეებს უბრუნდება. რა თქმა უნდა, ახლო მომავალში მსოფლიოს მოუწევს სურსათზე მომა ტებულ ფასებთან შეგუება, მაგრამ ეს დამატები თი სტიმულია იმისათვის, რომ ათვისებული იქნეს მსოფლიოში არსებული გამოუყენებელი სა წარმოო სიმძლავრეები. ფაქტობრივად, საბაზისო საკვებ პროდუქტებზე შედარებით მაღალმა ფასებმა საქართველოში ადგილობრივი წარმოების და ამ სექტორში კაპიტალის შემოდინების სტიმულირება შეიძლება მოახდინოს. ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ სურსათის (30 ლარიანი) და ელექტროენერგიის (20 ლარიანი) ვაუჩერების დარიგება საბიუჯეტო სახსრების არაეფექტური ხარჯვა და ცენტრალური ბიუჯეტის ზედმეტი სოციალური ვალდებულებებით დატვირთვაა. აღნიშნული ვაუჩერები 60 მილიონი ლარი დაჯდა, თუმცა მისი სარგებელი უმნიშვნელო იყო. ამის ნაცვლად, ამ კაპიტალის მიმართვა უფრო მომგებიანი შესაძლებლობებისკენ შეიძლებო და, რომლებიც გრძელვადიან სარგებელსა და ეკონომიკურ ზრდას მოიტანდა, ანდა, უკიდურეს შემთხვევაში, მხოლოდ ყველაზე გაჭირვებულებზე უნდა განაწილებულიყო. კიდევ ერთი გზა ადგილობრივ ინფლაციაზე სურსათის მსოფლიო ფასების ცვალებადობის ზე გავლენის დასადგენად არის იმპორტირებული ხორბლისა და შაქრის ერთეულ ფასებში ცვლი ლებების პროცენტულად გამოხატვა. ეს ორი პროდუქტი უმსხვილესი საიმპორტო საქონელია
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 21
სურსათის კატეგორიაში. მე-9 გრაფიკში წარმოდგენილია ამ ორი პროდუქტის ფასებში პრო ცენტული ცვლილება 2011 წლის განმავლობაში, თვიური ინფლაციის მაჩვენებლებთან ერთად. ზემოთ მოტანილი ცხრილი გვიჩვენებს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში იმპორ ტირებული სასოფლო-სამეურნეო საქონლის ამ ორი მსხვილი პროდუქტის - ხორბლისა და შაქ რის ფასი წლის განმავლობაში მერყეობდა, ინფლაცია არ იყო გამოწვეული სურსათზე მსოფ ლიო ფასების ზრდით. როგორც ვხედავთ, მაისში, როდესაც ინფლაციამ პიკს მიაღწია, შაქარზე ფასმა მნიშვნელოვნად დაიკლო. თუმცა, მხედველობაში უნდა მივიღოთ დროის ინტერვალი, რომელიც სჭირდება ფასის შეცვლას; ამიტომ, მთლიანი ტენდენცია პოზიტიურ კორელაციას აჩვენებს თვიურ ინფლაციასა და იმპორტირებულ ხორბალსა და შაქარზე ფასებს შორის; გარ და ამისა, ინფლაციას მხოლოდ ამ ორ სამომხმარებლო საქონელზე ფასების ზრდა არ იწვევს, არამედ ურთიერთდაკავშირებული ფაქტორების კომპლექსური ჯაჭვი. მაგალითისთვის, აღსა ნიშნავია, რომ 2011 წლის პირველ კვარტალში, ნავთობის ფასები თითქმის 35%-ით გაიზარდა4.
გრაფიკი 9 ფასები იმპორტირებულ სასოფლო–სამეურნეო პროდუქტზე (2011) www.geostat.ge
საქართველოში მაღალი ინფლაციის მიზეზების დასადგენი კიდევ ერთი მეთოდი არსებობს ქვეყნის შედარება რეგიონში სხვა, იმპორტზე დამოკიდებულ ქვეყნებთან. როგორც ვხედავთ (გრაფიკი 10, 11), ჩამოთვლილ ქვეყნებს შორის არასაბაზო ინფლაცია ყველაზე მაღალი საქარ თველოშია, თუმცა საბაზო ინფლაცია დაბალია ბევრ ჩამოთვლილ ქვეყანასთან შედარებით. გრაფიკზე ნაჩვენები ტენდენცია იმაზე მიუთითებს, რომ ნავთობისა და სურსათის იმპორტი
4 Another Oil Shock? http://www.economist.com/node/21549941
22 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
ორ ქვეყნებში მაღალი არასაბაზო ინფლაციის ნავთობისა და სურსათის მაჩვენებლებია, ხოლო ექსპორტიორ ქვეყნებში იმპორტიორ ქვეყნებში მაღალი უფრო მაღალი საბაზო ინფლაციისა. ამის მიზეზი არასაბაზო ინფლაციის არის ის , რომ ნავთობის და გაზის ექსპორტიორი მაჩვენებლებია, ხოლო ექსპორტიორ ქვეყნებში უფრო ქვეყნები სწრაფად იზრდებიან, რაც რბილი მონე მაღალი საბაზო ინფლაციისა. ამის ტარული პოლიტიკით ინფლაციის ზრდის რისკს მიზეზი არის ის , რომ ნავთობის შეიცავს. ამავე დროს, წელს ყაზახეთის საჯარო და გაზის ექსპორტიორი ქვეყნები სექტორში ხელფასების 30%-იანი ზრდა მოხდა. სწრაფად იზრდებიან, რაც ამან ფასების ზეწოლის გაფართოების რისკი გა რბილი მონეტარული პოლიტიკით აძლიერა მოთხოვნის ზეწოლის გამო. ამით აიხსნე ინფლაციის ზრდის რისკს შეიცავს. ბა ამ ქვეყანაში მაღალი საბაზო ინფლაცია5. ამავე დროს, საქართველოში კამათის საგანია მეზობელ ქვეყნებში ნავთობის შედარებით დაბალი ფასები. ამ საკითხში სიცხადის შესატანად აუცილებელია იმის ხაზგასმა, რომ სომხეთის მთავრობა დი ზელის, როგორც სასოფლო-სამეურნეო მანქანების საწვავის 20%-იან სუბსიდირებას ახდენს, რათა ხელი შეუწყოს სოფლის მეურნეობის პროდუქციის კონკურენტულობას. რაც შეეხება აზერბაიჯანს, იქ ფასები დაბალია იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ თავად არის ნავთობის ექს პორტიორი ქვეყანა. გარდა ამისა, აზერბაიჯანში, როგორც ნავთობის ექსპორტიორ ქვეყანაში, სხვა ქვეყნებთან შედარებით ინფლაცია მაღალი იყო კრიზისის წინა პერიოდში და სიტუაცია რადიკალურად იცვლება კრიზისის დროს და კრიზისის შემდეგ ნავთობის ფასების ზრდის გა მო.
გრაფიკი 10 ინფლაციის ინდიკატორები სხვადასხვა ქვეყნებში www.ebrd.com
5 IMF Regional Economic Outlook. 2011 წლის ოქტომბერი.
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 23
გრაფიკი 11 ეკონომიკური ინდიკატორები www.imf.org
ცხარე კამათი მიმდინარეობს ეკონომისტებს შორის იმასთან დაკავშირებით, თუ რამ გამოიწ ვია ამასწინანდელი გლობალური სურსათის კრიზისი - საწვავზე ფასის ზრდამ, სპეკულაციამ თუ ფუნდამენტურმა შეუსაბამობამ სურსათის მიწოდებასა და მოთხოვნას შორის. მართალია, ამ საკითხზე კონსენსუსი არ არის მიღწეული, მაგრამ ამ კამათმა ეკონომიკური პოლიტიკის მთავარი საკითხები გამოყო. პოლიტიკის შემმუშავებლები მსჯელობენ სურსათის ფასების მკვეთრ ზრდასა და მათ კავშირზე სოციალურ დესტაბილიზაციასთან. ნებისმიერი ქვეყნის შეშ ფოთება სურსათის ფასების მატების თაობაზე აბსოლუტურად გასაგებია, მაგრამ ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მსოფლიოში ბევრი ქვეყანა არსებობს, რომელიც სრულად არის დამოკიდებუ ლი ძირითადი სასურსათო საქონლის იმპორტზე, მაგრამ არც ეკონომიკური და არც პოლიტი კური გართულებების წინაშე არ დგება.
24 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
ფულადი გზავნილები სხვა მიზეზებს შორის, ფულადი გზავნილებიც თავიანთი ბუნებით ინფლაციურია. საქართველოს ეროვნული ბანკის (სებ-ი) მონაცემებით, 2011 წელს საქართველოში ფულადი გზავნილების ოდე ნობამ 1 მილიარდ აშშ დოლარს გადააჭარბა (მხოლოდ ოფიციალური არხებით გამოგზავნილმა გრაფიკი12), რაც მიღებულ პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებზე (980 მილიონი აშშ დოლარი) ბევ რად მეტია. მიუხედავად იმისა, რომ ფულადი გზავნილების როლი ცხოვრების სტანდარტების გა უმჯობესებაში დიდია, ისინი ინფლაციასაც უწყობს ხელს, ვინაიდან გაზრდილი მსყიდველობითი უნარი ფასებს მაღლა წევს და ადგილობრივი წარმო ების პროდუქციას იმპორტირებულით ანაცვლებს6. ამიტომ, მიჩნეულია, რომ ამიტომ, მიჩნეულია, რომ ფულად გზავნილებს მო ფულად გზავნილებს მოაქვს აქვს მოხმარების ზრდა, იმპორტზე დამოკიდებულე მოხმარების ზრდა, იმპორტზე ბა, რაც ინფლაციის ზრდას უწყობს ხელს, რადგან დამოკიდებულება, რაც ფულადი გზავნილების უდიდესი წილი მოხმარებაზე ინფლაციის ზრდას უწყობს ხელს, რადგან ფულადი გზავნილების და ძალზე ცოტა დანაზოგებისა და ინვესტიციების უდიდესი წილი მოხმარებაზე გაკეთებაზე იხარჯება. ამ არგუმენტს ქვემოთ ნაჩ და ძალზე ცოტა დანაზოგებისა ვენები გრაფიკიც ადასტურებს, რომელშიც ფულადი და ინვესტიციების გაკეთებაზე გზავნილების განუხრელი ზრდა ჩანს ბოლო წლების იხარჯება. განმავლობაში, რომელმაც 2011 წელს რეკორდულ მაჩვენებელს მიაღწია და შესაბამისად, მოსახლე ობის განკარგვადი შემოსავალი გაზარდა. ფულადი გზავნილების მიმღებთა წილი მოსახლეობის 9%-ს, ანუ დაახლოებით ნახევარ მილიონს აღწევს. გრაფიკი 12 ფულადი გზავნილები www.nbg.ge
6 www.ebrd.org
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 25
ფულადი გზავნილების კიდევ ერთი უარყოფითი შედეგი შეიძლება ეკონომიკური არასტაბილუ რობა იყოს, ვინაიდან ისინი ვალუტის გამყარებას უწყობს ხელს და კონკურენციას ზღუდავს. ამ ვარაუდის შესამოწმებლად, განვიხილოთ ქართული ლარის აშშ დოლართან გაცვლის ოფი ციალური კურსი. ზოგადად, ცნობილია, რომ ინფლაციის დროს ეროვნული ვალუტა უფასურ დება, მაგრამ საქართველოს შემთხვევაში ეს ვარაუდი არ მართლდება. ქართული ლარის აშშ დოლართან გაცვლის ოფიციალური კურსი სტაბილურად დაახლოებით 1.67 ლარია (გრაფიკი 13) ისეთი მზარდი ინფლაციის პირობებშიც კი, როგორიც 2011 წლის გაზაფხულ-ზაფხულში იყო. ფულადმა გზავნილებმა, სავარაუდოდ, ვალუტის სტაბილურობას შეუწყო ხელი.
გრაფიკი 13 გაცვლითი კურსი www.nbg.ge
ინფლაციის ფაქტორებს წარმოადგენს მსხვილი ფულადი გზავნილების და უცხოური ვალუტის ნაკადების შემოდინება, ვინაიდან კაპიტალის ადგილობრივი განუვითარებელი ბაზრის პირო ბებში, ცენტრალურ ბანკს არ ძალუძს განახორციელოს სტერილიზაციის მსხვილი ინტერვენ ციები. ეს მძიმე დამატებითი ტვირთია მიგრანტების იმ შინამეურნეობებისთვის, რომლებიც მიღებულ დოლარებს იმავე რაოდენობის დაბალი მსყიდველობითი უნარის მქონე ლარებში ცვლიან. მეორე მხრივ, ფულადი გზავნილების უწყვეტი შემოდინების გამო, ვალუტის გამყა რების თავიდან აცილება შეიძლება რთული და ძვირი საქმე იყოს. ამავე დროს, სებ-ი მუშაობს ინფლაციის თარგეთირების მიმართულებით და ფინანსური სტაბილურობის ბაზა გააძლიერა.
26 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
ვალუტის გაცვლის რეალურ კურსზე ფულადი გზავნილების მსხვილი ნაკადების ზემოქმედების განეიტრალება საწარმოო სიმძლავრეების და კონკურენტულობის გაუმჯობესებით შეიძლება, რაც ინფრასტრუქტურაში ინვესტირებისა და ექსპორტიორებისთვის ხელსაყრელი გარემოს შექმნით არის შესაძლებელი. მიუხედავად იმისა, რომ ექსპორტის ზრდას ისეთივე ეფექტი აქვს ვალუტაზე (ანუ, ამყარებს ვალუტას), ეს ორი ზეწოლა განსხვავებული ხასიათისაა - მარტივად თუ ვიტყვით, ექსპორტის გზით ვალუტის გამყარებას დეფლაციური ზეწოლა ანეიტრალებს. გარდამავალი პერიოდის დასაწყისში ინფლაციუ რი პროცესის დაწყება ჯერ მაკროეკონომიკური პოლიტიკის და არარეფორმირებული საჯარო სექ ტორის ბრალი იყო, მოგვიანებით, მთავარი მიზე ზი ეგზოგენური ფაქტორები გახდა, როგორებიც არის სურსათისა და ნავთობის ფასები და ასევე, კაპიტალის მსხვილი ნაკადების შემოდინება განვი თარებული ქვეყნებიდან. განვითარებული ქვეყნე ბიდან კაპიტალის შემოდინებამ მიმდინარე ანგა რიშის დიდი დეფიციტი, ადგილობრივი მოთხოვნის ზრდა და ინფლაციის დონის მატება გამოიწვია ზო გიერთ ქვეყანაში7.
ინფლაციის ფაქტორებს წარმოადგენს მსხვილი ფულადი გზავნილების და უცხოური ვალუტის ნაკადების შემოდინება, ვინაიდან კაპიტალის ადგილობრივი განუვითარებელი ბაზრის პირობებში, ცენტრალურ ბანკს არ ძალუძს განახორციელოს სტერილიზაციის მსხვილი ინტერვენციები. ეს მძიმე დამატებითი ტვირთია მიგრანტების იმ შინამეურნეობებისთვის, რომლებიც მიღებულ დოლარებს იმავე რაოდენობის დაბალი მსყიდველობითი უნარის მქონე ლარებში ცვლიან.
ინფლაცია შეიძლება ასევე გამოიწვიოს მუდმივმა ფისკალურმა დეფიციტმა და სახელმწიფოს დიდმა საგარეო ვალმა. მიუხედავად იმისა, რომ ფისკალუ რი დეფიციტი შემცირდა (გრაფიკი 14), დეფიციტი მაინც მაღალი რჩება. მოსალოდნელია დონორთა დახმარების შემცირება, ხოლო ვალის მომსახურება მაღალი რჩება საშუალოვადიან პერსპექ ტივაში. დეფიციტები, თავის მხრივ, საგარეო ვალდებულებებს ზრდის, რადგან ისინი ძირითა დად საგარეო ვალის ზრდის გზით ფინანსდება. დიდი საგარეო ვალით სოციალური ვალდებუ ლებების დაფინანსება ინფლაციას უწყობს ხელს. გარდა ამისა, სოციალური ხარჯები ბოლო წლებში იზრდება. დინამიკა აშკარად მიუთითებს იმაზე, რომ ბიუჯეტი უფრო და უფრო მძიმ დება სოციალური ვალდებულებებით. საინტერესოა, რომ სოციალური ხარჯების ზრდის ტემპი თითქმის ყოველთვის უსწრებს ნომინალური მშპ-ს ზრდის ტემპებს. 2005 წლიდან ძალიან მჭიდ რო კორელაცია შეინიშნება უცხოური ვალის ზრდის ტემპსა და სოციალურ ხარჯებს შორის. ეს კი ნიშნავს, რომ სოციალური დახმარების პროგრამების დაფინანსების პირველადი წყარო უცხოური ვალია. გარდა ამისა, სოციალური ხარჯების ზრდა, როგორც ჩანს, კონიუნქტურუ ლი ფაქტორებით არის განპირობებული და არა ფრთხილი დაგეგმვის პროცესით. მკვეთრმა ცვლილებებმა საბიუჯეტო ხარჯების ამ კატეგორიაში შეიძლება ეკონომიკაზე ინფლაციური ზეწოლა წარმოქმნას და გააუარესოს მთავრობის ლიკვიდურობის მდგომარეობა. ჩვენ სრუ ლად ვაცნობიერებთ იმას, რომ 2009 წელს სოციალური ხარჯების მკვეთრი ზრდა რუსეთთან
7 Inflation Triggers in Transition Economies. http://avs.ekof.bg.ac.rs/Petrovic,%20Mladenovic,%20Nojkovic%20(2011).pdf
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 27
ომის შედეგებით იყო განპირობებული და საჭიროა მოსახლეობის ღარიბი ფენის საჭიროებების დაკმაყოფილება. მიუხედავად ამისა, ამ სფეროს პროგნოზირებადობა და თანამიმდევრულობა საქართველოს მთავრობის და ზოგადად, ეკონომიკის წინაშე მდგარი სერიოზული გამოწვევაა.
გრაფიკი 14 ბიუჯეტის დეფიციტი მშპ–სთან თანაფარდობით www.nbg.ge
ზღვა ეკონომიკური ლიტერატურისა და საქართ ველოს მთავრობის დეკლარირებული ფილოსო ფიის გათვალისწინებით, ვფიქრობთ, რომ საქარ თველოს მთავრობის მთავარი გამოწვევა მცირე ზომის და ეფექტიანი სამთავრობო ოპერაციების შენარჩუნებაა ეკონომიკის ზრდის მაღალი ტემპის ხელშესაწყობად. თეორიულად, ისევე, როგორც ემპირიული ლიტერატურის მიხედვით, სამთავრო ბო ხარჯების მთლიანი მოცულობა მაქსიმალურ ეფექტიანობას აღწევს მაშინ, როდესაც იგი მშპ-ის 13-14%-ს შეადგენს. ამაზე ზევით, სამთავრობო ხარჯების თითოეული პროცენტი, როგორც მშპის წილი, ეკონომიკური ზრდის ტემპის 0,1-0,4%იან შემცირებას იწვევს. თუ საბიუჯეტო ხარჯებმა მშპ-ის 30%-ს მიაღწია, იგი ეკონომიკურ ზრდაზე უარყოფითად იმოქმედებს. ვფიქრობთ, რომ საქართველოს მთავრობის მთავარი გამოწვევა მცირე ზომის და ეფექტიანი სამთავრობო ოპერაციების შენარჩუნებაა ეკონომიკის ზრდის მაღალი ტემპის ხელშესაწყობად. თეორიულად, ისევე, როგორც ემპირიული ლიტერატურის მიხედვით, სამთავრობო ხარჯების მთლიანი მოცულობა მაქსიმალურ ეფექტიანობას აღწევს მაშინ, როდესაც იგი მშპ-ის 13-14%-ს შეადგენს.
საქართველოს მთავრობა თანდათან ფისკალური კონსოლიდაციისკენ მიდის, რათა უზრუნ ველყოს მაკროეკონომიკური სტაბილურობა. ფისკალური დეფიციტი, როგორც მშპ-ის პრო ცენტული წილი, 2011 წელს 3.6%-მდე შემცირდა 2010 წლის 9%-იდან. ეს შესაძლებელი გახდა
28 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
საბიუჯეტო შემოსავლების ზრდისა და ხარჯების შემცირების მეშვეობით. ევროპის რეკონსტრუქ ციისა და განვითარების ბანკი თვლის, რომ სა ქართველოს მთავრობის ეს გამოწვევები ქმნის პირობებს მდგრადი განვითარებისთვის საგარეო და ფისკალური შესწორებების გზით. ევროპის რე კონსტრუქციისა და განვითარების ბანკის თანახ მად, სხვა გარდამავალი ქვეყნების გამოცდილებამ აჩვენა, რომ ფისკალური კორექტირების ან ძლიე რი ფისკალური პოზიციის გარეშე მათ ინფლაციის შემცირება ვერ შეძლეს.
ზოგადად, 2010 წელს და 2011 წლის დასაწყისში არსებულმა რბილმა მონეტარულმა პოლიტიკამ, ასევე, საქონელზე მსოფლიო ფასების მატებამ, ფულადი გზავნილების მოცულობების ზრდასთან ერთად, და მუდმივმა ფისკალურმა დეფიციტმა 2011 წელს ინფლაცია გამოიწვია.
ზოგადად, 2010 წელს და 2011 წლის დასაწყისში არსებულმა რბილმა მონეტარულმა პოლი ტიკამ, ასევე, საქონელზე მსოფლიო ფასების მატებამ, ფულადი გზავნილების მოცულობების ზრდასთან ერთად, და მუდმივმა ფისკალურმა დეფიციტმა 2011 წელს ინფლაცია გამოიწვია. ცენტრალური ბანკები არ ფლობენ სათანადო ინსტრუმენტებს ისეთ ინფლაციურ ზეწოლებზე ზემოქმედებისათვის, რომელსაც სურსათზე ფასების ზრდა იწვევს; ასეთ შემთხვევებში საჭი როა ისეთი ზომების გატარება, რომლებიც გამიზნულია მოწოდების ჯაჭვის გასაუმჯობესებ ლად, განსაკუთრებით, როდესაც საქმე დსთ-ის სივრციდან ხორბლის მსხვილ ექსპორტიორებს ეხება. საბაზო ინფლაციის ზრდის პროგნოზებით, მონეტარული პოლიტიკის შემმუშავებლები შესაძლოა, ფასების სტაბილურობის შენარჩუნებასა და ეკონომიკური ზრდის მხარდაჭერას შორის არჩევანის წანაშე აღმოჩნდნენ.
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 29
ფასების სტაბილურობა მონეტარული პოლიტიკა - ინფლაციის თარგეთირება „ინფლაცია ნეგატიურ მოვლენებთან ასოცირდება. გარდა ფასების ცვლილებისა, ის დანაზოგებს აუფასურებს, ინვესტიციებს ამცირებს, კაპიტალის გადინებას (უცხოურ აქტივებში, ძვირფას ლითონებში ანდა არაპროდუქტიულ უძრავ ქონებაში) უწყობს ხელს, აფერხებს ზრდას, ეკონომიკის დაგეგმვას კოშმარად აქცევს და, თუ უკიდურესი ფორმითაა, სოციალურ და პოლიტიკურ დესტაბილიზაციას იწვევს 8.“ შესაბამისად, მთავრობები ცდილობენ ინფლაციის დასაშვებ დონემდე შეკავებას კონსერვატიული და მდგრადი ფისკალური და მონეტარული პოლიტიკის გატარებით. გამოცდილებამ და მექანიზმის მოხერხებულობამ, მთავრობების უმეტესობას უბიძგა, საკუთარი მონეტარული პოლიტიკა წარემართათ ისეთ შუალედურ ორიენტირებზე დაყრდნობით, როგორებიც მონეტარული აგრეგატები ან გაცვლის კურსებია. თუმცა, ბოლო ათწლეულის განმავლობაში პატარა და საშუალო ზომის შვიდმა განვითარებულმა ეკონომიკამ ასეთი შუალედური ორიენტირების გამოყენების ტრადიციაზე უარი თქვა და დაიწყო ფოკუსირება თავად ინფლაციის მაჩვენებელზე. მონეტარული პოლიტიკის მეშვეობით ინფლაციის კონტროლის ძველისძველი პრობლემის მიმართ ასეთი ახალი მიდგომა ინფლაციის თარგეთირების სახელით არის ცნობილი9.
ზოგ განვითარებად ქვეყანაში, ინფლაციის პროგნოზირების მიდგომის ძირითადი მოთხოვნები აშკარად არ არის დაკმაყოფილებული. ინფლაციის თარგეთირება განვითარებადი ქვეყნებისთვის სასარგებლოა და უპირველეს ყოვლისა ის ფისკალური დეფიციტის აღმოფხვრასთან ასოცირდება, თუმცა, განვითარებადი ქვეყნების უმეტესობაში ძირითად მოთხოვნებთან შესაბამისობის დონის დადგენა უფრო რთულია.
ფასების სტაბილურობის მიღწევა ის უმთავრესი წვლილია, რომელიც მონეტარულ პოლიტიკას შეუძლია ეკონომიკის ზრდაში შეიტანოს. ინფლაციის თარგეთირება მონეტარული პოლიტიკის მთავარ სამიზნედ ინფლაციას - და არა დასაქმებას, წარმოებას ან სხვა რაიმე კრიტერიუმს ხდის. ინფლაციის თარგეთირება მარტივია, ყოველ შემთხვევაში, თეორიულად. იმ ქვეყნებს, რომლებმაც ინფლაციის თარგეთირების მექანიზმი დანერგეს, მიაჩნიათ, რომ მას შეუძლია მონეტარული პოლიტიკის სტრუქტურისა და ქმედების გაუმჯობესება იმ ტრადიციულ მეთოდებთან შედარებით, რომელსაც ცენტრალური ბანკები იყენებენ.
ინფლაციის თარგეთირება ორ რამეს მოითხოვს. პირველი, ცენტრალურ ბანკს დამოუკიდებლობის გარკვეული ხარისხით უნდა შეეძლოს მონეტარული პოლიტიკის გატარება. მეორე მოთხოვნა, იმისათვის, რომ ინფლაციის თარგეთირებამ იმუშაოს, არის 8 Inflation Targeting as a Framework for Monetary Policy. IMF Economic Issues No.15 9 Inflation Targeting as a Framework for Monetary Policy. IMF Economic Issues No.15 http://www.imf.org/external/pubs/ft/ issues/issues15/index.htm
30 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
მონეტარულ პოლიტიკაზე პასუხისმგებელი ორგანოების მზაობა და შესაძლებლობა, არ მოახდინონ სხვა ისეთი მაჩვენებლების პროგნოზებზე ორიენტირება, როგორებიცაა ხელფასები, დასაქმების დონე ანდა ვალუტის გაცვლის კურსი. ქვეყანა, რომელიც ვალუტის გაცვლის ფიქსირებულ კურსს ირჩევს (რაც ზოგ შემთხვევაში სასარგებლოა) უქვემდებარებს საკუთარ მონეტარულ პოლიტიკას გაცვლის კურსის საპროგნოზო მაჩვენებელს და ვერ შეძლებს ინფლაციის თარგეთირების სისტემაში მოქმედებას, განსაკუთრებით როდესაც კაპიტალი თავისუფლად გაედინება და შემოედინება ქვეყანაში. აქედან მოდის ტერმინი ტრილემა (impossible trinity) - ანუ როდესაც ხელისუფლებამ უნდა აირჩიოს ორი შემდეგი სამიდან: ვალუტის გაცვლის ფიქსირებული კურსი, კაპიტალის თავისუფალი მოძრაობა, დამოუკიდებელი მონეტარული პოლიტიკა. ზოგ განვითარებად ქვეყანაში, ინფლაციის ინფლაციის თარგეთირება პროგნოზირების მიდგომის ძირითადი მოთხოვნები აკისრებს ცენტრალურ ბანკს აშკარად არ არის დაკმაყოფილებული. ინფლაციის პასუხისმგებლობას ფასების თარგეთირება განვითარებადი ქვეყნებისთვის სტაბილურობაზე. თუ ეს სასარგებლოა და უპირველეს ყოვლისა ის პასუხისმგებლობა საიმედოა, ის საშუალებას იძლევა ფისკალური დეფიციტის აღმოფხვრასთან მოსალოდნელი ინფლაციის ასოცირდება, თუმცა, განვითარებადი ქვეყნების საქართველოში დაწესებული უმეტესობაში ძირითად მოთხოვნებთან ამჟამინდელი 6%-ის დონეზე შესაბამისობის დონის დადგენა უფრო შენარჩუნებას. ამრიგად, რთულია. ამ ქვეყნებში ცენტრალური ბანკების ინფლაციის თარგეთირება დამოუკიდებლობის ხარისხის შესწავლამ აჩვენა, ზრდის მონეტარული პოლიტიკის ეფექტიანობას და აძლიერებს რომ სულ რამდენიმე ქვეყნის გარდა, ცენტრალური ადგილობრივი ვალუტის როლსა და ბანკის კომპეტენციას დამოუკიდებელი მისდამი ნდობას. მონეტარული პოლიტიკის გატარებაში აფერხებს ფისკალური დეფიციტი (დამოკიდებულება ე.წ. სენიორაჟზე, ანუ გადასახადი ფულის ბეჭდვაზე, ან საგარეო ვალის ზრდა), განუვითარებელი ფინანსური ბაზრები და სუსტი საბანკო სისტემა. ამ შემაფერხებელი პირობების მასშტაბის შეფასება კი საკმაოდ რთულია. შედეგად, ძალიან ძნელია შეფასდეს იმ ქვეყნების მიერ მიღებული სარგებელი, რომლებმაც ინფლაციის თარგეთირების მექანიზმი დანერგა. ამიტომ ეს ანალიზი კვლავ ძალზე ექსპერმინეტული და საკამათოა და არ წარმოადგენს მყარ ემპირიულ მტკიცებულებას. გავიხსენოთ, რომ ნებისმიერ ქვეყანაში ინფლაციის თარგეთირების მექანიზმის დანერგვის მთავარი წინაპირობაა, რომ ფისკალური პოლიტიკა არ დომინირებდეს მონეტარულ პოლიტიკაზე. მიუხედავად ამისა, ნომინალურად უფრო მოქნილი გაცვლის კურსის მექანიზმმა, რომელიც ბევრმა ქვეყანამ შემოიღო, როგორც ჩანს, არ უბიძგა ხელისუფლებას, ნაკლები წონა მიენიჭებინათ ვალუტის გაცვლის კურსისთვის ანდა არ ემართათ მონეტარული პოლიტიკა გაცვლის კურსის პროგნოზის მიხედვით. ამ მოვლენებმა კიდევ უფრო გაართულა მონეტარული პოლიტიკის განხორციელება ამ ეკონომიკებში და მნიშვნელოვნად იმოქმედებს იმაზე, შეძლებენ თუ არა გარდამავალი ეკონომიკები ინფლაციის თარგეთირების დანერგვას.
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 31
ინფლაციის თარგეთირება, როგორც მონეტარული პოლიტიკის მექანიზმი, ბევრ განვითარებად ეკონომიკებში, მათ შორის საქართველოში, დაინერგა. ინფლაციის თარგეთირება აკისრებს ცენტრალურ ბანკს პასუხისმგებლობას ფასების სტაბილურობაზე. თუ ეს პასუხისმგებლობა საიმედოა, ის საშუალებას იძლევა მოსალოდნელი ინფლაციის საქართველოში დაწესებული ამჟამინდელი 6%-ის დონეზე შენარჩუნებას. ამრიგად, ინფლაციის თარგეთირება ზრდის მონეტარული პოლიტიკის ეფექტიანობას და აძლიერებს ადგილობრივი ვალუტის როლსა და მისდამი ნდობას. 2009 წლიდან მოყოლებული, სებ-ი ინფლაციის თარგეთირების მონეტარულ პოლიტიკას ახორციელებს. 2012-2014 წლებისთვის ინფლაციის მიზნობრივი დონე 6%-ით არის განსაზღვრული. ინფლაციის თარგეთირება უფრო გამჭვირვალე პროცესია და ხელს უწყობს ინფლაციური მოლოდინების კონტროლირებას და მათ შესახებ მოსახლეობის ინფორმირებას. როდესაც ინფლაციის მაჩვენებელი სამიზნე მაჩვენებელს ასცდება, სებ-ი საპროცენტო განაკვეთს ზრდის. ეს, თავის მხრივ, 4 მიმართულებით მოქმედებს: ლარის კურსი მყარდება, კრედიტები მცირდება, ბაზრის საპროცენტო განაკვეთი იზრდება, ინფლაციური მოლოდინები მცირდება. ეს ამცირებს საერთო მოთხოვნას, რაც, თავის მხრივ, ფასებს ამცირებს. თუმცა, სებ-ს მონეტარული პოლიტიკის ეფექტიანობის ამაღლება უჭირს საქართველოს ეკონომიკის მაღალი დოლარიზაციის გამო. დოლარიზაციის პირობებში საპროცენტო განაკვეთის მექანიზმი სუსტდება, ვინაიდან ეკონომიკის უდიდესი ნაწილი უცხოური ვალუტით მარაგდება, რის შედეგადაც სებ-ის გავლენა მინიმალური ხდება. ასეთ პირობებში, ვალუტის გაცვლის კურსში ცვლილებები ინფლაციის მაჩვენებელზე მოქმედებს და გაცვლის კურსის მოქნილობას აზიანებს, ანუ, ვალუტის ნომინალური გაუფასურება გავლენას ახდენს ფასებზე და არ ზემოქმედებს გაცვლის რეალურ კურსზე. სებ-მა ნაბიჯები გადადგა დოლარიზაციის შესამცირებლად ლარებში კრედიტების ხელსაყრელი პირობების შეთავაზების გზით, რის შედეგადაც 2011 წელს დოლარიზაციის დონემ 59%-მდე დაიწია 2010 წლის 67%-დან. რომელია საქონელზე ფასების გლობალური ზრდით გამოწვეულ ინფლაციურ ზეწოლებზე რეაგირების შესაფერისი მონეტარული პოლიტიკა? უნდა გამოიყენოს თუ არა სებ-მა ინფლაციის თარგეთირება იმპორტირებული ინფლაციის დაძლევის იარაღად? ზოგადად, მონეტარული პოლიტიკა ინფლაციის თარგეთირების მექანიზმად გამოიყენება მაშინ, როდესაც ინფლაცია მოთხოვნის ზრდით არის განპირობებული. იმ შემთხვევებში, როდესაც ინფლაცია იმპორტით ან გლობალური ფასების ზრდით არის გამოწვეული, მონეტარული ინტერვენციების განხორციელება არ არის მიზანშეწონილი; ასეთ შემთხვევაში მონეტარული მექანიზმები არ მუშაობს, ვინაიდან მონეტარული პოლიტიკის შეზღუდვა უარყოფითად იმოქმედებს ქვეყნის ეკონომიკის ზრდაზე, რადგან ძალიან დაბალი ინფლაციის შენარჩუნებამ საპროცენტო განაკვეთის გაზრდის გზით შესაძლოა ადგილობრივი ვალუტა გაამყაროს, რაც ექსპორტსა და პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებს შეაფერხებს და ხელს შეუწყობს იმპორტის ზრდას. ამავე დროს, მნიშვნელოვანია ინფლაციის გამომწვევი წყაროები. უნდა იქნეს თუ არა გამოყენებული ინფლაციის თარგეთირება, თუ ინფლაცია გამოწვეულია მოწოდების შოკებით, როგორც სურსათის კრიზისის შემთხვევაშია, როდესაც კორელაციის კოეფიციენტი ინფლაციის საშუალო დონესა და განვითარებად ქვეყნებში სურსათის ფასის ინდექსს შორის 0.82-ის ტოლია? მოწოდების შოკებმა შესაძლოა ერთდროულად შეამციროს ზრდა და გაზარდოს ინფლაცია. ასეთ შოკებზე რეაგირებამ მონეტარული პოლიტიკის
32 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
გამკაცრების გზით შეიძლება სიტუაცია გააუარესოს. ამავე დროს, შიშობენ, რომ გლობალური ფასების მკვეთრი ზრდა გავლენას იქონიებს ისეთ მნიშვნელოვან ფაქტორზე, როგორიც ინფლაციური მოლოდინებია ქვეყანაში. სურსათზე ფასების ზრდა ინფლაციურ მოლოდინებს აჩენს მოსახლეობაში, ამიტომ ასეთ შემთხვევაში გამკაცრებული მონეტარული პოლიტიკის გატარებაა გონივრული. გარდა ამისა, როდესაც ინფლაციის თარგეთირების მექანიზმს იყენებს, ცენტრალურმა ბანკმა ყურადღება საბაზო ინფლაციაზე უნდა გაამახვილოს თუ საერთო ინფლაციაზე? საერთო ინფლაცია დროებითი მოვლენაა და ცენტრალური ბანკები მასზე არ რეაგირებენ თავიანთი პოლიტიკების საერთო ინფლაციის მიხედვით კორექტირების გზით, ვინაიდან ასეთი ქმედების ხარჯი მის მიერ მოტანილ სარგებელს აღემატება. თუმცა, კიდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს, რომ მნიშვნელოვანია გავიგოთ, რომ სურსათი საქართველოს სამომხმარებლო ხარჯების უდიდეს წილს შეადგენს და ამიტომ, სურსათის ფასების ზრდა აჩენს ფასების შემდგომი ზრდის მოლოდინს, რაც საბაზო ინფლაციაზეც უარყოფითად აისახება. მიუხედავად იმისა, რომ სებ-ი ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ საბაზო ინფლაცია კვლავ დაბალია, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი აცხადებს. რომ საერთო ინფლაცია უფრო ცვალებადი და ხანგრძლივია, ვიდრე საბაზო ინფლაცია. მცირე ზომის ღია ეკონომიკებისთვის დამახასიათებელია სურსათის დიდი წილი სამომხმარებლო კალათებში. ამავე დროს, სურსათზე ფასების გლობალური ინფლაცია პოზიტიურ კორელაციაშია ამ ქვეყნების საერთო ინფლაციასთან, ვინაიდან სურსათზე მსოფლიო ფასები გავლენას იმპორტირებული სურსათის ფასებთან ერთად, ამ ქვეყნების ადგილობრივი სურსათის ფასებზეც ახდენს. ამავე დროს სასურსათო ინფლაცია უფრო მაღალი, მერყევი და ხანგრძლივია, ვიდრე არასასურსათო ინფლაცია და უფრო მეტი დრო სჭირდება, რომ ახალ შემცირებულ ფასებზე გადავიდეს - ანუ, ფასის ზრდას გაცილებით ნაკლები დრო სჭირდება, ვიდრე გაზრდილი ფასების დაწევას ახალ, შემცირებულ ფასებამდე. სურსათის წილი განვითარებადი ქვეყნების სამომხმარებლო კალათაში ბევრად დიდია განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით, სადაც პრიორიტეტები სხვა პროდუქციას ენიჭება, როგორიცაა გართობა, ტანსაცმელი და სხვა. როგორც ზემოთ განვიხილეთ, თურქმენეთს ყველაზე დიდი სურსათის წილი აქვს სამომხმარებლო კალათაში - 60%, ხოლო აშშ-ს ყველა მცირე - 10%. საქართველოს 30%-იანი წილი ყველაზე დაბალია სომხეთსა და აზერბაიჯანთან შედარებით, რომელთა სურსათის წილი სამომხმარებლო კალათის 50%-ს შეადგენს. კორელაციის კოეფიციენტი საერთო და სასურსათო ინფლაციას შორის პოზიტიურად მაღალია და თითქმის 1-ს უდრის (იდეალური კორელაცია) - 0.8-ზე მეტი საქართველოს შემთხვევაში. ეს კორელაცია უფრო ძლიერი და პოზიტიურია, ვიდრე მოწინავე ქვეყნებში, სადაც მონეტარული პოლიტიკის შემმუშავებლები საბაზო ინფლაციის ინდიკატორზე უფრო არიან ორიენტირებულები თავიანთ მსჯელობებში. ამიტომ, საბაზო ინფლაციაზე ფოკუსირებამ მხოლოდ იმიტომ, რომ სათანადო ზომები იქნეს მიღებული ინფლაციის დასამარცხებლად, შესაძლოა ის ღარიბი მოსახლეობა დააზარალოს, რომლებიც, შეზღუდული სამომხმარებლო კალათის პირობებში, საკვების მოხმარებაზე არიან ძირითადად ორიენტირებულები. საერთო ინფლაცია გულისხმობს ეროვნული სამომხმარებლო
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 33
კალათის შემადგენლობაში არსებული ყველა პროდუქტის ფასების გათვალისწინებას. პრაქტიკაში, ცენტრალური ბანკები საბაზო ინფლაციაზე, ანდა კალათის შემადგენლობაში არსებულ კონკრეტულ პროდუქტებზე არიან ფოკუსირებულნი. ამრიგად, საკვების მოხმარებაზე დამოკიდებულმა ქვეყნებმა თავიანთი მონეტარული პოლიტიკის მექანიზმები საერთო ინფლაციის მიხედვით უნდა შეასწორონ, თუმცა, ამავე დროს, არ უგულებელყონ საბაზო ინფლაცია, როგორც ადგილობრივი ინფლაციის მნიშვნელოვანი მაჩვენებელი. ამ გზით ისინი ეკონომიკაში საერთო ინფლაციის რეალისტურ და ზუსტ სურათს მიიღებენ.
მონეტარული პოლიტიკა საქართველოში 2011 წლის იანვრიდან მოყოლებული, როდესაც წლიურმა ინფლაციამ 12.3%-ს მიაღწია, საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა (სებ-ი) „ქამრების შემოჭერის“ ანუ, მკაცრი მონეტარული პოლიტიკის გატარება დაიწყო. 2011 წლის იანვარში საპროცენტო განაკვეთი 8% იყო. ამავე დროს, 2011 წლიდან ფართო ფულის მოცულობა შემცირდა ძირითადად სეზონური ფაქტორების გამო; ასევე შემცირდა ფართო ფულის წლიური ზრდის ტემპი. პროგნოზის მიხედვით, ფართო ფულის ზრდა 20-25%-ის ფარგლებში მოხდება10, რაც პროგნოზირებულ ეკონომიკურ ზრდასა და ინფლაციის მაჩვენებელთან ერთად, გონივრულ დონეებს უახლოვდება. როგორც გრაფიკიდან (გრაფიკი 14) ჩანს, 2011 წელს ფართო ფულის ზრდა თითქმის 10%-ით შემცირდა გამკაცრებული მონეტარული პოლიტიკის გამო. პროგნოზით, მოსალოდნელია ფართო ფულის 3%-იანი ზრდა ექსპანსიურ მონეტარულ პოლიტიკასთან ერთად (გრაფიკები 15 და 16).
გრაფიკი 15 ფართო ფულის ზრდა (%) (2000–2012) www.imf.org
10 www.nbg.ge
34 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
გრაფიკი 16 ფულის მოცულობა (2001–2011) www.geostat.ge
საპროცენტო განაკვეთთან ერთად გაიზარდა უცხოურ ვალუტაში მოზიდული თანხების მინიმალური სარეზერვო მოთხოვნები. ამ შეზღუდვებმა თანდათან გავლენა იქონია როგორც უცხოურ, ასევე ეროვნულ ვალუტაში გაცემული სესხების მოცულობაზე (გრაფიკი 17). როგორც გრაფიკიდან ჩანს, გაცემული სესხების მოცულობის ზრდა წლის მეორე ნახევრიდან დაიწყო, როდესაც მონეტარული პოლიტიკა შედარებით შერბილებული იყო. მიუხედავად იმისა, რომ გაცემული სესხები უმეტესად უცხოურ ვალუტაშია დენომინირებული, აღინიშნა ეროვნულ ვალუტაში სესხების ზრდის ტენდენცია იმ ხელსაყრელი პირობების შედეგად, რომლებიც ასეთ სესხებზე დაწესდა ქვეყანაში დე-დოლარიზაციის მისაღწევად. სესხების ეს ზრდა არ უნდა იყოს ინფლაციური რისკების მატარებელი. გრაფიკიდან ჩანს, რომ ნოემბერში, ინფლაციის კლების (წლიური 1.9%-ით) პირობებში, ბანკების მიერ დაკრედიტების ტემპი შენელდა ადგილობრივი მოთხოვნის შემცირების გამო, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს იმ ფაქტს, რომ საქართველოში ინფლაცია ძირითადად იმპორტირებული იყო. გრაფიკი 17 სესხები www.geostat.ge
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 35
2011 წლის ივნისში, სებ-მა საპროცენტო განაკვეთი ჯერ 7.75%-მდე და მერე, 7.5%-მდე დაწია. მიუხედავად იმისა, რომ წლიური ინფლაცია ჯერ 10%, მოგვიანებით კი 8.5% (ივლისში) იყო, რაც სამიზნე მაჩვენებელს (6%) აღემატებოდა, კომიტეტმა მონეტარული პოლიტიკის შერბილება გადაწყვიტა საერთაშორისო ბაზრებზე ნავთობისა და სურსათის ფასების მოსალოდნელი კლების გამო. მოთხოვნის სტიმულირებისათვის საპროცენტო განაკვეთის ამ შემცირებებმა, რომლებიც გამოწვეული იყო აშშ-ის ეკონომიკური ზრდის შენელების და ევროზონის კრიზისის გაღრმავების პროგნოზით, რასაც საერთაშორისო ბაზარზე ფასების შემდგომი კლება შეიძლება მოჰყოლოდა, ქართულ ბაზარზე მოთხოვნაზეც იმოქმედა და ხელი შეუწყო ინფლაციის შემდგომ კლებას. მეტიც, გრძელვადიანი დაფინანსების ხელშესაწყობად, კომიტეტმა გადაწყვეტილება მიიღო, გრძელვადიან სესხებზე მინიმალური სარეზერვო მოთხოვნები შეემცირებინა. კერძოდ, ეროვნულ ვალუტაში გაცემული ერთ წელზე მეტი ვადიანობის და უცხოურ ვალუტაში გაცემული ორ წელზე მეტი ვადიანობის სესხები სარეზერვო მოთხოვნებისაგან განთავისუფლდა და ამავე დროს, უცხოურ ვალუტაში გაცემული ერთიდან ორ წლამდე ვადიანობის სესხებზე სარეზერვო მოთხოვნა 5%-მდე შემცირდა. 2011 წლის სექტემბერ-ოქტომბერში, ინფლაციის კლების ტენდენცია შენარჩუნდა და შესაბამისად, წლიური 4.6% და 2.3% შეადგინა. სებ-ის კომიტეტმა კიდევ უფრო დაწია საპროცენტო განაკვეთი 7.25%-მდე, მოგვიანებით კი 7%-მდე. აღინიშნა კომერციული ბანკების საქმიანობის გააქტიურება. 2011 წლის ბოლოსთვის, სებ-მა მონეტარული პოლიტიკსი შერბილება დაიწყო და საპროცენტო განაკვეთი 6.5%-მდე შეამცირა 2012 წლის იანვარში და 6.25%-მდე აპრილში. არსებული პოლიტიკა ხელს შეუწყობს ინფლაციის საპროგნოზო ინდიკატორის შენარჩუნებას. სებ-ის პროგნოზები იმის მაჩვენებელია, რომ პროგნოზით, მიმდინარე დეფლაცია ივნისიდან შეიცვლება, როდესაც ინფალციის ზრდაა მოსალოდნელი.
36 . ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები
დასკვნები და რეკომენდაციები მეორე წელია, რაც კავკასიის რეგიონისა და ცენტრალური აზიის ქვეყნებში, მათ შორის საქართველოში, ეკონომიკის კრიზისამდელ დონემდე აღდგენა და ზრდა შეინიშნება. თუმცა, ინფლაცია რეგიონის უმეტესი ქვეყნებისათვის კვლავ მთავარ ეკონომიკურ გამოწვევად რჩება. საქართველომ ინფლაციის პრობლემა უნდა მოაგვაროს, რათა მდგრადი ეკონომიკური ზრდა გააგრძელოს. საქართველოში ინფლაცია რამდენიმე ურთიერთდაკავშირებულმა ფაქტორმა გამოიწვია და მრავალგანზომილებიან კონტექსტში უნდა იქნეს განხილული. ამ ნაშრომში, ჩვენ ვამტკიცებდით, რომ მაღალი ინფლაცია ძირითადად იმპორტის ფაქტორისა და დაუბალანსებელი ბიუჯეტის შედეგია, მონეტარული პოლიტიკა ამ შემთხვევაში მთავარ პრობლემას არ წარმოადგენს. საბიუჯეტო ხარჯებში (განსაკუთრებით, სოციალურ ხარჯებში) მკვეთრმა ცვლილებებმა ხელი შეუწყო ინფლაციური ზეწოლების წარმოქმნას, ვინაიდან ეს კონკრეტული კატეგორია პოზიტიურ კორელაციაშია მოხმარებასთან. ჩვენ ასევე დავადასტურეთ, რომ ფულადი გზავნილებისა და უცხოურ ვალუტაში კაპიტალის მსხვილ ნაკადების შემოდინებას ინფლაციური რისკები ახლავს განუვითარებელი ადგილობრივი კაპიტალის ბაზრის პირობებში, სადაც ცენტრალურ ბანკს შეზღუდული შესაძლებლობა აქვს, რომ სტერილიზაციის მსხვილი ინტერვენციები განახორციელოს. ინფლაციის შესაძლო მიზეზთაგან ერთადერთი მიზეზი, რომელიც ხელისუფლების კონტროლქვეშაა არის ფისკალური დეფიციტის პრობლემა, რომელსაც, მიგვაჩნია, რომ ინფლაციაში ერთ-ერთი უდიდესი წვლილი შეაქვს. ვინაიდან სხვა ფაქტორები ეგზოგენური ხასიათისაა, მთავრობამ უნდა გააძლიეროს ძალისხმევა ფისკალური კონსოლიდაციისაკენ, ზედმეტი სოციალური ხარჯების შემცირებისაკენ, ეს ყველაზე მეტად ერთჯერად სოციალურ პროგრამებს და კამპანიებს ეხება, რომლებიც მოხმარებას ზრდის და მძიმე დარტყმას აყენებს ცენტრალურ ბიუჯეტს. ეს კაპიტალი გრძელვადიან, მომგებიან შესაძლებლობებში უნდა ჩაიდოს და ამ გზით შეუმსუბუქოს სოციალურად დაუცველებს მდგომარეობა. ასეთი შესაძლებლობები შეიძლება იყოს ინვესტიციები ხილისა და მაღალი ღირებულების მქონე იმ ბოსტნეულის წარმოებაში, რომლებშიც საქართველოს შედარებითი უპირატესობა აქვს. ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ დაუბალანსებელი ბიუჯეტი ყველაზე დიდ საფრთხეს უქმნის ეკონომიკას, განსაკუთრებით მზარდ შიდა და საგარეო ვალთან ერთად. ამასწინანდელი გლობალური კრიზისი ამ პოსტულატის სისწორეს ადასტურებს. ნელი ეკონომიკური ზრდით ყველაზე მეტად ის ქვეყნები ზარალდებიან, რომლებსაც მაღალი საბიუჯეტო დეფიციტი, არასტაბილური ფისკალური ხარჯების პოლიტიკა და დიდი ვალი აქვთ.
ინფლაცია საქართველოში – გამომწვევი მიზეზები და დაძლევის გზები . 37
ფალიაშვილი/მოსაშვილის ქ. 85/24. მეოთხე სართული. 0162. თბილისი. საქართველო. ტელ/ფაქსი: +995 32 2 207 305 e-mail: info@eprc.ge www.eprc.ge