ჟურნალი 5 (2016) - ეკონომიკური პოლიტიკის და უსაფრთხოების საკითხები

ekonomikuri politika

ekonomikuri politikisa da usafrTxoebis sakiTxebi

#5 2016 2016 #2 samecniero konferenciis masalebi

Tbilisi 2015 wlis 20 noemberi

qarTuli politika regionuli

politika

1

mTavari saredaqcio sabWo

zurab tyemalaZe winasityvaoba

roin metreveli guram aleqsiZe daviT baqraZe nino burjanaZe giorgi TofaZe gubaz sanikiZe arCil frangiSvili Tedo jafariZe vladimer papava zurab jiblaZe

giorgi TofaZe sursaTis uvneblobis problemebi saqarTveloSi

6

vldimer papava ekonomikuri reformebis miznebi da amocanebi avtoritaruli mmarTvelobis dros: libertarianizmidan neobolSevizmamde

saredaqcio kolegia roin metreveli isa abdulaevi zaza aleqsiZe revaz arvelaZe fridrix glazli icxak davidi stefen vorSeli guram TevzaZe qevin TuiTi kanta ibragimovi eldar ismailovi avTandil koraxaSvili nil makfarleini hirotake maeda liana meliqiSvili elguja meZmariaSvili said muliani joana ragulska jeri simpsoni avTandil silagaZe bernar utie david yolbaia joni xecuriani meufe anania (jafariZe) stiven jonsi saredaqcio jgufi proeqtis avtori da mTavari redaqtori

zurab jiblaZe mimarTulebaTa redaqtorebi

8

19

elguja meqvabiSvili kapitalis bazris ganviTarebis problemebi da maTi daZlevis gzebi saqarTveloSi

22

malxaz Ciqobava

25

laris gaufasurebis mizezebis Sesaxeb

ramaz abesaZe saqarTvelos ekonomikuri da socialuri ganviTarebis zogadi mimarTulebebi

35 Teimuraz Sengelia globalizacia da korufciis anatomia

Teimuraz beriZe giorgi gagoSiZe

40

pasuxismgebeli redaqtori

marine buaCiZe teqnikuri redaqtori

dali jvarSeiSvili mxatvruli redaqtori

gia arabuli samecniero Jurnali `qarTuli politika� saqarTvelo, Tbilisi, rusTavelis gamz. N 52 veb: www.georgianpolitics.com el-fosta: info@georgianpolitics.com tel: 571 169 992

2

qarTuli politika regionuli

politika

54 murman carciZe Sromis bazari saqarTveloSi

avTandil sulaberiZe giorgi wulaZe vladimer sulaberiZe saqarTvelos demografiuli ganviTarebis strategia

62

ekonomikuri politika

marina metreveli

paata cincaZe

saqarTvelos turizmis ganviTarebis saxelmwifo politikis ZiriTadi mimarTulebebi

eleqtroenergiis warmoebis, miwodebis da moxmarebis efeqtianobis amaRlebis SesaZleblobebi

74

80

oTar gelaSvili saqarTvelos satransporto sistemis funqcionireba da ganviTarebis perspeqtivebi

93

Salva andRulaZe ekologiuri politika da bunebrivi resu­rsebis dacva racionaluri gamoyeneba

86

90

giorgi saluqvaZe

omar qeSelaSvili

ekologiuri ganaTleba, rogorc garemos dacvis efeqturobis amaRlebis faqtori qalaqebSi

programirebul soflis meurneobaze gadasvlis ekonomikuri gaazreba ekologiurad sufTa produqciis warmoebis gaTvaliswinebiT da fermerTa xelSewyobis strategia

93

giorgi gagoSiZe satyeo politikis zogierTi aspeqti da dargis ganviTarebis perspeqtivebi

108

giorgi melaZe globaluri daTboba da sasoflosameurneo kulturebis agroklimaturi zonebis cvlileba

111

avTandil koraxaSvili nodar xatiaSvili

118

Teslis serTificirebis sistemis restavracia saqarTveloSi

qarTuli politika regionuli

politika

3

ekonomikuri politika samecniero konferencia - `samarTlebrivi saxelmwifos mSeneblobis amocanebi saqarTveloSi~ საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნულ აკადემიაში 2015 წლის 20 ნოემბერს პოლიტიკის მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის და ჟიული შარტავას სახელობის სახელმწიფო პოლიტიკის და მართვის სადოქტორო სკოლის ორგანიზებით სხვა სახელმწიფო და საზოგადოებრივ ორგანიზაციებთან ერთად ჩატარდა სამეცნიერო კონფერენცია თემაზე: „სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის ამოცანები საქართველოში“. კონფერენციის მიზანს წარმოადგენდა ჩვენი ქვეყნის უახლოესი წარსულის (2003 - 2012 წწ.) პოლიტიკური მოვლენების მეცნიერულად გაანალიზება, პირუთვნელი შეფასება ამ პერიოდში განხორციელებული სახელმწიფო პოლიტიკისა და ავტორიტარული მმართველობისა, იმ მიზეზშედეგობრივი კავშირების განხილვა, რამაც ხელი შეუშალა სამართლებრივი სახელმწიფოს ჩამოყალიბებას საქართველოში; აგრეთვე ახალი სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავებასა და განხორციელებისათვის ხელის შეწყობა; სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის სტრატეგიული ამოცანებისა და პრიორიტეტული ვექტორების განსაზღვრა, სამოქმედო ჩარჩოპროგრამებისა და პრაქტიკული რეკომენდაციების შემუშავება.

4

qarTuli politika regionuli

politika

კონფერენცია საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის საკონფერენციო დარბაზში გახსნა საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის პრეზიდენტმა, აკადემიკოსმა გიორგი კვესიტაძემ.

პლენარული სხდომის დასრულების შემდეგ კონფერენციამ მუშაობა სექციებში განაგრძო.

კონფერენციას საქართველოს

I სექცია თემაზე - „სახელმწიფო პოლიტიკის და მართვის აქტუალური საკითხები“, საქართველოს პარლამენტის კომიტეტის თავმჯდომარის

პარლამენტის სახელით მიესალმა პარლამენტის თავმჯდომარის პირველი მოადგილე, ქალბატონი მანანა კობახიძე.

გია ჟორჟოლიანის ხელმძღვანელობით საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის სხდომათა დარბაზში გაიმართა;

სიტყვით გამოვიდა და კონფერენციის მონაწილეებს მიესალმა პლენარული სხდომის თავმჯდომარე, საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის ვიცე-პრეზიდენტი, პოლიტიკის მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტი, აკადემიკოსი როინ მეტრეველი.

II სექცია თემაზე „ქვეყნის ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკა თანამედროვე ეტაპზე“, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ჩატარდა და მას თსუ ეკონომიკისა და ბიზნესის ფაკულტეტის დეკანმა თეიმურაზ ბერიძემ უხელმძღვანელა;

პლენარულ სხდომაზე მოხსენებებით წარდგნენ საქართველოს პარლამენტის კომიტეტის თავმჯდომარე, პროფესორი გია ჟორჟოლიანი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორი, აკადემიკოსი ვლადიმერ პაპავა, საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის რექტორი, აკადემიკოსი არჩილ ფრანგიშვილი, საქართველოს მთავრობის საჯარო სამსახურის ბიუროს უფროსი, პროფესორი ეკატერინე ქარდავა, საქართველოს საპატიო იურისტი, სამართლის დოქტორი, პროფესორი მინდია უგრეხელიძე.

III სექცია თემაზე „მმართველობითი გადაწყვეტილებების სისტემური ანალიზის და ელექტრონული მმართველობის მოდელირების პრობლემები საქართველოში“, საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტში ჩატარდა ტექნიკური უნივერსიტეტის რექტორის არჩილ ფრანგიშვილის ხელმძღვანელობით; IV სექცია თემაზე „სასურსათო უსაფრთხოების პოლიტიკის და ქვეყნის სექტორული ეკონომიკის განვითარების პრობლემები“,

ekonomikuri politika საქართველოს პარლამენტის ფრაქციის თავმჯდომარის, ეკონომიკის მეცნიერებათა დოქტორის გიორგი თოფაძის ხელმძღვანელობით საქართველოს პარლამენტში გაიმართა. კონფერენციის მსვლელობისას ცნობილ მეცნიერთა და სახელმწიფო მოღვაწეთა მონაწილეობით შეიქმნა სამუშაო ჯგუფი, რომელმაც მოამზადა „სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის სახელმწიფო კონცეფციის“ პროექტი; ასევე გაიმართა საინფორმაციო-ანალიტიკური პორტალის www.antitotalitarian.ge პრეზენტაცია, რომელიც 2003-2012 წლების ავტორიტარული მმართველობის დამანგრეველი შედეგების თვალნათლივ, დოკუმენტალურ ჩვენებას ემსახურება, და რომელზეც თავს მოიყრის ყველა ის პუბლიკაცია, დოკუმენტები, ქართველ თუ უცხოელ ექსპერტთა დასკვნები და შეფასებები, ფოტო თუ ვიდეო მასალა, რაც ჩვენი უახლოესი წარსულის მძიმე რეალობას ასახავს. კონფერენციაზე მოწვეულ იყვნენ სახელმწიფო მოხელეები, პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლები, განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის მოღვაწენი, მასმედიის ხელმძღვანელები, საქმიანი წრეების წარჩინებული წარმომადგენელნი, საქართველოს სახელმწიფო

უმაღლესი სასწავლებლების რექტორები, საქართველოს სამეცნიერო-კვლევითი დაწესებულებების ხელმძღვანელები, სამეცნიერო ჟურნალის „ქართული პოლიტიკა“ სარედაქციო კოლეგიის წევრები და სხვა საპატიო სტუმრები. კონფერენციის მუშაობის შედეგების შეჯამებისას მონაწილეებმა დადებითად შეაფასეს კონფერენციის მსვლელობა და აღნიშნეს, რომ სამეცნიერო კონფერენციის „სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის ამოცანები საქართველოში“ წვლილი სამართლებრივი სახელმწიფოს ჩამოყალიბების საქმეში უდავოდ დიდი და ძალზედ მნიშვნელოვანია. ჟურნალ „ქართული პოლიტიკის“ წინამდებარე ნომერი ეთმობა კონფერენციის მასალებს ეკონომიკური პოლიტიკისა და უსაფრთხოების საკითხების

შესახებ. განხილულია სასურსათო უსაფრთხოების პოლიტიკისა და ქვეყნის სექტორული ეკონომიკის განვითარების ისეთი აქტუალური პრობლემები, როგორიცაა სურსათის უვნებლობა, აგრარული პოლიტიკის ფორმირება, აგრომომსახურებისა და ფერმერთა ხელშეწყობა, ეკოლოგიური პოლიტიკა, გლობალური დათბობა და მასთან დაკავშირებული პრობლემები, სატყეო პოლიტიკა, ტურიზმი, ელექტროენერგიის წარმოებაგანაწილება, სატრანსპორტო სისტემის, ქალაქმშენებლობის ეკოლოგიური საკითხების გარშემო არსებული პრობლემები; აგრეთვე ქვეყნის ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკის ისეთი საკითხები, როგორიცაა ფინანსური, სამომხმარებლო, შრომის ბაზრის განვითარებაში, ასევე დემოგრაფიულ პოლიტიკაში არსებული პრობლემები.

qarTuli politika regionuli

politika

5

ekonomikuri politika winasityvaoba zurab tyemalaZe saqarTvelos parlamentis dargobrivi ekonomikisa da ekonomikuri politikis komitetis Tavmjdomare დიფიცირებული პრო­დუქ­ტების ადამიანის ჯან­მ­რთ ­ ელობაზე მავნებელ ზე­გა­ვლენას ამტკიცებენ, თუ არა.

სასურსათო უსაფრთხოების პრობლემა გლობალური პრობლემაა და მისი გადაჭრა დიდ ძალისხმევას და სიფრთხილეს მოითხოვს. ჩვენი მიზანია, მოსახლეობას შევუქმნათ უსაფრთხო, ნაკლები რისკის მატარებელი გარემო, რაც ისეთი პრობლემატური საკითხების მოგვარებას გულისხმობს, როგორიცაა გენმოდიფიცირებული პროდუქციის ბაზრის არსებობა საქართველოში და ცოცხალი გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების შემოტანა ქვეყანაში. ცალსახად უნდა აღინიშნოს, რომ ამ პრობლემის გადაჭრა მეცნიერების გვერდის ავლით შეუძლებელია, მათთან თანამშრომლობის და კონსულტაციების გარეშე ეს საკითხი ქვეყანაში ვერ გადაწყდება. პირველ რიგში, გვინდა შევეხოთ ქართულ ბაზარზე გენმოდიფიცირებული პროდუქტების არსებობის თემას. იმის გამო, რომ მსოფლიო მეცნიერება

6

qarTuli politika regionuli

politika

ჯერ ვერ შეთანხმებულა გენმოდიფიცირებული პროდუქტების უვნებლობის საკითხზე, ჩვენ ვერ ვამტკიცებთ ასეთი პროდუქციის მავნებლობას, მაგრამ ვთვლით, რომ იმ პროდუქტის მოხმარება, რომლის უვნებლობაც ჯერ დადგენილი არ არის და, რომლის ირგვლივ, ჯერ კიდევ მიმდინარეობს ინტენსიური კვლევები - რისკის შემცველია ჩვენი მოსახლეობისთვის. როგორ დავიცვათ თავი ამ რისკისგან? ბატონი გოგი თოფაძის საკანონმდებლო ინიციატივით პარლამენტში განხილულ იქნა გენმოდიფიცირებული პროდუქციის მარკირების თემა და ეს კანონი 2015 წლის 1 ივლისიდან შევიდა ძალაში. ჩვენ ეს საკითხი გადავწყვიტეთ ისე, როგორც მრავალმა ქვეყანამ, ანუ - რისკის ფაქტორი შეაფასოს თავად მომხმარებელმა და მანვე განსაზღვროს, შეიძინოს თუ არ შეიძინოს გენმოდიფიცირებული პრო­ დუქტი, ენდოს მეცნიერთა იმ ნაწილს, რომლებიც გენ­მო­

საერთოდ, გენმოდიფი­ ცირებული პროდუქტის შექმნის, თუნდაც მისი ინტროდუქციისთვის მიღებისა და გამოყენების იდეა და მიზანი იყო ის, რომ მსოფლიოს უღარიბესი ქვეყნებისთვის მიეწოდებინათ უფრო მეტი და იაფი პროდუქცია, რათა გაზრდილიყო მოსავლიანობა, შიმშილით აღარ დაღუპულიყო ხალხი და ა. შ. ამ თვალსაზრისით, პირველ რიგში, უნდა განგვესაზღვრა: გვქონდა თუ არა ეს პრობლემა ჩვენს ქვეყანაში და, მეორეც, დაგვედგინა, მართლაც რამდენად ეკონომიურია ეს პროდუქტი მომხმარებლისთვის იმ ქვეყნაში, სადაც ჯერ კიდევ არ ხდება მისი მარკირება. ვინაიდან საერთაშო­რი­ სო ბაზარზე, გენმოდიფი­ ცირებული პროდუქცია ბევრად უფრო იაფი ღირს, ვიდრე არაგენმოდიფიცირებული პროდუქტი, მარკირების არარსებობის პირობებში - მომხმარებელს უჭირს რა განასხვაოს გენმოდიფიცირებული პროდუქტი არაგენმოდი­ ფიცორებული პროდუქტისგან, როგორც გემოთი, ისე ვიზუალით თუ შეფუთვით, იგი გენმოდიფიცირებულ პროდუქტში იხდის 2-3ჯერ უფრო ძვირს, ვიდრე ის სინამდვილეში ღირს, რადგან იგი მას ყიდულობს სუფთა, ანუ არაგენმოდიფიცირებული პროდუქტის ფასად.

ekonomikuri politika ჩვენი აზრით, მარკირების შემდეგ მომხმარებელთა დიდი ნაწილი, 70 პროცენტი მაინც, უარს იტყვის გენმოდიფიცირებულ პროდუქტზე და უფრო სუფთა, ჯანსაღ პროდუქტს იყიდის. ოპონენტები ამტკიცებენ, რომ მარკირების შედეგად პროდუქტი გაძვირდება. ეს მცდარი მოსაზრებაა. პროდუქტი კი არ გაძვირდება, არამედ დაეცემა გენმოდიფიცირებული პროდუქციის ფასი, რის შემდეგაც, დიდი ალბათობით, იგი კონკურენციას ვერ გაუწევს სუფთა პროდუქტს, ვერ მოიტანს საკმარის მოგებას და ნელ-ნელა გაიწოვება ბაზრიდან. ამ მიზანს ემსახურება ჩვენს მიერ მიღებული კანონი გენმოდიფიცირებული პროდუქტის სავალდებულო მარკირების შესახებ, ასევე ჩვენი თანამშრომლობა იმ მეცნიერებთან, ვინც ამ პოზიციას იზიარებს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ტექნიკურად აღსაჭურვია ლაბორატორიები, სადაც სურსათის უვნებლობის სამსახურის მიერ გენმოდიფიცირებული პროდუქტების შემოწმება ხდება. ამაზე მიუთითებს ის გარემოება, რომ ქართულ ბაზარზე გენმოდიფიცირებული პროდუქციის დიდი ასორტიმენტის არსებობის მიუხედავად, რაც არავისთვის საიდუმლო არ არის, ჩვენს სუპერმარკეტებში, ჯერჯერობით, ვერ მოხერხდა ვერც ერთი გენმოდიფიცირებული პროდუქტის გამომჟღავნება. პროდუქციის კონტროლის ეფექტურობის ზრდის შემთხვევაში, ბუნებრივია, კონკურენცია და, შესაბამისად,

პროდუქციის ხარისხიც მოიმატებს. გვინდა, ცალკე შევეხოთ, იმ ცოცხალი გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების თემას, რომელსაც სათესლედ იყენებენ ჩვენს სოფლის მეურნეობაში.

2013 წელს ამ მიმართულებითაც გადაიდგა მნიშვნელოვანი ნაბიჯი და აიკრძალა, ზემოთხსენებული მიზნით, ცოცხალი გენმოდიფიცერებული ორგანიზმების შემოტანა. მაგრამ აღნიშნული კანონით დასაშვები დარჩა ცოცხალი გენმოდფიცირებული ორგანიზმების შემოტანა, თუ ის გამოყენებული იქნება ცხოველთა საკვებად, გადასამუშავებლად და ა.შ. თუ რამდენად სწორად ხდება პრაქტიკაში ცოცხალი გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების გამოყენება, ამის დადგენა ძნელი გასაკონტროლებელია. ამაზე მხოლოდ საბოლოო შედეგით შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, სამწუხაროდ, მხოლოდ მაშინ, როცა რაიმე ზემოქმედება - უკვე დაგვიანებული იქნება. ევროკავშირის შესაბამისი დირექტივებით და მოთხოვნებით ყველა ქვეყანას ენიჭება თავისუფლება თავად განსაზღვროს სურს თუ არა, რომ ქვეყანაში მოხდეს ასეთი თესლის და ცოცხალი გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების ინტროდუქცია. საქართველოს პარლამენტის დარგობრივი ეკონომიკისა და ეკონომიკური პოლიტიკის კომიტეტის (პირადად, ბატონი გოგი თოფაძის ინიციატივით) და პარლამენტის გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების კომიტეტის თანადგომით, მომზადდა

ახალი საკანონმდებლო ინიციატივა, რომელის მიხედვით, საქართველო გენმოდიფიცირებული ცოცხალი მიკროორგანიზმებისაგან თავისუფალ ზონად უნდა გამოცხადდეს. ვიმედოვნებთ, რომ პარლამენტი ამ კანონსაც მიიღებს. ეს მით უფრო მნიშვნელოვანია, რომ ცოცხალი მიკროორგანიზმების შემოტანა ქვეყნისთვის ეკონომიკურადაც წამგებიანია. მისგან თესლს ვერ მივიღებთ, მას გამრავლების უნარი აღარ აქვს - ხორბალი იქნება, სიმინდი, სოიო თუ ნებისმიერი სხვა პროდუქტი. ამის გაუთვალისწინებლობა ჩვენ ისევ სხვა ქვეყნებზე დამოკიდებულს გაგვხდის, მათზე, ვინც აწარმოებს მას და, თან, მისი მოხმარება, შესაბამისად, გაცილებით ძვირი დაგვიჯდება. ის მოსაზრება, რომ სურვილის შემთხვევაში, მომავალში შეგვიძლია შევწყვიტოთ შემოტანილის დათესვა და დავთესოთ მხოლოდ ქართული თესლი, მცდარია, რადგან იმ დროისთვის აღარ გვექნება ქართული თესლი, ის სრულიად გადაჯიშდება, რადგან ცოცხალი მიკროორგანიზმების შემცველი თესლი ძალიან ძლიერი გენია, ის დამტვერიანებით გადადის და აბსოლუტურად ყველაფერს, პირდაპირი მნიშვნელობით შეიძლება ითქვას, სპობს. და ბოლოს, ერთ-ერთი მთავარი და აუცილებელი პირობა სასურსათო უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, თავად მომხმარებლის გათვითცნო­ ბიერებაა ამ საკითხებში. ვფიქრობ, სამეცნიერო ჟურნალისტიკამ თავისი წვლილი უნდა შეიტანოს ამ უმნიშვნელოვანეს საქმეში.

qarTuli politika regionuli

politika

7

ekonomikuri politika sursaTis uvneblobis problemebi saqarTveloSi giorgi TofaZe saqarTvelos parlamentis fraqciis Tavmjdomare მახასიათებლებითაც. ამიტომ აუცილებელია იმპორტირებული საქონლის ლაბორატორიებში შემოწმება. ეს მნიშვნელოვანი განსაკუთრებით მას შემდეგ გახდა, რაც ჩვენმა სახელმწიფომ ბაზრის ლიბერალიზაცია მოახდინა.

უვნებელია თუ არა ადამია­ ნისთვის გენური ინჟინერიის საფუძველზე მიღებული სასურსათო პროდუქტები – ეს კითხვა 21-ე საუკუნის მსოფლიოსთვის კვლავ ერთმნიშვნელოვანი პასუხის გარეშე რჩება. დანამდვილებით ვერავინ ამტკიცებს ამგვარი პროდუქტების როგორც სასარგებლო, ისე საზიანო თვისებებს. მას ჰყავს მომხრეებიც და მოწინააღმდეგენიც. როგორია ’’გენმოდიფიცირებული რეალობა’’ და რა პერსპექტივა აქვს მსგავსი პროდუქციის იმპორტს ჩვენს ქვეყანაში? ექსპერტები აცხადებენ, რომ ქართულ ბაზარზე არსებული პროდუქტი უხარისხო და ფალსიფიცირებულია, ხოლო მათი 90% უცხოეთიდან შემოდის. სპეციალისტების აზრით, გენმოდიფიცირებული პროდუქტი მხოლოდ დნმით გამოიკვლევა და მათი ბუნებრივისგან განსხვავება შეუძლებელია როგორც გარეგნული, ისე კვებითი

8

qarTuli politika regionuli

politika

2004 წელს ევროპაში მიიღეს კანონი, რომლის თანახმად გენმოდიფიცირებულმა პროდუქტებმა ნიშანდება მიიღო და მოსახლეობას მიეცა არჩევანის საშუალება გენმოდიფიცირებულ და ნატურალურ პროდუქტს შორის, რაც ჩვენს ქვეყანაში ჯერჯერობით პრობლემად რჩება. საქართველოს მიმართ ევროკავშირის მოთხოვნა ბიოუსაფრთხოების შესახებ მარეგულირებელი კანონის არსებობას ითვალისწინებს, რომლის მიხედვითაც იმ პროდუქტებში, რომლებშიც 0,9%-ზე მეტი ხელოვნურად შეყვანილი გენია, აუცილებლად უნდა იყოს მარკირება. ჩვენს ქვეყანაში მექანიზმიც არ არსებობს გენური ინჟინერიით მოყვანილი პროდუქტისგან თავდასაცავად, ეს ფაქტი კი მსგავსი პროდუქციის არალეგალური იმპორტის რისკს არ გამორიცხავს. გასათვალისწინებელია, რომ საქართველოში მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი იძულებულია, რაც შეიძლება იაფი პროდუქტი შეიძინოს, ხოლო იაფი პროდუქტების შეძენის გარდაუვალობა ქმნის ჯანმრთელობისთვის მავნე პროდუქტების იმპორტირების

წინაპირობას, რასაც ჩვენს სასურსათო ბაზარზე დაფიქსირებული ფაქტებიც ადასტურებს. ჩვენს ბაზარზე საქონლის უმრავლესობა, ხორციდან დაწყებული, ჩაით დამთავრებული, გენმოდიფიცირებულია, თუმცა საკვებ პროდუქციაზე უფრო თვალშისაცემი ცოც­ ხალი ორგანიზმების იმპო­ რტია – თესლები, ქვი­რითი, საინკუბაციო კვერცხი, ”ჩიპსე­ ბი”, ხორბალი, დაკონსე­რვებუ­ ლი თუ ახალი ბოსტნეული. გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების (გმო) შესახებ ევროკავშირის კანონმდებლობა 1990 წლიდან შევიდა ძალაში. ის საკმაოდ მკაცრად და სრულყოფილად არეგულირებს ევროკავშირში გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების გარემოში გამოთავისუფლებისა და გავრცელების, ასევე საკვებად გამოყენების საკითხებს. ამ კანონმდებლობის მთავარი მიზანია გარემოსა და მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვა. რეგულირება შეეხება ყველა სახის გენმოდიფიცირებულ ორგანიზმს, თუმცა ბოლო წლებში მცენარეები განსაკუთრებული ყურადღების ქვეშ აღმოჩნდა. კანონმდებლობა აწესებს ეტაპობრივ მიდგომას გმო-ის უსაფრთხოებისადმი. ეს ნიშნავს, რომ თავდაპირველად მიმდინარეობს დახურულ სისტემებში მკაცრი გამოცდები და მხოლოდ მას შემდეგ ხდება გარემოში გამოთავისუფლება,

ekonomikuri politika რაც დადასტურდება, რომ არ მოხდება მოდიფიცირებული დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავას (დნმ) გავრცელება. ტესტების ჩატარება ყოველ სტადიაზე ხდება, რის შემდეგაც მიიღება გადაწყვეტილება, შეიძლება თუ არა შემდეგ სტადიაზე გადასვლა. ევროკავშირში ახლახან განახლდა გმო-ის შესახებ კანონმდებლობა, რის შედეგადაც შეიქმნა სავსებით ახალი საკანონმდებლო ბაზა, რომელიც რამდენიმე დამცავი ინსტრუმენტისგან შედგება: 1. ჩაკეტილ სისტემებში გამოყენება - საწყის ეტაპზე, გენმოდიფიცირებულ ორგანიზმებთან დაკავ­ შირებული საქმიანობა ჩაკეტილ სისტემებში ხორციელდება, ლაბორატორიებში ან სათბურებში. ეს გამორიცხავს რაიმე ფორმით გმო-ის კონტაქტს გარემოსთან და უზრუნველყოფს დაცვის მაღალ ხარისხს. გმო-ის ჩაკეტილ სისტემებში გამოყენება მკაცრად კონტროლდება ჯანდაცვისა და უსაფრთხოების ორგანოს მიერ.

2. გმო-ის გარემოში წინასწარგანზრახული გამოთავისუფლება ევროკავშირში გმო-ის გარემოში გამოთავისუფლება კონტროლდება 2001 წელს მიღებული დირექტივის მიხედვით. იგი აწესებს გარკვეულ პროცედურებს ყველა სახის გმო-ის გარემოში გამოთავისუფლების შესახებ, როგორც კვლევითი, ასევე კომერციული მიზნებისათვის. დირექტივა ადგენს ნორმებს, რომელიც ევროკავშირის ბაზარზე განთავსებამდე უზრუნველყოფს ყველა გმოის ადეკვატურ ტესტირებას და

მათ შეფასებას განვითარების ნებისმიერ სტადიაზე. შეფასების პროცესში გათვალისწინებულია ყველა შესაძლო უსაფრთხოების ზომა, რათა უზრუნველყოფილ იქნას მოსახლეობის ჯანმრთელობისა და გარემოს დაცვა. ნებართვის გაცემა მხოლოდ იმ შემთხვევაში ხდება, თუ რისკი ძალიან დაბალია. გმ მცენარის შემთხვევაში მინიმალურ რისკად მიიჩნევა რისკის ის დონე, როდესაც გმ მცენარის გარემოში გამოთავისუფლება არ წარმოშობს იმაზე მეტ რისკს, რასაც წარმოქმნიდა მისი არაგენმოდიფიცირებული ანალოგი.

3. გენმოდიფიცირებული საკვები და ფურაჟი (ცხოველების საკვები) გენმოდიფიცირებული საკვების და ფურაჟის ან გმო-სგან მიღებული ან მისი შემცველი საკვების და ფურაჟის ბაზარზე განთავსება რეგულირდება #1829/2003 დადგენილებით. დადგენილება ძალაში 2004 წლის 18 აპრილს შევიდა. დადგენილება ყველა გმ საკვებისა და ფურაჟის ნიშანდებას ითვალისწინებს. საკვებისა და ფურაჟის შესახებ დადგენილების მიხედვით ნიშანდება აუცილებელია იმ შემთხვევაშიც კი, თუ საბოლოო პროდუქტში გმ მასალის შემცველობა მინიმალურ ზღვარზე დაბალია. დადგენილება აწესებს ასევე 0,9%-იან ზღვარს. ამ ზღვრის ზემოთ უკვე უნდა მოხდეს პროდუქტის ნიშანდება.

4. სხვა მარეგულირებელი დოკუმენტები - გმო პროდუქტებმა ასევე უნდა დააკმაყოფილოს სხვა პროცედურებიც, რომლებიც სასოფლო-სამეურნეო

კულტურებს და პროდუქტებს ეხება. მაგალითად, მცენარეული კულტურების დანერგვამდე უნდა მოხდეს მათი შეტანა ევროპის საერთო კატალოგში და მათ უნდა გაიარონ გამოცდების სერიები, რათა დადასტურდეს, რომ ის მართლაც გაზრდის მოსავალს ან სურსათის ხარისხს. ცხოველთა დაცვის 1986 წლის აქტი არეგულირებს დაცულ ცხოველთა, ხერხემლიანთა და უხერხემლოთა საცდელი თუ სხვა სამეცნიერო მიზნებისათვის წარმოებას, მოვლას და გამოყენებას. გმ ცხოველების გამოყენებასაც ანალოგიური ნებართვის მიღება ესაჭიროება. არსებობს ასევე ცალკე მარეგულირებელი პროცედურები, რომელიც უნდა გაიაროს გენმოდიფიცირებული დანამატების შემცველმა ადამიანის ან ცხოველთა სამკურნალო საშუალებებმა, სანამ მოხდება მათზე ნებართვის გაცემა.

2000 წელს შემუშავდა საერთაშორისო სამართლებრივი დოკუმენტი – ბიოუსაფრთხოების კარტახენას ოქმი, რომელიც ძალაში 2003 წელს შევიდა. ამ ოქმის ძირითადი მიზანი უსაფრთხოების სათანადო დაცვაა თანამედროვე ბიოტექნოლოგიის მეთო­ დებით მიღებული ისეთი გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების გამოყენებისას, რომელთაც შეუძლია უარყოფითი ზეგავლენა იქონიონ ბიოლოგიურ მრავალფეროვნებაზე. ოქმი ძირითადად მოდიფი­ ცირებული ორგანიზმების ტრანსსასაზღვრო გადა­ ად­­გილების საკითხს ეხება და საშუალებას აძლევს

qarTuli politika regionuli

politika

9

ekonomikuri politika იმპორტიორ ქვეყანას, დაიცვას თავისი ეკოსისტემა, ოქმი ასევე ითვალისწინებს მხარეების ვალდებულებას გენმოდიფიცირებული პროდუქტის იმპორტის თაობაზე გადაწყვეტილების მიღებამდე საზოგადოების ინფორმირებასა და მოსახლეობასთან კონსულტაციების ჩატარებაზე.

1994 წელს საქართველომ ხელი მოაწერა ბიომრავალფეროვნების დაცვის კონვენციას, ხოლო 2005 წელს შემუშავავებულ იქნა ,,ბიომრავალფეროვნების სტრატეგია და მოქმედებათა გეგმა“. ბიომრავალფეროვნების სტრატეგიისა და მოქმედებათა გეგმის” მიხედვით, ასევე განსაზღვრულია სათანადო ლაბორატორიული ბაზის შექმნა და ინფრასტრუქტურის განვითარება გენმოდი­ ფიცირებული ორგანიზმების კონტროლისათვის. მოსახლეობამ არ იცის, რამდენად უვნებელია მისი ჯანმრთელობისთვის ის პროდუქტი, რომელსაც მოიხმარს. საკვებს, რომელსაც ვიღებთ გენმოდიფიცირებულია ან გენმოდიფიცირებული ინგრედიენტებისგან შედგება. გენმოდიფიცირებული საკვები მიიღება ხელოვ­ ნურად შექმნილი თესლე­ ბისგან, რომლებიც შეიცავენ თანამედროვე ბიოტექნო­ ლოგიების გამოყენებით მიღებულ გენომს. ეს უკანას­ კნელი ზრდის მოსავლის რაოდენობასა და ზომას. მიღე­ ბული პროდუქტი თითქმის არ შეიცავს ვიტამინებს. დღეს მსოფლიოში ყო­ ველ­წლიურად იზრ­დება გენეტიკურად მოდიფი­ ცირებული პროდუქციის

10

qarTuli politika regionuli

politika

წარმოება და, შესაბამისად, მსოფლიო ბაზარზე მატულობს გენმოდიფიცირებული საკვები პროდუქტების რაოდენობა, რომელთა შორისაა კვების პროდუქტები, რომლებიც ფართოდ მოიხმარება მსოფლის ყველა ქვეყანაში - სიმინდი, სოიო, კარტოფილი, ბრინჯი და სხვა. სასოფლო–სამეურნეო კულტურების გენების მოდიფიცირება მათ ანიჭებს მდგრადობას სხვადასხვა დაავადებების, ასევე მღრღნელების წინააღმდეგ, ზრდის შენახვის ვადებს. მაგრამ აუცილებელია გენების ხელოვნური შეცვლის გაუთვალისწინებელი ეფექტების შეფასება, რაც საკმაოდ რთულია. სწორედ ამიტომ ევროპის ბევრ ქვეყანაში გენმოდიფიცირებული პომიდვრის და კარტოფილის ნათესების ფართობები დღეისათვის უკიდურესად შემცირებულია. მსოფლიოს არც ერთ ქვეყანაში არ არის მოწონებული გენმოდიფიცირებული ხორბლის მოყვანა და მისი მოხმარება. გამონაკლისს წარმოადგენს ამერიკის შეერთებული შტატები, სადაც დღემდე მოიხმარენ გენმოდიფიცირებულ ხორბალს. დღეისათვის საქართველოს კანონმდებლობაში გენმოდიფიცირებული პროდუქტების შემოტანისა და მოხმარების მარეგულირებელი კანონმდებლობა არ მოქმედებს. არსებულ ვითარებაში არ არსებობს მაჩვენებელი, რომლის საშუალებითაც მყიდველი შეძლებს გაარჩიოს გენმოდიფიციტებული პროდუქტი ბუნებრივისგან. როგორ დავიცვათ თავი? საჭიროა ორჰუსის კონვენციის

მოთხოვნის დაცვა, რომელიც მიიღო ევროკავშირმა 2004 წელს. ამ კონვენციის მიხედვით გენმოდიფიცირებული პროდუქტის ეტიკეტზე მარკირებული უნდა იყოს, რომ ეს პროდუქტი გენმოდიფიცირებულია. გენმოდიფიცირებული პროდუქტების მიღება საკვები პროდუქტების სახით იწვევს კუჭის ლორწოვანი სტრუქტურის დარღვევას და ხელს უწყობს ნაწლავებში ანტიბიოტიკების მიმართ მდგრადი მიკროფლორის წარმოქმნას. ამასთან ერთად, მთელ რიგ უკუჩვენებებს ემატება ორგანიზმის იმუნიტეტის დაქვეითება და ნივთიერებათა ცვლის მოშლა, რაც საბოლოო ჯამში ხელს უწყობს ადამიანის ორგანიზმში ქრონიკული დაავადებების აკუმულირებას და არაჯანსაღი წონის ჩამოყალიბებას. პარადოქსია, რომ სწორედ ის პროდუქტები, რომლებსაც რეკლამა უკეთდება როგორც დაბალცხიმიანი, უშაქრო და დიეტური, ხელს უწყობს ნივთიერებათა ცვლის მოშლას და ჭარბ წონას. ცხოველებზე ჩატარებულმა მრავალრიცხოვანმა ცდებმა აჩვენა, რომ გენმოდიფიცირებული რაციონის მიღების შემთხვევაში (ძირითადად, სოიო და სიმინდი) ისინი მალე ბერდებოდნენ, უქვეითდებოდათ იმუნიტეტი, დაუცველი ხდებოდნენ ინფექციური და ვირუსული დაავადებების მიმართ, უმახინჯდებოდათ რეპროდუქციული სისტემა – ვეღარ იძლეოდნენ ჯანსაღ შთამომავლობას.

ekonomikuri politika ექსპერიმენტის შედეგად, გენმოდიფიცირებულ დიეტაზე გაზრდილი ვირთხები რთულად ორსულდებოდნენ, იძლეოდნენ დასუსტებულ შთამომავლობას და სიკვდილიანობის მაჩვენებელი ანომალიურად მაღალი იყო. გენმოდიფიცირებული პროდუქტები გარეგნულად არაფრით განსხვავდება ჯანსაღი, ბუნებრივი პროდუქტებისაგან. სუპერმარკეტებსა და ბაზრებში რთულია მიხვდე, არის თუ არა პური, კარაქი, ხილი, ბოსტნეული და სხვა საკვები პროდუქცია გენმოდიფიცირებული. ხშირ შემთხვევაში, გენმოდიფიცირებული პროდუქტი ვიზუალურად უკეთესად გამოიყურება, ვიდრე მისი ჯანსაღი, ბუნებრივი ანალოგი. არც გემოშია განსხვავება. სამაგიეროდ, კატასტროფული სხვაობაა გენეტიკურ დონეზე, რომელიც მთელ რიგ ანომალიებს იწვევს ორგანიზმში. გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების ქრომოსომები შეიცავს სხვა მცენარეებისა და ცხოველების მავნე ინფორმაციას. გენმოდიფიცირებული პროდუქტები, მათი მომხმარებლის შეუქცევად მოდიფიცირებას იწვევს გენეტიკურ დონეზე, რომლის შედეგიცაა სრული სტერილობა (უშვილობა), საშიში ალერგიული რეაქციები, საკვები მოწამვლა, მუტაციები, მდგრადობის განვითარება ანტიბიოტიკების მიმართ - რაც იმას ნიშნავს, რომ მომავალში, ამ ტიპის პრეპარატები ვეღარ დაგვიცავს საშიში დაავადებებისაგან.

სასოფლო–სამეურნეო კულტურების გენების მოდიფიცირება მათ ანიჭებს მდგრადობას სხვადასხვა დაავადებების, ასევე მღრღნელების წინააღმდეგ, ზრდის შენახვის ვადებს. მაგრამ აუცილებელია გენების ხელოვნური შეცვლის გაუთვალისწინებელი ეფექტების შეფასება, რაც საკმაოდ რთულია. სწორედ ამიტომ ევროპის ბევრ ქვეყანაში გენმოდიფიცირებული პომიდვრის და კარტოფილის ნათესების ფართობები დღეისათვის უკიდურესად შემცირებულია. მსოფლიოს არც ერთ ქვეყანაში არ არის მოწონებული გენმოდიფიცირებული ხორბლის მოყვანა და მისი მოხმარება. მათი მოსავლიანობა კი გაიზარდა, მაგრამ ეს არის ხილი და ბოსტნეული, რომელიც არ ლპება რამდენიმე კვირის განმავლობაში. არის უფრო დიდი ზომის და უკეთესად გამოიყურება. გენმოდიფიცირებულმა საკვებმა შეიძლება ძალიან ადვილად შეგვიყვანოს შეცდომაში. ჩვენ შესაძლოა ვიფიქროთ, რომ ის ახალი და საღია, თუმცა, სინამდვილეში, შეიძლება რამდენიმე კვირის წინ იყოს მოკრეფილი. მართალია, ასეთი პომიდორი ძალიან წითლად და საღად გამოიყურება, მაგრამ მასში ძალიან ცოტა სასარგებლო ნივთიერებაა დარჩენილი, რადგან ხანგრძლივად შენახვის გამო უკვე დაშლილია ან გარდაქმნილია სხვა ნივთიერებად. გაირკვა გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების არასტაბილუ­ რობა. ეს ნიშნავს, რომ ხელოვ­

ნურად მიღებული გენური ორგანიზმის დნმ შეიძლება დაიშალოს და კვლავ გაერ­ თიანდეს არასწორად, ასევე შესაძლებელია სხვა გენეტიკურ მასალასთან მიერთებაც. შედეგად ვიღებთ ახალ, არაპროგნოზირებად კომბინაციებს. გენმოდიფიცირებული ხაზების არასტაბილურობას თავად მათი მწარმოებლები აღიარებენ. მომავალ თაობებში შეცდომები გროვდება და იწვევს მოულოდნელ ეფექტებს. გენური ინჟინერია წარმოებს ლაბორატორიებში. გენური ინჟინერიის დროს მეცნიერები იყენებენ ძალისმიერი შეჭრის მეთოდებს, უცხო გენის მონაკვეთები დაწყვეტილი და სახეცვლილია ისე, რომ ძნელი გამოსაცნობია, რა თვისებებს გამოავლენენ მომავალში ისინი. ფაქტია, რომ გენმოდიფი­ ცირებული ხილი და ბოსტნეული შეიცავს სრულიად არამონათესავე ორგანიზმების (მწერი, ცხოველი, ბაქტერია და ა.შ.) გენებს, რაც განასხვავებს მათ ჩვეულებრივი ანალოგებისაგან. საქართველოში გასულ წლებში ხორციელდებოდა სიმინდისა და სოიოს იმპორტი სხვადასხვა ქვეყნიდან, მათ შორის აშშ-დან და სხვა გმ მწარმოებელ ქვეყნებიდან. თუმცა ქვეყანაში კონტროლის სისტემის არარსებობის გამო მათი შემოწმება გმ მასალის შემცველობაზე არ ხდებოდა. მწარმოებლები ფართოდ იყენებენ დანამატებს, რომელთა შორის, დიდი ალბათობით, შეიძლება იყოს გმ დანამატები. მათ შორისაა სოიოს დანამატები, რომელიც ფართოდ გამოიყენება

qarTuli politika regionuli

politika

11

ekonomikuri politika ხორცის, ძეხვეულის, რძის პროდუქტების წარმოებაში. თანამედროვე ბიოტექნო­ ლოგიის მეთოდების შედეგად შესაძლებელია მცენარის ან ცხოველის ამა თუ იმ სახეობისათვის “სასურველი” თვისების მინიჭება. კერძოდ, ხდება ამ “სასურველი” თვისების განმაპირობებელი გენის ჩანერგვა მცენარეში ან ცხოველში. სწორედ ამ გზით წარმოიქმნებიან გენეტიკურად მოდიფიცირებული ორგანიზმები. ამდენად, გენეტიკურად მოდიფი­ ცირებული ორგანიზმი არის ის მცენარე ან ცხოველი, რომელსაც მისი გენეტიკური მასალის ცვლილებით (ახალი გენის ჩანერგვით) მინიჭებული აქვს რომელიმე ახალი “სასურველი” თვისება. მაგ. ყინვაგამძლეობა, სწრაფი სიმწიფე, უხვმოსავლიანობა და ა.შ.. თანამედროვე ბიოტექნოლოგიის საშუალებით ხდება ორგანიზმების გენეტიკური მასალის იმგვარი შეცვლა, რაც არასოდეს მოხდებოდა ბუნებრივი ევოლუციის პროცესში. თანამედროვე ბიოტექ­ ნოლოგიის მიღწევები, ძირითადად გამოიყენება მედიცინასა და სოფლის მეურნეობაში. გენმო­დი­ფიცი­ რებული ორგანიზმებიდან (ანუ გენეტიკურად მოდიფი­ ცირებული მცენარეებიდან და ცხოველებიდან) იწარმოება გენმოდიფიცირებული პრო­ დუქტები – სამკურნალო სა­შუა­ლებები, ვაქცინები, საკვები პროდუქტები (ადა­ მია­ნისა და ცხოველის), კვე­­­ ბითი ინგრედიენტები, პარ­ ფიუმერიული ნაწარმი, სა­თე­სლე და სანერგე მასალა და ა.შ.

12

qarTuli politika regionuli

politika

გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების რეგულირების ჩარჩოების განსაზღვრა საკმაოდ რთული აღმოჩნდა. მთავარი ამოცანა მდგომარეობდა იმაში, რომ დამყარებულიყო სათანადო ბალანსი პოტენციურად მნიშვნელოვან სარგებელსა და გარემოსა და ადამიანთა ჯანმრთელობის გარანტირებულ უსაფრთხოებას შორის. ცხადი იყო, რომ ბიოუსაფრთხოების უზრუ­ნ­ ველყოფა და რეგულირების ეფექტური სისტემების შექმნა, განსაკუთრებით გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების ტრანსსა­ საზღვრო გადაადგილების კონტექსტში, შეუძლებელი იქნებოდა მსოფლიოს ყველა ქვეყნის კოორდინირებული მიდგომის გარეშე. სწორედ ამ მიზნით ბიომრავალფეროვნების კონვენციის ფარგლებში შემუშავდა საერთაშორისო სამართლებრივი დოკუმენტი – ბიოუსაფრთხოების კარტახენის ოქმი, რომელიც ძალაში შევიდა 2003 წლის 11 სექტემბერს. ამჟამად, კარტახენას ოქმის მონაწილე მხარედ ითვლება 80ზე მეტი ქვეყანა. საქართველომ 2010 წლის შემოდგომაზე რატიფიცირება მოახდინა და მიუერთდა კარტახენის ოქმის მონაწილე ქვეყნებს. პოსტსაბჭოთა პერიოდში ეკონომიკური ურთიერთობების მოშლის შედეგად ქვეყანაში შეიქმნა მძიმე მდგომარეობა მოსახლეობის სურსათით უზრუნველყოფის მიმარ­ თულებებით. ამ მდგომარეობის აღმოცენების მიზეზთა შორის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი იყო არასწორი მართვისა და ადმინისტრირების ფაქტორი, რის შედეგადაც სათანადოდ ვერ იქნა გამოყენებული სოფლის

მეურნეობის ადგილობრივი პოტენციალი, არასათანადოდ იქნა ათვისებული სასოფლოსამეურნეო მიწების რესურსები, რაც უკავშირდება მიწის მფლობელობის საკითხის გადაწყვეტის გაჭიანურებას. აღნიშნულის ფონზე, საგრძნობლად გაიზარდა ქვეყანაში სათესლე მასალისა და საკვები პროდუქტების, მათ შორის მარცვლეულის, იმპორტის მოცულობა. სავარაუდოდ, იმპორტირებული სათესლე მასალა ძირითადად გენეტიკურად მოდიფიცირებული ორგანიზმების კატეგორიას განეკუთვნებოდა. გენეტიკურად მოდიფი­ ცირებულ სურსათზე სპეციალური ნიშნის დატანა მიმდინარე წლიდან სავალდებულოა. ხოლო შესაბამისი კანონის მიღების შემთხვევაში აიკრძალება გენმოდიფიცირებული პროდუქტების მოყვანა საქართველოში. თანამედროვე ბიოტექნო­ ლოგიის გამოყენებით დამზადებული სურსათი, რომლის შემადგენლობაში გენეტიკურად მოდი­ ფიცირებული კომპონენტები სურსათის საერთო მასის 0,9%-ზე მეტია, ექვემდებარება ეტიკეტზე სავალდებულო აღნიშვნას. ეს წესი მიმდინარე წლის იანვრიდან მოქმედებს. სახელმწიფო დღემდე ვერ შეედავებოდა ამ კუთხით იმპორტიორებსა და მეწარმეებს, ვინაიდან არ არსებობდა ქვეყანაში ლაბორატორია, რომელიც პროდუქტში გენმოდიფიცირებული კომპონენტების არსებობას დაადასტურებდა.

ekonomikuri politika თუ სურსათი შეიცავს გენეტიკურად მოდიფიცირე­ ბულ მხოლოდ ერთ ინგრე­ დიენტს, მაშინ წარ­წერა „გენეტიკურად მოდიფი­ ცირებული ორგანიზმი“ „(გმო)“ უნდა მიეთითოს სურსათის დასახელებასთან ახლოს. თუ სურსათის შემადგენ­ ლობაში შედის ორი ან მეტი ინგრედიენტი, რომელთაგან ერთ-ერთი გენმოდიფიცირებულია, მაშინ წარწერა „გმო“ უნდა განთავსდეს „შემადგენლობაში“ ინგრედიენტთა ჩამონათვალში გენმოდიფიცირებული ინგრედიენტის გასწვრივ. სურსათი, რომელიც არ შეიცავს დნმ-ს და დამზადებულია გენეტიკურად მოდიფიცირებული ორგანიზმისგან, ექვემდებარება სავალდებულო აღნიშვნას ეტიკეტზე ნედლეულის წარმოშობის ქვეყნის მიერ წარმოდგენილი დეკლარაციის შესაბამისად. „გმო“-ს შემცველ დაუფასოებელ სურსათს, თუ ის განკუთვნილია საცალო ვაჭრობაში რეალიზაციისთვის, თან უნდა ახლდეს წერილობითი საინფორმაციო ფურცელჩანართები ან/და ბუკლეტები, რომლებიც ხელმისაწვდომი იქნება მომხმარებლისთვის. „გმო“-ს შემცველ მცირე ზომის დაფასოებულ სურსათზე, რომლის ზედაპირის ფართობი 10 სმ2-ზე ნაკლებია, აუცილებელია განთავსდეს ინფორმაცია - „გენეტიკურად მოდიფიცირებული სასურსათო პროდუქტი“ ან „გმო-ის შემცველი“. საქართველოს კანონი “სურსათად / ცხოველის

საკვებად განკუთვნილი გენეტიკურად მოდიფი­ ცირებული ორგანიზმებისა და მათგან წარმოებული გენმოდიფიცირებული პროდუქტების ეტიკეტირების შესახებ” 1 ივლისიდან შევიდა ძალაში; ანუ 1 ივლისიდან გენმოდიფიცირებული სურსათის ეტიკეტზე “გმ”–ის მითითება უკვე სავალდებულოა. ამ კანონის თანახმად, თუ სურსათის შემადგენლობაში არსებული გენეტიკურად მოდიფიცირებული კომპონენტები საერთო მასის 0,9%-ზე მეტია, მაშინ ეტიკეტის მარცხენა ზედა კუთხეში უნდა იყოს მითითებული წარწერა “გმ”. კანონის მიხედვით, ეს ნიშანდება მომხმარებლისთვის ადვილად აღქმადი და თვალსაჩინო უნდა იყოს. თუკი სურსათის ეტიკეტირება შეუძლებელია, თანმხლებ დოკუმენტაციაში უნდა იყოს მითითებული ინფორმაცია გენმოდიფიცირებულობის შესახებ. ამავე კანონის თანახმად, ეტიკეტირების წესის დარღვევა გამოიწვევს ბიზნესოპერატორის დაჯარიმებას 5 000 ლარის ოდენობით. განმეორების შემთხვევაში ჯარიმა ორმაგდება და დამრღვევს 10 000 ლარის გადახდა მოუწევს. სურსათი, რომლის ეტიკეტზეც არ იქნება მითითებული “გმ” და ლაბორატორიული კვლევით აღმოჩნდება გენმოდიფიცირებული, ექვემდებარება განადგურებას. თუკი ბიზნესოპერატორი არ გაანადგურებს ასეთ სურსათს, სურსათის ეროვნული სააგენტოს მოთხოვნით დაჯარიმდება 10 000 ლარით.

საქართველო “კარტახენის ოქმს” შეუერთდა - ეს არის ბიოუსაფრთხოების ევროპული კონვენცია, რომელიც ქვეყანას ავალდებულებს, საკვები პროდუქტების მარკირება გააკეთოს. ყველა პუნქტზე, საიდანაც პროდუქტი შემოდის, სათანადოდ აღჭურვილი ლაბორატორიებია საჭირო. გარდა ამისა, უნდა იყოს არბიტრაჟული ლაბორატორიები. როცა საზღვარზე დაიწერება დასკვნა, რომ შემოვიდა ხორბალი, რომელიც გენმოდიფიცირებული არ არის, შესაძლო შეცდომის გამოსარიცხავად, ეს დასკვნა არბიტრაჟული ლაბორატორიის მიერ უნდა იყოს შემოწმებული. ხორბლის უჯრედში გადააქვთ გენი, რომელიც მის უხვმოსავლიანობას უზრუნველყოფს. თუ ქვეყანაში ხორბალი უნდა შემოვიდეს, უმჯობესია, შემოვიდეს დაფქული სახით და მას მარკირება გაუკეთდეს. საერთოდ, საქართველოში გენმოდიფიცირებული ხორბლის დათესვა არ გვჭირდება. ჩვენ გვაქვს ენდემური ჯიშები და უმჯობესი იქნება, თუ მათ შენარჩუნებას მოვახერხებთ. თუ ბუნება გვიყვარს, ენდემური ჯიშების ფასი გვესმის და ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტის მნიშვნელობა ვიცით, ყველანაირი რისკი უნდა ავიცილოთ. გარკვეულ ფართობზე გარკვეული რაოდენობის მოსავლის მიღებაა შესაძლებელი; როცა ამ ნორმას ვაჭარბებთ, ნიადაგი იფიტება... უკვე ვდგავართ იმ რეალობის წინაშე, რომ ადამიანებმა შექმნეს

qarTuli politika regionuli

politika

13

ekonomikuri politika ხელოვნური ახალი სიცოცხლე, ახალი უჯრედი დაასინთეზეს და ბაქტერიას გადაუნერგეს. დღეს ეს ბაქტერიაში გაკეთდა; შეიძლება, ხვალ სასურველი გენი მრავალუჯრედიან ორგანიზმებშიც შეიტანონ... ისევ სამომხმარებლო განათლების არქონასთან გვაქვს საქმე. ამ მხრივ სერიოზული სამუშაოა ჩასატარებელი. მოსახლეობას უნდა მიეწოდოს ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ ჭარბი რაოდენობით მიღების შემთხვევაში რა ზიანი შეიძლება მიადგეს. საკვები დანამატები არის ნივთიერებები, რომლებიც პროდუქტს მისი თვისებების შესაცვლელად, ფერის, გემოს, სუნის, შენახვის ვადის გასაუმჯობესებლად ემატება. შეიძლება იყოს როგორც ბუნებრივად დამუშავებული, ასევე ქიმიური, ხელოვნურად მიღებული ნივთიერებები. მათ მიეკუთვნება: სტაბი­ ლიზატორები, დამატკბობლები, საღებავები, ემულგატორები, მჟავიანობის მარეგულირებელი და ა.შ. ემულგატორები და კონსერვანტები მითითებულია პაკეტის იმ ნაწილზე, სადაც შემადგენლობა წერია. ზოგიერთი ძალიან მავნეა და დაავადებებს იწვევს. საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციის “კოდექს ალიმენტარიუსის” მონაცემებით, არსებობს კანის (E151, E231, E239, E907, E160, E232, E310-312, E951, E1105), კუჭის დაავადებების (E338-340, E351, E450-452, E461-463, E465, E466), სიმსივნეების გამომწვევი დანამატები (E131, E153, E210216, E219, E230, E233, E242, E249, E252, E280, E283, E330, E466, E591-503, E620, E636, E954); წნევის ამწევი (E154, E250-251)

14

qarTuli politika regionuli

politika

განსაკუთრებით საშიში (E510, E123), აკრძალული დანამატები (E102, E105, E111, E121, E125126, E130, E152, E952) და ა.შ. ემულგატორი ადამიანის გენურ სტრუქტურას ანადგურებს და ნაყოფში მუტაციებს იწვევს. საღეჭი რეზინი, ტკბილეული, გაზიანი გამაგრილებელი სასმელები, სოუსები, საწებლები, ჩაი, შოკოლადის ნაწარმი, იოგურტები, ორცხობილები ეს იმ პროდუქტთა არასრული ჩამონათვალია, რომელშიც საშიშ საკვებ დანამატებს იყენებენ. E121 (საღებავი), E123 (საღებავი, ამარანტი), E240 (საღებავი, ფორმალდეჰიდი, E924ა და E924ბ (კალიუმის ბრომტი) - საქართველოში აკრძალული 5 ემულგატორია. ჩვენს მეზობელ ქვეყნებში აზერბაიჯანში, სომხეთში, თურქეთსა და კიდევ ბევრ სხვა სახელმწიფოში აკრძალული საკვებდანამატების სია ათობით და ასობით ელემენტს მოიცავს; ჩვენში, მხოლოდ ხუთია. ბოლო წლებში კიბო “გაახალგაზრდავდა”; ონკოლოგების აზრით, ამის მიზეზი, გენეტიკური ფაქტორის გარდა, ხშირ შემთხვევაში, საშიში საკვები დანამატებიცაა. არასაკმარისი საკანონმდებლო შეზღუდვის პირობებში ქართული ბაზარი უხარისხო პროდუქტითაა გაჯერებული. სანამ საქართველოში აკრძალული ემულგატორების სია გაიზრდება და სურსათის კონტროლზე ხარისხი დაწესდება, მანამდე მეტი სიფრთხილე უნდა გამოვიჩინოთ და თავი შევიკავოთ იმ პროდუქტის მიღებისგან,

რომლის შემადგენლობაშიც ზემოთ დასახელებული საკვებდანამატები შედის. „ცოცხალი გენმოდიფი­ცი­ რებული ორგანიზმების შესა­ხებ’’ კანონით, გენმო­დი­ ფიცირებული პროდუქტის მოყვანა მხოლოდ დახურულ სივრცეში, სამეცნიერო-კვლე­ ვითი მიზნებისთვის იქნება ნებადართული. აღნიშნული კანონის მიხედვით, შეზღუდ­ ვები გენური ინჟინერიის მეთოდებით დამზადებულ მცე­ნარის ისეთ თესლებს ეხება, როგორებიცაა: სოიო, ბამბა, სი­მინდი, იატროფა, შაქრის ჭარ­ ხალი, აბუსალათინი და სხვა. მომხმარებელს სრულყოფილი ინფორმაცია უნდა ჰქონდეს პროდუქტის ხარისხის, მისი უსაფრთხოებისა და შემადგენლობის შესახებ. ხშირად უვნებლობა და ხარისხი საზოგადოებას ერთმანეთში ერევა. შეიძლება დაბალი ხარისხის პროდუქტიც იყოს უვნებელი. უვნებლობა სწორედ ის პარამეტრია, რომლის დარღვევის შემთხვევაში შეიძლება მომხმარებლის ჯანმრთელობა დაზიანდეს. დღეს ქვეყანაში არსებობს კანონმდებლობა, რომელიც არეგულირებს გენმოდიფიცი­ რებული პროდუქტის ქართულ ბაზარზე მოხვედ­ რას. საქართველოში უნდა აიკრძალოს როგორც პროდუქტის, ასევე სათესლე მასალების შემოტანა. პირველ ეტაპზე უმნიშვნელოვანესად მიგვაჩნია, დაკანონდეს პროდუქტის მარკირება, ანუ მითითებული იყოს, რომ ესა თუ ის პროდუქტი გენმოდიფიცირებულია. გენური მოდიფიკაციის სურსათი მავნებელია თუ

ekonomikuri politika არა, ამგვარი სამედიცინო გამოკვლევის ჩატარება ძალიან ძვირი ჯდება და, როგორც წესი, აწარმოებენ ის კომპანიები, რომლებიც თვითონვე არიან მწარმოებლები, შესაბამისად, რა შედეგსაც მიიღებენ, ადვილი მისახვედრია. თუმცა მეცნიერთა უმრავლესობა თანხმდება, რომ, სულ ცოტა, სამი თაობის გამოცვლა იქნება საჭირო საბოლოო დასკვნების გასაკეთებლად. ნებისმიერი ადამიანის ორგანიზმი ადაპტირებულია გარკვეული სახის საკვებზე. ადამიანთა უმრავლესობა კვების რაციონში ცვლილებას ნორმალურად იტანს, მაგრამ ნაწილს, სულ ცოტა, 20%-ს მაინც აქვს ამაზე სერიოზული რეაქცია. როდესაც ჩვენ ვიღებთ გმო პროდუქტს შეიძლება ამან სერიოზული ალერგიული შოკი გამოიწვიოს და, სავარაუდოდ, აქვს კიდეც რიგ შემთხვევებში ასეთი შედეგი. უბრალოდ, დამტკიცება ვერ ხერხდება იმისა, რომ ეს სწორედ გენმოდიფიცირებული საკვების ბრალია. ხომ ფაქტია, რომ მთელი მსოფლიოს მასშტაბით, და მათ შორის საქართველოში, განსაკუთრებით გაზრდილია ალერგიული დაავადებების რიცხვი. თავის მხრივ, იმუნიტეტის დაქვეითება უამრავი სხვა დაავადების მიზეზი შეიძლება გახდეს. მეცნიერთა ნაწილი ონკოლოგიური დაავადებების ასეთი გახშირების მიზეზად სწორედ გენური ინჟინერიით მიღებული ორგანიზმების საკვებად გამოყენებას მიიჩნევს. ვინაიდან სულ რაღაც ოცი წელია, ამგვარი საკვების გამოყენება დაუშვეს, ძნელია დაზუსტებით თქმა, რას და როგორ იწვევს იგი.

მაგრამ ხომ ფაქტია, რომ ყველა განვითარებულ ქვეყანაში მკაცრად არის დარეგულირებული ამგვარი პროდუქტის მოხმარება. გენური ინჟინერია ნამდვილად რევოლუციური ნაბიჯია, მაგრამ საქმე ის არის, თუ მოახერხებს ადამიანი შესაბამის რევოლუციურ ადაპტაციას. გენეზისი გვიჩვენებს, რომ ადამიანის ორგანიზმში მნიშვნელოვან ცვლილებებს საუკუნეები სჭირდება, შესა­ ბამისად, როცა ევოლუციურ განვითარებას არ ვაცლით, იქ რეალურია, მოხდეს სხვადასხვა სახის მუტაცია, რაც, რა შედეგს მოუტანს კაცობრიობას, არავინ იცის. გენური მოდიფიკაციის პროდუქციისგან თავისუფალი ზონა, უპირველესად, იმას ნიშნავს, რომ ასეთ ზონა­ ში აკრძალულია გენმო­ დიფიცირებული სათესლე მასალის შეტანა და სასოფლოსამეურნეო დანიშნულებით გამოყენება. ასეთ მასალაში ცოცხალი გენია ჩანერგილი და გაცილებით მეტ საფრთხეს შეიცავს. ეს ძალიან ბევრმა ქვეყანამ აკრძალა. კიდევ არ არის დაზუსტებული იმ ზიანის მასშტაბები, რისი მოტანაც შეუძლია ამ თესლს გარემოსთვის. გარდა ამისა, განსაკუთრებით საფრთხილოა ბავშვთა კვებაში გენმოდიფიცირებული ნივთიერებების გამოყენება. დედამ უნდა იცოდეს, რას აჭმევს ბავშვს. ეს ქვეყნის უსაფრთხოების ერთ-ერთი პრიორიტეტია, აუცილებელია ე.წ. პროდუქტის მარკირების დაკანონება, რაც ნიშნავს, რომ გენმოდიფიცირებულ პროდუქტს უნდა მიეთითოს,

რომ ასეთ ნივთიერებებს შეიცავს. შემდგომ თვითონ მომხმარებელმა გადაწყვიტოს, რისი ყიდვა ურჩევნია. რაც შეეხება სათესლე მასა­ ლას, მისი შემოტანა უნ­ და აიკრძალოს! თესლის მწარმოებელი ე.წ. მულტინა­ ციონალური კომპანიები, რომლებიც აწარმოებენ გენმოდიფიცირებულ პრო­ დუქციას, გასაღების ბაზარს ეძებენ. შესაბამისად, არაფერს იშურებენ სხვადასხვა ქვეყანაში ამის ლობირებისთვის. ჩვენთან დღეს თესლის წარმოება აღარ ხდება, სათესლე მეურნეობები აღარ არსებობს, ყველაფერი შემოტანილია, კარტოფილის თესლიც აღარ გვაქვს. ნელ-ნელა სრულიად დამოკიდებული ვხდებით უცხო ბაზარზე. არ დაგავიწყდეთ, რომ გენმოდიფიცირებულ თესლს რეპროდუქციის უნარი არა აქვს - ერთხელ დათესავ, მიიღებ მოსავალს, მეორე წელს თესლი ისევ უნდა იყიდო. ამგვარი თესლის მწარმოებელი კომპანიები სწორედ ამით მდიდრდებიან. გვექნება გამოფიტული ნიადაგები, რადგან გენმოდიფიცირებული თესლი უფრო ძლიერია და დიდი რაოდენობით იღებს ნიადაგიდან მიკროელემენტებს, ფაქტობრივად, შლის ნიადაგს, რისი აღდგენაც შეუძლებელი ხდება. გარდა ამისა, თითქმის დამტკიცებულია, რომ გენმო­ დიფიცირებული ჯიშები სერიოზულად მოქმედებს ად­ გილობრივ, ენდემურ ჯიშე­ბზე და საბოლოოდ სპობს მათ. საპარლამენტო ფრაქცია „ ქართული ოცნება მრეწველები “ აქტიურად მუშაობს გენური ინჟინერიითა და ბიოტექნოლოგიებით

qarTuli politika regionuli

politika

15

ekonomikuri politika შექმნილ გენმოდიფიცირებულ სფეროში მოქმედი და მარეგულირებელი კანონების ლობირებასა და შექმნაზე ევროპულ კანონმდებლობასთან მათი საქართველოსათვის სასარგებლო ჰარმონიზაციის მიმართულებით. მწვანე ტალღა - ევროპის წამყვანი ქვეყნები მიმართავენ ევროპარლამენტს ინიცია­ ტივით, აკრძალონ თავიანთ ქვეყნებში გენმო­ დიფიცირებული ცოცხალი ორგანიზმების კულტივირებამოყვანა. ეს მას შემდეგ, რაც ევროპარლამენტმა მარტში მიიღო ევრორეგულაცია, რომლითაც წევრ ქვეყნებს აქვთ უფლება, თავისი გადაწყვეტილებით აკრძალონ გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების მოყვანა. ახალი რეგულაციები, რომელიც შემოიღეს ევროსაბჭოში უფ­ ლებას აძლევს წევრ ქვეყ­ ნებს თვითონვე მიიღონ გადაწყვეტილება გმო-ის აკრძალვისა. შოტლანდიამ მომენტალურად გამოიყენა ეს შესაძლებლობა, რაც ახსნა იმით, რომ ისინი ზრუნავენ ბუნებაზე და ქვეყნის ეკოლოგიაზე. მათ ერთი ხელის მოსმით უთხრეს უარი გმო-ის ყველა კულტურას. შოტლანდიის მაგალითის გაზიარებას აპირებს გერმანია, საფრანგეთი, იტალია, სლოვენია, სერბეთი, ლატვია და კიდევ სხვა ქვეყნები. ვინაიდან ქვეყნებმა, რომლებსაც უკვე მრავალწლიანი გამოც­ დილება აქვთ მსგავსი პრო­ დუქ­ციის წარმოებაში, ვერ შეამჩნიეს გმო-ის უპირატესობა და, შეიძლება ითქვას, რომ მათი ეკონომიკა არ გაზრდილა გმო-ის კულტივაციის ხარჯზე ანუ შედეგით კმაყოფილები

16

qarTuli politika regionuli

politika

არ არიან, ამიტომ მისი ქვეყნის მასშტაბით აკრძალვა მსოფლიო ტენდენციად იქცა; ხოლო ბიოლოგიურ პროდუქციაზე მოთხოვნა ყოველდღე იზრდება. ჩვენც უნდა მივიღოთ გადაწყვეტილება, თუ რა სახის პროდუქტით გვინდა გავაძლიეროთ ქვეყნის ეკონომიკა - ცნობილი ქართული კულტურებით თუ ხელოვნურად შექმნილი ჰიბრიდებით, რომელიც დღეს ევროპაში ასე მკაცრად იკრძალება?! არჩევანი მხოლოდ ჩვენზეა. გენმოდიფიცირებული საკვები პროდუქტების რეგულირებასთან დაკავშირებით სხვადასხვა სახელმწიფოები იყენებენ გარკვეულ მეთოდებს. თუმცა რიგ სახელმწიფოებში ეს საკითხი არ რეგულირდება. ქვეყნები, რომლებმაც მიიღეს შესაბამისი კანონმდებლობა, ძირითად ყურადღებას უთმობენ საკითხებს, რომლებიც დაკავშირებულია მომხმარებლის ჯანმრთე­ ლობისა და გარემოსდაცვით რისკებთან. რეგულირდება კონტროლის მექანიზმები, ვაჭრობის, ტესტირებისა და მარკირების თვალსაზ­ რისით. იმის გათვალის­ წინებით, რომ კვლავ მიმდინარეობს დისკუსიები გენმოდიფიცირებული პროდუქციის შესახებ, მოსალოდნელია საკანო­ნ­ მდებლო ბაზის ცვლილებები და სრულყოფა. ამჟამად ევროკავშირის ქვეყნებში აუცილებლობას წარმოადგენს ბიოტექნოლოგიის მეთოდით წარმოებული ანუ გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების შემცველი

პროდუქციის მარკირება. კანონმდებლობა მოი­ ცავს ბუნებრივი საკვები პროდუქტების გენმო­დი­ ფიცირებული მატერიით შემთხვევითი დაბინძურების პრობლემატიკასაც. კანონით განსაზღვრულია ერთპროცენტიანი მინიმალური ზღვარი დნმ-ისა ან ცილებისათვის, რომელიც წარმოიქმნება გენეტიკური მოდიფიცირების შედეგად. მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციაში მიმდინარეობს ფართო მუშაობა პრობლემის სხვა ფაქტორების წარმოჩენისა და შესწავლის მიზნით. აღნიშნული საქმიანობის მეშვეობით საფუძველი ჩაეყრება უფრო კოორდინირებულ, მრავალპროფილურ და სისტემატიზირებულ სახელმწიფოთაშორისო ურთიერთქმედების ღონისძიებებს. გენმოდიფიცირებული პროდუქტების გამოყენების კვლევების ისტორია ძალიან ხანმოკლეა. გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების გამოყენებისას არსებობს გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების ადამიანზე, ბუნებრივ გარემოსა და ბიომრავალფეროვნებაზე უარყოფითი ზეგავლენის პოტენციური საშიშროება. აქედან გამომდინარე, თანამედროვე ბიოტექნოლოგიის მეთოდებისა და მათ შედეგად მიღებული ორგანიზმების გამოყენებისას ბიოუსაფრთხოების სათანადო დონის უზრუნველყოფის მიზნით მთელ რიგ ქვეყნებში და საერთაშორისო დონეზე შემუშავდა გენმოდიფიცირებული

ekonomikuri politika ორგანიზმების სამართლებრივი რეგულირების მექანიზმები. გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების (გმო) შესახებ ევროკავშირის კანონმდებლობა 1990 წლიდან შევიდა ძალაში. ის საკმაოდ მკაცრად და სრულყოფილად არეგულირებს ევროკავშირში გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების გარემოში გამოთავისუფლებისა და გავრცელების, ასევე საკვებად გამოყენების საკითხებს. ამ კანონმდებლობის მთავარი მიზანია გარემოსა და მოსახლე­ ობის ჯანმრთელობის დაცვა. ჩინეთმა შიდა ბაზარზე სრულად აკრძალა გმო პროდუქცია. გმო პროდუქციის გამოყენებაზე უარი თქვა რუსეთმა, სლოვენიამ, ავსტრიამ, საბერძნეთმა, საფრანგეთმა, ლუქსემბურგმა, დიდმა ბრიტანეთმა. გენმოდიფიცირებული თესლის გარემოში მოხვედრისას ყოველთვის იარსებებს საშიშროება, რომ შეუძლებელი გახდება ასეთი მცენარის გარემოდან ამოღება. მაგალითად, ევროპაში გენეტიკურად მოდიფიცირებულმა შაქრის ლერწამმა, რომელიც რეზისტენტული იყო გარკვეული ჰერბიციდისადმი, შემთხვევით სხვა ჰერბიციდების მიმართაც გამოავლინა რეზისტენტობა და ინგლისში, საფრანგეთსა და ნიდერლანდებში (სადაც ეს გენმოდიფიცირებული მცენარე კვლევას გადიოდა) მისი განადგურებისთვის (როცა სხვა კულტურების დათესვა იყო საჭირო) უფრო ძლიერი ჰერბიციდების გამოყენება გახდა საჭირო.

სიტუაციას ართულებს აგრეთვე გმო-ისა და მათგან წარმოებული პროდუქტების იდენტიფიკაციისათვის საჭირო ბაზის არარსებობა, რაც უწყობს ხელს ქვეყანაში გენმოდიფიცირებული ორგანიზმებისა და მათგან მიღებული პროდუქტების უკონტროლო იმპორტსა და მიმოქცევას. ორგანიზაცია გრინფისმა გენმოდიფიცირებული პროდუქციის არაკეთილსინდისიერი მწარმოებლები შეიყვანა შავ სიაში. მათ შორის ბევრია საბავშვო კვების პროდუქტები, რომლებიც საქართველოს სუპერმარკეტებში თავისუფლად იყიდება და არანაირი მინიშნება არ აქვს, რომ მათ შემადგენლობაში გენმოდიფიცირებული ინგრედიენტებია. საქართველოს ბაზრებზე დღეისათვის არსებული საკვები პროდუქტების ნაწილი (როგორც იმპორტირებული, ისე ადგილობრივი წარმოების) შეიცავს გარკვეულ გენმოდიფიცირებულ ინგრედიენტებს. გენეტიკურად მოდიფი­ ცირებული ორგანიზმებთან დაკავშირებით საქართველოში სხვადასხვა დროს ჩატარებული იქნა გამოკვლევები, რომელ­ თაც სისტემატური ხასია­ თი არ გააჩნიათ. ამიტომ ჯერჯერობით შესაძლებელია მხოლოდ ვარაუდების დონეზე დასკვნების გაკეთება, რომელიც ეყრდნობა მსოფლიოში არსებულ გამოცდილებას. მაგალითად, თუ სიმინდი ან სოიო წარმოებულია აშშ-ში, ფაქტობრივად, ეს მარცვლეული შეიძლება ჩაითვალოს

გენმოდიფიცირებულად. ასევე, თუ პროდუქტი შეიცავს კარტოფილს, სიმინდს, სოიოს, ან მათგან წარმოებულ ნივთიერებებს, ეს პროდუქტებიც საეჭვოდ მიიჩნევა. სოფლის მეურნეობის სამინისტროსა და საბაჟო დეპარტამენტის ინფორმაციით აშშ-დან საქართველოში მნიშვნელოვანი რაოდენობითაა იმპორტირებული ხორბალი, ქერი, სიმინდი. სავარაუდოა, რომ ეს სათესლე მასალაც დაბინძურებული იქნებოდა გენეტიკურად მოდიფიცირებული ორგანიზმებით, თუმცა კონტროლი ამ მიმართულებით არ ხორციელდებოდა. საქართველოში ასობით დასახელების სხვადასხვა, გადასამუშავებელი თუ გადამუშავებული სასურსათო პროდუქტი შემოდის. ბოლო ათი წლის განმავლობაში ქვეყანაში იმპორტირებულია ათეული მილიარდი აშშ დოლარის პროდუქცია. აქედან მნიშვნელოვანი ნაწილი მარტო სურსათია შემოტანილი. ასევე დიდი ალბათობაა იმისა, რომ იმპორტირებული სიმინდისა და სოიოს ნაწილიც ყოფილიყო გენმოდიფიცირებული. იმის გამო, რომ ამ კულტურების მიმოქცევა და კულტივირება საქართველოში ძალიან უკონტროლოდ ხდებოდა, ისინი ადვილად გავრცელდნენ მთელს ქვეყანაში, შეერივნენ ადგილობრივ ჯიშებს და დღეისათვის მათი ცალკე გამოყოფა, ფაქტობრივად, შეუძლებელია. შესაძლებელია, რომ საქართველოში დღეს კულტივირებულ

qarTuli politika regionuli

politika

17

ekonomikuri politika კარტოფილს, სიმინდსა და სოიოს შორის გარკვეული წილი გენმოდიფიცირებული იყოს. ამან ჩვენს ბიოლოგიურ მრავალფეროვნებას სერიოზული ზიანი მიაყენა. წესი, რომლის მიხედვი­ თაც თანამედროვე ბიოტექნოლოგიის გამოყენებით დამზადებული სურსათი, რომლის შემადგენლობაში გენეტიკურად მოდიფიცირებული კომპონენტები სურსათის საერთო მასის 0,9%-ზე მეტია, ექვემდებარება ეტიკეტზე სავალდებულო აღნიშვნას, მოქმედებს, თუმცა შესაბამისი წარწერის პროდუქცია სავაჭრო ქსელში ძალიან ძნელად იკიდებს ფეხს. გენმოდიფიცირებული პროდუქციის უსაფრთხოების შეფასებისას იკვლევენ: 1. ტოქსიკურობას; 2. ალერგიულობას; 3. კვებითი და ტოქსიკური თვისებების კონკრეტულ კომპონენტებს; 4. ჩანერგილი გენის მდგომარეობასა და გენმოდიფიცირების გავლენას კვებაზე, და ასევე, ნებისმიერ გაუთვალისწინებელ ფაქტორს, რომელიც გამოწვეულია გენის ჩანერგვით. საკვებ პროდუქტებთან მიმართებაში მომხმარებელი დაინტერესდა თვით პროდუქტის უსაფრთხოებით, რაც შეეხება გენმოდიფიცირებული პროდუქტების შესაძლო ზეგავლენას ადამიანის ჯანმრთელობაზე, მათი საკვებად გამოყენება უკავშირდება ალერგიული რეაქციების განვითარებასა და გენმოდიფიცირებული საკვები

18

qarTuli politika regionuli

politika

პროდუქტებიდან ადამიანის უჯრედებსა და კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ბაქტერიებში გენის გადატანის შესაძლებლობას. ასეთი გენეტიკური მასალის ადამიანის ორგანიზმში მოხვედრამ შესაძლებელია მის ჯანმრთელობაზე უარყოფითი ზეგავლენა იქონიოს. განსაკუთრებით საყურადღებოა, თუ გენმოდიფიცირებული ორგანიზმები შეიცავენ ანტიბიოტიკებისადმი რეზისტენტულ გენს, რომელიც ზემოაღნიშნული გზით შეიძლება ადამიანის ორგანიზმში მოხვდეს. გამოიკვეთა მკვეთრად უარყოფითი დამოკიდებულება, შიში და სიფრთხილე გენმოდიფიცირებული ორგანიზმებისაგან მიღებული პროდუქციის მიმართ. სწორი დასკვნების გამოსატანად ორგანიზმის შესწავლას რამდენიმე ათეული წელი სჭირდება. ის, რაც ჩვენ რამდენიმე წელიწადში გვინდა გავაკეთოთ, სინამდვილეში დიდ დროს მოითხოვს. საქართველოს აქვს პოტენ­ ციალი, განავითაროს საკუთარი სოფლის მეურნეობა და აწარმოოს ბუნებრივი პროდუქტი, რომელიც თავისუფლად გაწვდება ჩვენი ბაზრის მომხმარებლის მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას. საქართველოს ბუნებრივი (ბიოლოგიური, გნებავთ, ეკოლოგიურად სუფთა) პროდუქციის საწარმოებლად ქვეყანას საკმაოდ მაღალი პოტენციალი აქვს. თუ ჩვენი ცხოვრების დონე ამაღლდება და მოსახლეობას

მიეცემა საშუალება, არჩევანი პროდუქტის ხარისხის მიხედვით გააკეთოს, შესაძლებელი იქნება, საერთოდ უარი ვთქვათ გენმოდიფიცირებული პროდუქტების მოხმარებაზე. თუ აღარ იქნება ბაზარზე მოთხოვნილება, შესამაბისად აღარ მოხდება იმპორტი. ასევე საქართველოს აქვს რესურსი, თავად დააკმაყოფილოს საკუთარი ბაზრის მოთხოვნილება. ამ ეტაპზე კი ჩვენ შეგვიძლია მკაცრად გავაკონტროლოთ ბაზარი შესაბამისი კანონმდებლობის მიხედვით და მივცეთ ადამიანებს საშუალება, თავად გააკეთონ არჩევანი, თუ რას შეჭამენ. ბაზარში გასაყიდ ყველა გენმოდიფიცირებულ პროდუქტს უნდა ჰქონდეს შესაბამისი ეტიკეტი, სადაც აღნიშნული იქნება მისი გენმოდიფიცირებულობა. ქართული ბიომეურნეობე­ ბისათვის ხელშეწყობა, ქართველი ფერმერების მიერ მოყვანილი სასურსათო პროდუქცია დააკმაყოფილებს ბაზრის მოთხოვნებს და სასურველი და სასარგებლოა მომხმარებლისათვის. თავისთავად შემცირდება გენმოდიფიცირებული პროდუქციის იმპორტიც. სახელმწიფო ვალდებულია, უზრუნველყოს თანამედ­ როვედ აღჭურვილი და კარგად ორგანიზებული ლაბორატორიული ქსელის არსებობა უხარისხო იმპორტის მუდმივი კონტროლისათვის. ასევე ვალდებულია, ყურადღებით აკონტროლოს ამ სფეროში მოქმედი კანონების შესრულება.

ekonomikuri politika ekonomikuri reformebis miznebi da amocanebi avtoritaruli mmarTvelobis dros: libertarianizmidan neobolSevizmamde vldimer papava ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis reqtori, akademikosi ცნობილმა ამერიკელმა პრეზიდენტმა ჰარი ტრუმენმა მიიღო გადაწყვეტილება, შეექმნა ეკონომიკური საბჭო. სადაც ჩართულნი იქნებოდნენ ამერიკის შეერთებული შტატების წამყვანი ეკონომისტები. საბჭოს ექნებოდა თავისი ფუნქცია. იგი იქნებოდა არა გადაწყვეტილების მიმღები ორგანო, არამედ საკონსულტაციო ორგანო პრეზიდენტისთვის, რაც მას სწორი გადაწყვეტილებების მიღებაში დაეხმარებოდა. რამდენიმე საყურადღებო მომენტზე მინდა, გავამახვილო ყურადღება - რამდენად რეალურად არსებობს პოლიტიკისგან მოთხოვნა ცოდნაზე, განათლებასა და მეცნიერებაზე? რა თქმა უნდა, სასიხარულო იქნებოდა, რომ ეს მოთხოვნა არსებობდეს, მაგრამ, უნდა ვაღიაროთ, რომ რეალურად ეს ასე არ არის. საქმე ისაა, რომ ჩვენ მაღალკვა­ ლიფიციური კადრების მომზადების პრობლემა გვაქვს, თუმცა, მიუხედავად ამ პრობლემისა, ქვეყანაში მაინც არის საკმაოდ მომზადებული, კვალიფიციური კადრები, მაგრამ, სამწუხაროდ, ეს კვალიფიციური კადრები პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღე­ ბის პროცესში არ არის გამოყენებული. მოვიყვან ჩემი სფეროდან ერთ მნიშვნელოვან მაგალითს. გასულ საუკუნეში

ეს მოდელი მეტ-ნაკლებად გაიზიარა მსოფლიოს ბევრმა ქვეყანამ. საქართველოში ასეთი საბჭო პირველად შეიქმნა 1993 წლის იანვარში, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა სახელმწიფოს მეთაური და იგი ძირითადად დაკომპლექტებული იყო ეკონომისტებისაგან. ეს საბჭო, სხვათა შორის, საკმაოდ ინტენსიურად მუშაობდა. როდესაც ჩატარდა არჩევნები ახალი კონსტიტუციის მიღების შემდეგ 1995 წელს და სახელმწიფოს მეთაური გადავიდა უკვე პრეზიდენტის რანგში, მან ეს საბჭო შეინარჩუნა, თუმცა აიღო მცდარი მოდელი - გააფართოვა, და იქ შეიყვანა მთავრობის წევრებიც და ეკონომისტებიც. თუ პირველ - 1993 წლის, საბჭოში მე ვიყავი როგორც ეკონომისტი-მეცნიერი, უკვე 1995 წლიდან საბჭოს წევრი გახლდით, როგორც ეკონომიკის მინისტრი. მინისტრების ჩართვა ეკონომიკურ საბჭოში შეცდომა

იყო. რად გინდა? ეს მინისტრები ხომ მთავრობაში გყავს? თუ რამის მთქმელები არიან, იქ გეტყვიან. პირიქით, საბჭო უნდა გყავდეს პროფესიულ დონეზე, სადაც მიიღებ პროფესიულ გადაწყვეტილებებს, რჩევას და მერე მთვრობის სხდომაზე, შესაბამისად, გექნება ალტერნატიული ხედვა. რა თქმა უნდა, ასეთ სხდომებზე უნდა მოიწვიო მინისტრებიც, მაგრამ, სამწუხაროდ, ედუარდ შევარდნაძეს იმ მოდელში ჰქონდა მცდარი კონსტრუქცია, სადაც იყვნენ ერთდროულად მინისტრებიც და იყვნენ ეკონომისტებიც. შემდეგ, როცა იგი უკვე მეორეჯერ აირჩიეს პრეზიდენტად, აქ საერთოდ საინტერესო რამ მოხდა - საბჭო აღარ გაუქმებულა, დარჩა ქაღალდზე თავის მინისტრებიანეკონომისტებიანად, მაგრამ უკვე აღარ იწვევდა, აღარ იყო არანაირი შეკრება, ანუ ფორმალურად საქართველოს ჰქონდა საბჭო, სინამდვილეში კი მისი შეკრება არ ხდებოდა. მოხდა შემდეგ ის, რაც მოხდა, რაც ჯერჯერობით შეფასებულია, როგორც ვარდების რევოლუცია, თუმცა ისტორია თავის სიტყვას იტყვის მომავალში. ვარდების რევოლუციის შემდეგ მე გახლდით ინიციატორი, რომ პრეზიდენტ სააკაშვილს შეექმნა ეკონომიკური საბჭო. 2005 წლის იანვარში მან ეს საბჭო შექმნა და დამიჯერა - მინისტრები არ შეიყვანა, შეიყვანა მხოლოდ ეკონომისტები. პირველი

qarTuli politika regionuli

politika

19

ekonomikuri politika სხდომა ჩატარდა 2005 წლის მარტში. 1-საათიანი შეხვედრა, ძირითადად, მოთელვითი ხასიათის იყო; და ის საბჭო იყო ერთადერთი, პირველი და უკანასკნელი, მეტი მას ეს საბჭო არ შეუკრებია. ისე დაასრულა თავისი პრეზიდენტობა, რომ ეს საბჭო დარჩა ქაღალდზე. ანუ მოდელი უკვე სწორი იყო იყვნენ მხოლოდ ეკონომისტები, არ იყვნენ მთავრობის წევრები, მაგრამ რად გინდა ისეთი საბჭო, რომელიც მხოლოდ ქაღალდზე არსებობს. დღესაც არის ეკონომიკური საბჭო პრემიერ-მინისტრთან, ოღონდ დღეს იქ ეკონომისტები უკვე საერთოდ არ არიან. დღეს არიან მხოლოდ მთავრობის წევრები და სახელმწიფო სტრუქტურების წარმომადგენლები. ეს პოლიტიკური არჩევანია, მაგრამ ესეც რაღაცაზე მეტყველებს. ამიტომ პრობლემა იმაში კი არაა, შენ კადრი გყავს თუ არა, არამედ მიდგომაშია შენ გინდა ეს კადრი გყავდეს რიტუალური თვალსაზრისით, რადგან ასეა წესი მიღებული და მიზანშეწონილია, რომ განათლებული ხალხი გედგას გვერდით, რამე რომ დაგჭირდეს (სხვათა შორის, ამ ხერხს საკმაოდ კარგად იყენებდა ედუარდ შევარდნაძე თავის დროზე), თუ შენ არ გჭირდება ეს ხალხი საერთოდ და მერე შეგიძლია თქვა, რომ ქვეყანაში არც განათლებაა და არც ხალხია მომზადებული. რა თქმა უნდა, კრიტიკის უფლება ყველას აქვს, მაგრამ ჯერჯერობით ჩვენი პოლიტიკური უმწიფრობის შედეგია ის, რომ სპეციალისტები არ არიან სათანადო დონეზე გამოყენებულნი. აი, ამის გამო ჩვენ გვაქვს ხანდახან საკმაოდ სერიოზული კურიოზები.

20 qarTuli politika regionuli

politika

ჩემი მოხსენების თემაში არის ასეთი ფორმულა ლიბერტარიანიზმიდან ნეობოლშევიზმამდე. ლიბერტარიანიზმი, ყველას მოგეხსენებათ, ეს არის მინიმალური სახელმწიფო, სახელმწიფოს არ ჩარევა. ბოლშევიზმი, ასევე ყველას მოგეხსენებათ, ეს არის დიქტატურა, სახელმწიფოს მხრიდან განხორციელებული საზოგადოებაზე. როგორ შეიძლება, ეს ორი რამ იყოს ერთად?! თეორიულად შეუძლებელია. საქართველოში ასე იყო. ლიბერტარიანიზმი იქნა გაცხადებული ეკონომიკური პოლიტიკის მთავარ მიმართულებად ვარდების რევოლუციის შემდეგ და, მართლაც, ამ კუთხით გარკვეული რეფორმებიც გატარდა: ბიზნესის დაწყების გამარტივება, საგადასახადო ტვირთის შემსუბუქება ანუ ნაკლები სახელმწიფო, ელექტრონული მთავრობის დამკვიდრების მცდელობა და პირველი ნაბიჯების გადადგმა. ეს ყველაფერი პოზიტივი იყო, მაგრამ, იმავდროულად, ხდებოდა ის, რასაც არანაირი კავშირი არა აქვს ლიბერტარიანიზმთან: ხდებოდა საკუთრების უფლების სისტემატური დარღვევა, ადამიანის უფლებების დარღვევა, იძულებითი ქონების წართმევა და მისი ნაციონალიზაცია - ჩვენ ყველას გვახსოვს პროცესები, როდესაც ღამე ნოტარიუსებთან აფორმებდნენ ქონების ნებაყოფლობით დაბრუნებას იმის შიშით, რომ შემდეგ ოჯახის წევრებზე რაიმე საფრთხე არ გავრცელებულიყო; უბრუნდებოდა ეს ქონება სახელმწიფოს და მერე მასთან დაახლოებული პირებისთვის ხდებოდა

ხელახალი პრივატიზაცია. აი, ამ სამართლიანობის აღდგენას ელის დღესაც ქართული საზოგადოება. მაგრამ ეს რა ლიბერტარიანიზმია? ეს იყო ნამდვილი ბოლშევიზმი, რა თქმა უნდა, ვარდისფრად შეღებილი, მთლად წითელიც არ იყო ჯერ, რადგან საჭირო იყო კომუნიკაცია დასავლეთთან და ამიტომ ცოტა მოვარდისფრო ფერი დაჰკრავდა. ახლა მივადექით მთავარ საკითხს. კომუნისტური მმართველობის დროს საზოგადოებრივი მეცნიერების ყველა წარმომადგენელი იყო იძულებით მარქსისტი. იძულებით მარქსისტობა ნიშნავს იმას, რომ მას კი არ ჰქონდა არჩევანი, რომ რომელიმე მსოფლმხედველობაზე დაფუძნებით აერჩია თავისი მეცნიერების დარგის ხედვა, არამედ მას ჰქონდა ვალდებულება - უნდოდა-არ უნდოდა, უნდა ყოფილიყო მარქსისტი. ეკონომიკაში, მაგალითად, რამდენად პარადოქსულადაც არ უნდა მოგვეჩვენოს, დღესაც ინგლისში ყველაზე ძლიერი ეკონომიკური სკოლა სწორედ მარქსისტების სკოლაა. მაგრამ ეს მათი არჩევანია. ჩვენს საბჭოურ წარსულში კი ეს იყო იძულებითი არჩევანი. ყველა იყო მარქსისტი. აი, როცა ლიბერტარიანიზმზე ვლაპარაკობთ, აქაც იძულებითი არჩევანი გამოგვივიდა, მაგრამ ეს იძულება უკვე განაპირობა არა იდეოლოგიამ, არამედ უცოდინრობამ. შევეცდები ამის დასაბუთებას. თუ შენ ეკონომიკა არ იცი, ყველაზე მოხერებული პლატფორმაა, თქვა, რომ სახელმწიფო არ უნდა ერეოდეს ეკონომიკაში.

ekonomikuri politika შენ ხომ არ იცი, იქ რა ხდება. შენ ხომ არ იცი, რა პრობლემაა. თუ არ იცი, მაშინ ყველაზე კარგია, არ ჩაერიო. ამიტომ ლიბერტარიანელები, მსოფლიოს ერთ-ერთი წამყვანი მიმართულების წარმომადგენლები, არიან შეგნებით ლიბერტარიანელები. ჩვენთან კი არავინ ყოფილა შეგნებით ლიბერტარიანელი. ჩვენთან იყო უცოდინრობით გამოწვეული, როცა სანთლით საძებარი იყო საქართველოს მთავრობაში ეკონომისტი. სამწუხაროდ, მთელ რიგ სახელმწიფო სტრუქტურებში, იქ, სადაც ეკონომისტები უნდა მუშაობდნენ, დღესაც მათი ნაკლებობაა. და ეს იმიტომ კი არა, რომ ჩვენი ქვეყანა ეკონომისტებს არ ზრდის - როგორ არ ზრდის, ჩვენ შესანიშნავი სკოლა გვაქვს ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლა, აისეკის სახელით ცნობილი, და საკმაოდ დიდი მოთხოვნაა მათზე საზღვარგარეთ, მაგრამ არა ქართულ სახელმწიფო სტრუქტურებში, სამწუხაროდ. ამიტომ, ეს უცოდინრობის ფენომენი გახდა სწორედ სათავე ჩვენი არჩევანისა - თუ ეკონომიკა არ ვიცით, მაშინ სახელმწიფოს ჩარევაც არ გვჭირდება; თუ არ ვიცით, რატომ უნდა ჩავერიოთ?! უცოდინრობამ აიძულა მთავრობის შესაბამისი წარმო­მადგენლები, რომ გამხდარიყვნენ ლიბერტარიანელები. მაგრამ ლიბერტარიანიზმი, პირველ რიგში, არის არა ის, რომ მხოლოდ შენს ქონებაზე ზრუნავდე და არ შეგაწუხოს მთავრობამ. თუ ასე შევხედავთ, მაშინ თითოეული მათგანი, ნებისმიერი მეწარმე ლიბერტარიანელია - არავის არ უნდა, რომ ვინმემ შეაწუხოს.

ლიბერტარიანელი ის არის, ვინც ფიქრობს არა თავის თავზე, არამედ ზოგად პრინციპებზე, სხვისი საკუთრების უფლებაზე. და გაგიგიათ ოდესმე, რომ ლიბერტარიანელ ქართველებს სულ რაღაც 7-8 წლის წინ ხმა ამოეღოთ, როდესაც ვიღაცას ქონებას ართმევდნენ? არა, ისინი მხოლოდ ლაპარაკის, საკუთარი ინტერესებისა და თავისი ჯგუფის მხარდაჭერის დონეზე იყვნენ ლიბერტარიანელები; და აი, ამან გამოიწვია სწორედ ის, რომ ასეთი ტიპის ლიბერტარიანიზმი ძალიან ადვილად თანაარსებობდა ავტორიტარული მმართველობის რეჟიმთან. იყო გაუთავებელი საუბრები, რომ ევროკავშირისკენ მივდივართ, ევროატლანტიკური ინტეგრაციაა მთავარი მიზანი და ამ დროს ფერხდებოდა ევროკავშირთან ღრმა და ყოვლისმომცველი სავაჭრო შეთანხმების ხელმოწერა.

2008 წლის ზაფხულის ომის შემდეგ ბრიუსელი მზად იყო, ინტენსიურად ემუშავა საქართველოსთან, მაგრამ როდის მოეწერა ხელი? 2014 წელს. რამდენი წელი დავკარგეთ? - 6. რისი ბრალია ეს ყველაფერი? - იმისი, რომ იდეოლოგიურად არ იყო ხელისუფლება მზად ევროპასთან დასაახლოებლად. ის იყო მზად, რომ შეეთავაზებინა ავტორიტრული მმართველობა ნეობოლშევიზმის ელემენტებით და ამიტომ იყო გაუთავებელი საუბარი სინგაპურზე, რომ საქართველო უნდა ყოფილიყო სინგაპური. ისე, სხვათა შორის, მინდა გავავლო პარალელი: რამდენიმე კონფერენციაზე მომისმენია, მაგალითად, რომ სომხეთის პრეზიდენტი, ქართველი

პრეზიდენტის პარალელურად, აცხადებდა, სინგაპური გვინდაო; იქაც სინგაპური... აზერბაიჯანის პრეზიდენტიც იძახდა - სინგაპურიო; საყურადღებოა, რომ ბელო­ რუსიის პრეზიდენტიც იძახდა - სინგპურიო. ხოლო რუსეთის ვიცე-პრემიერმა თქვა, რომ ჩეჩნეთში, მთელ ჩრდილოეთ კავკასიაში უნდა დავამყაროთ სინგაპურიო. და იქნებოდა ერთი დიდი პოსტსაბჭოთა სინგაპური. სასაცილოა, სატირალი რომ არ იყოს. ესეც უცოდინრობაზეა დაფუძნებული. 10 წელი მაქვს პოლიტიკაში გატარებული და თავს უფლებას მივცემ, რომ ეს ვთქვა. რა თქმა უნდა, პოლიტიკოსები კრიტიკას შეჩვეულნი არიან და თვითონაც აქტიურ კრიტიკოსებად გვევლინებიან, მაგრამ პოლიტიკოსისთვის ყოველთვის უხერხულია ცოდნაზე დაფუძნებული კრიტიკა. ამიტომ ებრძოდა სააკაშვილის რეჟიმი მეცნიერებათა აკადემიას, ამიტომ ებრძოდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტს, რადგან მეცნიერი ბუნებით კრიტიკოსია. მეცნიერება არ არის სარწმუნოება; ერთადერთი წიგნი, რომელსაც ვერ შევცვლით, ვერ გავაკრიტიკებთ, ეს არის ბიბლია. ყველაფერი დანარჩენი, კონსტიტუციიდან დაწყებული, ექვემდებარება კრიტიკულ შეფასებას; და მეცნიერის ტვინი სწორედ ასეა მოწყობილი. ავტორიტარულ მმართველებს მეცნიერები არ სჭირდებათ. დადგება ამისი დრო, მე ვხედავ უკვე ამის სიმპტომებს, დღეს უკვე გამოიკვეთა, რომ საქართველოში მეცნიერება სულ უფრო მეტად დაფასდება და მეცნიერები ჩადგებიან ქვეყნის სამსახურში.

qarTuli politika regionuli

politika

21

ekonomikuri politika kapitalis bazris ganviTarebis problemebi da maTi daZlevis gzebi saqarTveloSi elguja meqvabiSvili ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis profesori, ekonomikur mecnierebaTa doqtori

ეკონომიკის განვითარების სხვადასხვა მოდელი არსებობს, რომელთა შორის შეიძლება გამოვყოთ: ა) მომხმარებლური და ბ) ეკონომიკურ ზრდაზე ორიენტირებული ეკონომიკა. აკად. ვლადიმერ პაპავას მიერ ნათლადაა ნაჩვენები ის ფაქტი, რომ საქართველოში ამჟამად გვაქვს მომხმარებლური ტიპის ეკონომიკა [3]. ერთობლივი მოხმარება, როგორც პირადი და საზოგადოებრივი მოხმარების ჯამი, ქვეყნის მშპ-ს დაახლოებით 90%-ია, რაც ძალიან ცუდი მაჩვენებელია. საქართველოს მოსახლეობა გაცილებით მეტს მოიხმარს, ვიდრე აწარმოებს და ამ განსხვავებას კრედიტებით ფარავს, რაც საგრძნობლად ამაღლებს მოსახლეობის დავალიანების დონეს. გასათვალისწინებელია ის

22 qarTuli politika regionuli

politika

გარემოებაც, რომ შეძენილი საქონლის უმეტესი ნაწილი იმპორტირებულია, ანუ ჩვენი ქვეყნის მოქალაქეები თავიანთი შემოსავლებით და კრედიტებით უპირატესად უცხოურ წარმოებას აფინანსებენ. ეს, ბუნებრივია, სერიოზულ პრობლემებს წარმოშობს საქართველოს ეკონომიკაში. ერთ-ერთი მათგანია ლარის მკვეთრი და ხანგრძლივი გაუფასურება ბოლო ერთი წლის მანძილზე. იმპორტის მუდმივი გადაჭარბება ექსპორტზე განაპირობებდა დოლარზე პერმანენტულ დაწოლას და ლარის გაუფასურებას. ეკონომიკური ანალიზი საშუალებას გვაძლევს დავასკვნათ, რომ მომხმარებ­ ლური ეკონომიკის მოდე­ ლი არაეფექტიანი და უპერსპექტივოა. ამიტომ აუცილებელია მისი შეცვლა ეკონომიკურ ზრდაზე ორიენტირებული მოდელით, რაც განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს დანაზოგების, ინვესტიციებისა და კაპიტალიზაციის პრობლემების მოგვარებას. ეს უკანასკნელი კაპიტალის ბაზრის განვითარებას უკავშირდება [4]. როგორც ცნობილია, საქართველოში ინვესტირების შიგა წყაროები შეზღუდულია,

რის გამოც ეკონომიკური ზრდის მთავარ წყაროს უცხოური ინვესტიციები წარმოადგენს. ამასთანავე, მათი უმეტესი ნაწილი ბოლო წლებში დაკავშირებული იყო პრივატიზებასთან, კერძო აქტივების მესაკუთრეთა ხშირ შეცვლასთან და ნაკლებად გამოიყენებოდა მრეწველობასა და სოფლის მეურნეობაში ახალი საწარმოების შესაქმნელად. ქვეყნის ეკონომიკის „ინვესტიციურ შიმშილს“ ასევე განაპირობებდა ფინანსური ბაზრებისა და ფინანსური ინსტიტუტების ჩანასახობრივი მდგომარეობა, რის გამოც უმნიშვნელო იყო მათი როლი ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებაში და დაბალი იყო ეკონომიკის კაპიტალიზაციის დონე. მოწინავე ქვეყნებისგან განსხვავებით საქართველოში ფასიანი ქაღალდების წრე დიდი მრავალფეროვნებით არ გამოირჩევა და მასში გადამწყვეტ როლს თამაშობს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები. კერძოდ: სახელმწიფო სახაზინო ვალდებულებები (მათი ემისია ხორციელდება 1997 წლიდან); სახელმწიფო სახაზინო ობლიგაციები (2006 წლიდან); საქართველოს ეროვნული

ekonomikuri politika ბანკის სადეპოზიტო სერტი­ ფიკატები (2006 წლიდან); საქართველოს მთავრობის მიერ გამოშვებული ევროობ­ ლიგაციები (2008 წლიდან). ჩამოთვლილთაგან მესამე გამოიყენება ეროვნული ბანკის მიერ მხოლოდ ფულადი მასის რეგულირების ინსტრუმენტად, მეოთხის განთავსება კი მხოლოდ უცხოეთში ხდება (დოლარში ან ევროში). სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გარდა არსებობს სააქციო საზოგადოების აქციებიც, თუმცა მათი ხვედრითი წილი ძალიან მცირეა და ისინი არ თამაშობენ რაიმე მნიშვნელოვან როლს. ამჟამად საქართველოს ფინანსური ბაზარი ფორმალურად ორ ნაწილადაა დაყოფილი ანუ ორი ბირჟისგან შედგება. პირველია საქართველოს საფონდო ბირჟა, რომელიც მთლიანად კონტროლდება ოთხი კომერციული ბანკის - საქართველოს ბანკის, თიბისი ბანკის, ქართუ-ბანკის და ლიბერთი ბანკის მიერ. საქართველოს საფონდო ბირჟაზე 2015 წლის ივლისის მონაცემებით საბროკერო კომპანიების სახით მხოლოდ კომერციული ბანკების ფილიალები იყო დარჩენილი [1]. მეორე ბირჟას წარმოქმნის საქართველოს ეროვნული ბანკი მის მიერ კონტროლირებადი ბლუმბერგის ელექტრონული სისტემით და ამ ბირჟაზე მხოლოდ კომერციული ბანკები დაიშვებიან. გამოდის, რომ ფასიანი ქაღალდების ბაზარი მთლიანადაა მოქცეული

კომერციული ბანკების ხელში და ფუნქციონირებს ბანკოცენტრული სისტემის სახით, რასაც განაპირობებს ამ სფეროში არსებული კანონმდებლობა და მისგან გამომდინარე ინსტიტუციური მოწყობა. მოქმედი კანონმდებლობით როგორც პირველად, ისე მეორად ბაზარზე სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობის უფლება მხოლოდ კომერციულ ბანკებს აქვთ. მეორად ბაზარზე ფასიანი ქაღალდების შესაძენად მსურველმა ასევე უნდა მიმართოს კომერციულ ბანკს, გადაუხადოს მას საკომისიო და გაანდოს მთელი ინსაიდერული ინფორმაცია. რადგანაც კომერციული ბანკები თვითონ არიან დაინტერესებულნი ფასიან ქაღალდებში საკუთარი სახსრების განთავსებით, ისინი წინასწარვე იღებენ კონკურენტულ უპირატესობას სხვა მონაწილეებთან შედარებით. მნიშვნელოვან პრობლემას ქმნის კანონმდებლობაში 2008 წელს შესული ცვლილება, რომლის თანახმადაც ფულადი ბაზრის ორივე სფეროს რეგულირების ფუნქცია დაეკისრა საქართველოს ეროვნულ ბანკს და ე.წ. „ლიბერალური საკანონმდებლო ცვლილების“ ლოზუნგით გაუქმდა საფონდო ბაზრის წინა მარეგულირებელი სტრუქტურა - ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისია. აღნიშნულიდან გამომდინარე, სრულიად ნათელია, თუ ვისი ინტერესების დამცველი იქნება ამჟამინდელი რეგულატორი და ამის არგუმენტად

ერთ ფაქტს მოვიყვანთ: სების გადაწყვეტილებით, 2015 წლიდან საბროკერო კომპანიას რეგისტრაციისთვის მოეთხოვება 500 000 ლარი და კაპიტალის შევსების ერთადერთ წყაროდ მითითებულია მხოლოდ ფულადი რესურსი. ცხადია, რომ ასეთ პირობებში საბროკერო კომპანიებს არ შესწევთ ძალა კონკურენცია გაუწიონ კომერციული ბანკების ფილიალებს, რის გამოც ხდება ამ კომპანიების ბაზრიდან განდევნა და საბანკო სესხის ალტერნატივის გაქრობა. ამრიგად, განვითარებული ქვეყნებისგან განსხვავებით, სადაც ფულადი კაპიტალის მოზიდვის ორ მექანიზმს საბანკო სესხსა და ფასიანი ქაღალდის ბაზარს (საფონდო ბირჟას) შორის განსხვავებული თანაფარდობის მიუხედავად, ადგილი აქვს მათ შორის ჯანსაღ კონკურენციას და ურთიერთსასარგებლო სინერგიას, საქართველოში საბანკო სისტემის მიერ მთლიანადაა მონოპოლიზებული ფულადი რესურსების მოზიდვის მექანიზმი და მცირე გასაქანიც კი არ ეძლევა ფასიანი ქაღალდების ბაზარს. აღნიშნულის გამო ამ უკანასკნელს დაკარგული აქვს ორი უმნიშვნელოვანესი ფუნქცია: წარმოადგენდეს ფულადი რესურსების მოზიდვის მექანიზმს და ფასიან ქაღალდებზე ფასწარმოქმნის ფუნდამენტს [1]. არსებობს სხვა მნიშვნელოვანი პრობლემებიც. კერძოდ:

qarTuli politika regionuli

politika

23

ekonomikuri politika კომერციული ბანკები საკუთარი მონოპოლური მდგომარეობის გამოყენებით შედარებით უსაფრთხო, თუმცა ნაკლებშემოსავლიანი სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობენ და ნაკლებ ყურადღებას აქცევენ ეკონომიკის რეალური სექტორის დაფინანსებას; კომერციული ბანკები აუქციონებზე, როგორც წესი, შეთანხმებული პოზიციით გამოდიან და საგრძნობლად წევენ ზევით სარგებლის განაკვეთს, რაც მათი პრივილეგირებული მდგომარეობის ასევე პირადპირი შედეგია; არსებობს საფუძვლიანი ეჭვი, რომ გარკვეულ შემთხვევაში კომერციული ბანკები სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოყენებით შეგნებულად „აფუჭებენ“ ლარის კურსს, რისგანაც დამატებით მოგებას იღებენ. ზემოაღნიშნული პრობ­ ლემების გადასაწყვეტად აუცილებელია: სამთავრობო ფასიანი ქაღალდების პირველად ბაზარზე შუამავლების წრის გაფართოება. კომერ­ ციული ბანკების გარდა, რომლებიც ამჟამად ფლობენ

24 qarTuli politika regionuli

politika

ექსკლუზიურ უფლებას, ვაჭრობაში საბროკერო კომპანიებისა და მათი მეშვეობით ნებისმიერი მსურველის დაშვება სათანადო მოთხოვნების დაცვით; ინვესტორთა მიერ სამთა­ვ­ რობო ფასიანი ქაღალდების შეძენის მსოფლიოში აპრო­ ბირებული ე.წ. „Treasury Direct” წესის დანერგვა; ინტერესთა კონფლიქტის აცილების მიზნით ეროვნული ბანკისთვის არატიპიური აუქციონის კომიტეტის ჩამოშორება; ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ინსტრუმენტების ლიკვიდურობის უზრუნველყოფა მათზე ვაჭრობის მაქსიმალურად კონცენტრაციის გზით; ფასიანი ქაღალდების მარე­ გულირებელი ეროვნული კომისიის აღდგენა; საბანკო სექტორსა და ფინანსური მომსახურების სხვა სექტორებს შორის საგადასახადო და სხვა ტიპის ასიმეტრიის აღმოფხვრა; მოსახლეობაში ფინანსური ცოდნის დონის ამაღლება და ამ მიზნით ბროშურების, ბუკლეტების გამოცემა,

რომლებშიც მოქალაქეებს განემარტებათ ფასიანი ქაღალდების არსი, ფუნ­ქ­ ციები და როლი თითოეული მათგანის კეთილდღეობის ამაღლების საქმეში. ვფიქრობთ, ზემოაღნიშნული რეკომენდაციების პრაქტიკული განხორციელება გააძლიერებს კონკურენციას ფინანსურ ბაზარზე, აამაღლებს მისი გამჭვირვალობის ხარისხს, გააფართოებს მის საზღვრებს პროცესში მცირე და საშუალო ინვესტორების ჩართვის გზით. საბოლოო ანგარიშით, გაუმჯობესდება ფინანსური მომსახურების დონე და ამაღლდება მისი ეფექტიანობა. გამოყენებული ლიტერატურა: 1. ასლანიშვილი დ. – „საქარ­ თ­ველოს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები“, თბ., 2015; 2. მენქიუ გრ. – „ეკონომიკის პრინციპები“, თბ., 2008; 3. პაპავა ვ. – „საქართველოს ეკონომიკა. რეფორმები და ფსევდორეფორმები“, თბ., 2015; 4. ჩხაიძე ი. – „საქართველოს კაპიტალიზაცია“, თბ., 2015.

5. ჯიბუტი მ. – „საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარი“, თბ., 2003.

ekonomikuri politika saqarTvelos ekonomikuri da socialuri ganviTarebis zogadi mimarTulebebi ramaz abesaZe ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxlmwifo universitetis paata guguSvilis saxelobis ekonomikis institutis direqtori, profesori ინსტიტუციური ცვლილებების მიმართულებით. თუმცა ეს ორი პროცესი, რასაკვირველია, ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია - რეფორმების სწორი გზით წარმართვას მოსდევს დადებითი ძვრები ეკონომიკაში და პირიქით. ორივე ნიშნის გათვალის­ წინებით საქართველოში შეიძლება გამოიყოს პოსტკომუნისტური ტრანსფორმაციის შემდეგი პერიოდები: საქართველოს ეკონომიკაში ჯერ კიდევ დამოუკიდებლობის აღდგენამდე შეიმჩნეოდა კრიზისული მოვლენები [1], დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ კი მდგომარეობა მკვეთრად გაუარესდა ძველი ეკონომიკური კავშირების მოშლის, მსოფლიო ბაზარზე ჩვენი ეკონომიკის არაკონკურენტუნარიანობის, ქვეყანაში პოლიტიკური დაძაბულობისა და ეკონომიკურპოლიტიკური სისტემის ძირეული გარდაქმნის (ტრანსფორმაციული პროცესების) გამო. ტრანსფორმაციული პროცესები შეიძლება, განვიხილოთ ორი მიმართულებით: პირველი - თვით ეკონომიკაში, მის დარგებში მიმდინარე ცვლილებებისა; და მეორე - რეფორმების გატარების შედეგად მომხდარი

ეკონომიკური დაცემა, რომელიც თავისთავად მოიცავს სამანეთო ზონაში ყოფნისა და კუპონის პერიოდს. იგი გრძელდებოდა რეფორმების დაწყებიდან 1995 წლამდე. პოსტკომუნისტური ტრანსფორმაცია უმეტეს ქვეყნებში ეკონომიკური დაქვეითებით დაიწყო. ამასთან, არა სტაგნაციის, არამედ სტაგფლაციის პირობებში, რომელიც გამოწვეული იყო ფასების სწრაფი ზრდით არა მხოლოდ ნედლეულზე, არამედ პროდუქციის ყველა სახეობაზე ერთდროულად წინა სისტემაში არსებული ფარული ინფლაციის გამო. მაშასადამე, საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის პირველ ეტაპზე ადგილი ჰქონდა აქამდე უცნობ ფენომენს _ ფარული ინფლაციით გამოწვეულ ტრანსფორმაციულ სტაგფლაციას, რასაც მოსდევს სოციალური პრობლემების უკიდურესი გამწვავება, რაც

საქართველოში ყველაზე აშკარად და მძაფრად გამოიხატა [2]. ეკონომიკური დაქვეითების მხრივ განსაკუთრებით მძიმეა 1991_1994 წლები, როდესაც ობიექტურად არსებულ ეკონომიკურ სირთულეებს შინაომები და შეიარაღებული კონფლიქტები აძლიერებდა. ზემოთ აღნიშნულ წლებში საქართველოში მკვეთრად შემცირდა მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) მოცულობა წინა წლების მიმართ: 1991 წელს _ 21,1; 1992 წელს _ 44,9; 1993 წელს _ 29,3; ხოლო 1994 წელს _ 10,4 პროცენტით. საერთოდ, მშპ-მ 1994 წელს 1990 წლის მაჩვენებლის მხოლოდ 27,5 პროცენტი შეადგინა. კიდევ უფრო მეტად შემცირდა სამრეწველო პროდუქციის მოცულობა: 1991 წელს _ 23; 1992 წელს _ 46; 1993 წელს _ 37; ხოლო 1994 წელს _ 39 პროცენტით.

1994 წელს სამრეწველო პროდუქციის მოცულობა 1990 წლის მაჩვენებლის მხოლოდ 16 პროცენტის ტოლი იყო. აღნიშნულ წლებში თითქმის განახევრდა სასოფლო-სამეურნეო წარმოების მოცულობა, კატასტროფულად შემცირდა მშენებლობის მასშტაბები. მკვეთრად დაეცა ქვეყნის ენერგოუზრუნველყოფის დონე. ისე, როგორც მთელ ეკონომიკაში, ენერგეტიკაშიც დაიწყო ნგრევითი პროცესები. 1994

qarTuli politika regionuli

politika

25

ekonomikuri politika წლისათვის ელექტროენერგიის გამომუშავება ორჯერ შემცირდა, თითქმის შეწყდა ქვანახშირის წარმოება, კრიტიკულ დონემდე დაეცა ნავთობის მოპოვების მოცულობა, სატყეო მეურნეობამ და მშენებლობამ პრაქტიკულად შეწყვიტა ფუნქციონირება, არაგადახდისუნარიანობის გამო ქვეყანას შეუწყდა ბუნებრივი აირის მოწოდება. საქართველო მწვავე ენერგეტიკულმა კრიზისმა მოიცვა. ყოველივე ზემოაღნიშნულის გამო კატასტროფულად გაუარესდა მოსახლეობის სოციალური პირობები. აღნიშნულ წლებში მკვეთრად გაიზარდა ფასები სამომხმარებლო საქონელზე (ინფლაციის ტემპებმა წელიწადში საშუალოდ 8500% შეადგინა): ცალკეულ წლებში კი ინფლაციის ტემპი გაიზარდა: 1992 წელს _ 25-ჯერ, 1993 წელს _ 92-ჯერ, ხოლო 1994 წელს _ 120-ჯერ. ამავე წელს მუშაკთა მინიმალურმა ხელფასმა 1989 წლის ანალოგიური მაჩვენებლის _ 1,65; საშუალო ხელფასმა _ 1,64; პენსიის სიდიდემ _ 1,64 პროცენტი შეადგინა, რაც აბსოლუტური სიდიდით, შესაბამისად 1,78; 5,02 და 1,78 დოლარით გამოისახებოდა. ეს ის პერიოდია, როდესაც საქართველოს წინაშე იდგა ორი დიდი ამოცანა: პირველი _ სახელმწიფოებრიობის აღდგენა, მეორე _ რეფორმების გატარება ახალ ეკონომიკურ წყობილებაზე გადასასვლელად. საკუთარი გამოცდილება, ბუნებრივია, ამ მიმართულებებით მას არ ჰქონდა, ამიტომ მოსალოდნელი

26 qarTuli politika regionuli

politika

იყო შეცდომების დაშვება. სამწუხაროდ, რეფორმების გზაზე არაერთი როგორც გაუაზრებელი, ისე გააზრებული შეცდომა იქნა დაშვებული, რამაც შეანელა საქართველოში რეფორმების განხორციელების ტემპი და, შესაბამისად, საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის პროცესი. შეცდომები განსაკუთრებით ტრანსფორმაციის სწორედ პირველ ეტაპზე იქნა დაშვებული. ეკონომიკურ გარდაქმნებზე ასევე ნეგატიური გავლენა იქონია შინაომებმა, პოლიტიკური და კრიმინოგენური დაძაბულობის არსებობამ (სხვადასხვა პოლიტიკურ და კლანურ დაჯგუფებათა ინტერესები, შინაომი და ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობისათვის წარმოებული ომი, ლტოლვილებისათვის სოციალური დახმარების გაწევა, ყაჩაღობა, რეკეტი, კორუფცია და მრავალი სხვა). ამ ეტაპზე სახელმწიფო ძირითადად მხოლოდ სხვა ქვეყნების დახმარების, სხვადასხვა სესხებისა და კრედიტების ხარჯზე ახერხებდა უკიდურესად გამწვავებული სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების ნაწილობრივ შემსუბუქებას. სახელმწიფოს არ გააჩნდა მეცნიერულად დასაბუთებული რეფორმების გატარების სტრატეგია. ეკონომიკური რეფორმების მოდელის შერჩე­ ვისათვის საქართველოში დიდი შრომა არ გაწეულა, რადგანაც რეფორმები დაიწყო პირდაპირ რუსული ვარიანტის მიხედვით.

ძირითადად აქცენტი აღებული იქნა მაკროეკონომიკურ და ფინანსურ სტაბილიზაციაზე, მაშინ, როდესაც ქვეყანას თავდაპირველ ეტაპზე არც მაკროეკონომიკა და არც ფინანსები გააჩნდა, რის გამოც რეალური გარდაქმნების გატა­ რება შეუძლებელი გახდა [3]. პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი შეცდომა იყო საქართველოს დარჩენა სამანეთო ზონაში, რაც, ბუნებრივია, საკუთარი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის გატარების საშუალებას არ იძლეოდა. არადა, საქართველომ საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის სწორედ საკუთარი ფულადსაკრედიტო სისტემის მქონე ქვეყნის გზა _ “შოკური თერაპიის” გზა აირჩია. “შოკური თერაპიის” მეთოდის რეალიზაცია სახელმწიფო ფულად-საკრედიტო და საბიუჯეტო ინსტიტუტების მიზანმიმართულ გამოყენებას მოითხოვს. ამგვარი ინსტიტუტების არარსებობის პირობებში “შოკური თერაპიის” მეთოდის სრულფასოვანი გამოყენება შეუძლებელია და ყოველგვარი მცდელობა წარუმატებლობისთვისაა განწირული [4; გვ. 334]. ამ შეცდომის გამოსწორება მოხერხდა მას შემდეგ, რაც რუსეთის მიერ ფულის ერთეულების მოწოდების შეწყვეტის გამო შემოღებული იქნა გარდამავალი ვალუტა _ კუპონი. მაგრამ არასწორი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის გატარების (ხორციელდებოდა სრულიად გაუმართლებელი ფულადი და საბიუჯეტო ემისია,

ekonomikuri politika საზღვარგარეთის კრედიტების არადანიშნულებისამებრ გამოყენება) შედეგად მოხდა კუპონის გაუფასურება, რასაც ჰიპერინფლაცია მოჰყვა. უნდა აღინიშნოს, რომ პირველ ეტაპზე გარდაქმნების განხორციელების პროცესში დაშვებული იქნა სტრატეგიული ხასიათის მეთოდოლოგიური შეცდომები. ეკონომიკური რეფორმები ერთმანეთისაგან იზოლირებულად განხო­რ­ ციელდა. მათ კომპლექსური, თანამიმდევრული ხასიათი და ერთიანი მეთოდოლოგია არ ჰქონდა [5]. მიუხედავად ამისა, ეკონომიკური განვითარების ახალ ეკონომიკურ წყობაზე გადასვლის თვალსაზრისით არაერთი ღონისძიება გატარდა: მოხდა ფასების ლიბერალიზაცია, შეიქმნა საკუთარი ფულად-საკრედიტო და საგადასახადო სისტემა, მოხდა სასოფლო-სამეურნეო მიწებისა და საბინაო სექტორის რეფორმა, განხორციელდა მცირე პრივატიზაციის პირველი ეტაპი და სხვ. სტაბილიზაცია და ეკონომიკური ზრდის დასაწყისი. ამ პერიოდს მიეკუთვნება 1994 წლის მეორე ნახევარი და 1995 წელი. ხანგრძლივი ეკონომიკური დაქვეითების შემდეგ, რასაც თან ახლდა ჰიპერინფლაცია, უმუშევრობის მაღალი დონე და უკიდურესად გამწვავებული პოლიტიკური, კრიმინოგენური და სოციალური პრობლემები, როგორც ქართველ ეკონომისტთა, ასევე საერთაშორისო

ორგანიზაციების (უპირველეს ყოვლისა, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის) მიერ შემუშავებული, თვისებრივად ახლებურად გააზრებული პროგრამის საფუძველზე იწყება ახალი პოლიტიკის გატარება რეფორმების განხორციელებაში. შედეგად, მოხერხდა კუპონის ინფლაციის მოთოკვა, რითაც მომზადდა პირობები ეროვნული ვალუტის _ ლარის შემოსაღებად. ლარის შემოღების შემდეგ კიდევ უფრო შემცირდა ინფლაცია და დამყარდა სტაბილური საცვლელი კურსი ეროვნულ ვალუტასა და აშშ დოლარს შორის. შედეგად, პირველად რეფორმების განმავლობაში, შეჩერდა ვარდნა და დაიწყო ეკონომიკური ზრდა _ 1995 წლის განმავლობაში მშპ 2,6%ით გაიზარდა. დაჩქარებული ეკონომიკური ზრდა. ეს პერიოდი მოიცავს 1996-1997 წლებს. საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის სწორი პოლიტიკის (არსებითად “შოკური” თერაპიის) გატარებას ეკონომიკური სტაბილიზაციის დამყარება, ეკონომიკური დაცემის შეჩერება, ზრდის ტენდენციის ჩამოყალიბება, ხოლო შემდეგ ეკონომიკის სწრაფი ზრდა მოჰყვა. 19961997 წლებში მთლიანი შიდა პროდუქტი საშუალოდ 11%-ით იზრდებოდა მყარი ეროვნული ვალუტისა და ინფლაციის დაბალი ტემპების პირობებში. განვითარების ამ ეტაპზე მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა და შეივსო საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის საკანონმდებლო ბაზა, ძირითადად დამთავრდა მცირე და საშუალო საწარმოთა

პრივატიზება, განხორციელდა მიწის საკუთრების ტრანსფორ­ მაცია, გაძლიერდა უცხოური ინვესტიციების მოზიდვა; გაუმჯობესდა ფულად-საკრე­ დიტო სისტემა, გათავისუფლდა ლარის საცვლელი კურსი და მისი რეგულირება მიენდო საბაზრო კანონებს, გაუმჯობესდა საინვესტიციო პირობები და სხვ. ეკონომიკური ზრდის ტემპების შენელება და სოციალური პირობების გაუარესება. საქართველოს მიერ სატრანზიტო ქვეყნის ფუნქციის შეძენა. იგი იწყება 1998 წლიდან და გრძელდება 2004 წლამდე. ამ პერიოდის განმავლობაში ეკონომიკური ზრდის ტემპები, 2003 წლის გამოკლებით, დაბალია (საშუალოდ 3-4%), ხოლო სოციალური პირობები გამწვავებული (საბიუჯეტო კრიზისის გამო არ გაიცემა ხელფასები და პრემიები, სახეზეა ენერგეტიკული კრიზისი), ეცემა ვალუტის კურსი, იზრდება ინფლაციის ტემპები. ამ ეტაპზე ნეგატიური პროცესების განვითარების ძირითადი მიზეზი მდგომარეობდა ეკონომიკური რეფორმების დამუხრუჭებაში, რაც თავისთავად სახელმწიფოს მარეგულირებელი ფუნქციების არაეფექტიანობით იყო განპირობებული. ეკონომიკასა და სოციალურ სფეროში არსებულ სიძნელეებს მოჰყვა პოლიტიკური სიტუა­ ციის დაძაბვა, შედეგად კი ვარდების რევოლუცია მოხდა. ამ პერიოდისათვის მეტად მნიშვნელოვანი მოვლენაა ის, რომ საქართველო გახდა

qarTuli politika regionuli

politika

27

ekonomikuri politika ნავთობის სატრანზიტო ქვეყანა.

1998 წლის 10 დეკემბერს ბაქოში სანგაჩალის ტერმინალიდან „დასავლეთის მიმართულების“ ნავთობსადენში ჩაიტვირთა პირველი ნავთობი და ამით აზერბაიჯანის ნავთობის საერთაშორისო კონსორციუმმა დაიწყო კასპიის ადრეული ნავთობის ტრანსპორტირება ბაქო-სუფსის მიმართულებით.

1999 წლის იანვრის პირველ კვირას ნავთობი საქართველოში შემოვიდა. სოციალური პირობების გაუმჯობესება და ეკონომიკური ზრდის ტემპების დაჩქარება. საქართველოს მიერ სატრანზიტო ქვეყნის ფუნქციის გაძლიერება. ეს ეტაპი იწყება ვარდების რევოლუციის შემდეგ და გრძელდება რუსეთ-საქართველოს ომამდე (2004 წლიდან 2008 წლის 8 აგვისტომდე). ამ პერიოდის განმავლობაში მთლიანი შიდა პროდუქტის საშუალო ზრდის წლიურმა ტემპებმა 9-10 პროცენტი შეადგინა. რეალური მშპ მთლიანად 42,6 პროცენტით გაიზარდა, აღმოიფხვრა საბიუჯეტო და საფინანსო კრიზისი (სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტი, გასტუმრებული იქნა საპენსიო და სახელფასო დავალიანებები და ა.შ.); დაძლეულ იქნა ენერგეტიკული კრიზისი (ქვეყნის მთელ მოსახლეობას და ეკონომიკას ელექტროენერგია და გაზი შეუფერხებლად მიეწოდებოდა); ეკონომიკაში საშუალო წლიური ხელფასი 3-ჯერ და მეტად გაიზარდა, გაუმჯობესდა ქვეყნის ინფრასტრუქტურა (შეკეთდა საქალაქო და საავტომობილო გზების უდიდესი ნაწილი, აშენდა ახალი გზები) და

28 qarTuli politika regionuli

politika

კიდევ უფრო სტაბილური გახდა მაკროეკონომიკური გარემო, გაუმჯობესდა ბიზნესის კეთების პირობები (მოხდა საგადასახადო კოდექსის გამარტივება და ლიბერალიზაცია, ლიცე­ ნზირებისა და ნებართვების გაცემის პროცე­დურების გამარტივება და სხვ.), გაღრმავდა პრივატიზების პროცესი, კიდევ უფრო გაძ­ლი­ ე­რდა საბანკო სექტორი და ა.შ. ამ პერიოდისათვის მნიშვნე­ ლოვანია ის, რომ კიდევ უფრო გაძლიერდა საქართველოს, როგორც სატრანზიტო ქვეყნის სტატუსი. 2005 წლის მაისში “თბილისი-ბაქო-ჯეიჰანის” ნავთობსადენის მეშვეობით დაიწყო აზერბაიჯანიდან “აზარი-ჩირაგი-გიუნეშლის” საბადოდან მოპოვებული ნავთობის ექსპორტირება. იგი კასპიისა და ხმელთაშუა ზღვებს შორის ნავთობის ტრანსპორტირების პირველი პირდაპირი მარშრუტია. მისი მშენებლობა 4 მლრდ აშშ დოლარი დაჯდა. იგი მსოფლიოში ყველაზე გრძელი ნავთობსადენია (სულ 1768 კმ, აქედან აზერბაიჯანზე _ 443, საქართველოზე _ 249, ხოლო თურქეთზე 1076 კმ მოდის). განსაკუთრებით აღსანიშნავია ის, რომ საქართველო გახდა არა მხოლოდ ნავთობის, არამედ ბუნებრივი გაზის სატრანზიტო ქვეყანა. შაჰდენიზის გაზსადენი (ანუ სამხრეთ კავკასიის, ან ბაქო-თბილისი-ერზერუმის გაზსადენი) გადის შაჰდენიზის გაზის ბაქნის აზერბაიჯანის სექტორიდან საქართველოს გავლით თურქეთში. შანგაჩალის ტერმინალიდან პირველი საცდელი ბუნებრივი

აირი გაზსადენში ჩაიტვირთა 2006 წლის 21 მაისს. გაზის პირველი გაშვება 2006 წლის 30 სექტემბრისთვის იყო დაგეგმილი, მაგრამ ტექნიკური მიზეზების გამო გაზსადენი ექსპლუატაციაში 2006 წლის 20 დეკემბერს შევიდა. გაზსადენი, ბუნებაზე უარყოფითი ზემოქმედების შემცირების მიზნით, იმავე კორიდორში აშენდა, სადაც რამდენიმე წლით ადრე “ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენი” გაიყვანეს. გაზსადენის სიგრძე 692 კმ-ია, ხოლო წლიური გამტარობა - 16 მილიარდი კუბური მეტრი. ამ პერიოდისათვის დამახა­ სიათებელია სერიოზული ნაკლოვანებაც: საკუთრების ხელშეუხებლობის პრინციპის ხელყოფა, ეკონომიკაში არაეკონომიკური ჩარევები, ანტიმონოპოლური კანონმდებლობის ფაქტობრივად გაუქმება, სხვაობის გაზრდა ექსპორტსა და იმპორტს შორის და სხვ. ეკონომიკური ზრდის ტემპების შენელება და ეკონომიკური ვარდნა. ეს პერიოდი ემთხვევა რუსეთ-საქართველოს ომს და მსოფლიო საფინანსო კრიზისის დაწყებას. ომმა 1 მილიარდი დოლარის ზარალი მიაყენა ქვეყანას. როგორც შიდა, ისე უცხოური ინვესტიციების შემცირების შედეგად ეკონომიკური ზრდის ტემპები 2008 წელს შემცირდა (შეადგინა მხოლოდ 1,9%), ხოლო 2009 წელს იგი უარყოფითი სიდიდე გახდა (3,9%). ამავე პერიოდში დაიწყო ლარის კურსის ვარდნა, საბანკო სექტორში წარმოშობილ შეფერხებებს მოჰყვა კრედიტებისა და, შესაბამისად, ინვესტიციების

ekonomikuri politika შეკვეცა, თითქმის გაკოტრების პირას მივიდა სამშენებლო ბიზნესი, გაუარესდა ქვეყნის ეკოლოგიური სიტუაცია, მნიშვნელოვანი ზარალი განიცადა საკურორტო მეურნეობამ და ა.შ. მიუხედავად ამისა, საქარ­ თველოს ეკონომიკამ ამ ორ დიდ ნეგატიურ ზემოქმედებას გაუძლო და უარყოფითი შედეგები ფართომასშტაბიან ეკონომიკურ კრიზისში არ გადაზრდილა, რაშიც დიდი როლი საერთაშორისო დახმარებამაც ითამაშა. ეკონომიკური დაქვეითების დაძლევა და ზრდის ტენდენციის აღდგენა. იგი იწყება 2010 წელს და გრძელდება დღესაც. მიუხედავად წინა პერიოდში არსებული სიძნელეებისა, 2010 წელს არა მხოლოდ დაქვეითება იქნა დაძლეული, არამედ ადგილი ჰქონდა ზრდასაც (6,4%). ზრდის ტემპების დაჩქარებაზე მეტყველებს ასევე 2011 წლის მაჩვენებლები. უკვე განვლილი კვარტლის განმავლობაში მთლიანი შიდა პროდუქტი 5,5%-ით გაიზარდა. მოსახლეობისადმი სოციალური დახმარებების მნიშვნელოვანი ზრდა, ზრდის ტემპების შემცირება, ლარის კურსის ვარდნა. იგი მოიცავს პერიოდს 2012 წლის ოქტომბრიდან დღემდე. ამ პერიოდისათვის დამახასიათებელია ეკონომიკის სოციალური ორიენტაციის მნიშვნელოვანი გაძლიერება, რაც მძიმე ტვირთად აწვება ეკონომიკას და იწვევს ზრდის ტემპების შემცირებას, მაგრამ, მიგვაჩნია, რომ იგი აუცილებელი ღონისძიება იყო. ზრდის ტემპების შენე­

ლება ასევე გამოიწვია პოლი­ ტიკური დაძაბულობის არსე­ ბობამ და ბიზნესში ახალი რეგ­ლამენტაციის მოლოდინმა. სავალუტო კურსის დაცემა განპირობებული იყო საშინაო და საგარეო ფაქტორთა ერ­ თო­ბლიობით, მათ შორის, უარ­ყოფითი სავაჭრო სალ­ დოს არსებობით, წმინდა ფაქტო­რული შემოსავლების შემცირებით, მსოფლიოში დო­ ლარის კურსის გამყარებით, არასწორი რეგულირებით და სხვ. როგორც ანალიზმა გვიჩვენა, რეფორმების გზაზე საქარ­ თ­ველოში ერთმანეთს ენაცვ­ ლებოდა წარმატებები და წარუმატებლობები. უნდა ითქვას, რომ, ობიექტურ ხელისშემშლელ პირობებთან ერთად შეცდომებიც ბევრი იქნა დაშვებული, რაც ძირითადად შემდეგში მდგომარეობს: საწყის ეტაპზე სახელმწიფოს მიერ გატარებული არასწორი საშინაო და საგარეო პოლიტიკა. შიგა არასწორი პოლიტიკის შედეგად საზოგადოება ორ ნაწილად გაიხლიჩა (რაც დღესაც კი გრძელდება). გარე არასწორი პოლიტიკის შედეგად ჩვენ დავუპირისპირდით მსოფლიოს დიდ სახელმწიფოს. ორივე ამ შეცდომამ ქვეყანა მიიყვანა სამოქალაქო დაპირისპირებამდე, ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევამდე და კრიმინოგენური სიტუაციის უკიდურესად დაძაბვამდე. ეკონომიკა ცალკეული კრიმინალური დაჯგუფებების ხელში აღმოჩნდა. დიდი ხნის განმავლობაში დამნაშავე ელემენტებთან ბრძოლის არაეფექტიანი ზომების გატარება, რის

გამოც მძიმე კრიმინოგენური სიტუაცია წლობით გაგრძელდა. ეკონომიკური რეფორმების არაკომპლექსურობა და არასისტემურობა. ლიბერალური პოლიტიკის არასწორი აღქმა და განხო­რციელება. მთელ პოსტკომუნისტურ პერიოდს წითელ ზოლად გასდევს ეკონომიკის სახელმწიფო რეგულირებაზე თითქმის ხელის აღება ლიბერალური პოლიტიკის განხორციელების საბაბით, თუმცა, ლიბერალური პოლიტიკა არ ხორციელდებოდა, ვინაიდან უკანასკნელ პერიოდამდე ბიზნესი განიცდიდა სახელმწიფოს მხრიდან უხეშ არაეკონომიკურ ჩარევებს. თავდაპირველად რეკეტი ვლინდებოდა მის ყველა საფეხურზე, ბოლოს კი _ უმეტესად, ფუნქციონირების დროს. მართლაც ლიბერალური პოლიტიკა რომ განხორციელებულიყო, მაინც საჭირო იყო გარკვეული დოზით პროტექციონისტური პოლიტიკის (რასაც მსოფლიოს ყველა სახელმწიფო მიმართავდა და მიმართავს საჭიროების შემთხვევაში) გატარება, რათა არ მომხდარიყო საკუთარი ეროვნული წარმოების განადგურება, რა­მაც ეკონომიკის ცალკე­­ ული სფეროების განუვი­ თარებლობამდე და არასრუ­ლ­ ყოფილი საბაზრო ეკონო­მიკის ჩამოყალიბებამდე მიგვიყვანა. რეფორმების განხორციელების არასწორი გზის არჩევა. ტრანსფორმაციული პროცესები საქართველოში იმდენად მძიმედ დაიწყო, რომ აუცილებელი იყო შოკური

qarTuli politika regionuli

politika

29

ekonomikuri politika თერაპიის განხორციელება, მაგრამ ამისათვის საჭირო იყო წინასწარი მომზადება. ამ მხრივ პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი შეცდომა იყო საქართველოს დარჩენა სამანეთო ზონაში, რაც, ბუნებრივია, საკუთარი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის გატარების საშუალებას არ იძლეოდა. არადა, საქართველომ საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის სწორედ საკუთარი ფულადსაკრედიტო სისტემის მქონე ქვეყნის გზა _ “შოკური თერაპიის” გზა აირჩია. “შოკური თერაპიის” მეთოდის რეალიზაცია სახელმწიფო ფულად-საკრედიტო და საბიუჯეტო ინსტიტუტების მიზანმიმართულ გამოყენებას მოითხოვს. ამგვარი ინსტიტუტების არარსებობის პირობებში “შოკური თერაპიის” მეთოდის სრულფასოვანი გამოყენება შეუძლებელია და ყოველგვარი მცდელობა წარუმატებლობისთვისაა განწირული. ასეც მოხდა, შოკურმა თერაპიამ ჩვენთან კრახი განიცადა. “შოკური თერაპიის” 13 მოთხოვნიდან მხოლოდ 2 შესრულდა [4]. გარდამავალი ვალუტის _ კუპონის შემოღების შემდეგ არასწორი ფულად-საკრედიტო (ხორციელდებოდა სრულიად გაუმართლებელი ფულადი და საბიუჯეტო ემისია, საზღვარგარეთის კრედიტების არადანიშნულებისამებრ გამოყენება) პოლიტიკის გატარება, რის შედეგადაც მოხდა კუპონის ძლიერი გაუფასურება - ჰიპერინფლაცია. საქართველოს ეკონომიკაში 1995-1997 წლებში ეკონომიკური

30 qarTuli politika regionuli

politika

რეფორმების წარმატებით განხორციელების შემდეგ რეფორმების კვლავ არასწორი წარმართვა, სახელმწიფოს მარეგულირებელი ფუნქციების არაეფექტიანობა. შედეგად გაიზარდა კორუფციის დონე, გაძლიერდა ბიზნესის რეკეტი, წარმოიშვა საფინანსო, საბიუჯეტო და ენერგეტიკული კრიზისი, გამწვავდა კრიმი­ ნოგენური სიტუაცია და ა.შ. მნიშვნელოვანი საერთაშორისო დახმარებების არაეფექტიანად გამოყენება, რაც ასევე წითელ ზოლად გასდევს მთელ ტრანსფორმაციულ პერიოდს. ეკონომიკის რეგულირების ფორმებისა და მეთოდების არასრულყოფილი შესაბამისობა საბაზრო მოთხოვნებისადმი. მცირე ბიზნესის განვითა­ რებისადმი უყურადღებობა. დღეისათვის საქართველოში არ არსებობს მცირე ბიზნესის მხარდამჭერი ინფრასტრუქტურა, რაც ხელს უშლის ძლიერი საშუალო ფენის ჩამოყალიბებას. წლების განმავლობაში სოფლის პრობლემების უგულებელყოფა, რის გამოც სოფლის ეკონომიკა, ფაქტობრივად, განადგურების პირას მივიდა. ომი რუსეთთან. ვერ შევძელით რუსეთთან ომის თავიდან აცილება, რომელმაც საქართველოს ეკონომიკას დიდი ზიანი მიაყენა. გარდა ტერიტორიების დაკარგვისა, მას მოჰყვა ეკონომიკური განვითარების შეფერხება, ინვესტიციების შემცირება, წმინდა ეკონომიკური ზარალი. პრივატიზაციის დროს დაშვებული შეცდომები.

საჯარო სამსახურებში მომუშავეთათვის არაოფი­ ციალურად ასაკობრივი შეზღუდვის დაწესება. არასაპენსიო ასაკის მქონე პირთა სამსახურიდან გათა­ ვისუფლებას მოჰყვა ქვეყანაში უმუშევართა რაოდენობის ხელოვნური ზრდა. კერძო საკუთრების (რომელიც საბაზრო ეკონომიკის ქვა­ კუთხედს წარმოადგენს) ხელშე­უხებლობის პრინციპის ხელყოფა. ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის ფაქტო­ბ­ რივად გაუქმება. შედეგად შემცირდა კონკურენციის დონე, რაც საგანგაშოა საბაზრო ეკონომიკის შემდგომი განვითარებისათვის. საზოგადოებაში სოციალური დაძაბულობის ზრდა როგორც საზოგადოების ცალკეულ ფენებს, ასევე საზოგადოების დიდ ნაწილსა და მთავრობას შორის. შემოსავლების უთანაბრობის ზრდა, რაც ასევე ზრდის სოციალურ დაძაბულობას. ყოველივე ამის გამო რეფორმების დაწყებიდან 20 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში სრულყოფილ საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლა ვერ მოხერხდა. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ის, რომ დღეისათვის განუვითარებელია საბაზრო ინფრასტრუქტურა (სასაქონლო, საფონდო და შრომის ბირჟები, სადაზღვევო სერვისი, საინვესტიციო ინსტიტუტები, მარკეტინგული, ინჟირინგული, კოლსანტინგური და საინ­ ფო­რმ­ აციო სამსახურები და სხვ.), არაპროგრესულია

ekonomikuri politika როგორც ეკონომიკური (განუვითარებელია სამრეწველო და სასოფლოსამეურნეო წარმოება, დაბალია მცირე ბიზნესის განვითარების დონე, ექპორტს რამდენეჯერმე აღემატება იმპორტი და ა.შ.), ისე სოციალური სტრუქტურა (ჯერ კიდევ ვერ ჩამოყალიბდა ძლიერი საშუალო ფენა, საკმაოდ დიდია უმუშევრობისა და სიღარიბის დონე და ა.შ.). მომავალში საქართველოს ეკონომიკაში არსებული ნაკლოვანებების აღმოფხვრა და სწორ გზაზე გასვლა ვერ მოხერხდება უბრალოდ ინერციით სვლის შედეგად. მთავარი ყურადღება ეკონომიკურ განვითარებაზე ანუ ეკონომიკის თვისებრივ სრულყოფაზე უნდა იქნას გადატანილი, რათა აღმოიფხვრას ეკონომიკის დეფორმირებულობა. ეს კი განხორციელდება ქვეყანაში ახალი ანუ ინოვაციური ეკო­ ნომიკის მშენებლობის მეშვე­ ობით. მაგრამ დღეისათვის ამ მიმართებითაც მდგომარეობა მეტად არასახარბიელოა. კერძოდ: სავალალო მდგომარეობაშია ქვეყნის სამეცნიერო პოტენციალი: მიუხედავად გარკვეული ზრდისა, მცირეა მეცნიერთა ხელფასი, საგანგაშოდ კლებულობს მათი რაოდენობა, მოშლილია მეცნიერების მატერიალურტექნიკური ბაზა, მსოფლიოში თითქმის ყველაზე დაბალია სახელმწიფო ბიუჯეტიდან მეცნიერების დაფინანსების ხვედრითი წილი მთლიან შიგა პროდუქტში და ა.შ. სერიოზულ გარდაქმნას მოითხოვს უმაღლესი,

პროფესიული მომზადებისა და უწყვეტი განთლების სისტემა. იგი ჯერ კიდევ სრულად არ არის ორიენტირებული ცოდნასა და ეკონომიკის მოთხოვნაზე. განათლების მიღება ვერ გახდა მომავალში შემოსავლის ზრდის გარანტირებული საშუალება. განუვითარებელი და არაეფექტურია კადრების გადამზადების სისტემა და სხვ. დაბალგანვითარებულია სამეცნიერო კვლევების მომსახურების სისტემა (სოფლად ჯიშთა გამოცდისა და საკონსულტაციო სადგურები, საკონსულტაციო ცენტრები, ჰიდრომეტეოროლოგიური, გეოლოგიური, გეოდეზიური, მეტროლოგიური, სეისმოლოგიური, სამოდე­ ლო, ხარისხის მართვის, ინტელექტუალური საკუთ­ რების დაცვის, სამეცნიეროტექნიკური ინფორმაციის, სტანდარტიზაციისა და სხვა სამსახურები). თითქმის არ არსებობს კვლევის შედეგების წარმოებაში გადაცემის სისტემა (ბიზნესინკუბატორები, ტექნოპარკები, საკონსულტაციო და ტექნოლოგიის გადაცემის ცენტრები და სხვ.). არ არსებობს ტექნოლოგიების დიფუზიის ხელშემწყობი მექანიზმები - მაღალტე­ქ­ ნოლოგიური ეკონომიკური ზონები და სხვ. დაბალია მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარების დონე. არ არსებობს მცირე საწარმოთა მხარდაჭერის ინფრასტრუქტურა და ინოვაციური მცირე საწარმოები. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო

აღიარებს ინოვაციური ეკონომიკის მშენებლობის აუცილებლობას, არ არსებობს მკვეთრად გამოკვეთილი საინოვაციო პოლიტიკა შესაბამისი სტრატეგია და სახელმწიფო რეგულირების მექანიზმი; არ არსებობს შესაბამისი სრულყოფილი საკანონმდებლო ბაზა და ინოვაციების განვითარების მასტიმულირებელი სისტემა, წამახალისებელი საფინანსო, საგადასახადო და სხვა მექანიზმები. განსაკუთრებით უგულებელყოფილია რეგიონული საინოვაციო საქმიანობა. არ ხდება დონორების მიერ პროექტების განხორციელების შემდგომი მხარდაჭერა, რასაც ნულამდე დაყავს დონორთა საქმიანობა. განუვითარებელია საგრანტო სისტემა და დაბალია მისი მენეჯმენტი. თითქმის არ არსებობს კავშირი მეცნიერებას, ბიზნესსა და სახელმწიფოს შორის. თითქმის არ არსებობს სახელმწიფოს მხრიდან შეკვეთები სამეცნიერო კვლევებზე. თითქმის არ ხორციელდება საკუთარ კვლევებზე დაფუძნებული ინოვაციები. ინოვაციების იმპორტი შედარებით ხორციელდება მხოლოდ კავშირგაბმულობისა და ინფორმაციული ტექნოლოგიების სფეროში, რასაც განაპირობებს ის, რომ არსებობს ახალი ტექნოლოგიების შემოტანის დამამუხრუჭებელი მრავალი ფაქტორი - ცოდნის უქონლობა,

qarTuli politika regionuli

politika

31

ekonomikuri politika პოლიტიკური ნებისა და ინსტიტუციური მხარდაჭერის არარსებობა, ფინანსური რესურსების სიმწირე, პოლიტიკური და სოციალური დაძაბულობა და სხვ. იმისათვის, რომ მოხდეს ინოვაციური ეკონომიკის ფორმირება, უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელია საბაზრო პრინციპების განუხრელი დაცვა: ბიზნესში სახელმწიფოს არაეკონომიკური ჩარევების გამორიცხვა. ბიზნესის გადაქცევა საშიში სფეროდან შემოქმედებით, საზოგადოებრივ კიბეზე სულ უფრო სწრაფი წინსვლის სფეროდ. სიმდიდრის ფენომენის ტრანსფორმაცია, კანონიერი სიმდიდრის მოპოვებისა და ინვესტიციების გაწევის ყოველმხრივი წახალისება. საბაზრო კონკურენციის გაძლიერება, ანტიმონოპოლური კანონმდებლობის ცხოვრებაში განუხრელი გატარება. კერძო საკუთრების ხელშეუხებლობის პრინციპის დაცვა საკუთრების ფორმათა სრული პლურალიზაციის პირობებში. სახელმწიფოს მარეგუ­ ლირებელი ფუნქციების გაძლიერება. მან უნდა უზრუნველყოს საბაზრო პრინციპების მაქსიმალური დაცვა, ჯანსაღი ფინანსური ურთიერთობების ჩამოყალიბება, ოპტიმალური გადასახადები და სოციალური დახმარებები; მაქსიმალური ძალისხმევა გამოავლინოს მეცნიერების გასავითარებლად

32 qarTuli politika regionuli

politika

და მისი შედეგების წარმოებაში დასანერგად ინოვაციების განხორციელების გზით და ა.შ. სახელმწიფოს სწორმა პოლიტიკამ უნდა უზრუნველყოს პატერნალიზმის, ეტატიზმის, ნეპოტიზმის, კორუფციისა და ნებისმიერი სხვა უარყოფითი გამოვლინების აღმოფხვრა. სწორედ მან უნდა განახორციელოს ეროვნული წარმოების ხელშემწყობი პოლიტიკა, რის შედეგადაც სამამულო პროდუქცია კონკურენტუნარიანი გახდება იაფ, მაგრამ დაბალხარისხოვან იმპორტულ საქონელთან შედარებით. ამასთან, ამ პოლიტიკის მიზანი უნდა იყოს ეკონომიკის განვითარებისათვის გრძელვადიანი პერსპექტივების შექმნა და არა პროდუქციის ყველა სახეობის მიხედვით თვითუზრუნველყოფის მიღწევა. დღეისათვის საქართველოს ეკონომიკაში, გარდა ზემომოყვანილი გენერალური ხაზისა, აუცილებელია, გათვალისწინებულ იქნას შემდეგი: უმუშევრობის დონის შემცირებისათვის შრომის ბაზრის ინსტიტუციური მოწყობა. დღეისათვის შრომის ბაზარი საქართველოში უკიდურესად სტიქიურია: არ არსებობს მოქმედი დასაქმების სახელმწიფო სამსახური და მთელი ინფრასტრუქტურა, რომელიც მის ფუნქციონირებასთანაა დაკავშირებული. ასეთ პირობებში, რა თქმა უნდა, შეუძლებელია, არათუ რეგულირების განხორციელება,

არამედ უბრალოდ უმუშევრობის რეალური სურათის დახატვაც კი. უპირატესობა უნდა მიენიჭოს ეკონომიკურ პოლიტიკას, რომელიც ეკონომიკას გადააადგილებს არა ფილიპსის მრუდზე, არამედ გამოიწვევს თვით ფილიპსის მრუდის გადაადგილებებს ისეთ წერტილებში, სადაც უმუშევრობის დონე კლებულობს, ხოლო ფასების საერთო დონე უცვლელია ან უმნიშვნელოდ მატულობს. ესEმიიღწევა ისეთი ინოვაციური პროგრამების სტიმულირებით (უმუშევრობის შემცირებისაკენ მიმართული ინოვაციური პოლიტიკა), რომელიც უზრუნველყოფს ერთობლივი მოთხოვნისა და ერთობლივი მიწოდების დაახლოებით ერთნაირი ტემპებით ზრდას. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, პროდუქციის მოცულობის ზრდის ტემპები წინ უნდა უსწრებდეს, ხოლო ხელფასების ზრდის ტემპები ჩამორჩებოდეს შრომის მწარმოებლურობის ზრდის ტემპებს, სანამ უმუშევრობის რეალური დონე არ გაუტოლდება მის ბუნებრივ დონეს. ეს მიიღწევა მატერიალური წარმოებისა და მომსახურების არსებული დარგების გაფართოებით და მათი ახალი სფეროების ათვისებით. ვინაიდან საქართველოში ადგილი აქვს უმუშევრობის მაღალ დონეს და მოსალოდნელია შრომითი ემიგრანტების უკან დაბრუნება, ინოვაციების განხორციელების პირობებში აუცილებელია, ეკონომიკური ზრდის

ekonomikuri politika ტემპები წინ უსწრებდეს შრომის მწარმოებლურობის ზრდის ტემპებს. მაშასადამე, აუცილებელია ეკონომიკის თვისობრივ სრულყოფასთან ერთად ეკონომიკის მასშტაბების მნიშვნელოვანი ზრდა, რისთვისაც საჭიროა ახალი დიდი მოცულობის დაბანდებების განხორციელება. უცხოური კრედიტებისა და დახმარებების გამოყენებაზე უნდა დაწესდეს მკაცრი კონტროლი და ის მიმართული უნდა იქნას ეკონომიკური ზრდის დაჩქარებისაკენ. დღეისათვის ქვეყანაში საპროცენტო განაკვეთი მაღალია და საბანკო კრედიტები ძირითადად იპოთეკური და სამომხმარებლო ხასიათისაა. ამიტომ საჭიროა, სახელმწიფომ ბანკებთან ერთად განახორციელოს მსხვილი პროექტები მატერიალური წარმოების სფეროში, რის შედეგადაც, ბანკებისათვის რისკების შემცირების პირობებში, კრედიტები მოხმარდება ახალი სამუშაო ადგილების შექმნას, ეკონომიკის ზრდას, უმუშევრობისა და სიღარიბის დონის შემცირებას; დიდი ყურადღება უნდა მიექცეს მცირე ბიზნესის განვითარებას, რაც უდიდესი რეზერვია სიღარიბისა და უმუშევრობის დონის შემცირების, საშუალო ფენის გაძლიერებისა და, საერთოდ, მაკროეკონომიკური სტაბილიზაციისათვის. მცირე ბიზნესის განვითარებისათვის აუცილებელია, შეიქმნას მისი სახელმწიფო მხარდაჭერის ინფრასტრუქტურა.

გაწონასწორებული სავაჭრო ბალანსის დასამყარებლად საჭიროა საკუთარი სამეცნიეროტექნიკური პოტენციალის გამოყენება და გაძლიერება. რეფორმები მეცნიერებისა და განათლების სფეროში უნდა დაიწყოს დღეისათვის არსებული მდგომარეობის გათვალისწინებით და თანდათან დავძლიოთ ნაკლოვანებები და ისე მივაღწიოთ მსოფლიო დონეს. ამ სფეროში აუცილებელია ქვეყნის ისტორიული, კულტურული და სხვა ეროვნული თავისებურებების გათვალისწინება. უპირველეს ყოვლისა, უნდა გადავარჩინოთ ის სამეცნიერო პოტენციალი, რომელიც ჯერ კიდევ არსებობს ქვეყანაში.

და გადამზადების სისტემა; დაინერგება ინოვაციური (ცვალებადი ეკონომიკისადმი შესაბამისი) სასწავლო ტექნოლოგიები; სულ უფრო და უფრო დაუახლოვდება სასწავლებლებში მიღებული ცოდნა ეკონომიკის გაზრდილ ტექნიკურ-ორგანიზაციულ მოთხოვნებს; ამაღლდება ქვეყნის განათლების სისტემის ინტეგრაცია მსოფლიო განათლების სისტემასთან (საერთაშორისო და ეროვნული სტანდარტების ჰარმონიზაცია) ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნებით; დაინერგება სწავლების თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიები (ელექტრონული სწავლება), რაც სრულიად ახალ დონეზე აიყვანს განათლების სისტემას.

საბაზრო ეკონომიკის შემდგომი სრულყოფა და ეკონომიკური ზრდა, სახელმწიფო რეგულირების გაუმჯობესება დადებით გავლენას მოახდენს განათლებაზე როგორც რაოდენობრივი, ისე თვისობრივი თვალსაზრისით და თანდათან ის ნაკლოვანებები, რომელიც დღეისათვის გააჩნია განათლების სისტემას აღმოიფხვრება, ანუ გაიზრდება მოთხოვნა მაღალი კვალიფიკაციის მუშაკებზე; შრომის ანაზღაურება მოხდება მათი კვალიფიკაციის დონის შესაბამისად; განათლება გახდება საბაზრო სისტემის შემადგენელი ნაწილი; ამასთანავე, ამაღლდება მისი სახელმწიფო რეგულირების ეფექტიანობა, გაიზრდება მეცნიერებისა და განათლების სისტემის დაფინანსების მოცულობა; გაუმჯობესდება მასწავლებელთა მომზადებისა

უნდა ჩამოყალიბდეს ქვეყნის საინოვაციო პოლიტიკა. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს უმთავრესად საკუთარ კვლევებზე დაფუძნებული ინოვაციური სისტემის ფორმირებასა და მაღალი ტექნოლოგიების (HI-TECH) გამოყენებას, რაც კარდინალურ ცვლილებებს იწვევს ეკონომიკაში, ცვლის რა მისი განვითარების ტენდენციებს როგორც ლოკალური, ისე გლობალური მასშტაბით. დღეისათვის საქართველოში არის ნახევრად ნატურალური (საქართველოში ფერმათა 90% ნატურალურია), დაბალმექანიზებული (ძირითადი იარაღი კვლავ თოხი, ბარი, ნაჯახი და ცელია) და ამიტომ დაბალმწარმოებლური, განუვითარებელი ინფრასტრუქტურის მქონე

qarTuli politika regionuli

politika

33

ekonomikuri politika სოფელი. უაღრესად მძიმე პირობების გამო, სოფლად მცხოვრებს არ შეუძლია ყველა სიძნელის გადალახვა და განვითარებული სასოფლო წარმოების ჩამოყალიბება. ამდენად, სახელმწიფოს მხრიდან სოფლისადმი ქმედითი დახმარება აუცილებელია. მაგრამ, ეს არათუ უნდა ასუსტებდეს ფერმერის სტიმულებს, არამედ უნდა აძლიერებდეს მას. ბუნებრივია, მთავარი აქცენტი გადატანილი უნდა იყოს იმაზე, რომ ფერმერი ზრდიდეს წარმოებას, ნერგავდეს ახალ ტექნოლოგიებს, რათა რაც შეიძლება მალე გარდაიქმნას თანამედროვე სასაქონლო ფერმად. რასაკვირველია, საზღვარგარეთ ასეთი მდგომარეობის მიღწევას ათწლეულები დაჭირდა, მაგრამ ჩვენ გვაქვს უპირატესობა, რომ პირდაპირ, მზამზარეულად გამოვიყენოთ ის მიღწევები, რაც უკვე არსებობს განვითარებულ ქვეყნებში. საქართველოსათვის ეს კიდევ უფრო იოლია, ვინაიდან ის პატარა ქვეყანაა და დასავლეთი მას დიდ დახმარებებს უწევს. საჭიროა აგრეთვე ადგილობრივი ბიზნესის დაინტერესება. ეროვნულ კომპანიებს შეუძლიათ შეიძინონ ფერმები და დააბანდონ ინვესტიციები.

Gგასათვალისწინებელია ისიც, რომ ხშირად სოფლის პრობლემები გაიგივებულია მხოლოდ სოფლის მეურნეობასთან და ასევე ხშირად სოფლის განვითარებაზე საუბრობენ ისე, რომ მხედველობაში არ იღებენ მთელი ეკონომიკის, განსაკუთრებით, მრეწველობის განვითარების დონეს.

34 qarTuli politika regionuli

politika

ენერგეტიკის სფეროში, უპირველეს ყოვლისა, მთავარი ყურადღება უნდა გამახვილდეს ქვეყნის მდიდარი ჰიდრო და არატრადიციული ენერგორესურსების ათვისებაზე. არავითარ შემთხვევაში ხელაღებით არ უნდა ვთქვათ უარი მსხვილი ელექტროსადგურების აშენებაზე, რასაკვირველია, შესაბამისი ეკოლოგიური დასაბუთების საფუძველზე. ამ საკითხების გადაჭრის დროს უნდა გვახსოვდეს, რომ გარკვეულ ეკოლოგიურ დათმობაზე წასვლა აუცილებლად მოგვიწევს, რომ გათვლები უნდა ვაწარმოოთ არა მოკლე და გრძელვადიანი პერიოდის, არამედ შორეული პერსპექტივის გათვალისწინებით, ვინაიდან ეკონომიკა სწრაფად ვითარდება და სათბობი ენერგიის მარაგები კი მსოფლიოში თანდათან იწურება. ელექტროენერგიის დეფიციტი უფრო მეტ ეკოლოგიურ (რომ არაფერი ვთქვათ ეკონომიკურ პრობლემებზე) პრობლემებს (ტყის გაჩეხვა, ანტისანიტარიის ზრდა და სხვა) წარმოშობს, ვიდრე გარკვეული ეკოლოგიური დათმობები, გამოწვეული მსხვილი ჰიდროელექტროსადგურების მშენებლობით. რასაკვირველია, ასევე გასათვალისწინებელია ეროვნულ ფასეულობათა შენარჩუნების მტკივნეული მოთხოვნები. მრეწველობის განვითარება ყველა სხვა დარგის განვითარების საფუძველია. პერსპექტივაში ორიენტაცია აღებული უნდა იქნას მრეწველობის უპირატესად მეცნიერებატევადი დარგების,

ასევე სოფლის ეკონომიკის უზრუნველმყოფი და ისეთი ტრადიციული დარგების განვითარებაზე, როგორიცაა კვების მრეწველობა და ჰიდროენერგეტიკა. მართალია, გლობალიზაციის პირობებში სახელმწიფოს ზოგიერთი ფუნქცია იზღუდება, მაგრამ იგი იძენს უფრო დიდ, საერთაშორისო ფუნქციას, რომელიც მიმართული უნდა იყოს გლობალიზაციის ნეგატიური ზემოქმედების განეიტრალების, დახმარებების ეფექტიანი გამოყენების, კონკურენტუნარიანობის ამაღლების, საუკეთესო ეროვნული ტრადიციების შენარჩუნებისა და მისი შემდგომი სრულყოფისაკენ. გამოყენებული ლიტერატურა აბესაძე რ., არევაძე ნ. – „საქართველოს ეკონომიკა XX საუკუნის 90-იანი წლების მიჯნაზე“, პაატა გუგუშვილის ეკონომიკის ინსტიტუტის სამეცნიერო შრომების კრებული. 2011, ტ. 4. აბესაძე რ. – „საქართველოს ეკო­ნომიკა XX_XXI საუკუნეების მიჯნაზე“, ჟ.: “ეკონომისტი”, №1, 2009. მესხია ი., მურჯიკნელი მ.

– „ეკონომიკური რეფორმა საქართველოში“, თბილისი, “თსუ გამომცემლობა,” 1996. პაპავა ვ. – „პოსტკომუნისტური კაპიტალიზმის პოლიტიკური ეკონომია და საქართველოს ეკონომიკა“, თბილისი, “პდპ”, 2002. ჭითანავა ნ. – „გარდამავალი პერიოდის სოციალურეკონომიკური პრობლემები“, თბილისი, 1997.

ekonomikuri politika laris gaufasurebis mizezebis Sesaxeb malxaz Ciqobava ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis makroekonomikis kaTedris asocirebuli profesori დამოუკიდებლობის არსებობის მანძილზე უარყოფითსალდოიანია, ხოლო ადგილობრივი ბაზრის იმპორტით გაჯერების მაჩვენებელი ძალიან მაღალი, რაც განაპირობებს ჩვენი მხრივ უცხოურ ვალუტაზე მაღალ მოთხოვნას, თუმცა მას საგადასახდელო ბალანსის სხვა მუხლები, კერძოდ, კაპიტალისა და ფინანსური ანგარიშის დადებითი სალდო აწონასწორებს. ყოველივე ეს ნათლად ჩანს დიაგრამა 1-სა და 2-ზე. დიაგრამა 1. საქართველოს ექსპორტის, იმპორტისა და სავაჭრო ბალანსის დინამიკა 1995-2015 წლებში (მლნ აშშ დოლარი)

როგორც ცნობილია, ნებისმიერი ქვეყნის ვალუტის გაცვლითი კურსის სტაბილურობა ამ ქვეყნის საგადასახდელო ბალანსის მდგომარეობითა და დინამიკითაა განსაზღვრული. ეს უკანასკნელი გვიჩვენებს, თუ რა ადგილი უჭირავს ქვეყანას მსოფლიო ეკონომიკაში, კერძოდ, რამდენადაა დაინტერესებული სხვა ქვეყნები მოცემული ქვეყნის მიერ წარმოებული საქონლითა და მომსახურებით და რამდენადაა მოცემული ქვეყანა ანალოგიურად დამოკიდებული გარე სამყაროზე. ერთი სიტყვით, ქვეყანა გარკვეული ოპერაციებით - საქონლისა და მომსახურების ექსპორტით, ინვესტიციებზე წმინდა შემოსავლებით, წმინდა ფულადი ტრანსფერებით, ქვეყანაში არსებული უცხოური პირდაპირი და პორტფელური ინვესტიციების წყალობით უზრუნველყოფს საერთაშორისო სარეზერვო ვალუტის, ამ შემთხვევაში აშშ დოლარის მოპოვებას. ანალოგიურად, ქვეყანა როდესაც ახორციელებს იმპორტულ შესყიდვებს, იძულებულია, დახარჯოს სარეზერვო ვალუტა. სწორედ საერთაშორისო სარეზერვო ვალუტის მოთხოვნამიწოდება განსაზღვრავს ქვეყნის ვალუტის გაცვლით კურსს. ცხადია, თუ ის იძულებულია დახარჯოს მეტი სარეზერვო ვალუტა, ვიდრე თავად შეუძლია მოიპოვოს, მისი ვალუტა უფასურდება. სამწუხაროდ, საქართველოს სავაჭრო ბალანსი, მიმდინარე ოპერაციათა ანგარიში

წყარო: www.nbg.gov.ge დიაგრამა 2. მიმდინარე ოპერაციათა ანგარიშის, კაპიტალისა და ფინანსური ანგარიშის დინამიკა საქართველოში 2000-2015 წლებში (მლნ აშშ დოლარი)

წყარო: www.nbg.gov.ge ცხადია, ისმის კითხვა: თუ მიმდინარე ოპერაციათა ანგარიში დეფიციტური იყო მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში და კაპიტალისა და

qarTuli politika regionuli

politika

35

ekonomikuri politika ფინანსური ანგარიში მხოლოდ და მხოლოდ ფარავდა ამ უარყოფით სალდოს, მაშინ რა განაპირობებდა ლარის გაცვლითი კურსის სტაბი­ ლურობას 2013 წლამდე? ლარის გაცვლითი კურ­ სის დინამიკა წარმოდგენილია დიაგრამა 3-ზე. დიაგრამა 3. ლარის საშუალოთვიური გაცვლითი კურსის დინამიკა აშშ დოლართან მიმართებაში 2000-2015 წლებში

ხოლო 2014 წლის დასაწყისში ეროვნულმა ბანკმა ვადაზე ადრე გადაიხადა დაახლოებით 300 მლნ აშშ დოლარი, უარი განაცხადა ინტერვენციებზე და მიზნად მხოლოდ წლიური ინფლაციის თარგეთირება დაისახა, რომლის შესანარჩუნებლად რეფინანსირების განაკვეთი ბოლო ორ წელიწადში 3,75%-დან 7,5%-მდე გაზარდა (იხ. დიაგრამა 5). უნდა აღვნიშნოთ, რომ ეროვნული ბანკის ეს პოლიტიკა მხოლოდ მოკლევადიან პერიოდში უზრუნველყოფს ინფლაციის მოთოკვას, საშუალოვადიანში კი საკრედიტო რესურსების გაძვირების შედეგად თავად ახდენს დანახარჯების ზრდით გამოწვეული ინფლაციის პროვოცირებას. დიაგრამა 5. მონეტარული პოლიტიკის საპროცენტო განაკვეთის დინამიკა

წყარო: www.nbg.gov.ge დიაგრამაზე ნათლად ჩანს, რომ ლარი ინარჩუნებდა გაცვლითი კურსის სტაბილურობას აშშ დოლართან მიმართებაში, თანაც 2004-2012 წლებში ლარის გამყარებასაც კი ჰქონდა ადგილი. თუ დავაკვირდებით ქვეყნის საგარეო ვალის დინამიკას, ნათლად დავინახავთ, რომ ლარის სტაბილურობისა და გამყარების ძირითადი ფაქტორი საგარეო ვალის ზრდა ყოფილა. დიაგრამა 4 გვიჩვენებს საქართველოს საგარეო ვალის დინამიკას 2006-2015 წლებში. დიაგრამა 4. მთლიანი საგარეო ვალი სექტორების მიხედვით 2006-2015 წლებში (მლნ აშშ დოლარი)

წყარო: www.nbg.gov.ge ლარის გამყარების ძირითადი წყარო კოლოსალური საგარეო ვალის ხარჯზე მიღებული დოლარის მასაა, რომლის 70% სწორედ 20062012 წლებში იქნა აღებული. დიაგრამაზე ჩანს, რომ 2013 წლიდან შეწყდა საგარეო ვალის აღება,

36 qarTuli politika regionuli

politika

წყარო: www.nbg.gov.ge როგორც ვხედავთ, ლარის კურსის განმსაზღვრელი ფუნდამენტური ფაქტორების დინამიკა არ იძლევა იმის საშუალებას, რომ ეროვნული ვალუტის გაუფასურება ამ ფაქტორების ცვლილებით ავხსნათ. ჩვენი აზრით, არსებობს ერთი სერიოზული საგარეო ფაქტორი, რომელიც განაპირობებს ლარის გაუფასურებას აშშ დოლართან მიმართებაში, თუმცა ეს ფაქტორი ეხება არა მარტო ლარი/აშშ დოლარის გაცვლითი კურსის დინამიკას, არამედ აშშ დოლარის გაძვირებას პრაქტიკულად ყველა წამყვან ვალუტასთან მიმართებაში. საქმე ისაა, რომ აშშის ეკონომიკაში სიტუაცია მკვეთრად შეიცვალა გასული საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში. ნებისმიერ ნორმალურ ქვეყანაში ფინანსური მაჩვენებლები უნდა იცვლებოდეს ერთნაირად, რაც შეიმჩნეოდა კიდეც აშშ-ის ეკონომიკაში 80იან წლებამდე. შემდგომ ინდექსები გაიყო ორ ჯგუფად, რომლებიც ერთმანეთს დაშორდნენ პრაქტიკულად ექსპონენციალური სიჩქარით. ასეთი პარამეტრების მქონე ეკონომიკა დიდხანს

ekonomikuri politika ვერ იარსებებს, რამდენადაც ის მუდმივად საჭიროებს დამატებით რესურსებს გარღვევის საკომპენსაციოდ. აღვნიშნოთ, რომ 2000 წლის შემდეგ, როდესაც დასრულდა დასავლეთის ქვეყნების ბაზრების გაფართოების პოზიტიური ეფექტი ყოფილი სოციალისტური ქვეყნების ხარჯზე და მოხდა საფონდო ბაზრების კრიზისი, აშშ-მა დაიწყო ეკონომიკის ცალკეული სექტორების პირდაპირი არასაბაზრო მხარდაჭერა სამომხმარებლო სექტორის გვერდის ავლით. ასეთი მხარდაჭერის მასშტაბის შეფასება საკმაოდ მარტივია. თუ ავიღებთ 1998 წლის სიტუაციას, მაშინ გარღვევა შეადგენდა აშშ-ის მთლიანი შიდა პროდუქტის მინიმუმ 10%ს, ე.ი. იმ პერიოდისათვის, დაახლოებით, წელი­წადში 800 მლრდ დოლარს. თუ ამას დავუმატებთ სახელმწიფო ხარჯების ზრდას და გავითვალისწინებთ ყველა დანარჩენ ეფექტს, მაშინ ეს რიცხვი თითქმის ორმაგდება. ამგვარად, თვიური მოცულობა რესურსისა, რომელიც გადასროლილ იქნა ამერიკის ეკონომიკაში, ამ პერიოდში შეადგენს 1,3-1,6 ტრილიონ დოლარს წელიწადში ანუ 110-140 მლრდ დოლარს თვეში. რამდენადაც ეს გადასროლა აშშ-ში ხორციელდება სავალო მექანიზმით, ის ნათლად უნდა გამოჩნდეს ამერიკული ეკონომიკის სუბიექტების ერთობლივი ვალის, შინამეურნეობებისა და აშშის ფედერალური მთავრობის ვალის გრაფიკზე (იხ. დიაგრამა 6). დიაგრამა 6. ფედერალური მთავრობის, შინამეურნეობისა და აშშ-ის ეკონომიკის სუბიექტთა ერთობლივი ვალი (მლრდ აშშ დოლარი).

წყარო: М.Хазин. Теория кризиса. Доклад на конфе­ ренции в г.Модена, Италия, 9 июля 2008 года. Журн. “Профиль” №33 от 8 сентября 2008 года, გვ. 53.

ამასთან, სახეზეა აშშ-ში სტრუქტურული კრიზისის დამატებითი დამადასტურებელი საბუთი – ვალის ზრდის ტემპი მდგრადად აჭარბებს აშშ-ის ეკონომიკის ზრდის ტემპებს (იხ. დიაგრამა 7). რასაკვირველია, ნახაზის ანალიზის დროს აუცილებელია, გავითვალისწინოთ ის, რომ პირველ ეტაპზე კრედიტის ღირებულების შემცირების ეფექტი უფრო მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა, ვიდრე ერთობლივი ვალის ზრდა. უნდა აღვნიშნოთ, რომ აქედან მოყოლებული აშშ-ის ეკონომიკა გაიზარდა მინიმუმ 1,5-ჯერ, ასე რომ, დღეისათვის სისტემის (შედარებით) სტაბილურ მდგომარეობაში შენარჩუნებისათვის აუცილებელია დაახლოებით 200-250 მლრდ დოლარი ყოველთვიურად. რა შედეგებია მოსალოდნელი, როცა ქვეყნის ეკონომიკის მინიმუმ 10% მხოლოდ ემისიის ხარჯზე არსებობს? მისი შეწყვეტის შემთხვევაში ეკონომიკის ამ ნაწილმა უნდა შეწყვიტოს არსებობა. მაგრამ რადგანაც დარგთაშორისი ბალანსის ფარგლებში ეს ნაწილი ახდენს ჭარბი რესურსის გადანაწილებას სხვა სექტორში, ეს უკანასკნელიც შეწყვეტს არსებობას ასეთ სიტუაციაში. ამ სისტემის 30 წლიანი არსებობის მანძილზე მკვეთრად ამაღლდა ფინანსური ეკონომიკის წილის მაჩვენებლები, ამასთან, ფინანსური საპნის ბუშტებისა და სტრუქტურული დისპროპორციების მასშტაბებმა მიაღწიეს ისეთ სიდიდეებს, რომ ეკონომიკამ უკვე ვეღარ გაუძლო მას. ეს გამოიხატება მრავალ ეფექტში, მაგალითად იმაში, რომ ეკონომიკამ, კერძოდ, საბაზრო საპროცენტო განაკვეთმა შეწყვიტა ბოლო დროს რეაგირება დისკონტის განაკვეთის ცვლილებაზე. არსებობს სერიოზული საფუძველი ვიფიქროთ, რომ ამერიკულ ეკონომიკაში დიდი ხანია დაიწყო ვარდნა, მაგრამ მას მთლად რეცესიას ვერ ვუწოდებთ, რადგანაც ეს ტერმინი ჩვეულებრივ გამოიყენება ეკონომიკაში ციკლური პროცესების აღსაწერად, ხოლო თანამედროვე დეპრესია აშკარად გამოხატული სტრუქტურული ხასიათის მატარებელია. როგორც ვხედავთ, ამერიკული ეკონომიკის ძირითადი პრობლემა „ჭარბი“ ნაწილის არსებობაა, რომელიც ბოლო 30 წლის განმავლობაში „გაიზარდა“ სამომხმარებლო მოთხოვნის მუდმივი და სულ უფრო მზარდი საემისიო სტიმულირებით. დღეისათვის აშშ-ს არ შეუძლია ეკონომიკის ამ ნაწილის არც დაფინანსება, არც

qarTuli politika regionuli

politika

37

ekonomikuri politika „დახურვა“, რადგანაც მან ძალიან დიდ მასშტაბს მიაღწია. თეორიულად, საჭიროა მსგავსი სიტუაციის არსებობის აღიარება და პირდაპირი ანტიკრიზისული პოლიტიკის გატარება, მაგრამ ეს სრულიად შეუძლებელია წმინდა პოლიტიკური მიზეზების გამო, რადგანაც მსოფლიოს ყველაზე მსხვილი ეკონომიკის ასეთი მასშტაბით ვარდნა აშშ-სთვის აბსოლუტურად შეუძლებელს გახდის არა მარტო ერთადერთი მსოფლიო ლიდერის როლის შენარჩუნებას, არამედ მსოფლიო ფინანსური სისტემის არსებობის გაგრძელებას დოლარისა და ამერიკული ბანკების ბაზაზე. არ შეიძლება მან აგრეთვე არ გამოიწვიოს უაღრესად სერიოზული შედეგები მთელი მსოფლიო ეკონომიკისთვის, კერძოდ, მსოფლიო ერთობლივი მოთხოვნის მასშტაბური ვარდნის შედეგად. ამრიგად, თანამედროვე გლობალური ფინანსურეკონომიკური კრიზისის ძირითადი მიზეზი აშშის ეკონომიკაში ჭარბი ერთობლივი მოთხოვნის სტიმულირებაა, რომელიც ხორციელდება ემი­ სიური დაფინანსების ხარჯზე. აშშ-ის ეროვ­ნუ­ლმა ვალმა 2015 წლის ნოემბრისათვის თითქმის 19 ტრლნ დოლარს მიაღწია მაშინ, როდესაც აშშის GDP მხოლოდ 17,3 ტრლნ დოლარია, თანაც აშშ ეროვნული ვალი დროთა განმავლობაში ექსპონენციალურად უსწრებს ამერიკის GDP-ის. დიაგრამა 7. აშშ GDP-ისა და ეროვნული ვალის დინამიკა 20002014 წლებში (ტრილიონი აშშ დოლარი)

დიაგრამა 8. ფედერალური ფონდების განაკვეთები აშშ-ში 2000-2014 წლებში

წყარო: Economic report of the president, transmitted to the congress February 2015

ცხადია, ასეთ შემთხვევაში, საპროცენტო პარიტეტის დამოკიდებულებიდან გამომდინარე, თუ იარსებებს მოლოდინი იმისა, რომ აშშის დოლარი გამყარდება სხვა ვალუტებთან მიმართებაში და ეს ტენდენცია შენარჩუნდება გრძელვადიანი პერიოდისათვის, მაშინ აშშ თავისუფლად შეძლებს საკუთარი ჭარბი მოთხოვნის სავალო დაფინანსებას. 2014 წლის ბოლოდან დღემდე სახეზეა აშშ დოლარის საერთაშორისო კურსის ზრდა (იხ. დიაგრამა 9 და 10), თუმცა ამისი მიზეზი ნამდვილად არ ყოფილა ფედერალური სარეზერვო სისტემის მიერ მკაცრ მონეტარულ პოლიტიკაზე გადასვლა. როგორც აღვნიშნეთ, აშშ-ში 2009 წლიდან საბაზისო საპროცენტო განაკვეთები ისტორიულად უპრეცედენტო დაბალ, პრაქტიკულად, ნულოვან დონეზე ნარჩუნდება. მაშ, რას უნდა გამოეწვია დოლარის გაძვირება?

დიაგრამა 9. წყარო: Economic report of the president, transmitted to the congress February 2015 ამასთან, ბოლო მონაცემებით, აშშ-ში საბაზისო საპროცენტო განაკვეთი, კერძოდ, ფედერალური ფონდების განაკვეთი პრაქტიკულად ნულს უტოლდება (იხ. დიაგრამა 8.). აშშ-ის მიმდინარე ოპერაციათა ანგარიშისა და ფედერალური ბიუჯეტის დიდი დეფიციტის, ასევე ასტრო­ ნომიული ეროვნული ვალის არსებობა წარმოშობს დეფოლტის რისკის საშიშროებას და ართულებს აშშ-ის სახელმწიფო სესხის ობლიგაციების რეალიზაციას.

38 qarTuli politika regionuli

politika

დოლარის გაცვლითი კურსის დინამიკა ევროსა და ფუნტი სტერლინგის მიმართ 2013-2015 წლებში

ekonomikuri politika დიაგრამა 10. დოლარის გაცვლითი კურსის დინამიკა იენისა და რუბლის მიმართ 2013-2015 წლებში

დანარჩენი მსოფლიოდან რესურსების გადაქაჩვას აშშ-ში, ხოლო ეს უკანასკნელი ხორციელდება ეროვნული ვალუტების დოლარის მიმართ ხელოვნური გაუფასურებით. ამ მხრივ, სამწუხაროდ, არც საქართველოა გამონაკლისი: ჩვენი ეროვნული ბანკის პოლიტიკა ყოველივე ზემოთქმულს ცალსახად ადასტურებს. შესაბამისად, ლარის გაუფასურების ძირითადი მიზეზი ეროვნული ბანკის მიერ დაშვებული შეცდომებია, და არა ფუნდამენტური ფაქტორების ცვლილება. რა უნდა გაკეთდეს სიტუაციის რადიკალურად გამოსასწორებლად?

როგორც აღვნიშნეთ, აშშ-ის ასტრონომიულად დიდი და მზარდი ეროვნული ვალის დასაფინანსებლად საჭიროა ამერიკული ობლიგაციების დიდი ოდენობით ემისია, ხოლო ამ ემისიას საფრთხე რომ არ შეექმნას, საპროცენტო პარიტეტის დამოკიდებულებიდან გამომდინარე, უნდა არსებობდეს დოლარის გაძვირების მოლოდინი გრძელვადიანი პერიოდისათვის. საქმე ისაა, რომ დოლარი კი არ გაძვირდა მსოფლიოს სხვა ვალუტებთან მიმართებაში, არამედ ეროვნული ვალუტები გაუფასურდა დოლართან მიმართებაში. ეს უკანასკნელი კი გამოწვეულია ქვეყნებიდან მსხვილი ბანკების მიერ კაპიტალის მიზანმიმართული გატანით. ამრიგად, თანამედროვე კრიზისი, რომელიც გამოწვეულია აშშ-ში ჭარბი მოთხოვნის სტიმულირებით, თავის მხრივ, საჭიროებს

უნდა აიკრძალოს ნებისმიერი ტრანსაქცია, რომელიც ლარის გარდა ნებისმიერ სხვა ვალუტაში იქნება განხორციელებული. ეროვნულ ბანკს უნდა მიენიჭოს კლასიკური გაგებით ცენტრალური ბანკის ფუნქციები და უარი ითქვას ე.წ. სავალუტო მმართველობაზე. კომერციულ ბანკებს უნდა აეკრძალოთ დეპოზიტების გახსნა ლარის გარდა ნებისმიერ სხვა ვალუტაში. ასევე მათ მიერ ნებისმიერი სესხის გაცემა უნდა განხორციელდეს მხოლოდ და მხოლოდ ეროვნულ ვალუტაში და ყოველივე ეს მკაცრად უნდა დარეგულირდეს საკანონმდებლო წესით. გაუქმდეს ე.წ. ბლუმბერგის დახურული სავალუტო სავაჭრო სისტემა; ვალუტებით ვაჭრობა უნდა იყოს აბსოლუტურად გამჭვირვალე და ის უნდა განხორციელდეს ექსკლუზიურად ეროვნული ბანკის მიერ.

qarTuli politika regionuli

politika

39

ekonomikuri politika globalizacia da korufciis anatomia Teimuraz Sengelia ekonomikis mecnierebaTa doqtori, ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis profesori

შესავალი თანამედროვე გლობალიზებულ ეპოქაში სულ უფრო აქტუალური ხდება სხვადასხვა კულტურებში კორუფციის პრობლემის კვლევა, რომელიც აქტიურ ზეგავლენას ახდენს მსოფლიო ქვეყნების სოციალურ-ეკონომიკურ სტაბილურობაზე. კორუფცია (ლათ. corrumpere = ვაფუჭებ), ვრცელი გაგებით, სახელმწიფო ძალაუფლების არადანიშნულებისამებრ გამოყენებაა - არალეგიტიმური, როგორც წესი, საიდუმლო, პირადი კეთილდღეობისთვის.

1979 წლის 17 დეკემბერს გაეროს გენერალური ასამბლეის 34-ე სესიაზე კორუფცია განმარტეს, როგორც თანამდებობრივი უფლებამოსილების დარღვევით, გარკვეული საზღაურის სანაცვლოდ, თანამდებობის პირის მიერ ჩადენილი ქმედება ან უმოქმედობა [14]. უფრო ვიწრო გაგებით კი

40 qarTuli politika regionuli

politika

კორუფცია განისაზღვრება, როგორც ძალაუფლების ბოროტად გამოყენება პირადი კეთილდღეობისათვის. მმართველობის ყველა ფორმა შეიძლება, გახდეს კორუფციის წყარო. კანონსაწინააღმდეგო დაფინანსების პრაქტიკა, რომელიც ლეგალურია ერთ ქვეყანაში, შესაძლებელია, არალეგალური იყოს მეორეში. ამიტომ არის, რომ კორუფციის აღქმა განსხვავებულია ქვეყნების მიხედვით. ზღვარი სამართლიანობასა და კორუფციას შორის საკმაოდ ძნელი გასავლებია, რადგანაც ცალკეულ ქვეყნებში ინტერესთა ჯგუფების მხარდაჭერის პოლიტიკა და ლობირების პრაქტიკა მისაღებია, სხვაგან კი ის კორუფციად ითვლება. მაგალითად, აფრიკის მთელ რიგ ქვეყნებში კორუფცია, როგორც ბიზნესის ლეგალიზების ფაქტორი, აღიარებულია. აშშ-ში ლეგალიზებულია ,,ჩქარი ფულის“ პრაქტიკა, რომელიც უშვებს ტრანსეროვნული კორპორაციების მიერ მეორე სამყაროს ქვეყნებში ბიზნესის დაწყების დაჩქარების მიზნით ფინანსების გადაცემის შესაძლებლობას [10, გვ. 108].

კორუფცია, როგორც ისტორიული მოვლენა და სოციალური ფენომენი კორუფცია არის ისტორიული მოვლენა, ის არსებობდა მრავალი საუკუნის განმავ­ ლობაში, თუმცა, როგორც

სოციალური ფენომენი, ის პირველად გვხვდება შუმერული ცივილიზაციის ქალაქ-სახელმწიფო ლაგგასში (ძვ წ. აღრ. 2319-2311 წლებში). მიუხედავად საშინელი დასჯის მეთოდებისა, მეფე ურუიმინგინამ ვერ დაამარცხა კორუფცია. ძვ. წელთაღრიცხვით IV საუკუნეში ძველ ინდურ ფილოსოფიურ ტრაქტატში ,,არტაშასტრში“, მეფის მრჩეველი ჩანაკია აღწერს ხაზინის ქურდობის 400-მდე ხერხს [10, გვ 108]. ჰეროდიტეს ცნობით, ძვ წ. აღ. VI საუკუნეში სპარსეთის მეფე კამბისმა ქრთამის აღებისათვის ცოცხლად გააძრო ტყავი მოსამართლეს და მის ადგილზე დანიშნა მისი შვილი, რათა უკანასკნელს არ გაებედა ქრთამის აღება. გენიალურმა იტალიელმა ფილოსოფოსმა მაკიაველმა კორუფცია იმ ავადმყოფობას შეადარა, რომლის განკურნებაც შეუძლებელია. მომდევნო ეპოქებში კორუფცია განსაკუთრებით ყვაოდა რუსეთში, მეფე ნიკოლოზ I-ის მოღვაწეობის პერიოდში. მემატიანე აღწერს, რომ მან თავის ვაჟს შესჩივლა: ,,ჩემი და შენ გარდა რუსეთში ყველა ჩინოვნიკი იპარავსო“ [6]. კორუფციის პრობლემას ფართო ადგილი ეთმობა ბიბლიაში: „ქრთამს ნუ აიღებ, რადგან ქრთამი აბრმავებს თვალხილულს და ასხვაფერებს მართალთა საქმეებს“ [1]. ბიბლიაში წერია, რომ კორუმპირებული ადამიანი

ekonomikuri politika უნდა დაისაჯოს რადგანაც: „რაკი სწრაფადვე არ ისჯება ბოროტი საქმე, ამიტომ ბედავს კაცი ბოროტების ჩადენას“ [2]. „ფულის მოყვარული ფულით ვერ გაძღება, — აღნიშნავს სოლომონი, — და არც სიმდიდრის მოყვარული თავის შემოსავლით“ [3]. ამ წუთისოფლის უხილავ მმართველს ბიბლია სატანა ეშმაკს უწოდებს [4], ბიბლიური თქმულებით, სატანა აქტიურად უწყობდა ხელს კორუფციას. კაცობრიობის ისტორიაში უდიდესი ქრთამი სწორედ სატანამ შესთავაზა იესოს: ,,წუთისოფლის ყველა სამეფოს შენ მოგცემ, თუ დამხობილი თაყვანს მცემ“ [5]. როგორც ვხედავთ, კორუფციას ფართო ადგილი უჭირავს, როგორც ადამიანების მატე­ რიალურ ყოფაში, ასევე სუ­ლიერ სფეროში. კორუფცია საზოგადოების ევოლუციის პერიოდში მეტად იჩენს თავს, ვიდრე ნებისმიერ სხვა დროს. ცნობილი ამერიკელი სოციოლოგი და პოლიტოლოგი სამუელ ჰანტინგტონი კორუფციის პრობლემას აანალიზებს თავის გენიალურ შრომაში „მოდერნიზაცია და კორუფცია“. მეცნიერის აზრით, იმპრესიონისტული სინამდვილე ცხადყოფს, რომ კორუფციის მასშტაბი ურთიერთკავშირშია სწრაფ სოციალურ და ეკონომიკურ მოდერნიზაციასთან. მე-19 და მე-20 საუკუნეების ამერიკის პოლიტიკური ცხოვრებისთვის კორუფცია ნაკლებად იყო დამახასიათებელი, ვიდრე მე-18 საუკუნისათვის. იგივე შეიძლება ითქვას მე-17 და მე-19 საუკუნეების ბოლო პერიოდის ბრიტანეთზე.

ნუთუ უბრალო დამთხვევაა, რომ ინგლისისა და ამერიკის საზოგადო ცხოვრებაში კორუფციის მაღალი დონე ემთხვევა სამრეწველო რევოლუციის გავლენას, სიმდიდრისა და ძალაუფლების ახალი წყაროს განვითარებას და ახალი კლასის გამოჩენას, რომელიც მთავრობას ახალ მოთხოვნებს უყენებს? ორივე შემთხვევაში პოლიტიკური ინსტიტუტები განიცდიან გარკვეულ დაკნინებას. ცხადია, რომ კორუფცია არის ეფექტიანი პოლიტიკური ინსტიტუციონალიზმის დეფიციტის შედეგი [11]. ს. ჰანტინგტონი გამოყოფს კორუფციის 2 სახეს: ღარიბთა და მდიდართა კორუფციას. ერთი პოლიტიკურ ძალაუფლებას ფულისთვის ცვლის, ხოლო მეორე ფულს _ პოლიტიკური ძალაუფლებისთვის. ამასთან, ორთავე შემთხვევაში, რაღაც საზოგადო (საარჩევნო ხმა, სამსახური ან გადაწყვეტილება) იყიდება პირადი სარგებლისათვის. მოდერნიზაციის დროს პოლიტიკოსის დანაპირები, რომ მისი არჩევის შემთხვევაში სოფელში ააშენებს საირიგაციო არხებს ფერმერებისთვის, ისეთივე კორუფციული ხასიათისაა, როგორც არჩევნებამდე თითოეული სოფლის მცხოვრებისთვის საარჩევნო ხმის სანაცვლოდ ფულის დარიგება. მოდერნიზაციის ფაზაში მყოფი ელიტები გამოირჩევიან ნაციონალიზმით და კონცენტრირებას ახდენენ მთლიანობაში საზოგადოების საერთო კეთილდღეობის სასიცოცხლო უპირატესობაზე.

მეცნიერი წერს, რომ მსოფლიოს უმეტეს ნაწილში დღესაც გაოცებას და სკეპტიციზმს იწვევს ამერიკული პოლიტიკის გამაოგნებელი ფენომენი, რომლის მიხედვითაც, მინისტრს ან პრეზიდენტის თანაშემწეს უწევს სამსახურიდან წასვლა, რათა სათანადოდ უზრუნველყოს ოჯახი. ის აღნიშნავს, რომ მოდერნიზაციის პროცესში მყოფ ქვეყნებში, როგორც წესი, საპირისპირო სიტუაციას აქვს ადგილი [11]. უკავშირებს რა ერთმანეთს კორუფციასა და პოლიტიკურ სისტემას, ს. ჰანთინგტონი მიუთითებს: ისტორიული გამოცდილება ცხადყოფს, რომ ძლიერი პარტიული ორგანიზაცია იქმნება ან ქვემოდან რევოლუციის გზით ან ზემოდან ფინანსური მფარველობით. მე-19 საუკუნის ინგლისის და შეერთებული შტატების გამოცდილება წარმოადგენს ერთ ვრცელ გაკვეთილს, თუ როგორ გამოიყენო საჯარო ფონდები და საჯარო სამსახური პარტიული ორგანიზაციის შესაქმნელად. 1920-30-იან წლებში ათათურქმა გამოიყენა თურქეთის მთავრობის რესურსები სახალხო რესპუბლიკური პარტიის გასაძლიერებლად. 1929 წელს მექსიკის რევოლუციური პარტიაც, ანალოგიურად, სამთავრობო კორუფციითა და პატრონაჟით სარგებლობდა.

1960-იანი წლების დასაწყისში კორეაში რესპუბლიკურდემოკრატიული პარტიის ფორმირება სამთავრობო სახსრებისა და მთავრობის წევრთა დახმარებით განხორციელდა. ისრაელსა და ინდოეთში მთავრობის პატრონაჟი მაფიის და

qarTuli politika regionuli

politika

41

ekonomikuri politika კონგრესის სიძლიერის უმთავრეს საფუძველს წარმოადგენდა. დასავლეთ აფრიკაში კორუფცია ნაწილობრივ პოლიტიკური პარტიების მოთხოვნილებების გამო წარმოიქმნა. ამ მხრივ ყველაზე აშკარა და თვალშისაცემი მაგალითი კომუნისტური პარტიებია, რომლებმაც ძალაუფლება სამთავრობო ბიუროკრატიისა და რესურსების საკუთარი მიზნებისთვის დაქვემდებარების გზით მოიპოვეს. ისეთ ქვეყნებში, როგორც ტაილანდი და ირანია, სადაც, უკეთეს შემთხვევაში, პოლიტიკურ პარტიებს ნახევრადლეგალური სტატუსი გააჩნიათ, ფართოდაა გავრცელებული ინდივიდუალური და ოჯახური ინტერესების კორუფცია. ფილიპინებში, სადაც პოლიტიკური პარტიები სუსტია, კორუფცია ისევ და ისევ ფართოდაა გავრცელებული. ასევე ბრაზილიაში, პოლიტიკურ პარტიათა სისუსტე აისახა ,,კლანური პოლიტიკის“ მოდელში, სადაც კორუფცია მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს [11]. გამაოგნებელია მეცნიერის დასკვნა, რომლის მიხედვითაც კორუფციის სიხშირე მთლიანობაში ნაკლებია იმ ქვეყნებში, სადაც სამთავრობო რესურსები მოხმარდა პარტიის მშენებლობას, ვიდრე იმ ქვეყნებში, სადაც პარტიები სუსტები დარჩნენ. ეს მოდელი ასახა დასავლეთის ისტორიულმა გამოცდილებამ. პარტიები, რომლებიც თავდაპირველად ბიუროკრატიის წურბელებად გვევლინებიან, საბოლოოდ გარდაიქმნებიან მის გარსად,

42 qarTuli politika regionuli

politika

რომელიც მას კლანისა და ოჯახის გამანადგურებელი კალიებისაგან იცავს. როგორც ჰენრი ჯონ ფორდი ამტკიცებს, პარტიის ორგანიზაციული სისუსტე არის კორუფციის ხელსაყრელი პირობა“ [11]. მიჩნეულია, რომ კორუფცია მხოლოდ უარყოფით ზეგავლენას ახდენს ნებისმიერ სიტუაციაში ყველა ქვეყნის ეკონომიკაზე. ამასთან, ცნობილი მეცნიერის დუგლას ჰიუსტონის გამოკვლევით ,,კორუფცია და ადამიანური განვითარება“ [13] დასტურდება, რომ ეს კანონზომიერება ყველა შემთხვევაში როდი მუშაობს. იმ ქვეყნებში, სადაც დომინირებს მართვის არაეფექტიანი სისტემა, კორუფცია შეიძლება კანონის უზენაესობას ჩაენაცვლოს, ეკონომიკის სტიმულატორად მოგვევლინოს და ამის შედეგად, მოკლევადიან პერიოდში პოზიტიური ზეგავლენა მოახდინოს ქვეყნის ეკონომიკურ ზრდაზე [13, გვ.

104]. მიუხედავად ამისა, მეცნიერების უდიდესი ნაწილი მიიჩნევს, რომ კორუფცია მოქმედებს კანონის საწინააღმდეგოდ, პირადი სარგებლის არაკანონიერი მიღების მიზნით და ამით ნეგატიურად ზემოქმედებს ნებისმიერი ქვეყნის ეკონომიკაზე. ამიტომ არის, რომ საერთაშორისო ორგანიზაცია Transparency International მის დამარცხებას მიიჩნევს თავისი საქმიანობის ძირითად მიზნად. მსხვილი ტარანსეროვნული კორპორაციები ამავე მიზნით ამუშავებენ ეთიკის კოდექსებს, ხოლო მსოფლიო ბანკმა კორუფციის დამარცხება გახადა მისი პროგრამების ძირითად საგნად. კორუფციისადმი

ნეგატიური დამოკიდებულება გამომდინარეობს უტილიტარული მოსაზრებიდან, რომლის მიხედვითაც ის, როგორც კანონის საწინააღმდეგო მოვლენა, ზრდის ეკონომიკურ დანახარჯებს, ზღუდავს ინვესტიციების პროდუქტიულობას და უარყოფითად აისახება ეკონომიკურ ზრდაზე. იმ შემთხვევაში, თუ ეს დაკავშირებულია ისეთ მდგომარეობასთან, როდესაც პიროვნული უფლებები და საკუთრება კანონით არის დაცული, ეს არგუმენტები სრულიად ლოგიკურია, მაგრამ რამდენად ლეგიტიმურია ეს მოსაზრება იმ ქვეყნებში, სადაც კანონის უზენაესობა არ არის დადგენილი და, შესაბამისად, კანონიერება არ არის დაცული. ს. ჰანტინგტონი და ნ. ლეითი მიიჩნევენ, რომ კორუფცია არის კანონიერების შემცვლელი იმ ქვეყნებში, სადაც საკანონმდებლო ბაზა მოისუსტებს. უფრო ზუსტად, კორუფციის სარგებელი გამოიხატება იმაში, რომ მის მიერ შექმნილი ღირებულება შეიძლება, აღემატებოდეს დანახარჯებს. ეს შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც ბიზნესის წარმართვის კანონიერი შესაძლებლობანი შეზღუდულია [12, გვ. 115]. დ. სტერფილდი გამოყოფს კორუფციის ორ სახეს: 1. რომელიც ზღუდავს ეკონომიკურ განვითარებას და 2. რომელიც აფართოებს მას [7, გვ 319]. ხშირად კორუფცია გვევლინება „რენტის მითვისების“ ფორმად, მაგალითად, როდესაც კერძო კომპანიები იცავენ საკუთარ შემოსავლებს კონკურენტებისაგან

ekonomikuri politika სახელმწიფოს მეშვეობით. კორუფციას ასევე შეუძლია მიგვიყვანოს ეკონომიკური საქმიანობის მასშტაბების ზრდამდე მაშინ, როდესაც ჩინოვნიკების მოსყიდვით კომპანიები თავს არიდებენ უგუნურ კანონებს. კორუფციას ზოგჯერ ახლავს ირიბი უპირატესობაც. მაგალითად, კ. მარფი, ა. შლეიფერი, ს. ვიშნი [7,.გვ. 213] მიიჩნევენ, რომ ეს აისახება ამ გზით არაეფექტიანი მწარმოებლების მხარდაჭერაში. მიუხედავად ამ პრობლემაზე მეცნიერულ აზრთა სხვადასხვაობისა, ერთი რამ ცხადია, რომ სტაბილური ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში კორუფციის ნეგატიური შედეგები აღემატება პოზიტიურს, ხოლო არაეფექტიანი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში ჩანს კორუფციის ზოგიერთი პოზიტიური ეფექტი. ამ კონცეფციის დასაბუთებას მიეძღვნა მაუროს კორუფციის ეკონომიკაზე ზემოქმედების მოდელი [8, გვ. 123]. კორუფციის უარყოფითი შედეგები ქვეყნის არა მხოლოდ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ მდგომარეობას აზიანებს, არამედ „ამახინჯებს“ სახელმწიფოს სოციალურ გარემოსაც. ამის შედეგად, არსებული უთანასწორო შემოსავლები საფრთხეს უქმნის ამა თუ იმ ერის ცხოვრების სტანდარტებს და იწვევს ეკონომიკურ შეუსაბამობას, რაც საბოლო ჯამში სოციალური აფეთქებების წყარო ხდება. მექრთამეობისა და კორუფციის გამო საზოგადოებაში წარმოქმნილი დისბალანსი სქემატურად შეიძლება, შემდეგი სახით გამოიხატოს (იხ. სქემა # 1).

სქემა #1 საზოგადოებრივი სიკეთეების ანტისოციალური განაწილება

მექრთამეობისა და კორუფციის გამო საზოგადოებრივი სიკეთეების განაწილებაში წარმოქმნილი დისბალანსი

გლობალური კორუფციის ზეგავლენა ეკონომიკურ განვითარებაზე უკანასკნელ წლებში კორუფციამ ახალი თვისებები და ფორმები შეიძინა და სხვადასხვა მიმართულებებიც გამოავლინა. კორუფცია გლობალიზაციის პარალელურად განვითარდა და უფრო მრავალფეროვანიც გახდა. ლიტერატურული წყაროების მიხედვით, გლობალური ეწოდება კორუფციას, რომელიც ექსპორტირდება საერთაშორისო საფინანსოეკონომიკური ორგანიზაციების, ტრანსნაციონალური კორპორაციებისა და სხვა საერთაშორისო სტრუქტურების საქმიანობის შედეგად მსოფლიოს ნებისმიერ ქვეყანაში. უცხოური კაპიტალის მონაწილეობით იგი გამოვლინებას პოულობს, მაგალითად, ერთობლივი საწარმოების შექმნაში,

ინვესტიციური პროექტების რეალიზაციასა და სახელმწიფო საკუთრების პრივატიზაციაში, საბანკო ტრანზაქციების განხორციელებაში, საერთაშორისო გრანტების განაწილებაში და ა.შ. საერთაშორისო ვაჭრობაში მონაწილე არცერთი ქვეყანა და საქმიანობის არცერთი სფერო არ არის დაცული გლობალური კორუფციისაგან. მას, როგორც უკვე ზემოთ აღვნიშნეთ, მრავალი ფორმა და მიმართულება გააჩნია. ასე მაგალითად, კორუფციის პრობლემა შეიძლება არსებობდეს ტრანსეროვნულ კომპანიებში, საერთაშორისო ფინანსურ ინსტიტუტებში, საერთაშორისო სარეიტინგო კომპანიებში, პოლიტიზებულ ბიზნესში, ლობისტურ ინსტიტუტებში და ა.შ. გლობალური კორუფციის საბოლოო შედეგი ერთნაირია - ის დიდ საფრთხეს უქმნის

qarTuli politika regionuli

politika

43

ekonomikuri politika მსოფლიოს ეკონომიკურ სტაბილურობასა და განვითარებას. ხშირ შემთხვევაში სწორედ კორუფციაა მრავალი ქვეყნის ჩამორჩენილობისა და სიღარიბის მიზეზი. ამ მხრივ საინტერესოა სტატისტიკური

მაჩვენებლები მსოფლიოს ყველაზე კორუმპირებული ლიდერების შესახებ, რომელიც გამოაქვეყნა 2012 წელს შექმნილმა საერთაშორისო მონიტორინგის ჯგუფმა Transparency International-მა (იხ. ცხრილი #1)

ცხრილი #1 მსოფლიოს ყველაზე კორუმპირებული ლიდერები და მათ მიერ კორუფციის გზით მითვისებული თანხები სახელი, გვარი

თანამდებობა

მითვისებული თანხა დოლარებში

მუჰამედ სუჰარტო

ინდონეზიის პრეზიდენტი (1967-1998)

15–35 მლრდ.

ფერდინანდ მარკოსი

ფილიპინების პრეზიდენტი (1972-1986)

5–10 მლრდ.

მობუტუ სესე სეკო

ზაირის პრეზიდენტი (1965-1977)

5 მლრდ.

სანიაბაჩა

ნიგერიის პრეზიდენტი (1993-1998)

2–4 მლრდ.

ჟაკ-კლოდ დევალიე

ჰაიტის პრეზიდენტი (1971-1986)

300–800 მლნ.

ალბერტო ფუხიმორი

პერუს პრეზიდენტი (19902000)

600 მლნ.

არნოლდო ალემანი

ნიკარაგუას პრეზიდენტი (1997-2002)

100 მლნ.

ჟოზეფ ესტრადა

ფილიპინების პრეზიდენტი (1998-2001)

78–80 მლნ.

წყარო: http://www.infoplease.com/ipa თუ #1 ცხრილში წარმოდგენილ მაჩვენებლებს შევადარებთ ამავე ქვეყნების ეკონომიკურ ზრდას, დავინახავთ, რომ მათ შორის არსებობს პირდაპირი კორელაცია. ცხრილი #2 მსოფლიოს ქვეყნების ეკონომიკური ზრდა ქვეყნები

წლები

ეკონომიკური ზრდა

ზაირი

1965-1976

3,4

ფილიპინები

1998-2001

1,2

ნიგერია

1993-1998

1,3

ჰაიტი

1971-1986

3,2

პერუ

1990-2000

2,1

წყარო: http://www.ereport.ru/stat.php?

44 qarTuli politika regionuli

politika

მაღალი რანგის სახელმწიფო ჩინოვნიკების კორუფციის მონაცემები წარმოდგენილია არასამთავრობო ორგანიზაცია „ორგანიზებული დანაშაულისა და კორუფციის საგამომძიებო პროექტის“ (CCR) მიერ ჩატარებულ კვლევაში. ამ ორგანიზაციამ 2014 წლის ყველაზე კორუმპირებულ პერსონად დაასახელა აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი. სიაში ასევე მოხვდნენ ვლადიმერ პუტინი, მონტენეგროს პრემიერმინისტრი მილო ჯუკანოვიჩი, უზბეკეთის პრეზიდენტი ისლამ კარიმოვი, ნარკობარონი დარკო სარიჩი და სერბი ბიზნესმენი მიროსლავ მიშკოვიჩი [15].

კორუფციის აღქმა საქართველოში მსოფლიოში თითქმის არ არსებობს ქვეყანა, რომელიც კორუფციისაგან სრულად თავისუფალია. ამაზე მეტყ­ ველებს „კორუფციის აღ­ ქ­მის ინდექსი“, რომლითაც ხდება ქვეყნების ტერიტო­ რიების შეფასება იმის მიხედვით, თუ რამდენად კორუმპირებულად განიხილება მათი საჯარო სექტორი. ამ ინდექსის გამოსავლენად კვლევაში ჩართულ ქვეყ­ ნებს მოეთხოვებათ კორუფ­­ ციის მონაცემების ამსახ­ველი მინიმუმ სამი სანდო წყაროს წარმოდგენა. ეს მონაცემები ეყრდნობა სხვადა­სხვა ავტორიტეტული ინსტი­ ტუტების მიერ ჩატარებულ კვლევებსა და შეფასებებს.

2005 წლიდან საქართველოს ხელისუფლების ერთ-ერთ პრიორიტეტად კორუფციასთან ბრძოლა გამოცხადდა. საინტერესოა, რომ კორუფციის

ekonomikuri politika აღქმის ინდექსში (CPI) 2014 წელს, საქართველოს 100 შესაძლებლიდან 52 ქულა აქვს მინიჭებული. ამ მონაცემით ის 175 ქვეყნდან 50-ე ადგილზეა. ეს მაჩვენებელი მსოფლიოს მასშტაბით კორუფციის ყველაზე ფართოდ გამოყენებული მაჩვენებელია, რომელიც ქვეყნებს იმის მიხედვით აფასებს, თუ რამდენად კორუმპირებულად არის აღქმული იქ საჯარო სექტორი. ანგარიში ეფუძნება მაღალი რეპუტაციის მქონე ორგანიზაციების მიერ ჩატარებულ გამოკითხვებს და კორუფციის შეფასებებს. ჩვენ ვერ გავზომავთ კორუფციას, ამიტომ ვზომავთ მის აღქმებს. ეს მონაცემები ეფუძნება თორმეტ დამოუკიდებელ წყაროს, კერძოდ: მსოფლიო ბანკის, ჟურნალ ეკონომისტის, სხვა არასამთავრობო და მედია ორგანიზაციების მონაცემებს.

2014 წლის კორუფციის აღქმის მაჩვენებელი ყველაზე დაბალი დანიაშია, პირველ ათეულში ასევე შედიან: ახალი ზელანდია, ფინეთი, შვედეთი, ნორვეგია, შვეიცარია, სინგაპური, ნიდერლანდები, ლუქსემბურგი და კანადა. თუ ქვეყანა აღქმულია როგორც მაღალი კორუფციის მქონე, მაშინ უცხოური კომპანიების მიერ იზღუდება ინვესტიციები, რაც ამ ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებაზე უზარმაზარ ზეგავლენას ახდენს. ამავე ჩამონათვალში სიის ბოლოს არიან სომალი, ჩრდილოეთ კორეა, სუდანი, ავღანეთი და ერაყი. იმ ქვეყნების ათეულში, სადაც კორუფციის აღქმის მაჩვენებელი მაღალია, შედის ყოფილი საბჭოთა კავშირის ორი რესპუბლიკა თურქმენეთი და უზბეკეთი.

საქართველოს უკეთესი შედეგი აქვს, ვიდრე ევროკავშირის წევრ ზოგიერთ სახელმწიფოს: ჩეხეთს, სლოვაკეთს, ხორვატიას, ბულგარეთს, საბერძნეთს, იტალიას და რუმინეთს. პოსტკომუნისტურ სახელმწიფოებს შორის საქართველოზე უკეთესი მაჩვენებელი აქვთ ესტონეთს, პოლონეთს, ლიტვას, სლოვენიას, ლატვიას და უნგრეთს.

2012-2014 წლებში საქართველოს ქულის დინამიკა ქვეყანაში კორუფციის აღქმის დონის მნიშვნელოვან ცვლილებაზე არ მეტყველებს. შეიძლება ითქვას, რომ კორუფციის აღქმის დონეს საქართველოში ბოლო 3 წლის მანძილზე მნიშვნელოვანი პროგრესი არ განუცდია. საქართველოს შედეგი (52 ქულა 100 შესაძლებლიდან) იმაზე მიუთითებს, რომ ქვეყანაში კვლავაც არსებობს მნიშვნელოვანი პრობლემები კორუფციის კუთხით. კორუფციასთან ბრძოლის მხრივ მთავარ გამოწვევად კვლავინდებურად რჩება:

წილის შემცირება სახელმწიფო შესყიდვებში. რეფორმებს შორის, რამაც პოზიტიური გავლენა მოახდინა საქართველოს პოზიციის გაუმჯობესებაზე ,,კორუფციის აღქმის ინდექსში“, მნიშვნელოვანია ელექტრონული მმართველობის გამჭვირვალე სისტემის დანერგვა. საუბარია, მაგალითად, სახელმწიფო შესყიდვების ელექტრონულ სისტემაზე, რაც დაინერგა საქართველოში. ამასთანავე კორუფციაზე უარყოფითად მოქმედებს და კორუფციულ რისკებს ზრდის ერთ პირზე კონკურსგარეშე სახელმწიფო შესყიდვის პრაქტიკა, რომელიც 2014 წელს მიღებული ,,შესყიდვების შესახებ“ კანონით განისაზღვრა.

ანტიკორუფციული კანომდებლობის პრაქტიკაში შესრულების ეფექტიანი მექანიზმების შექმნა (მათ შორის, დამოუკიდებელი ანტიკორუფციული სააგენტოს შექმნის გზით). დამოუკიდებელი და პროფესიონალური საჯარო სამსახურის ჩამოყალიბება (მათ შორის, საჯარო სამსახურში მიღებისა და სამსახურიდან დათხოვნის გამჭვირვალე სისტემის შექმნით).

2014 წლის ,,კორუფციის აღქმის ინდექსში“ 50 ქულა, რომელიც საქართველომ დაიმსახურა, თავისთავად მიუთითებს ქვეყანაში პრობლემებზეც. ,,საერთაშორისო გამჭვირვალობა“ მიიჩნევს, რომ აუცილებელია, დაბალანსდეს ხელისუფლების აღმასრულებელი შტოს ამჟამინდელი სიძლიერე და, ამასთან, გაძლიერდეს მაკონტროლებელი ინსტიტუტები. რაც შეეხება საქართველოს სამეზობლოს, ,,კორუფციის აღქმის ინდექსის“ მიხედვით, საქართველოზე შემდეგ დგანან რეგიონის ქვეყნები: თურქეთი 64 ქულით, კვლავინდებურად რთულია ვითარება რუსეთში 136 ქულით, აზერბაიჯანს 126, ხოლო სომხეთს კი 64 ქულა მიენიჭა [16].

გამარტივებული შესყიდვების

სქემა 1

qarTuli politika regionuli

politika

45

ekonomikuri politika კორუფციის აღქმის ინდექსი 2014 წელს წყარო: http://www.economy.ge/uploads/ek_ciprebshi/reitingebi/

თუ გადავხედავთ მსოფლიოს რეგიონების საშუალო ქულას აღმოსავლეთ აზიისა და აფრიკის რეგიონების მიხედვით, დავინახავთ რომ ისინი კვლავინდებურად ერთმანეთთან ახლოს დგანან. სქემა@2 კორუფციის აღქმის ინდექსი მსოფლიოს რეგიონების მიხედვით წყარო: http://www.economy.ge/uploads/ek_ciprebshi/reitingebi/

ბიზნესთან დაკავშირებული კორუფციის რისკის სიმცირით საქართველო მე-11 ადგილზეა, რაც მიუთითებს ამ მაჩვენებლის პროგრესირების პოტენციალზე. სქემა 3 ბიზნესთან დაკავშირებული კორუფციის რისკი წყარო: http://www.economy.ge/uploads/ek_ciprebshi/reitingebi/

- საქართველომ“ 2012 წლის დეკემბერში გამოაქვეყნა კვლევა სახელწოდებით „გლობალური კორუფციის ბარომეტრი“. ამ კვლევის თანახმად, საქართველოს ერთ-ერთი მოწინავე პოზიცია უკავია კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლაში, თუმცა კვლევა მხოლოდ თბილისის მასშტაბით ჩატარდა და იგი ბიუროკრატიის დაბალ ფენებში კორუფციის დონის დადგენას ისახავდა მიზნად. 2012 წლის გლობალური კორუფციის ბარომეტრის შედეგები წარმოდგენილია # 3 ცხრილში. „გლობალური კორუფციის ბარომეტრის“ მიხედვით აღინიშნა, რომ საქართველოში ნდობის ხარისხი დაბალია სასამართლო სისტემის, ტელევიზებისა და მედიის მიმართ. მოსახლეობის ნაწილს მიაჩნია, რომ ეს ინსტიტუციები ვერ ასრულებენ თავიანთ როლს კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლაში. „ელიტური კორუფციის“ აღქმას აძლიერებს ბიზნესგარემოსა და საბიუჯეტო ორგანოების ხარჯების გაუმჭვირვალობა. საერთაშორისო თუ ადგილობრივ არასამთავრობო ორგანიზაციებსა და მედიას უჭირს არა მხოლოდ პრეზიდენტის, პრემიერ-მინისტრისა და თბილისის მერის ფონდების ხარჯთაღრიცხვის მონიტორინგი, არამედ მსხვილი ბიზნესმენების, ინვესტორებისა და იმ კომპანიების დადგენა, რომლებიც დარეგისტრირებულნი არიან „ოფშორულ ზონებში“.

ცხრილი #3 არასამთავრობო ორგანიზაცია „საერთაშორისო გამჭვირვალობა

46 qarTuli politika regionuli

politika

გლობალური კორუფციის ბარომეტრი 2012 წელს

ekonomikuri politika წყარო: http://transparency.ge/post/global-corruption ელიტური კორუფცია, როგორც მოვლენა

კორუფციის საკითხებზე მომუშავე საერთაშორისო და ადგილობრივი ექსპერტები საქართველოში დიდ წინააღმდეგობას აწყდებიან, როდესაც საქმე ეხება ელიტური კორუფციის ანუ ხელისუფლების მაღალ ეშელონებში არსებული კორუფციის კვლევას. არც ერთი ხელისუფლება არ აღიარებს, რომ ქვეყანაში ელიტური კორუფცია არსებობს. ამას მარტივი მიზეზი აქვს - სიტყვა „ელიტური“ თავისთავად გულისხმობს იმას, რომ მასში პოლიტიკური ელიტა არის ჩართული. თუმცა ელიტური კორუფციის შინაარსზე, მის გამოხატულებასა და ეკონომიკურ შედეგებზე, მათ შორის საქართველოში, საერთაშორისო ორგანიზაციები საკმაოდ დეტალურად საუბრობენ. მაგალითად, არასამთავრობო ორგანიზაცია Betselmann Foundation, 2014 მიუთითებს, რომ ელიტური კორუფციის ძირითადი გამოხატულება არის საჯარო სახსრების გაფლანგვისა და საჯარო სამსახურში დასაქმებული პირების მხრიდან სამსახურეობრივი

უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების ტენდენციები. ხოლო ორგანიზაცია Freedom House მიაჩნია, რომ ელიტური კორუფციის მსგავსი მაგალითები იწვევს სახელმწიფოს მხრიდან ფავორიტიზმს და შიდა გარიგებებს ბიზნესის ცალკეულ წარმომადგენლებთან. ასეთი გარიგებების ნიშანია მონოპოლიები და არათანაბარი დამოკიდებულება ბიზნესის წარმომადგენლებთან, ასევე არათანაბარი მიდგომა საჯარიმო სანქციების დაკისრებისა თუ სასამართლოში საქმეების წარმოების დროს. კორუფციის ნიშანია ასევე პროტექციონიზმი დასაქმებისა და ტენდერების ჩატარების დროს [17]. ხელისუფლების მხრიდან დღეისთვის უკვე გახმაურებული ელიტური კორუფციის ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი მაგალითია ე.წ. ტელევიზიების ამნისტია.

2010 წლის საგადასახადო ამნისტიით სახელმწიფომ ტელეკომპანიებს „რუსთავი 2“, „იმედი“ და

„საზოგადოებრივი არხი“ 36 მილიონამდე დავალიანება ჩამოაწერა; ანალოგიური აქტი განახორციელა სახელმწიფომ 2012 წლის ოქტომბერში. კითხვას იწვევდა არა თავად ამნისტიის აქტი, რადგან მისი განხორციელების უფლება ყველას აქვს, და არც ის, რომ მისი განხორციელების დროს რომელიმე ტელეკოპანია „შეიზღუდა“, არამედ ის, რომ ამნისტია ყველა ტელევიზიას თანაბრად არ შეეხო. პრობლემა გახლდათ იმაში, რომ ტელევიზიების ნაწილმა შეძლო დავალიანების ჩამოწერა, ნაწილმა კი ვერა, რადგან, ამავე პერიოდში ტელეკომპანიას „კავკასია“-ს 30 000 ლარის საგადასახადო დავალიანება ყადაღის გზით გადაახდევნეს. ზემოთ წარმოდგენილი ორმაგი სტანდარტი სახელმწიფოს მხრიდან ფავორიტიზმის ნათელი დადასტურებაა, რაც თავისუფალ კონკურენციას უშლის ხელს. სწორედ ასეთი პრეცედენტების გამო საერთაშორისო ექსპერტულ წრეებსა და ორგანიზაციებში საქართველოში არსებულ კორუფციასა და ეკონომიკურ სიტუაციასთან დაკავშირებით არაერთგვაროვანი შეფასება არსებობს. ორგანიზაციის „საერთაშორისო გამჭვირვალობა“ მიერ 2011 წლის ოქტომბერში გამოქვეყნებული ანგარიშის თანახმად, საქართველომ თითქმის სრულად შეძლო აღმოეფხვრა წვრილი მექრთამეობა. (Transparency International, October 2011). რეფორმები მიმართული იყო საჯარო სამსახურებში

qarTuli politika regionuli

politika

47

ekonomikuri politika გამჭვირვალობის და ეფექტიანობის ასამაღლებლად, შედეგად კორუფცია აღმოიფხვრა დაბალ და საშუალო დონეებზე. თუმცა ქვეყანა დადგა ახალი პრობლემის წინაშე – დაინერგა კორუფცია მაღალ ეშელონებში. (Betselmann Foundation, 2010). აშშ-ს სახელმწიფო დეპარტამენტის 2012 წლის ანგარიშში, მაგალითად, აღნიშნულია, რომ არასამთავრობო ორგანიზაციების და ოპოზიციის წარმომადგენლების მიერ მიწოდებული ინფორმაციით, საქართველოში პოლიტიკური ნიშნით ხდებოდა საგადასახადო წნეხის გამოყენება კომპანიების მიმართ; ადგილი ჰქონდა საგადასახადო სტრუქტურების მხრიდან კომპანიების დაჯარიმებას, რაც მათი პოლიტიკური ხედვით იყო განპირობებული. საგადასახადო სტრუქტურები საჯარიმო სანქციებს იყენებდნენ დაშინების მექანიზმად იმ კომპანიების წინააღმდეგ, ვისაც კავშირი ჰქონდა იმდროინდელ ოპოზიციის წარმომადგენლებთან [17]. ეს დასკვნები დღესაც აქტუალურია, რადგან ახალი ხელისუფლების ძირითადი ძალისხმევა სწორედ ამ ფაქტების გამომზეურებისა და დასჯისკენ უნდა იყოს მიმართული. თუმცა კორუფციასთან რეალური ბრძოლა არა მხოლოდ წარსულში, არამედ არსებულის წიაღში წარმოშობილი პრობლემების წინააღმდეგ ბრძოლას

48 qarTuli politika regionuli

politika

გულისხმობს. მაგალითად აშშ სახელმწიფო დეპარტამენტის 2011 წლის ანგარიშში დასახელებული დარღვევები დღეს, ფაქტობრივად, კვლავ საყურადღებოა. ნაკლებსავარაუდოა, რომ ახალი ხელისუფლების პირობებში გაუმჯობესდეს პოლიტიკური ოპონენტების მხარდამჭერი ბიზნესის შევიწროების მაჩვენებელი. ასევე საყურადღებოა ფავორიტიზმის გარკვული ნიშნები, კერძოდ ის, რომ ახალი ხელისუფლების პირობებში 2013 წლის იანვრიდან პრაქტიკულად ყველა საჯარო უწყებამ შეიცვალა კორპორატიული ნომრები და სატელეკომუნიკაციო კომპანია „ჯეოსელის“ ქსელიდან „მაგთის“ ქსელში გადაერთო; ანალოგიური მყისიერი ცვლილება შეეხო ნავთობის სფეროსაც კომპანია „ლუკოილმა“ მთლიანად ჩაანაცვლა საჯარო უწყებების მომსახურებაში მთელი საქართველოს მასშტაბით კომპანიები „გალფი“ და ვისოლი“; ღიად მოხდა დაზღვევის სისტემის გადანაცვლება სადაზღვევო კომპანია ,,ქართუს“ მიმართულებით; ღიად არის ასევე აღიარებული და გამართლებულიც კი პროტექციონიზმის ფართოდ დამკვიდრება საჯარო სამსახურში კადრების დასაქმების თვალსაზრისით. ქალაქის მერიაში დაფიქსირდა მსხვილი მასშტაბის კორუფციული გარიგება (ჯოდოკია ბოდოკიას საქმე), რამდენიმე მუნიციპალიტეტში

კორუფციული გარიგებების გამო დაკავებულ იქნა მაღალი თანამდებობის პირები; გამოვლინდა სასოფლოსამეურნეო ტექნიკის უკანონო შესყიდვები სოფლის მეურნეობის სამინისტროში და სხვა [18]. ელიტური კორუფცია პირდაპირ ზეგავლენას ახდენს ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებაზე. არსებობს მთელი რიგი კვლევები, მათ შორის მსოფლიო ბანკის მიერ გამოქვეყნებული ნაშრომები, რომლებიც ადასტურებენ კავშირს ქვეყანაში არსებულ დაუკვირვებად ეკონომიკურ ზრდასა და კორუფციას შორის. ქვეყნებში, სადაც ხელისუფლების მაღალ ეშელონებში კორუფციას აქვს ადგილი, უფრო დიდია არაფორმალური ეკონომიკის ზომა მშპ-სთან მიმართებაში.

2014 წელს საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიერ გამოქვეყნებული რეგიონალური ანგარიშის მიხედვით, საქართველოში არაფორმალური ეკონომიკის ზომა მშპ-ს თითქმის 20%-ია, რაც აღემატება ბელორუსის, თურქეთის, ლიტვის, რუმინეთის, ბულგარეთის, ხორვატიის და სხვა განვითარებული თუ განვითარებადი ქვეყნის მონაცემებს. არაფორ­­ მალური საქმიანობა გადასახადების გვერდის ავლით ხორციელდება, რაც თავისთავად ვნებს საჯარო ფინანსებს. ანგარიშში აღნიშნულია, რომ ძირითადი ფაქტორი, რაც განაპირობებს არაფორმალური ეკონომიკის

ekonomikuri politika მაღალ მაჩვენებლს, არის კორუფცია, არასამართლიანი საგადასახადო რეგულაციები, ბიზნესის საწარმოებლად შექმნილი უთანასოწორო პირობები, რაც ძირითადად გამოიხატება მონოპოლიების არსებობასა და თავისუფალი კონკურენციის დაბალ მაჩვენებელში. საქართველოს შემთხვევაში ზემოაღნიშნული მიზეზებიდან განსაკუთრებით გამოკვეთილი იყო მარეგუ­ ლირებლების წნეხი და ინს­ტიტუციების ხარისხი. მარე­გულირებლების წნეხი მოიცავდა არათანაბარ პირობებში მოქცეულ ბიზ­ ნე­სებს, მონოპოლიებს, რაც გამოხატულია ცალკეუ­ლი ბიზნესების მიერ ბაზა­რ­ ზე დომინირებით; ინს­ტი­ ტუციებიდან გამოყო­ფილი იყო სასამართლო სისტემის გაუმართაობა, გამჭვირვალობის დაბალი ხარისხი. ამ ნაკლოვანებების გამოწვევი მიზეზი სწორედ ელიტურ კორუფციაში უნდა ვეძებოთ. ძირითადი რეკომენდაციები სისტემურ რეფორმირებას უკავშირდება, რომელმაც ფავორიტიზმი და პროტექციონიზმი უნდა გამორიცხოს. მთავარი და აუცილებელი პირობა კი სასამართლოს რეალური დამოუკიდებლობის მიღწევაა. ის სრულად უნდა განთავისუფლდეს ხელი­ სუფლების ზეგავლენისგან [18]. საინტერესოა საჯარო მოხელეების შემოსავლების გამჭვირვალეობის საკითხი. აქ საუბარია არა ხელფასებზე, რაც რეგულირდება კანონით, არამედ დანამატებზე, რომელიც

ასევე გათვალისწინებულია ქართული კანონმდებლობით, კერძოდ საჯარო სამსახურის კოდექსით, მაგრამ არ არის დეტალიზებული მათი დადგენის მექანიზმი. ვინ და რა კრიტერიუმებით აფასებს პრემირების სუბიექტს, გაუგებარია. საქართველოში სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მიერ გამოქვეყნებული 2014 წლის სიღარიბის მაჩვენებელის მიხედვით მოსახლეობის დაახლოებით 10%, ანუ 430 ათასამდე ადამიანი ღატაკთა კატეგორიას მიეკუთვნება. ხაზგასასმელია, რომ რამდენიმე წელია ქვეყანაში სიღარიბის მაჩვენებელი არ იცვლება. ეს ნიშნავს, რომ სახელისუფლებო ცვლილება, ახალი საინვესტიციო პროექტები, ასობით გახსნილი ვირტუალური საწარმო მოსახლეობის ცხოვრების დონეს ვერ ცვლის. ზოგადად, სტატისტიკის მონაცემები არაზუსტია. თუ რეალურად ამ მაჩვენებელს 2005 წლის მეთოდოლოგიით დავითვლით (მცენარეული და ცხოველური პროდუქტების თანაფარდობა) ქვეყნის მოსახლეობის დაახლოებით 45% ღარიბთა კატეგორიაში გადაინაცვლებს. 2015 წელს სახელმწიფო სუბსიდიებისა და სოციალური მიმართულებების დაფინანსების ხარჯზე სიღარიბის მაჩვენებელი უმნიშვნელოდ შემცირდა. სახელმწიფო სოფლის მეურნეობის ბევრი მიმართულების სუბსიდირებას ახორციელებს, განათლების სისტემას აქვს უფასო

სახელმძღვანელოები, სამედიცინო მომსახურების საკმაოდ დიდ წილს საყოველთაო ჯანდაცვის პროგრამა ფარავს. შესაბამისად, ამ კუთხით მოსახლეობის პირადი ხარჯი იზოგება და სიღარიბის მაჩვენებელი ხელოვნურად მცირდება. ეკონომისტები სიღარიბის დონეს რამდენიმე კუთხით განიხილავენ. ერთია - წმინდა სტატისტიკური, როდესაც ქვეყნის სტატისტიკური სამსახური, სხვა ეკონომიკურ უწყებებთან შეთანხმებით, დაახლოებით 150-ლარიან საარსებო მინიმუმს განსაზღვრავს. ფაქტობრივად, ღარიბად მიიჩნევა ის ადამიანი, რომელსაც 150 ლარზე ნაკლები შემოსავალი აქვს. მეორეა - სუბიექტური მიდგომა, ანუ რა შემოსავლის შემთხვევაში მიიჩნევს ადამიანი თავს ღარიბად. რეალურად, ადამიანს მინიმალურ დონეზე არსებობისთვის გაცილებით მეტი თანხა სჭირდება, ვიდრე 150 ლარია. ქვეყანაში არსებული სიღარიბის დონის შესაფასებლად მარტო სტატისტიკური მონაცემების გადმოღება არასწორია. მით უმეტეს, რომ ამ ციფრებს სერიოზული განსჯა და გადახედვა სჭირდება. მედიანური სიღარიბის 21%იანი მაჩვენებელი მინიმუმ უნდა გაორმაგდეს. რეალური გათვლით, სიღარიბის ზღვარს მიღმა, ანუ სიღატაკის დონეზეა ის ადამიანი, რომელსაც 300 ლარზე ნაკლები შემოსავალი აქვს. ღარიბი კი ის ოჯახია, რომლის შემოსავალი 1000 ლარია.

qarTuli politika regionuli

politika

49

ekonomikuri politika ის, რომ ამ თვალსაზრისით საქართველოში მძიმე სოციალური მდგომარეობაა, ამაზე „ჯინის” ინდექსიც მიუთითებს. სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მიერ გამოქვეყნებული ინფორმაციით, მთლიანი ფულადი ხარჯების მიხედვით, „ჯინის” ინდექსი - 0,47-ია. ცნობილია, რომ როდესაც „ჯინის” ინდექსი 0,40-ს აჭარბებს, ქვეყანაში საშემოსავლო და ქონებრივი დიფერენციაცია მაღალია. არა მარტო ევროპაში, არამედ პოსტსაბჭოთა ქვეყნებშიც კი საქართველო ერთადერთია, სადაც შემოსავლებს შორის სხვაობა ძალიან დიდია. ჩვენ გვაქვს დაახლოებით 6 ათასი ლარის მშპ მოსახლეობის მსყიდველობითი პარიტეტით და როდესაც ამ მაჩვენებელს ერთ სულზე უთანაბროდ ანაწილებ, ღარიბთა რაოდენობა გეომეტრიული პროგრესით იზრდება. ფაქტობრივად, ეს არის ხელფასის გადანაწილების ფორმა და ამაში განსაკუთრებით სცოდავს საჯარო სექტორი. გაუგებარია პრემირებისა და დანამატების ის სისტემა, რომლითაც ხასიათდება საბიუჯეტო სექტორში დასაქმებულების შრომის ანაზღაურება.

2014 წლის 15 ივლისს საქართველოს მთავრობამ გამოსცა დადგენილება, რომლის მიხედვითაც განისაზღვრა პრემიის გაცემაზე უფლებამოსილი პირები, გაჩნდა პრემიის გაცემის დასაბუთების აუცილებლობა, გარკვეული შეზღუდვები დაწესდა პრემიის გაცემის პერიოდულობასა და

50 qarTuli politika regionuli

politika

ოდენობაზე. აღსანიშნავია ის, რომ საქართველოს მთავრობის დადგენილებით გარკვეულწილად დარეგულირდა მხოლოდ მთავრობას დაქვემდებარებულ უწყებებში პრემირების სისტემა, თუმცა აღნიშნულ დადგენილებაში არაფე­ რია ნათქვამი სახელფა­ სო დანამატებზე, რომე­ლიც საქართველოს კანონმდე­ ბლობით პრემიის მსგავსად საჯარო მოხელის დამატებითი ანაზღაურების ანალოგიურ საშუალებას წარმოადგენს. სახელფასო დანამატების გაცემის უარყოფითი პრაქტიკის დანერგვაზე საუბარია აგრეთვე საქართველოს 2014 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულების წლიური ანგარიშის შესახებ სახელმწიფო აუდიტის მოხსენებაში. სახელმწიფო აუდიტის სამსახური ცალსახად აღნიშნავს, რომ 2014 წლის ივლისის თვის შემდგომ ადგილი ჰქონდა პრემიის დანამატით ჩანაცვლებას. საქართველოში არსებული სახელფასო პოლიტიკის ზოგადი შეფასებისთვის მნიშვნელოვანია აგრეთვე მონაცემები, რომელიც უკანასკნელ წლებში სახელმწიფო ბიუჯეტიდან შრომის ანაზღაურებისათვის გაწეულ ხარჯებს ასახავს. როგორც ირკვევა, 2014 წელს შტატით გათვალისწინებულ თანამშრომელთა შრომის ანაზღაურების ყველაზე მაღალი ნიშნული ფიქსირდება 1 296 186 185 ლარი, რაც დაახლოებით 109 მილიონი ლარით აღემატება 2013 წლის

შრომის ანაზღაურებაზე დახარჯულ თანხებს, ხოლო 247 მილიონი ლარით 2012 წლის მაჩვენებელს, რაც მეტყველებს იმაზე, რომ სახელმწიფოში დასაქმების პრობლემა წყდება არა ბიზნესის გაფართოების, არამედ საბიუჯეტო სექტორის ზრდის ხარჯზე, რაც ,,სოციალური ეკონომიკის“ კონცეფციის აღორძინებაზე მეტყველებს და მძიმედ აწვება გადასახადების გადამხდელებს. მიუხედავად იმ ფაქტისა, რომ 2014 წელს 2013 წელთან შედარებით გარკვეულწილად შემცირებულია როგორც გაცემული სარგოების, ასევე პრემიების ოდენობა, შრომის ანაზღაურების საერთო ზრდა განპირობებულია სახელფასო დანამატებისა და წოდებრივი სარგოების მნიშვნელოვანი მატებით. კერძოდ, მიუხედავად იმისა, რომ 2013 წელთან შედარებით 2014 წელს გაცემულია დაახლოებით 20 მილიონი ლარით ნაკლები პრემია, მკვეთრად იმატა სახელფასო დანამატის გაცემის საერთო ოდენობამ და 2014 წელს საჯარო სამსახურში გაიცა დაახლოებით 57 მილიონი ლარით მეტი დანამატი, ვიდრე 2013 წელს. ამავე დროს, უკანასკნელ წლებში შტატგარეშე თანამშრომლების შრომის ანაზღაურებაზე გაწეული ხარჯების ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი 2014 წელს ფიქსირდება - 127 609 429 ლარი, რაც 2013 წელს შტატგარეშე თანამშრომლებზე გაცემულ ანაზღაურებაზე 37 მილიონი ლარით მეტია. 2015 წლის სავალუტო კრიზისის ფონზე

ekonomikuri politika საქართველოს მთავრობამ გამოაცხადა ადმინისტრაციულ ხარჯებთან დაკავშირებით ქამრების შემოჭერის პოლიტიკა. ამ პოლიტიკის შედეგების ანალიზით ირკვევა რომ, ხშირ შემთხვევაში 2015 წლის პირველ კვარტალში თანამდებობის პირთა შრომის ანაზღაურება გაზრდილია 2014 წლის შესაბამის პერიოდთან შედარებით. მაგალითად, განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს თანამდებობის პირებზე გაცემული შრომის ანაზღაურება 2015 წლის პირველ კვარტალში 2014 წლის შესაბამის პერიოდთან შედარებით გაზრდილია 222 573 ლარით, ოკუპირებული ტერიტორიებიდან იძულებით გადაადგილებულ პირთა განსახლებისა და ლტოლვილთა სამინისტროში - 129 203 ლარით, ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროში - 33 478 ლარით, ხოლო სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროში - 30 358 ლარით [9]. სტატისტიკური მონაცემებით საქართველოში დასაქმებულთა საშუალო ხელფასი გაიზარდა.

2014 წელს საშუალო თვიურმა ანაზღაურებამ 950,1 ლარი შეადგინა. დასაქმებულთა საშუალო ხელფასის ფორმირებაზე, როგორც წესი, გავლენას ახდენს ტოპმენეჯერებისა და სახელმწიფო სექტორში დასაქმებული დიდი თანამდებობის პირთა ანაზღაურება. შესაბამისად, საქართველოში დასაქმებულთა უმეტესობისთვის 950-ლარიანი ხელფასი სანატრელია. დაუბეგრავი მინიმუმის

რეჟიმში მოხვედრილი ადამიანების რაოდენობამაც აჩვენა, რომ დაქირავებით დასაქმებულთა ნახევარზე მეტს 500 ლარზე ნაკლები ხელფასი აქვს. ფაქტობრივად, ეს ადამიანები სიღარიბის ზღვართან ახლოს არიან. საშუალო ხელფასი შემდე­გ­ ნაირად ითვლება: სახელფასო ფონდი დასაქმებულთა რაოდენობაზე იყოფა და ამ უხეში გათვლით დგება ეს მაჩვენებელი. 2014 წელს საშუალო ხელფასის ზრდა მოულოდნელი არ ყოფილა. დღესაც გრძელდება ის სახელფასო პოლიტიკა, რომელიც გულისხმობს საშუალო ხელფასის მშპ-სთან შედარებით რამდენჯერმე უფრო სწრაფ ზრდას. ეს ტენდენცია კი დაიწყო 2004 წლიდან და დღემდე გრძელდება. ხელფასის მიმღებთა კონტინგენტი დღეს იმაზე მეტი ეკონომიკური პრივილეგიით სარგებლობს, ვიდრე, ზოგადად, დასაქმებულის წვლილია ეკონომიკაში. ფაქტობრივად, ეს არის ხელფასის გადანაწილების ფორმა და ამაში განსაკუთრებით სცოდავს საჯარო სექტორი, რადგან მის მიერ შექმნილი საზოგადოებრივი პროდუქტის მოცულობა იმაზე ნაკლებია, ვიდრე ის სარგებელი, რასაც აღნიშნულ სექტორში დასაქმებულთა კონტინგენტი იღებს. ამ სექ­ ტორში კვალიფიკაციის დონე უფრო ნაკლებია, ვიდრე გაცე­მული ხელფასი. ბოლო წლებში საკმაოდ მოიმატა ნეპოტიზმის, კუთხურობისა და

პროტექციონიზმის ფაქტებმა. ცხადია, რომ დასაქმება სა­ ბა­ზრო ეკონომიკის ერთ-ერთ ყველაზე სუსტ რგოლად რჩება. ახალმა ხელისუფლებამ, ისევე როგორც მისმა წინამორბედმა, ამ პრობლემის დასაძლევად ჯერ­ ჯერობით ვერაფერი გააკეთა. მაღალბიუჯეტიანი სამინისტროები და სახელმწიფო უწყებები ხელოვნურად ასაიდუმლოებენ საჯარო ინფორმაციას, ხოლო უკანასკნელი ინსტანცია, სასამართლო ხელისუფლება, რომელიც საჯარო ინფორმაციის შესახებ საქართველოს კანონით მინიჭებული სამოქალაქო უფლების დამცველი და გარანტი უნდა იყოს, თავადაც დახურულ უწყებად იქცა. გასაიდუმლოებულია ასევე ინფორმაცია სამხედრო აღჭურვილობისა და ტექნიკის შესყიდვაზე, რაც ასევე ბევრ ეჭვს ბადებს. ეჭვს იწვევს ე.წ. საგანგებო ფონდების ხარჯვის მექანიზმი. ასევე საიდუმლოა მსხვილი სახელმწიფო შესყიდვების, ენერგეტიკული და ინფრასტრუქტურული პროექტების კუთხით გაფორმებული ხელშეკრულებები. მოხელეების შემოსავლებთან დაკავშირებით სახელმწიფომ გადადგა გარკვეული ნაბიჯი და შემოიღო შემოსავლების დეკლარაციების ელექტრონული სისტემა, თუმცა არ არის უზრუნველყოფილი დეკლარირებული ინფორმაციის გადამოწმების მექანიზმი - ამ ელექტრონულ პლატფორმაზე დაიშვა გამონაკლისები, მაგალითად, შინაგან საქმეთა და თავდაცვის სამინისტროებისათვის [19].

qarTuli politika regionuli

politika

51

ekonomikuri politika კორუფციულ რისკებთან ბრძოლის ძირითადი მიმართუ­ ლებები საქართველოში კორუფციასთან ბრძოლა წარმოადგენს ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პრობლემას, რომელზეც ბევრად არის დამოკიდებული ქვეყნის ეკონომიკური განვითარება და სტაბილურობა. ამ მიმართულებით ქვეყანაში უნდა გადაიჭრას რამდენიმე მნიშვნელოვანი საკითხი: აუცილებელია 2010 წელს მიღებული ანტიკორუფციული სტრატეგიისა და სამოქმედო გეგმის განახლება და მათი შესრულების მონიტორინგის გაძლიერება; ამჟამად მოქმედ კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის უწყებათაშორისი საკოორდინაციო საბჭოს საკმაოდ შეზღუდული უფლებამოსილებები და რესურსები აქვს. საქართველოს მთავრობამ უნდა განიხილოს უფრო ძლიერი ანტიკორუფციული უწყების შექმნის შესაძლებლობა; კონკურენციისა და სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტოს კონკურენციის დეპარტამენტი ამჟამად ფაქტობრივად უმოქმედოა, რაც ხელს უშლის კონკურენტული ბაზრის ჩამოყალიბებას. აუცილებელია კონკურენციის კანონმდებლობის რეფორმის დასრულება და კონკურენციის მარეგულირებელი უწყების რეალური ამოქმედება; საქართველოს ამჟამად მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე გამჭვირვალე სახელმწიფო შესყიდვების ელექტრონული სისტემა

52 qarTuli politika regionuli

politika

აქვს, თუმცა სახელმწიფო შესყიდვების საკმაოდ დიდი ნაწილი კვლავაც ამ სისტემის გვერდის ავლით წარმოებს (ასეთი შესყიდვების საერთო ღირებულებამ 2012 წელს მლრდ. ლარს გადააჭარბა და სახელმწიფო შესყიდვების 45 პროცენტი შეადგინა). საქართველოს ხელისუფლებამ მინიმუმამდე უნდა დაიყვანოს იმ გამონაკლისი შემთხვევების რიცხვი, როდესაც სახელმწიფო შესყიდვების წარმოება ღია ტენდერების გარეშე დაიშვება; სახელმწიფო აუდიტის სამსახურს, მისი უფლებამოსილებებიდან გამომდინარე, უმნიშვნელოვანესი როლის შესრულება შეუძლია კორუფციის პრევენციის მხრივ. აუცილებელია, ერთი მხრივ, ამ უწყების უზრუნველყოფა სათანადო რესურსებით, ხოლო მეორე მხრივ, მისი მაქსიმალური დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა ქვეყნის პოლიტიკური ხელმძღვანელობისგან; აუცილებელია საჯარო სამსახურის რეფორმა, რაც სხვა კომპონენტებთან ერთად მოიცავს საჯარო სამსახურში დანიშვნა-გათავისუფლების, ასევე შრომის ანაზაღაურების საკითხებს. აღსანიშნავია აგრეთვე საჯარო სამსახურში კონკურსის წესით დანიშვნასა და პრემიების გაცემასთან დაკავშირებით არსებული პრობლემები; მნიშვნელოვანია ელიტური კორუფციის, როგორც გამოწვევის, წინააღმდეგ ბრძოლა. ამ მიზნით საჭიროა, ერთი მხრივ,

ნათლად შეფასდეს ელიტური კორუფციის განმაპირობებელი ფაქტორები (მათ შორის არსებული საკანონმდებლო ხარვეზები), ხოლო მეორე მხრივ, მოხდეს შესაბამისი სტრუქტურების (აუდიტის სამსახური, სამართალდამცავი ორგანოები და ა.შ.) თანამშრომელთა მომზადება და იმ ხასიათის სპეციალური უნარ-ჩვევებით გაძლიერება, რომლებიც ელიტური კორუფციის წინააღმდეგ უფრო ქმედით ბრძოლას შეუწყობს ხელს; მნიშვნელოვანია ქონებრივი დეკლარაციების სისტემის შემდგომი გაუმჯობესება. თანამდებობის პირთა ქონებრივი დეკლარაციები საქართველოს ნებისმიერი მოქალაქისთვის ხელმისაწვდომია სპეციალური ვებგვერდის საშუალებით. ამ სფეროში შემდგომი პროგრესის მისაღწევად აუცილებელია იმ თანამდებობის პირთა წრის გაფართოება, ვისაც ქონებრივი დეკლარაციის წარდგენა ევალება, ასევე ქონებრივ დეკლარაციებში შეტანილი მონაცემების გადამოწმების სისტემის შექმნა; საქართველოში ხშირია ადამიანების გადასვლა ბიზნესიდან პოლიტიკაში და პოლიტიკიდან ბიზნესში. ეს პროცესი, რომელიც თავისთავად გარდაუვალი და ბუნებრივია, გარკვეულ რისკებს შეიცავს კორუფციის თვალსაზრისით. მნიშვნელოვანია, რომ სახელმწიფო ინსტიტუტები და დამოუკიდებელი მარეგულირებელი კომისიები დაცულნი იყვნენ კერძო

ekonomikuri politika კომერციული ინტერესების ზეგავლენისგან; ერთერთ უმნიშვნელოვანეს ამოცანას წარმოადგენს ანტიკორუფციული მექანიზმების გაძლიერება ადგილობრივ თვითმმართველობაში. საქართველოს ადგილობრივი თვითმმართველობის ინსტიტუტებში ამჟამად არსებული ანტიკორუფციული მექანიზმები ბევრად სუსტია, ვიდრე ცენტრალურ დონეზე. ამდენად მნიშვნელოვანია, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის რეფორმის პროცესში სათანადო ყურადღება დაეთმოს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებში ძლიერი ანტიკორუფციული ნორმებისა და მექანიზმების შემოღებას; საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის სამართლებრივი მექანიზმების გაუმჯობესება ასევე ხელს შეუწყობს ქვეყანაში კორუფციული რისკების შემცირებას. წლების განმავლობაში საქართველოში ჩამოყალიბდა საჯარო ინფორმაციის გაცემაზე ხელოვნური შეზღუდვების დაწესების სამწუხარო პრაქტიკა, რაც თავის მხრივ განპირობებული იყო სამართლებრივი მექანიზმების არარსებობითა თუ შესაბამისი მაკონტროლებელი ორგანოების არაეფექტიანი საქმიანობით. ინფორმაციის თავისუფლება მნიშვნელოვანია საზოგადოებრივი კონტროლისა და კორუფციის პრევენციის უზრუნველყოფისთვის. აღსანიშნავი და

მისასალმებელია ბოლო დროს კანონმდებლობაში განხორციელებული ცვლილებები, რომელიც საჯარო ინფორმაციის პროაქტიულ გამოქვეყნებას ითვალისწინებს. თუმცა, მიუხედავად პროგრესული ნაბიჯებისა, საკანონმდებლო ბაზა და ინფორმაციის გაცემასთან დაკავშირებული პრაქტიკა საჭიროებს შემდგომ დახვეწას. აქედან გამომდინარე, აუცილებლია სამოქალაქო საზოგადოებისა და ეკონომიკური თანამშრომლობის და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) მიერ ამ სფეროში შემოთავაზებული რეკომენდაციების გათვალისწინება და იმ საკანონმდებლო ნორმებისა და პროცედურების სრულყოფა, რომლებიც პრაქტიკაში ართულებენ საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობას.

and Growth // Quarterly Journal of Economics. Vol. 110. № 3.

P. 681–712.

9. ზინარაშვილი ს. - 2014 წელს თანამდებობის პირებზე ორჯერ მეტი სახელფასო დანამატი გაიცა, ვიდრე პრემია. პირველი რადიო, 2015.

10. შენგელია თ. – „გლობალური ბიზნესი“. თბ., ,,უნივერსალი“, 2013. გვ. 108 11. ჰანტინგტონი ს. „მოდერნიზაცია და კორუფცია“. http://liberty.ge/.

12 Huntington S. (1998) Political Order in Changing Societies. New Haven: Yale University Press; Leite C., Weidmann J. (1999) Does Mother Nature Corrupt? Natural Resources, Corruption, and Economic Growth. Washington: International Monetary Fund, (= IMF Working Paper № 85).

13. Huston D. (2006) Corruption and Human Development // Cato Journal. Vol. 26. № 1.

P. 29–46.

გამოყენებული ლიტერატურა:

14. Wikipedia /korufcia/.

1. ბიბლია. გამოსვლა 23:8

15 www. reportingproject.net/ occrp/index.php/en/ccwatch

2. ბიბლია. ეკლესიასტე 8:11 3. ბიბლია. ეკლესიასტე 5:9 4. ბიბლია. იოანე 5:19, გამოცხადება 12:9 5. ბიბლია. მათე 4:8, 9 6. კორუფციის ისტორიიდან. http://genia.ge/?p=10547 7. MarffK. (1964). Economic Development Through Bureaucratic Corruption // American Behavioral Scientist.

Vol. 82. № 2. P. 337–341.

16. www.justice.gov.ge/files/ Departments/Analytical/ 17. www.state.gov/r/pa/ei/ bgn/5253.

18. www.eprc.ge/index. php?a=main&pid 19. www.justice.gov.ge/files/ Departments/Analytical/.

20. www./idfi.ge/

8. Mauro P. (1995) ( Corruption

qarTuli politika regionuli

politika

53

ekonomikuri politika Sromis bazari saqarTveloSi murman carciZe ekonomikur mecnierebaTa doqtori, ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis ekonomikisa da biznesis fakultetis asocirebuli profesori

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში ბოლო წლებში ეკონომიკური განვითარების თვალსაზრისით გარკვეული პოზიტიური ძვრები განხორციელდა, უმუშევრობისა და სიღარიბის დონის მნიშვნელოვნად შემცირება მაინც ვერ მოხერხდა. აღნიშნული პრობლემების წარმატებით გადაწყვეტა შეუძლებელი იქნება თანამედროვე ცივილიზებული საბაზრო გარემოსა და მისი შესაბამისი ინფრასტრუქტურის ფორმირების გარეშე. ამ სისტემაში კი წამყვანი ადგილი შრომის ბაზარს განეკუთვნება. სწორედ შრომის ბაზარი უნდა გახდეს ქვეყნის ინკლუზიური ეკონომიკური განვითარების, შრომისუნარიანი მოსახლეობის ეფექტიანი დასაქმების ხელშეწყობის, სოციალური დაცვისა და უზრუნვლყოფის მოქნილი სისტემების შექმნის, შრომითი ცხოვრების ხარისხის და საბოლოო ჯამში ცხოვრების დონის გაუმჯობესების საფუძველი. შრომის ბაზარი სწრაფად და მოქნილად უნდა რეაგირებდეს ეკონომიკური განვითარების დინამიკაზე და ეფექტიანად ახორციელებდეს

54 qarTuli politika regionuli

politika

თავისი ძირითადი ფუნქციების რეალიზაციას: შრომითი პოტენციალისა და ადამიანური რესურსების ფორმირებას, განაწილებასა და გამოყენებას ეკონომიკური სფეროებისა და დარგების, საქმიანობის სახეების მიხედვით და იცავდეს შრომითი მოტივაციის ნორმებს და მოთხოვნებს. სამწუხაროდ, ჩვენს მიერ ჩატარებული კვლევები ადასტურებს, რომ ასეთი შრომის ბაზარი საქართველოში ჯერ კიდევ არ არსებობს. სახეზეა ფორმირების სტადიაში მყოფი შრომის ბაზარი, მისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკური თავისე­ბურე­ ბებით, რომელთაგან უნდა გამოვყოთ: უმუშევრობის, სიღარიბის მაღალი დონე და მასშტაბები, ქრონიკული უმუშევრობა; არაეფექტიანი დასაქმება, ე. წ. „ღარიბი დასაქმებულების“ არსებობა და ეროვნული მეურნეობის რიგ დარგებში შრომის მწარმოებლურობის დაბალი დონე; ფარული უმუშევრობისა და არაფორმალური დასაქმების მაღალი დონე; ადამიანური კაპიტალის განვითარების დაბალი დონე და ხარისხი; მასობრივი შრომითი ემიგრაცია; შრომის ანაზღაურების ორგა­ნიზაციის პრობლემები, ხელფასის დაბალი დონე და

მისი ძირითადი ფუნქციების შესუსტება; შემოსავლების დიფერე­ნ­ ციაციის მაღალი დონე; ქვეყანაში სოციალური დაცვისა და უზრუნველ­ ყოფის სისტემის განუვითარებლობა; შრომის ბაზრის ერთიანი ინფრასტრუქტურისა და საინფორმაციო სისტემის განუვითარებლობა; კადრების მომზადებაგადამზადებისა და პროფესიული განათლების სისტემის ორგანიზაციის დაბალი დონე, რაც შესაბამისად აისახა შრომის ბაზრის კონიუნქტურაზე და სხვა. გარდა აღნიშნულისა, შრომის ბაზარი ვერ უზრუნველყოფს: შრომითი პოტენციალის რაციონალურ გამოყენებასა და განვითარებას; სამუშაო ძალაზე მოთხოვნა-მიწოდებას შორის ოპტიმალური თანაფარდობის მიღწევას; დასაქმების სფეროში სოციალური სამართლიანობის პრინციპების დაცვას; სამუშაოს მაძიებელთათვის დასაქმების თანაბარი შესაძლებლობების შექმნას; სოციალური პარტნიორობის სისტემის განვითარებას; შრომაზე თანაბარი უფლებების რეალიზაციას; უმუშევართა სოციალური დაცვის მექანიზმის ფორმირებას. შრომის ბაზრის ფორმირების მიმდინარე ეტაპზე საქართველოში მასობრივი,

ekonomikuri politika ქრონიკული უმუშევრობის დაძლევა და შრომისუნარიანი მოსახლეობის ეფექტიანი დასაქმების უზრუნველყოფა კვლავ სახელმწიფოს მაკროეკონომიკური პოლიტიკის უმთავრეს ამოცანად რჩება. ეს მაშინ, როცა ქვეყანა თანამედროვე გლობალიზაციისა და საგარეო– ეკონომიკური კავშირურთიერთობების განვითარების პირობებში აქტიურადაა ჩართული ევროინტეგრაციის პროცესში. უმუშევრობა არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ მთელ მსოფლიოში განიხილება, როგორც ურთულესი სოციალურეკონომიკური მოვლენა და ფენომენი, რომლის დაძლევის გარეშე შეუძლებელია ეკონომიკის ნორმალური, ეფექტიანი ფუნქციონირება. „უმუშევრობა ეს უბრალოდ ადამიანის უფულობა, უსახსრობა კი არ არის, არამედ იგი მორალური და სულიერი სიკვდილის ერთ-ერთი ფორმაა“ (რომის პაპი იოანე პავლე–II). სწორედ ამიტომ, მსოფლიოს ნებისმიერ ქვეყანაში უმუშევრობით გამოწვეული სოციალური და ეკონომიკური შედეგები განიხილება ისეთ მნიშვნელოვან გლობალურ პრობლემებთან ერთად, როგორიცაა სიღარიბე და სოციალური სტაბილურობა. „საქართველოში უმუშევრობა ყველაზე მწვავე სოციალურეკონომიკური პრობლემა და აქტუალური გამოწვევაა. იგი გვევლინება ქვეყანაში სიღარიბის განმაპირობებელ მთავარ ფაქტორად. უმუშევრობა მაღალია როგორც ქალაქად, ისე სოფლად. უმუშევარ მოსახლეობას შორის დომინანტია ახალგაზრდობა, რაც კიდევ

უფრო ზრდის სოციალურ რისკებს და საფრთხეს უქმნის ქვეყნის მომავალს“1. უფრო მეტიც ქვეყანაში შრომის ბაზრის ინფრასტრუქტურის განუვითარებლობამ, არაეფექტიანმა დასაქმებამ და უმუშევრობის მაღალმა დონემ სერიოზული გავლენა იქონია მოსახლეობის ცხოვრების დონეზე, სიღარიბის სიღრმესა და მასშტაბებზე, სერიოზულად შეაფერხა ქვეყნის წინსვლა და მასთან ერთად სხვა უამრავი სოციალურეკონომიკური პრობლემა წარმოშვა. „სიღარიბის მასშტაბები და სიმწვავე კვლავ სერიოზულ გამოწვევად რჩება“. UNDP-ის 2012 წელს ჩატარებული კვლევის მიხედვით, მოსახლეობის 70% სოციალურად ან ეკონომიკურად დაუცველია2. აღნიშნულზე მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ ქვეყნის მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი ჯერ კიდევ სიღარიბის ოფიციალურ ზღვარს მიღმა ცხოვრობს. 2000-2014 წლებში აღნიშნული მაჩვენებელი, მედიანური მოხმარების 60%ის მიმართ, საშუალოდ 22,3%ს შეადგენდა (ფარდობითი სიღარიბე). 2005 წელს ქვეყნის მოსახლეობის 54.9% სიღარიბის ოფიციალურად 1. საქართველოს მთავრობის დადგე­ ნილება №199 „საქართველოს შრომის ბაზრის ფორმირების სახელმწიფო სტრატეგიისა და საქართველოს შრომის ბაზრის ფორმირების სახელმწიფო სტრატეგიის რეალი­ ზაციის 2015-2018 წლების სამოქმედო გეგმის დამტკიცების შესახებ“, 2013 წლის 2 აგვისტო ქ. თბილისი.

2. ათასწლეულების განვითარების მიზნები საქართველოში, ეროვნული ანგარიში, 2014წელი. მომზადებული საქართველოს მთავრობის მიერ გაეროს საქართველოს ოფისის მხარდაჭერით. UNDP, ეკონომიკური და სოციალური დაუცველობა საქართველოში, 2012, http://www. ge.undp.org/;

დადგენილ ზღვარზე3 დაბლა ცხოვრობდა. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს სოციალური მომსახურების სააგენტოს მონაცემებით სიღარიბის ზღვარს ქვევით მყოფი მოსახლეობის (437 238 კაცი) წილი (რეგისტრირებული სიღარიბე) მოსახლეობის საშუალოწლიურ რიცხოვ­ ნობასთან (4 490 500 კაცი) მიმართებაში 2013 წელს 9.7%-ს, ხოლო ზრდასრულ მოსახლეობასთან (15 წლისა და უფროსი ასაკის მოსახლეობა) მიმართებაში 14.5%-ს შეადგენდა. საქართველოს მოსახლეობის 2014 წლის 5 ნოემბრის საყოველთაო აღწერის წინაწარი შედეგების მიხედვით მოსახლეობის რიცხოვნობა 3 729 635 კაცით განისაზღვრა, ხოლო რეგისტრირებული სიღარიბის დონე 11.6%მდე გაიზარდა.4 თუმცა შესამჩნევია, რომ მისი ზრდა ძირითადად მოსახლეობის რიცხოვნობის შემცირებითაა გამოწვეული. კერძოდ, 2002 წლის მოსახლეობის აღწერის შედეგებთან მიმართებაში (მოსახლეობა 4 371 535 კაცი) ქვეყნის მოსახლეობის საერთო რიცხოვნობა 641 900 კაცით, ანუ 14.7%-ით შემცირდა. მართლაც აშკარაა, რომ „ეკონომიკური ზრდით მიღებულმა შედეგმა ვერ უზრუნველყო სიღარიბის დონის მნიშვნელოვანი შემცირება. ბოლო ათწლეულში 3. აღნიშნული მაჩვენებელი იანგა­ რიშებოდა 2005 წლის ჩათვლით საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მიერ გაანგარიშებული საარსებო მინიმუმის საშუალო დონესთან მიმართებაში. www.geostat.ge 4. საქართველოს მოსახლეობის 2014 წლის 5-19 ნოემბრის საყოველთაო აღწერის წინასწარი შედეგები. საქარ­ თველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური. www.geostat.ge

qarTuli politika regionuli

politika

55

ekonomikuri politika სიღარიბის მაჩვენებლები თითქმის არ შეცვლილა”5. როგორც აღვნიშნეთ, სიღარიბის გამომწვევი უმთავრესი მიზეზია უმუშევრობის მაღალი დონე და მასშტაბები, ქრონიკული უმუშევრობა, რომელიც ასევე არსებით ზეგავლენას ახდენს ქვეყნის ეკონომიკურ

განვითარებაზე. საექსპერტო შეფასებით, უმუშევრობის დონე საქართველოში 32.036.0%-ის ფარგლებშია, ხოლო ოფიციალური მონაცემებით 2000-2014 წლებში მისი დონე ქვეყანაში 10.3%-დან (2000 წელი) 12.4%-მდე მერყეობდა (2014 წელი), ხოლო მაქსიმალურ დონეს - 16.9%-ს, მან 2009 წელს მიაღწია (იხ. ცხრილი 1).

ცხრილი 1 15 წლისა და უფროსი ასაკის მოსახლეობის განაწილება ეკონომიკური აქტივობის მიხედვით საქართველოში 2000-2014 წლებში6 მაჩვენებლები

2000წ.

2005წ.

2009წ. 2010წ. 2012წ. 2013წ.

2014წ.

1.სულ აქტიური მოსახლეობა (სამუშაო ძალა)

2049,2

2023,9

1991,8 1944,9 2029,1 2003,9

1991,1

1.1.დასაქმე­ბული

1837,2

1744,6

1656,1 1628,1 1724,0 1712,1

1745,2

1.1.1.დაქირავე­ ბული 1.1.2. თვითდა­სა­ ქმებული 1.1.3. გაურკვე­ ველი

683,9

600,5

596,0

658,2

692,3

1041,2

1143,3

1059,0 1007,1 1054,0 1043,8

1046,1

112,1

0,8

1,2

2,4

7,4

10,0

6,8

1.2.უმუშევარი

212,0

279,3

335,6

316,9

305,1

291,8

246,0

2.მოსახლეობა სამუშაო ძალის გარეთ

1092,3

1136,1

1139,3 1083,3 1005,2 1022,3

1004,4

უმუშევრობის დონე (პროცენტებში)

10,3

13,8

16,9

16,3

15,0

14,6

აქტიურობის დონე (პროცენტებში)

65.2

64.0

63.6

64.2

66.9

66.2

დასაქმების დონე (პროცენტებში)

58,5

55,2

52,9

53,8

56,8

56,6

როგორც ცხრილის მონაცემებიდან ჩანს, 2013 წელს წინა წელთან უმუშევრობის დონე 0.4%-ით, დასაქმების დონე 0.7%-ით, ხოლო ქვეყნის მოსახლეობის ეკონომიკური აქტიურობის დონე 0.2%-ით

618,6

662,6

12,4

66.5 58.3

შემცირდა. აღნიშნული იმაზე მიუთითებს, რომ სავარაუდოდ უმუშევრობის დონის შემცირება ქვეყნის მოსახლეობის დასაქმების ზრდის ხარჯზე კი არ განხორციელდა, არამედ მათი სტატუსის ცვლილების

5. საქართველოს მთავრობის დადგენილება N400 „საქართველოს სოციალურეკონომიკური განვი­თარების სტრატეგიის „საქართველო 2020“ დამტკიცებისა და მასთან დაკავშირებული ზოგიერთი ღონის­ძიების თაობაზე“, 2014 წლის 17 ივნისი, ქ. თბილისი.

6. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემები. www. geostat.ge.

56 qarTuli politika regionuli

politika

შედეგად და უმუშევართა უმრავლესობამ ეკონომიკურად არააქტიურთა კატეგორიაში გადაინაცვლა. ამ დასკვნის საფუძველს იძლევა ისიც, რომ სამუშაო ძალის გარეთ მყოფი მოსახლეობის (ეკონომიკურად არააქტიური მოსახლეობა) რიცხოვნობა 17 100 კაცით ანუ 1.7%-ით გაიზარდა, მაშინ როცა უმუშევართა რაოდენობა სულ 13 300 კაცით შემცირდა. განსხვავებული სურათი შეინიშნება 2014 წელს. კერძოდ, წინა წელთან შედარებით უმუშევრობის დონის შემცირებას (2.2%-ით), თან ახლდა ქვეყნის მოსახლეობის დასაქმებისა და ეკონომიკურად აქტიურობის დონის ზრდა შესაბამისად 1.7% და 0.3%-ით. უმუშევრობის რეალური დონის შეფასებაში ძალზე საინტერესოა ცალკეული სპეციალისტებისა და ექსპერტების დასკვნებიც; მაგ. პროფესორი ი. არჩვაძე აღნიშნავს: „სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საქართველოს ტერიტორიაზე ქვეყნის რეალური შრომითი რესურსების დასაქმების შესაძლებლობა (პოტენციალი, რესურსი, დონე) შეადგენს მხოლოდ 60.3%-ს, ხოლო უმუშევრობის დონე 39.7%ს“... „უმუშევართა რაოდენობა საქართველოში 0.3 მლნ. კი არა, თითქმის 0.8 მლნ. კაცი (ჩვენი შეფასებით, 766.0 ათასი კაცი) იქნება. ეს კი საქართველოს ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის 39.1%-ია.“7 ანუ მისი შეფასებით უმუშევრობის დონე 39.0%-40.0%-ის ფარგლებშია.

7/არჩვაძე ი. შრომითი მიგრაციის გავლენა შრომის ბაზრის მდგომარეობის მახასიათებელ ინდიკატორებზე. მიგრაცია N6, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, “უნი­ ვერ­სალი”, თბ., 2013წ. გვ. 111, 115.

ekonomikuri politika ცხრილი 2 მოსახლეობის დასაქმების სტრუქტურა სტატუსის მიხედვით 2014წ. (ათასი კაცი)8 დასაქმების სტატუსი დასაქმებული სულ, მათ შორის დაქირავებული თვითდასაქმებული

სულ ეკონომიკაში

მათ შორის სოფლის მეურნეობაში

აბს.

%

აბს.

%

1745.2

100.0

1100.8

100.0

692.3

39.67

230.4

20.93

1052.9

60.33

870.4

79.07

უმუშევრობის სფეროში არსებული პრობლემები ადექვატურ ასახვას პოულობს ქვეყნის მოსახლეობის დასაქმების დონეზე, ხასიათსა და მასშტაბებზე. შესაბამისად საინტერესოა დასაქმებულთა სტატუსის გარკვევაც. 2014 წელს სულ ეკონომიკაში დასაქმებული მოსახლეობის 60.33% თვითდასაქმებული იყო, ხოლო სოფლის მეურნეობაში დასაქმებული მოსახლეობის 79.07%-ია თვითდასაქმებული (იხ. ცხრილი 2). 20002014 წლებში ქალაქის დასაქმებულ მოსახლეობაში თვითდასაქმებულთა ხვედრითი წონა საშუალოდ 31.1%-ია მაშინ, როცა აღნიშნული მაჩვენებელი სოფლის მეურნეობაში საშუალოდ 82.6%-ს შეადგენს. თუ გავაანალიზებთ თვით­ დასაქმებულთა შემადგენ­ ლობას და სტრუქ­ტურას, შესამჩნევია, რომ მათი 41.6% ოჯახურ საწარმოში/ მამუ­ლში უსასყიდლოდ მომუშავე პირები, ხოლო 0.2%-ახლობლისათვის უსასყიდლოდ დამხმარე პირებია. ცხადია, მოსახლეობის

ეს ნაწილი რეალურად არაა დასაქმებული და მათთვის დასაქმებულის სტატუსის მინიჭება ხელოვნურად ამცირებს უმუშევრობის დონის მაჩვენებელს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ „საქართველოს მთავარ გამოწვევას უმუშევრობა და თვითდასაქმების მაღალი მაჩვენებლები წარმოადგენს როგორც ქალებში, ასევე მამაკაცებში“9. პრობლემას კიდევ უფრო ამწვავებს ის, რომ უმუშევრებში მაღალია უმაღლესი განათლების მქონე პირებისა და ახალგაზრდების (სტატისტიკური მონაცემებით საქართველოში უმუშევართა თითქმის 1/3-ს უმაღლესი განათლება აქვს), ასევე ხანგძლივი უმუშევრების წილი. “შერბილებული კრიტერიუმით („იმედგაცრუებული“ პირების ჩათვლით) ხანგრძლივი დროით უმუშევართა წილი უმუშევართა საერთო რაოდენობის 46.0%-ს შეადგენდა, იგივე მაჩვენებელი მკაცრი კრიტერიუმით („იმედგაცრუებულების“ გამოკლებით) 2013 წლებში

8. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემები. www. geostat.ge.

9. ათასწლეულების განვითარების მიზნები საქართველოში, ეროვნული ანგარიში, 2014წელი. მომზადებული საქართველოს მთავრობის მიერ გაეროს საქართველოს ოფისის მხარდაჭერით.

შესაბამისად 42.1%-ს შეადგენდა10. ცხოვრების დაბალი დონე, სიღარიბე, უმუშევრობის მაღალი მასშტაბები პირდაპირ ზემოქმედებს მიგრაციულ პროცესებზე, განსაკუთრებით კი მასობრივი შრომითი მიგრაციის მასშტაბებზე. „დასაქმების შესაძლებლობების შეზღუდულობა განვითა­ რებული ქვეყნების ბაზრებთან შედარებით, შრომის ანაზღაუ­ რების დაბალი დონე უბიძგებს საქართველოს მოსახლეობის ყველაზე აქტიურ ნაწილს, დატოვონ ქვეყანა და არსებობის წყარო საზღვარგარეთ ეძებონ. სპეციალური კვლევები ადასტურებს, რომ შრომით მიგრანტთა 8085% ქვეყანას ეკონომიკური მიზეზებით (უმუშევრობა, დაბალი ხელფასი) ტოვებს. შრომითი მიგრანტების უმრავ­ ლესობა საზღვარგარეთ არალეგალურად, არასპეცია­ ლობით, დაბალკვალიფიციურ და დაბალანაზღაურებად სამუშაოებზეა დასაქმებული. ამის მიუხედავად, შრომით მიგრანტთა ფულადი და სხვა სახის გზავნილების გარეშე, სიღარიბის მაჩვენებელი ქვეყანაში არსებულზე ბევრად მაღალი იქნებოდა“11.

10. საქართველოს მთავრობის დადგენილება №199 „საქართველოს შრომის ბაზრის ფორმირების სახელმწიფო სტრატეგიისა და საქართველოს შრომის ბაზრის ფორმირების სახელმწიფო სტრატეგიის რეალიზაციის 20152018 წლების სამოქმედო გეგმის დამტკიცების შესახებ“, 2013 წლის 2 აგვისტო ქ. თბილისი.

11. საქართველოს მთავრობის დადგენილება №199 „საქართველოს შრომის ბაზრის ფორმირების სახელმწიფო სტრატეგიისა და საქართველოს შრომის ბაზრის ფორმირების სახელმწიფო სტრატეგიის რეალიზაციის 20152018 წლების სამოქმედო გეგმის დამტკიცების შესახებ“, 2013 წლის 2 აგვისტო ქ. თბილისი.

qarTuli politika regionuli

politika

57

ekonomikuri politika ცალკეული ექსპერტების შეფასებით დღესაც ქვეყნის გარეთ ემიგრაციაში მყოფი მოსახლეობის რაოდენობა ერთ მილიონს აღემატება12 და ეს პროცესი ამჟამადაც მიმდინარეობს ყოველგვარი რეგულირებისა და კონტროლის გარეშე, რაც მნიშვნელოვნად აუარესებს ქვეყნის შრომით პოტენციალს, ვინაიდან ემიგრანტთა უმრავლესობა შრომისუნარიანი, საშუალო ასაკის, მაღალკვალიფიციური სპეცილისტებია. მსოფლიო ბანკის ექსპერტების მიერ გამოქვეყნებული ანგარიშების მიხედვით საქართველოში მიგრაციის დონე ქვეყნის მოსახლეობის რიცხოვნობასთან მიმართებაში საკმაოდ მაღალია. ასე მაგალითად, 2002 წელს საქართველოდან უცხოეთში 1.1 მლნ. მოქალაქე გავიდა, რაც აღნიშნული პერიოდისათვის ქვეყნის მთლიანი მოსახლეობის (4 371 500 კაცი) 25.2%-ია. მიგრაციის საერთაშორისო ორგანიზაციის მონაცემებით ემიგრანტთა დიდი ნაწილი რუსეთზე მოდის, ხოლო საერთო შრომით ემიგრანტთა 40% ქალია. საბერძნეთსა და გერმანიაში გასული შრომითი მიგრანტი ქალების ხვედრითი წილი 70%-ია. შრომით მიგრანტთა 44%-ს უმაღლესი განათლება აქვს. მიუხედავად ზემოაღნიშნულისა, შრომითი მიგრაცია ცალსახად უარყოფითად არ შეიძლება შეფასდეს, რადგან მას გარკვეული დადებითი მხარეებიც გააჩნია. კერძოდ, ქვეყნის ეკონომიკის 12. არჩვაძე ი. შრომითი მიგრაციის გავლენა შრომის ბაზრის მდგომარეობის მახასიათებელ ინდიკატორებზე. მიგრაცია N6, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, “უნი­ ვერსალი”, თბ., 2013წ. გვ. 104-105.

58 qarTuli politika regionuli

politika

გაჯანსაღებისათვის ძალზე მნიშვნელოვანია ემიგრანტთა ფულადი გზავნილები, რომელიც ხელს უწყობს მოსახლეობის მსყიდველობით–უნარიანობის ამაღლებას, მთლიანი შიდა პროდუქტისა და ფულადი მასის ზრდას, დანაზოგებისა და მოხმარების ზომის გადიდებას, ასტიმულირებს ინვესტიციებს და დადებითად ზემოქმედებს საერთო ეკონომიკური განვთარების პროცესზე. თავისუფლად

შეიძლება ითქვას, რომ ფულადი გზავნილები საგარეო დაფინანსების ერთერთ ყველაზე სტაბილურ წყაროდ რჩება. საქართველოში ემიგრანტთა ფულადი გზავნილების ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი 1 476.2 მლნ. აშშ დოლარი 2013 წელს დაფიქსირდა, რაც აღნიშნულ პერიოდში ქვეყანაში შემოსული უცხოური ინვესტიციების საერთო მოცულობას 56.73%-ით აღემატებოდა (იხ. ცხრილ 3).

ცხრილი 3 ზოგიერთი მნიშვნელოვანი მაკროეკონომიკური მაჩვენებლებისა და ფულადი გზავნილების დინამიკა საქართველოში 2006-2014 წლებში13 მაჩვენებლები მ.შ.პ. მიმდინარე ფასებით (მლნ. ლარი) მ.შ.პ. (მლნ. აშშ დოლარი) მშპ-ის რეალური ზრდა %-ში წინა წელთან შედარებით მშპ მოსახლეობის ერთ სულზე (აშშ დოლარი) სახელმწიფო ბიუჯეტი (მლნ. ლარი) ემიგრანტების ფულადი გზავნილები (მლნ. აშშ დოლარი) 1 პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები (მლნ. აშშ დოლარი) ემიგრანტების ფულადი გზავნილები %-ში მ.შ.პსთან მიმართებაში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები %-ში მ.შ.პსთან მიმართებაში

2006

2010

2012

2013

2014

13790.0

20743.4

26167.3

26824.9

29187.0

7762.0

11636.5

15846.8

16126.4

16528.5

109.4

106.3

106.2

103.3

104.8

1763.6

2623.0

3523.4

3599.6

3680.8

4429.9

5865.8

7560.0

7434.3

8118.9

553.0

1052.28

1334.17

1476.2

1440.0

1190.4

814.5

911.6

941.9

1272.5

7.12%

9.04%

8.42%

7.43%

8.71%

15.34%

7.0%

5.75%

5.84%

7.7%

2014 წელს ფულადი გზავ­ ნილების საერთო ოდენობა 1 440.0 მლნ. აშშ დოლარამდე ანუ, წინა წელთან შედარებით, 2.45%-ით შემცირდა, რაც ძირითადად რუსეთის ფედერაციიდან ფულადი გზავნილების შემცირებამ განაპირობა. ფულადი

გზავნილების ნაკადები ასევე მნიშვნელოვანია საბერძნეთიდან, იტალიიდან, აშშ-დან, თურქეთიდან, უკრაინიდან, ესპანეთიდან, გერმანიიდან, ისრაელიდან და აზერბაიჯანიდან. მისი სიდიდე წინა წელთან შედარებით გაზრდილია საბერძნეთიდან

13. საქართველოს ეროვნული ბანკის მონაცემები. www.nbg.ge

ekonomikuri politika (მეორე უმსხვილესი წყარო) 3.4%-ით და 2014 წელს 204.78 მილიონი აშშ დოლარი შეადგინა; შემდეგ მოდის იტალია - 121.4 მლნ. აშშ დოლარით (10.2%-იანი ზრდა); აშშ - 82.0 მლნ. აშშ დოლარით (9.6%–იანი ზრდა); თურქეთი 64.3 მლნ. აშშ დოლარით (54.1%იანი ზრდა); უკრაინა - 30.8 მლნ. აშშ დოლარით (32.4%–იანი კლება); ესპანეთი - 28.0 მლნ. აშშ დოლარით; გერმანია - 24.2 მლნ. აშშ დოლარით; ისრაელი - 23.6 მლნ. აშშ დოლარით; აზერბაიჯანი - 17.78 მლნ. აშშ დოლარით14. აღსანიშნავია, რომ ბოლო წლებში ემიგრანტთა ფულადი გზავნილების სიდიდე ზრდის ტენდენციით ხასიათდება და აჭარბებს უცხოური ინვესტიციების მოცულობას. ბოლო ოთხი წლის განმავლობაში ემიგრანტების ფულადი გზავნილების წილი მ.შ.პ-სთან მიმართებაში საშუალოდ 8.4%-ის ფარგლებში მერყეობდა, მაშინ როცა პირდა­ პირი უცხოური ინვესტიციების წილი მ.შ.პ-სთან მიმართებაში აღნიშნულ პერიოდში საშუალოდ 6.57% შეადგინა. ზემოაღნიშნულიდან გამო­მ­ დინარე გასაკვირი არაა, რომ მოსახლეობის მასობრივი მიგრაციის პრობლემა, მისი მნიშვნელობიდან გამომდინარე, არა მარტო სპეციალისტების, არამედ საზოგადოების, მთავრობის და ეკლესიის მსჯელობის საგანიც კი გახდა. სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქმა უწმინდესმა და უნეტარესმა არაერთხელ გაამახვილა ყურადღება აღნიშნულ საკი­ თ­ხთან დაკავშირებით და მოსახლეობის არაეფექტიანი დასაქმების, მათი 14. ფულადი გზავნილები საქარ­ თველოში 2014 წელს. www.nbg.ge.

შემოსავლების, შესაბამისად ცხოვრების დაბალი დონისა და სიღარიბის არსებობა ქვეყანაში სწორედ მასობრივი ემიგრაციის პრობლემას დაუკავშირა. კერძოდ, იგი ხაზს უსვამს ამ სოციალურ-ეკონომიკური მოვლენის როგორც დადებით, ისე უარყოფით მხარეს და აღნიშნავს, რომ “უცხოეთი კარგია, როცა ადამიანი იქ სწავლობს, ცოდნას იძენს, მაგრამ უცხოეთში საცხოვრებლად წასვლა მცირერიცხოვანი ერის გადაგვარებაა! ამიტომ მასობრივი მიგრაცია ძალიან საშიში მოვლენაა ქართველებისათვის!”15. შრომის ბაზრის ფორმირების მიმდინარე ეტაპზე ყველაზე მნიშვნელოვან თავისებურებას შრომითი პოტენციალის ფორმირებისა და ადამიანური კაპიტალის განვითარების თავისებურებანი წარმოადგენს. ამის დასტურია ის, რომ მიმდინარე ეტაპზე შესაბამისი სამთავრობო ორგანოების მიერ ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების თვალსაზრისით სამი მნიშვნელოვანი პრობ­ლემა განიხილება: კერძო სექტორის დაბალი კონკურენტუნარიანობა, ადამიანური კაპიტალის არასაკმარისად განვითარება და ფინანსური რესურსების შეზღუდულობა16.

15.ილია II, სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი, მცხეთათბილისის მთავარეპისკოპოსი და ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი, საკვირაო ქადაგება. ჟურნალი “საპატრიარქოს უწყებანი” N11, 711, 20-26 მარტი, 2014წელი. გვ. 4.

16. საქართველოს მთავრობის დადგე­ნილება N400 „საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური განვი­ თარების სტრატეგიის „საქართ­ ველო 2020“ დამტკიცებისა და მასთან დაკავშირებული ზოგიერთი ღონისძიების თაობაზე“, 2014 წლის 17 ივნისი, ქ. თბილისი..

საქართველოში სწორედ ადამიანური კაპიტალის განვითარების დაბალი დონე, განათლების დაბალი ხარისხი და კვალიფიციური კადრების დეფიციტია ინვესტიციების ზრდისა და მოსახლეობის ეფექტიანი დასაქმების ძირითადი ხელისშემშლელი ფაქტორი. შრომის ბაზრის მოთხოვნებზე ორიენტირებული პროფესიული მომზადების სისტემის არარსებობა და მისი დაბალი დონე განაპირობებს ბოლო პერიოდში საქართველოს დაბალ რეიტინგს მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსის შესაბამისად (93–ე ადგილი განათლების ხარისხის მიხედვით უმაღლესი განათლებისა და გადამზადების ნაწილში). განათლების სისტემის მდგომარეობაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს დაფინანსების არსებული სისტემაც. კერძოდ, ქვეყანაში განათლებაზე მთლიანი შიგა პროდუქტის 2,5% გამოიყოფა მაშინ, როცა საშუალო ევროპული მაჩვენებელი 5,0%7.0%-ია (შედარებისათვის განათლებაზე გაწეული ხარჯები მთლიან შიდა პროდუქტთან მიმართებაში მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში შემდეგია: კანადა – 7,5%; ისრაელი – 7,2%; ბელგია – 6,0%; ლიტვა – 5,8%; აშშ – 5,3%; რუსეთი – 3,8%; აზერბაიჯანი – 3,8%; სომხეთი – 3,5%). რაც შეეხება საბიუჯეტო ასიგნებებს, განათლების სფეროსთვის ბიუჯეტის 7.6%8.0%-ია გამოყოფილი, საშუალო ევროპული მაჩვენებელი კი 11.0-12.0%-ია. აშკარაა, რომ შრომის ბაზრის მოთხოვნაზე ორიენტირებული თანამედროვე

qarTuli politika regionuli

politika

59

ekonomikuri politika ევროსტანდარტების შესაბამისი პროფესიული და უმაღლესი განათლებისა და დაფინანსების შესაბამისი სისტემის გარეშე შეუძლებელი იქნება ქვეყანაში ნორმალური ცივილიზებული შრომის ბაზრის ფორმირება. განვითარებულ ქვეყნებთან მიმართებაში ადამიანური პოტენციალის განვითარების შეფასების მიზნით განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს საერთაშორისო პრაქტიკაში მიღებული – ადამიანური პოტენციალის განვითარების ინდექსის გაანალიზებას. ადამიანური პოტენციალის განვითარების ინდექსი (Human Development Index trends / HDI/-აპგი)17, -კომბინირებული მაჩვენებელია, რომელიც ახასიათებს ადიამიანის განვი­ თარებას მსოფლიოს ცალკეული ქვეყნებისა და რეგიონების მიხედვით, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის (გაეროს) პროგრამების (UNPD) შესაბამისად. მისი სიდიდე 2012 წლიდან მსოფლიო პრაქტიკაში დანერგილი ახალი მეთოდოლოგიის შესაბამისად იანგარიშება სამი ძირითადი მაჩვენებლის (ინდექსის) გამოყენებით. ეს მაჩვენებლებია: 1. სიცოცხლის ხანგრძლივობის ინდექსის-LEI, გაიანგარიშება სიცოცხლის მოსალოდნელი საშუალო ხანგძლივობისა და სიცოცხლის ხანგძლივობის მინიმალური ზღვარის გათვალისწინებით; 2. განათლების ინდექსისაEI (თავის მხრივ მოიცავს 2.1. სწავლის საშუალო ხანგრძლივობის ინდექსსა და 2.2. სწავლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობის ინდექსს) და 3. შემოსავლების ინდექსი 17. United Nations Development Programme. Human Development Index (HDI): http://hdr.undp.org/en.

60 qarTuli politika regionuli

politika

მოსახლეობის ერთ სულზე გაანგარიშებით-II, ასახავს მთლიანი ეროვნული შემოსავლის ფაქტობრივ მოცულობას მოსახლეობის ერთ სულზე გაანგარიშებით, მყიდველობითი უნარიანობის პარიტეტის მიხედვით. ამ ინდექსების შეჯერებით დგინდება საშუალო მაჩვენებელი (საშუალო გეომეტრიულის გამოყენებით

HDI=(LEI*EI*II)1/3), რომელიც გამოხატავს აპგი-ს მიხედვით მოცემული ქვეყნის რეიტინგს მსოფლიოში. ასე მაგალითად, 2011 წლიდან საქართველო აღნიშნული ინდექსის დონის მიხედვით (0.736) განვითარების მაღალი დონის18 ქვეყნებს მიეკუთვნებოდა და მსოფლიოს გაეროს წევრი 187 ქვეყნიდან 75-ე ადგილზე იმყოფებოდა (იხ. ცხრილი 4).

ცხრილი 4 ადამიანური პოტენციალის განვითარების ინდექსი (აპგი) საქართველოში 2010–2013 წლებში და მისი რეიტინგი19 მაჩვენებლები

2010

2011

2012

2013

აპგი

0.733

0.736

0.745

0.744

169

187

187

187

74

75

72

79

ქვეყნების რაოდენობა რეიტინგი–ადგილი ქვეყნებს შორის

ცხრილი 5 ადამიანური პოტენციალის განვითარების ინდექსი საქართველოში 2014 წლის მონაცემების მიხედვით20 მაჩვენებლები 1.სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგძლივობა (წელი) 2.1.სწავლების საშუალო ხანგძლივობა (წელი) 2.2.სწავლების მოსალოდნელი ხანგძლივობა (წელი) 3.მთლიანი ეროვნული შემოსავალი მოსახლეობის ერთ სულზე მყიდველო­ბითი უნარიანობის პარი­ტეტის მიხედვით (აშშ დოლარი)

HDI=(LEI*EI*II)1/3=0.732

მაქსიმალური მნიშვნელობა

მინიმალური მნიშვნელობა

საშუალო მნიშვნელობა საქართველო

85

20

72.9

13.3

0

12.1

18

0

13.5

75000

100

4647.0

LEI=(LE-LEმინ)/(LEმაქს-LEმინ) EI=(MYSI+EYSI)/2 MYSI=(MYS-MYSმინ)/ ( MYSმაქს-MYSმინ) EYSI=( EYSI-EYSIმინ)/ (EYSIმაქს -EYSIმინ) II =(ln(GNIpc)-ln(100))/ (lnGNI(75000)-ln(100)

0.814 0.830

0.580

18. ადამიანური პოტენციალის განვითარების ინდექსის მნიშვნელობის მიხედვით ქვეყნების კლასიფიკაცია ახალი სისტემის მიხედვით ხორციელდე­ ბა შემდეგნაირად: 0.8-1.0 ადამიანის განვითარების ძალიან მაღალი დონე, ანუ უმაღლესი; 0.65-0.8 მაღალი დონე; 0.5-0.65 საშუალო დონე; 0.35-0.5 დაბალი დონე.

19. ადამიანური პოტენციალის განვითარების ინდესის შესახებ სრული ინფორმაცია იხ. გაეროს ადამიანური განვითარების ინდექსის საქართველოს ვებ გვერდზე http://hdrstats.undp.org/en/countries-/profiles/GEO.html. მსოფლიოს ბანკის მიერ წარმოდგენილ ანგარიშებში შესაბამის ვებ გვერდზე: http://data. worldbank.org/data-catalog/world-development-indicators; გაეროს განვითარების ფონდის ანგარიშები: http://for.ge; გაეროს განვითარების პროგრამა, ვებ გვერდი: http://hdr.undp.org და სხვა.

20. გაანგარიშებას საფუძვლად დაედო საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემები. www.geostat.ge.

ekonomikuri politika ჩვენი გაანგარიშებით, რომელიც განხორციელდა მოქმედი ახალი მეთოდოლოგიის გამოყენებით და ეფუძნება 2014 წლის მონაცემებს, ადამიანური პოტენციალის განვითარების ინდექსის მნიშვნელობა საქართველოში 0,732–ს შეადგენს (იხ. ცხრილი 5), ანუ 2012 წლის დონესთან შედარებით (0.745) იგი შემცირებულია 1.74%– ით, ხოლო 2013 წელთან შედარებით 1.61%–ით, რაც ძირითადად განათლების დონისა და სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგძლივობის მახასიათებელი მაჩვენებლების შემცირებითაა გამოწვეული, ვინაიდან ადამიანური პოტე­ნ­ ციალის განვითარების განმსა­ ზღვრელი შემოსავლების ინდე­ქსის მიხედვით აშკარა გაუმჯობესების ტენდენცია შეინიშნება. ყოველივე ზემოაღნიშნული ნათლად გვიჩვენებს, რომ საქართველოში, თანამედროვე გლობალიზაციისა და ინტეგრაციის ეპოქაში ინკლუზიური ეკონომიკური განვითარებისა და სიღარიბის დაძლევის მიზნით აუცილებელია სოციალურშრომითი ურთიერთობების სფეროში რიგი გადაუდებელი ღონისძიების გატარება, პირველ რიგში კი შრომის ბაზრის რეგულირებისა და დასაქმების სახელმწიფო პოლიტიკის კარდინალური ცვლილება. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა დაეთმოს შრომის ბაზრის ინფრასტრუქტურისა და ერთიანი საინფორმაციო სისტემის ფორმირებას, პროფესიული განათლების სისტემის განვითარებასა და შრომის ბაზრის მოთხოვნების შესაბამისად ადამიანური კაპიტალის განვითარებას, არსებული შრომითი პოტენციალის ეფექტიანად და რაციონალურად გამოყენებას. გამოყენებული ლიტერატურა 1. ილია-II, სრულიად საქართველოს კათალიკოს-

პატრიარქი, მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკო-პოსი და ცხუმაფხაზეთის მიტროპოლიტი, საკვირაო ქადაგება. ჟურნალი “საპატრიარქოს უწყებანი” N11, 711, 20-26 მარტი, 2014 წელი.

2. არჩვაძე ი. – „შრომითი მიგრაციის გავლენა შრომის ბაზრის მდგომარეობის მახასიათებელ ინდიკატო­ რებზე“, მიგრაცია N6, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, “უნივერსალი”, თბ., 2013 წ.

3. ტუხაშვილი მ. “აუცილე­ ბელია საქართველოს შრომის ბაზრისა და მიგრაციის კომპლექსური შესწავლა”, მიგრაცია, 2008, N2.

4. წულაძე გ., წიკლაური შ. “გარე მიგრაცია - საქართველოს მოსახლეობის ფორმირების კომპონენტი (1960-2035 წწ.)”, მიგრაცია N2, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, “უნივერსალი”, თბ., 2008.

5. Tsartsidze Murman. Labour Market Regulation and Employment Policies in Georgia.

European Applied Scinces N2/2, 2013. stuttgard, Germany.

6. United Nations Development Programme. Human Development Index (HDI): http://hdr.undp.org/en.

7. Б.Н. Кутелия, Г.Г. Меладзе, Г.Е. Цуладзе. „Эмиграция из грузии в постсоветский период. Массовые опросы, эксперименты, монографические исследования“. www. nir.ru. საკანონმდებლო ნორმატიული აქტები: 1. საქართველოს მთავრობის დადგენილება №733 “შრომის ბაზრის საინფორმაციო სისტემის დანერგვისა და განვითარების კონცეფციისა და მისი განხორციელების სამოქმედო გეგმის დამტკი­ ცების შესახებ”, 2014 წლის 26 დეკემბერი. ქ. თბილისი.

2. საქართველოს მთავრობის დადგენილება №248 “შრომის ბაზრის ანალიზისა და საინფორმაციო სისტემის დანერგვისა და განვითარების სახელმწიფო პროგრამის დამტკიცების შესახებ”, 2015 წლის 2 ივნისი, ქ.თბილისი.

3. საქართველოს მთავრობის დადგენილება №199 “საქართველოს შრომის ბაზრის ფორმირების სახელმწიფო სტრატეგიისა და საქართველოს შრომის ბაზრის ფორმირების სახელმწიფო სტრატეგიის რეალიზაციის 2015-2018 წლების სამოქმედო გეგმის დამტკიცების შესახებ”, 2013 წლის 2 აგვისტო, ქ. თბილისი.

4. ათასწლეულების განვითარების მიზნები საქართველოში, ეროვნული ანგარიში, 2014 წელი. მომზადებული საქართველოს მთავრობის მიერ გაეროს საქართველოს ოფისის მხარდაჭერით. UNDP, ეკონომიკური და სოციალური დაუცველობა საქართველოში, 2012, http://www.ge.undp.org/; 5. საქართველოს მოსახლეობის 2014 წლის 5-19 ნოემბრის საყოველთაო აღწერის წინა­ს­ წარი შედეგები. საქარ­თ­ველოს სტატისტიკის ეროვნუ­ლი სამსახური. www.geostat.ge.

6. საქართველოს მთავრობის დადგენილება N400 „საქართველოს სოციალურეკონომიკური განვითარების სტრატეგიის „საქართველო 2020“ დამტკიცებისა და მასთან დაკავშირებული ზოგიერთი ღონისძიების თაობაზე“, 2014 წლის 17 ივნისი, ქ. თბილისი.

7. საქართველოს მთავრობის დადგენილება N59 “საქართველოს მიგრაციის სტრატეგიის დამტკიცების შესახებ”, 15 მარტი 2013 წელი.

8. საქართველოს კანონი N3418IIს „შრომითი მიგრაციის შესახებ“, 1 აპრილი 2015 წელი.

qarTuli politika regionuli

politika

61

ekonomikuri politika saqarTvelos demografiuli ganviTarebis strategia avTandil sulaberiZe giorgi wulaZe vladimer sulaberiZe შესავალი

avTandil sulaberiZe ilias saxelmwifo universi­te­ tis demografiisa da soci­ ologiis institutis direq­ tori, ekonomikur mec­nierebaTa doqtori, profesori

giorgi wulaZe ilias saxelmwifo univer­si­ tetis profesori, isto­riul mecnierebaTa doqtori

vladimer sulaberiZe ilias saxelmwifo univer­ sitetis demografiisa da sociologiis institutis mkvlevari, ekonomikis doqtori

62 qarTuli politika regionuli

politika

მსოფლიოს მოსახლეობის ზრდა და დემოგრაფიული პრობლემები მსოფლიოს წინაშე მდგარ 5 მთავარ გლობალურ პრობლემათა შორის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვნად არის მიჩნეული. გარემოსა და განვითარების საკითხებზე ჯერ კიდევ გაეროს 1992 წლის კონფერენციაზე მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება, გამართულიყო ცალკე კონგრესი ხალხთმოსახლეობის, გარემოსა და მდგრადი განვითარების ურთიერთკავშირის თაობაზე, რომლის პრაქტიკულ დადასტურებას წარმოადგენდა ხალხთმოსახლეობისა და განვითარების საკითხებზე 1994 წელს კაიროში გამართული გაეროს კონფერენცია [1; გვ. 20].

1997 წლის გაეროს გენერალური ასამბლეის სპეციალურ სესიაზე მიღებულ იქნა 21-ე საუკუნეში ხალხთმოსახლეობის სფეროში შემდგომი მოქმედების პროგრამა, სადაც აღინიშნა, რომ მიმდინარეობს მოსახლეობის ზრდის ტემპების შემცირება გლობალური მასშტაბით და მისი ტენდენციების შენარჩუნება მიგვიყვანს 21-ე საუკუნის შუა ხანებში მსოფლიო მოსახლეობის რაოდენობრივ სტაბილიზაციამდე. ამიტომ აუცილებელია, ვაღიაროთ დემოგრაფიული ტენდენციებისა და მდგრადი განვითარების ფაქტორების უწყვეტი ურთიერთკავშირი [1; გვ.25].

დემოგრაფიული უსაფრთხოების შესახებ ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის ერთ-ერთ შემა­დ­ გენელ რგოლს დემოგ­რაფიული სისტემა წარ­მოა­დგენს. იგი ურთი­ერთდამოკიდე­ ბულებაშია ქვე­ყნის პოლიტიკურ, სოციალურკულტურულ, ეკონომიკურ, ეკოლოგიურ თუ სხვა სახის საფრთხეებთან. შესაბამისად, დემოგრაფიული უსაფრთხოება უნდა განვიხილოთ, როგორც ერთიანი ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის ერთერთი ქვესისტემა, რომელიც ეროვნული ინტერესებიდან გამომდინარე, ერთი მხრივ წარმოგვიდგება, როგორც ეროვნული გენოფონდის ფიზიკური უწყვეტობის გარანტი, მეორე მხრივ, ქვეყნის პოლიტიკური და სოციალურეკონომიკური განვითარების დაცვის ინსტრუმენტი. საქართველოსთვის დემოგრაფიული საფრთხე გამომდინარეობს, ერთი მხრივ, გლობალური სოცია­ლურკულტურული და დემოგ­ რაფიული განვითარების კანონზომიერებებიდან, მეორე მხრივ, ქვეყანაში მიმდინარე პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალურ-კულტურული და დემოგრაფიული პროცესების ტრანსფორმაციიდან. ამიტომ დემოგრაფიული ქვესისტემის უსაფრთხოებას, თავის მხრივ, ბევრად განსაზღვრავს საზო­ გადოებრივი სიტემის სხვა ქვესისტემათა მდგრადი განვითარება, რომლებიც არადემოგრაფიული ფაქტო­ რების სახით წარმოჩინდებიან.

ekonomikuri politika არადემოგრაფიულ ფაქტორთაგან ერთ-ერთს წარმოადგენს პოლიტიკური ფაქტორი, განსაკუთრებით მცირერიცხოვანი ერებისათვის. საქმე ისაა, რომ ამ უკანასკნელთ, ხანგრძლივი დეპოპულაციისას, გადაშენების საფრთხე ემუქრებათ. ეს მომენტი მათ მიმართ მტრულად განწყობილი სახელმწიფოსა და გარკვეული ავანტურისტი პოლიტიკოსების მიერ შიგა და გარე პოლიტიკური დაპირისპირებისა და დესტაბილიზაციის მიზნით იქნა გამოყენებული. შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოს გარდა, სწორედ დემოგრაფიული ფაქტორი იყო 1990-2000 წლებში და დღესაც რჩება კავკასიის, ბალკანეთისა და მსოფლიოს სხვა რეგიონებში მცხოვრები მცირერიცხოვან ეროვნებათა პოლიტიკური ურთიერთდაპირიბებისა და ომების ერთ-ერთ მიზეზად. არადემოგრაფიულ საფრთხედ წარმოგვიდგება ოჯახის სოციალურ-კულტურული და დემოგრაფიული ტრადიციული ქცევის ევოლუციური ტრანსფორმაცისას, ლიბელარულ-დემოკრატიულ ფასეულობათა ფონზე, ეროვნული ინტერესებისთვის მიუღებელი და ოჯახისთვის უცხო, გლობალური, უნიფიცირებული სოციალურ-კულტურული და დემოგრაფიული ქცევის ფარულად შემოტანა. არადემოგრაფიულ ფაქტორთა შორისაა ქვეყნის სოციალურეკონომიკური განვითარების დონე და მისგან გამომდინარე ოჯახისა და პიროვნების ცხოვრების დონე. საქმე ისაა, რომ ამ უკანასკნელთა სოციალურ-ეკონომიკურ და კულტურულ მოთხოვნილებათა

დაკმაყოფილების დონე და ხარისხი ბევრად განსაზღვრავს მაკრო დონეზე საზოგადოებრივად საჭირო სოციალურ-დემოგრაფიულ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებას. ამ თვალსაზრით სოციალურდემოგრაფიული განვითარების მნიშვნელოვან შემაფერხებელ ფაქტორად რჩება ქვეყანაში და ოჯახში არსებული სიღარიბის, უმუშევრობის და მათგან გამომდინარე არაადეკვატური საარსებო მინიმუმის დონე. არსებითი მნიშვნელობა ენიჭება დემოგრაფიული და საოჯახო პოლიტიკის სწორ საკანონმდებლოსამართლებლივ უზრუნველ­ ყოფას, რამდენადაც არასწორმა მიღებულმა კანონმა ან აქტმა შეიძლება გამოუსწორებელი სოციალურ-დემოგრაფიული შედეგები მოიტანოს. ერთობ მნიშვნელოვანია სტატისტიკური ინფორმაციის სანდოობა, რომლის საიმედობა ბევრად განაპირობებს არა თუ დემოგრაფიული ვითარების სწორად შეფასებას, პროგნოზის მეტ-ნაკლებად ზუსტად გაანგარიშებას, არამედ სოციალურ-დემოგრაფიული და საოჯახო პოლიტიკის ეფექტიანად წარმართვას. მაგალითად, რამდენადაც გაერო-ს 2015 წლის სტატისტიკის გადასინჯვის შედეგებზე შესრულებული პროგნოზი არ გაანგარიშებულა საქართველოს მოსახლეობის საყოველთაო აღწერის შედეგების გათვალისწინებით და ემყარება 2014 წლის ოფიციალური სტატისტიკის არასწორ დემოგრაფიულ მაჩვენებლებს, ამიტომ მისი საიმედოობა, რბილად რომ ვთქვათ, საეჭვოა. საქმე ისაა, რომ საქსტატის მონაცემებით

საქართველოს მოსახლეობა 2015 წლის 1 იანვრისთვის უნდა ყოფილიყო 4 496 ათასი კაცი (გაეროს მონაცემით 4 მილიონი კაცი). მოსახლეობის აღწერის შედეგად კი დაფიქსირდა 3 730 ათასი კაცი, ანუ 766 ათასი კაცით (17%-ით) ნაკლები. ამ თვალსაზრისით ბევრად უფრო ზუსტი აღმოჩნდა ექსპერტული შეფასებით 2002-2014 წწ. აღწერათაშორის პერიოდში გაანგარიშებული მაჩვენებლები, რომლის თანახმადაც 2015 წლის 1 იანვრისთვის მოსახლეობის რაოდენობა პროგნოზით უნდა ყოფილიყო 3 758 ათასი კაცი და რეალურად 3 756 ათასი შეადგინა. განსხვავება მხოლოდ 2000 კაცია (0,1%). ამდენად, ეროვნული უსაფრ­ თხოების თვალსაზრისით აუცილებელი ხდება 20022014 წლების მოსახლეობის აღწერათაშორის პერიოდის დემოგრაფიული და სოციალურ-ეკონომიკური მონაცემების გადაანგარიშება. საქსტატის თუნდაც ერთი, 2014 წლის დემოგრაფიულ მონაცემთა გადაანგარიშება იძლევა მნიშვნელოვან ცვლილებებს. თუ საქსტატის 2013 წელს შობადობის მაჩვეენებელი შეადგენდა 12,9‰-ს (პრომილე – 1000 კაცზე გაანგარიშებით), 2014 წელს მან 16,3‰ შეადგინა, ნაცვლად 13,5‰-ისა. ასევეა მოკვდაობის მაჩვენებელთა შემთხვევაშიც. თუ საქსტატის 2013 წელს მოკვდაობის მაჩვენებელი შეადგენდა 12,9‰-ს, 2014 წელს მან 13,2‰ შეადგინა, ნაცვლად 10,9‰-სა. სხვაობა 2,3‰ საკმაოდ დიდია. ამ ასპექტით საინტერესოა მოსახლეობის სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობის მაჩვენებლები დაბადებისას. თუ ეს მაჩვენებელი საქსტატის

qarTuli politika regionuli

politika

63

ekonomikuri politika მონაცემით ორივე სქესისთვის 2013 წელს შეადგენდა 75,2 წელს, 2015 წლის 1 იანვრის გადაანგარიშებით იგი შეადგენს 72,9 წელს, ანუ 2,3 წლით ნაკლებს. ამასთან, ერთ წელიწადში მამაკაცებისთვის იგი შეცირდა 2,1 წლით და შეადგინა 68,7 წელი, ხოლო ქალებისთვის - 2,2 წლით და შეადგენს 77,2 წელს. საქმე ისაა, რომ სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობის მაჩვენებლები საკმაოდ მდგრადია და მათ ცვლილებას რამდენიმე წელი სჭირდება. ამიტომ ერთ წელიწადში ასეთი მნიშვნელოვანი ცვლილება საეჭვოა და მეტყველებს სტატისტიკური აღრიცხვის არასაიმედოობაზე. შესაბამისად, მასზე დაფუძნებული პროგნოზიც მცდარია, არასაიმედოა და ქვეყნის განვითარების თვალსაზრისით საფრთხის შემცველია. დემოგრაფიულ საფრთხეებად ასევე უნდა მივიჩნიოთ: ეკოლოგიური, კულტურული, ფსიქოლოგიური და სხვა სახის არადემოგრაფიული ფაქტორები, რომელთაც კონცეფციის ფორმატის გამო ვერ განვიხილავთ და, მიზნიდან გამომდინარე, ქვემოთ მოვიტანთ დემოგრაფიულ სართხეთა განმსაზღვრელ დემოგრაფიულ ფაქტორებს, რამდენადაც დემოგრაფიული უსაფრთხოების ძირითად განმსაზღვრელად, უწინარესად, მაინც, დემოგრაფიული ფაქტორის სახით, დემოგრაფიული პროცესების არასასურველი მიმართულებით განვითარების ტენდენციებია. ამ თვალსაზრისით დემოგრაფიულ საფრთხეთა მოსალოდნელი ფორმები საქართველოში წარმოდგენილია ცხრილში 1.

64 qarTuli politika regionuli

politika

ცხრილი 1. დემოგრაფიულ საფრთხეთა მოსალოდნელი ფორმები საქართველოს დემოგრაფიული პროცესების არასასურველ ტენდენციებში დემოგრა­ ფიული მაჩვენებელი

ტენდენცია

დემოგრაფიულ საფრთხეთა ფორმა

მოსახლეობის შემცირება რაოდენობა

• მოსალოდნელი რაოდენობრივი კლება; • რეგიონში მოსახლეობის წილის შემცირება; • მოსალოდნელი რაოდენობის შიგარეგიონული დისპროპორცია; • დასახლებული პუნქტების (სოფლების) დაცლა; • საშუალო და პატარა ქალაქების მოსახლეობის შემცირების შედეგად დიდი ქალაქების წარმოქმნა

მოსახლეობის დეფორმი­ გაადგილება რებული (განსახლება)

• მოსახლეობის ტერიტორიული გაადგილების დისპროპორცია; • რეგიონული სოციალურ-ეკონომიკური განვითარებისათვის მოსახლეობის რაოდენობრივი შეუსაბამობა; • სოფლის მოსახლეობის შემცირება • ცალკეული რეგიონების მოსახლეობის დისპროპორცია

დემოგრა­ ფიულის ტრუქტურა

• დემოგრაფიული დაბერება; • ახალგაზრდობის წილის შემცირება მოსახლეობის საერთო რაოდენობაში; • დემოგრაფიული სტრუქტურის ასაკობრივი დეფორმაცია; • სქესთა დისპროპორცია; • ქორწინებითი სტრუქტურის დეფორმაცია; • ეროვნული სტრუქტურის ტრანსფორმაცია

დეფორმი­ რებული

მოსახლეობის ბუნებრივი შემცირების მოძრაობა

მიგრაცია

• შობადობის დონის შემცირება; • მოკვდაობის დონის ზრდა; • დეპოპულაცია; • მოსახლეობის რაოდენობრივი შემცირება (გარე მიგრაციის ნულოვანი სალდოს პირობებში) • საქორწინო და რეპროდუქციული პოტენციალის შემცირება • დემოგრაფიული დაბერების ზრდა; • შრომისუნარიანი ასაკის მოსახლეობის შემცირება; • ეთნიკური სტრუქტურის დარღვევა

• მოსახლეობის რაოდენობრივი შემცირება; • შრომისუნარიანი მოსახლეობის გარე და შიგა პოტენციალის შემცირება; რეგიონული • ავტოქტონური მოსახლეობის შემცირება; მიგრაციის • სქესთა დისპროპორცია; სალდო • სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების ტემპის შენელება

მოსახლეობის შეკვეცილი აღწარმოება

• თაობათა შეკვეცილი აღწარმოება; • დეპოპულაცია; • დემოგრაფიული დაბერება; • მოსალოდნელი სიცოცხლის ხანგრძლივობის შემცირება

ekonomikuri politika თვალსაზრისით საქართველო განვითარებული ქვეყნების, ხოლო გარე მიგრაციის თვალსაზრისით - ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების მსგავსია.

2. საქართველოს დემოგრაფიული განვითარების ზოგადი ტენდენციები დემოგრაფიული განვითარების თვალსაზრისით, მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან განვითარებული და ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები. ბუნებრივი მატება განვითარებულ ქვეყნებში, ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით, მნიშვნელოვნად დაბალია, საერთაშორისო მიგრაცია კი ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებიდან მიმართულია განვითარებულისკენ. ამ თვალსაზრისით, განვითარებული ქვეყნებისათვის გარე მიგრაცია დაბალი ბუნებრივი მატების პირობებში, რომ აღარაფერი ვთქვათ დეპოპულაციაზე, მოსახლეობის რაოდენობის შემცირების გარკვეულ კომპენსაციას იძლევა.

დემოგრაფიული ვითარება საქართველოში უკვე კარგა ხანია არადამაკმაყოფილებელია.

1992 წლიდან მოსახლეობის აღწარმოების ნეტო კოეფიციენტი ვერ უზრუნველყოფს თაობათა განახლებას და მკვიდრდება მოსახლეობის აღწარმოების შეკვეცილი ტიპი. ამავე დროს 1992 წლიდან 2015 წლამდე გარე მიგრაციის უარყოფითმა სალდომ ოფიციალურად 1005,2 ათასი, ხოლო ექსპერტული შეფასებით 1279,7 ათასი შეადგინა. ყოველივე აღნიშნულს მოჰყვა საქართველოს მოსახლეობის რაოდენობის შემცირება.

2015 წლის 1 იანვრისათვის საქართველოს მოსახლეობის რაოდენობა, ოფიციალური სტატისტიკის თანახმად, 1992 წელთან შედარებით 1 738 ათასით შემცირდა და 3730 ათასი კაცი, ხოლო ექსპერტული შეფასებით 3756 ათასი კაცი შეადგინა. [2]

მსოფლიო ზოგადი დემოგრაფიული ვითარებისაგან განსხვავებით საქართველოში განსხვავებული მდგომარეობა ჩამოყალიბდა. მოსახლეობის აღწარმოების

საქართველო თავისი დემოგრაფიული განვითარებით დღეისათვის იმყოფება მოსახლეობის აღწარმოების თანამედროვედან უახლეს ტიპზე გარდამავალ პერიოდში. დემოგრაფიული განვითარების კანონზომიერებიდან გამომდინარე ამ ეტაპისთვის დამახასიათებელია შობადობის შემცირება და მოკვდაობის ზრდა, რასაც მოსახლეობის აღწარმოების უახლეს ტიპზე დეპოპულაცია (მოკვდაობის გადამეტება შობადობაზე) მოჰყვება. ამ ასპექტში არა თუ მხოლოდ საქართველოში, არამედ ევროპის ქვეყნებშიც მოულოდნელად დაირღვა ზემოაღნიშნული კანონზომიერება და შობადობის კლების ნაცვლად აღინიშნება მისი ზრდა. ეს მოვლენა, როგორც უცხოელი, ასევე ჩვენს მიერ დემოგრაფიული განვითარების კანონზომიერებებიდან გამომდინარე ჯერჯერობით აუხსნელია, თუმცა მივიჩნევთ, რომ ეს დროებითია და იგი დემოგრაფიული გადასვლის მოდელის შესაბამისად ისევ დაიწყებს შემცირებას.

ცხრილი 2. საქართველოს დემოგრაფიული ვითარების შეფასება და დემოგრაფიული პოლიტიკის ორიენტირები დემოგრაფიული საფრთხის მაჩვენებლები (2014 წ.) კრიტი­ კული ოფიციალ. შეფასება დონე (საქსტატი)

მაჩვენე­ ბელი

ტენდე­ ნცია

0,1

3,73

3,75

0,03-0,05

კლების

დაბალი

0,0-1,0

3,1

2,0

-2,8

კლების

დაბალი

შობადობა (‰)

13,0

16,3

16,4

11,4

კლების

დაბალი

მოკვდაობა (‰)

13,0

13,2

14,4

14,0

2,13

2,19

2,33

1,76

ზრდის კლების

მაღალი

შობადობის ჯამობრივი კოეფიციენტი მოსახლეობის აღწარმოების ნეტოკოეფიციენტი

1,0

1,04

1,10

0,85

დემოგრაფიული ინდიკატორები

მოსახლეობის მატება წელიწადში (ათას სულზე) ბუნებრივი მატება (%)

პროგნოზი 2025-2030 წწ. (შეფასების საშუალო ვარიანტი)

კლების

პროგნო­ზული პოლიტიკის მაჩვენებლის ორიენტაცია შეფასება 2016-2030 წწ. შეიცვალოს ზრდით შეიცვალოს ზრდით შეიცვალოს ზრდით შემცირდეს

მაღალი

შეიცვალოს ზრდით

მაღალი

შეიცვალოს ზრდით

qarTuli politika regionuli

politika

65

ekonomikuri politika ჩვილთა მოკვდაობა (1000 ცოცხლად¬ დაბადებულზე)

განვითარე­ ბული ქვეყნების დონე

კლების

მაღალი

შემცირდეს

ზრდის

დაბალი

გაიზარდოს

ზრდის

დაბალი

გაიზარდოს

9,7

15,8

13,9

72,0

73,0

72,0

75,2

მამაკაცები

67,0

68,7

67,0

71,9

ქალები

76,2

77,2

76,2

78,2

ზრდის

დაბალი

გაიზარდოს

15 წლამდე ასაკის მოსახლეობა (%)

24

17,4

19,9

16,4

კლების

მაღალი

შეიცვალოს ზრდით

15-64 წლის ასაკის მოსახლეობა (%)

69

68,7

64,2

66,6

ზრდის

დაბალი

შენარჩუნდეს

65 წლის და უფროსი ასაკის მოსახლეობა (%)

7,0

13,9

15,9

16,9

ზრდის

მაღალი

შენარჩუნდეს

გარე მიგრაციის სალდო (%)

0,0

-1,7

-3,2

0,3

ზრდის

დაბალი

შემცირდეს

სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობა დაბადებისას (წელი): ორივე სქესი

* საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს მონაცემები როგორც ცხრილი 2-დან ჩანს საქართველოს დემოგრაფიული განვითარების პერსპექტივები 2025-2030 წწ. კიდევ უფრო ნეგატიურია. მოტანილი პროგნოზი შესრულებულია მხოლოდ დემოგრაფიულ სტატისტიკაზე არადემოგრაფიული ფაქტორების ზემოქმედების გათვალისწინების გარეშე. მიუხედავად დღეისათვის საქართველოში შობადობის ზრდისა მოსახლეობის გაფართოებული აღწარმოების დონეზე (2,2 ბავშვი ერთ ქალზე), 2018-2020 წლებში, მისი შემცირების ფონზე, მოკვდაობის ზრდის პირობებში მოსახლეობის ბუნებრივი კლების შედეგად დეპოპულაციაა მოსალოდნელი.

2030 წლისთვის შობადობის ჯამობრივი კოეფიციენტი კრიტიკულ ზღვართან შედარებით 0,37 ბავშვით ნაკლები იქნება, რაც მიუთითებს მოსახლეობის შეკვეცილ აღწარმობაზე და 100 ქალი, ნაცვლად მარტივი აღწარმოებისთვის

66 qarTuli politika regionuli

politika

საჭირო 213-215 ბავშვისა, 176 ბავშვს შობს. აღნიშნულის შედეგად ასევე მცირდება მოსახლეობის აღწარმოების ნეტო კოეფიციეტი, რომლის თანახმადაც, 2030 წელთან შედარებით, 2050-2055 წწ. კიდევ უფრო, 15,0%-ით, შემცირდება დედის ასაკში მყოფ ქალთა რაოდენობა და თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ მათგან შესაძლოა, ზოგიერთი არ გათხოვდეს ან უშვილოდ დარჩეს, ძნელი მისახვედრი არ არის, რომ 2050 წლისთვის საქართველოს რეპროდუქციული პოტენციალი კიდევ უფრო შემცირდება. მიუხედავად შემცირებისა, ჩვილთა მოკვდაობა (13,9‰) ისევე, როგორც დღეს, 2030 წლისთვის განვითარებული ქვეყნების მაჩვენებელზე დაბალი იქნება. მართალია, იზრდება მოსახლეობის სიცოცხლის ხანგრძლივობის მოსალოდნელი ასაკი დაბადებისას, როგორც ორივე სქესისთვის (75,2 წ.), ასევე მამაკაცებისთვის

(71,9 წ.) და ქალებითვის (78,2 წ.), მაგრამ ეს მაჩვენებლები განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით შესამჩნევად დაბალ დონეზე იქნება. მართალია, ასევე შემცირდება, მაგრამ მაინც საგანგაშოდ რჩება მამაკაცთა და ქალთა სიცოცხლის მოსალოდნელ ხანგრძლივობათა შორის სხვაობა. კიდევ უფრო გაუარესდება დღეისათვის უკვე დეფორმირებული და რეგრესული ტიპის მოსახლეობის ასაკობრივი სტრუქტურა. მოსახლეობის საერთო რაოდენობაში, შობადობის შემცირების შედეგად 16,4%-მდე მცირდება 15 წლამდე ასაკის მოსახლეობა და 16,9 %-მდე იზრდება 65 წელს გადაცილებული მოსახლეობის წილი, რაც მოსახლეობის დაბერების ზრდის ტენდენციაზე მეტყველებს. დემოგრაფიული დაბერების ზრდას 2030 წლისთვის შობადობის შემცირებასთან ერთად

ekonomikuri politika განსაზღვრავს, ერთი მხრივ, მოსახლეობის სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობის ზრდა, მეორე მხრივ, სამშობლოში 65 წელს გადაცილებულ ემიგრანტთა დიდი მასის დაბრუნება. ამ ფონზე 66,6%-მდე მცირდება შრომისუნარიანი მოსახლეობის წილიც, რაც გარკვეულ პრობლემებს შეუქმნის ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებას.

2030 წლისთვის მოსალოდნელია გარე მიგრაციის დადებითი სალდო, 0,3%-ის ფარგლებში, რაც უმნიშვნელოა და, ფაქტიურად, ნულოვანი სალდოს ფარგლებში 1000 კაცს შეადგენს. მისი სიმცირე მიანიშნებს იმაზე, რომ ქვეყნიდან ისევ მოსალოდნელია ახალგაზრდობის გადინება და ამ შემთხვევაში მათ რაოდენობას გადაფარავს, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, უცხოეთიდან დაბრუნებული 65 წელს გადაცილებული მოსახლეობა. ამდენად, ქვეყნიდან „ტვინების“ გადინების საშიშროება კვლავ რჩება. ეს უკანასკნელი კი გავლენას იქონიებს, ერთი მხრივ, ქვეყნის სოციალურეკონომიკურ, მეორე მხრივ, უსაფრთხო დემოგრაფიულ განვითარებაზე. დეპოპულაციაში, როგორც ძირითად დემოგრაფიულ საფრთხეში, ზოგიერთი მეცნიერი [3] ყველაზე მეტ საშიშროებას უახლოეს ათასწლეულში რიგი „მინიერების“ და ხალხთა მთლიანად გაქრობაში ხედავს, რასაც სერთაშორისო კონფლიქტების გამწვავება მოჰყვება.

დემოგრაფიული უსაფრ­ თხოების თვალსაზრისით, დეპოპულაციას ო. ზახაროვა და ლ. რიბაკოვსკი [4; გვ. 48-49] განიხილავენ ორი პოზიციიდან: პირველი, რომლის მომხრეები თვლიან, რომ დეპოპულაცია დემოგრაფიული განვითარების ევოლუციის კანონზომიერი შედეგია და მასში ვერავითარ სერიოზულ პრობლემას ვერ ხედავენ ვერც მოსახლეობის შენარჩუნების და ვერც ოჯახის დემოგრაფიული დეგრადაციის კუთხით. პირიქით, მოსახლეობის სიცოცხლის ხანგრძლივობის თვალსაზრისით, მას ცივი­ ლიზებულ ტიპად მიიჩნევენ. ერთადერთი, რასაც ამ პრო­ ცესის ნეგატიურ მხარედ მიიჩ­ნევენ, ესაა მოსახლეობის მაღალი დაბერების შედეგად, მოკვდაობის ზრდა. მეორე პოზიციიდან კი, ისინი დეპო­ პულაციას განიხილავენ რუ­სე­ თის გეოპოლიტიკური მდე­ ბარეობიდან, როგორც ერ­თობ უარყოფითს [4; გვ. 48-49]. ჩვენ მივეკუთვნებით დემოგრაფთა იმ ნაწილს, ვინც დეპოპულაციას განიხილავს, როგორც კაცობრიობის ეთნიკური საგანძურიდან რომელიმე მცირერიცხოვანი ეთნოსის გაქრობის საშიშროებას. ჩვენ ვეთანხმებით პროფესორ ა. ანტონოვს, რომ „დეპოპულაცია საზოგადოებისა და ოჯახის ქცევის მნიშვნელოვან სახე­ცვ­ლი­ ლებასთან ერთად გამო­ი­წვევს პროგრესული კაცო­ბრიობის მიერ აქტიური დემო­გრაფიული პოლიტიკის წინა პლანზე წამოწევას“ [3; გვ. 15].

ერთი შეხედვით, საქართველოს დემოგრაფიული საფრთხე 1990-იან წლებში შექმნილი კრიტიკული დემოგრაფიული ვითარებიდან იწყება, მაგრამ თუ დემოგრაფიული მოვლენების განვითარების ანალიზს თუნდაც ოთხი ათეული წლის მანძილზე განვიხილავთ, საკითხი სხვაგვარად წარმოგვიდგება. მართალია, თვით ტერმინი „დემოგრაფიული უსაფრთხოება“ კვლევის პროცესში ქართველ დემოგრაფთა მიერ ნაკლებად გამოიყენებოდა და გამოიყენება, მაგრამ მათი მეცნიერული გამოკვლევების შინაარსი მეტ-ნაკლებად მიუთითებს აღნიშნულ საკითხზე. უახლოეს პერსპექტივაში საქართველოში დეპოპულაციის მასობრივ გავრცელებაზე, შეიძლება ითქვას, ერთ-ერთმა პირველმა, ჯერ კიდევ 1970იანი წლების დასაწყისში აკად. პ. გუგუშვილმა [5] გამოთქვა მოსაზრება და შემდგომ ჩვენს შრომაში „საქართველოს მთიანეთის დემოგრაფიული განვითარების პრობლემები“ (1986 წ.) [6], რაჭალეჩხუმისა და სხვა მთიანი რაიონების დემოგრაფიული პროცესების ანალიზის საფუძველზე დავასაბუთეთ, რომ დეპოპულაციის საწყისი ნიშნები 1970-იანი წლების მეორე ნახევარში საქართველოში სახეზე იყო და ამის საფუძველს იძლეოდა ჯერ კიდევ 1970-იანი წლების შუა პერიოდიდან (1975 წ.) ქალაქისა და სოფლის მოსახლეობის დემოგრაფიული ქცევის დაახლოება. 1992

qarTuli politika regionuli

politika

67

ekonomikuri politika წლისათვის საქართველოს ადმინისტრაციული რაიონების მოსახლეობის ბუნებრივი მატების არსებული დონე წარმოსდგებოდა დეპოპულაციის 6 რაიონი; დეპოპულაციის ზღვართან მყოფი 19 რაიონი; ბუნებრივი მატების საშუალო დონე და ბოლოს 33 რაიონი, რომელთა ნაწილი ახლოს იყო დაბალი ბუნებრივი მატების ზღვართან; მაღალი ბუნებრივი მატების დონის მქონენი 11 რაიონი, რომელთა უმრავლესობაში ავტოქტონურ მოსახლეობას არაქართველი მოსახლეობა სჭარბობდა [7; გვ. 24].

თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ მოკვდაობის დღევანდელი დონის პირობებში მოსახლეობის თუნდაც მარტივი აღწარმოების უზრუნველსაყოფად აუცილებელია, შობადობის ჯამობრივი კოეფიციენტი იყოს არანაკლებ 2,1-2,2-ისა, უნდა ვაღიაროთ, რომ დღეისათვის საქართველო მოსახლეობის მარტივი აღწარმოების ზღვარზე დაბლა დგას და ასეთი ვითარების ხანგრძლივი დროით სტაბილურობის პირობებშიც კი დეპოპულაცია გარდაუვალია“ [8; გვ. 2-3].

თბილისში 1990 წელს დემოგრაფიულ პრობლემებზე გამართულ პირველ (ჯერჯერობით ერთადერთ) საერთაშორისო კონფერენციაზე, ჩვენ ასევე დავასაბუთეთ რომ: დემოგრაფიული ტენდენციების გაგრძელების პირობებში აქტიური სოციალურდემოგრაფიული პოლიტიკის გარეშე 2000 წლისთვის დაბადებულთა საერთო რაოდენობაში მესამე და შემდგომი რიგითობის ბავშვთა ხვედრითი წილი 15,0%-ზე ნაკლები იქნებოდა, ხოლო შობადობა მოკვდაობის სწრაფი ზრდის ფონზე მოსახლეობის მარტივ აღწარმოებას ვერ უზრუნველყოფდა [7; გვ. 35].

უახლესი ტიპი – დეპოპულაცია, როგორც კანონზომიერი დემოგრაფიული პროცესი რაც უფრო მოკლევადიანი იქნება ქვეყანაში, მით უფრო უსაფრთხოა იგი ქვეყნისა და ერის არსებობისათვის [9]. ამიტომ, ამ თვალსაზრისით, აუცილებელია, საზოგადოებამ ჯეროვანი დასკვნების საფუძველზე დეპოპულაციის დროული აღმოფხვრის მიზნით შეიმუშაოს და გაატაროს სათანადო სოციალურდემოგრაფიული პოლიტიკა.

დეპოპულაციის საშიშროებაზე მეტად მწვავე და სერიოზული მეცნიერული შრომა გამოაქვეყნა პროფ. ლ. ჩიქავამ, სადაც აღნიშნა, რომ „დემოგრაფიული კრიზისის გამომხატველ მაჩვენებელთა შორის, უწინარეს ყოვლისა, ყურადღებას იქცევს შობადობის მკვეთრი დაცემა.

68 qarTuli politika regionuli

politika

ამდენად, მოსახლეობის

3. საქართველოს სოციალურდემოგრაფიული და საოჯახო პოლიტიკის თეორიული ასპექტები (კონცეფცია) [10] საერთოდ, სახელმწიფო ამა თუ იმ ფორმით მეტ-ნაკლე­ბად ყოველთვის ზემოქმედებდა დემოგრაფიულ პროცესებზე. მოცემულ შემთხვევაში პრინციპული მნიშვნელობა ენიჭება იმას, თუ როგორ არის დემოგრაფიული

პროცესები გაცნობიერებული თვით სახელმწიფოს, საზოგადოებრივი ჯგუფების, ოჯახისა და პიროვნების მიერ. აქ ძირითადია ის, თუ რა მიზანს და ამოცანებს ისახავს ეს პოლიტიკა მეგა, მაკრო, მეზო და მიკრო დონეზე. ამიტომ როდესაც საუბარია დემოგრაფიულ პოლიტიკაზე, ძირითადად ორ მიმართულებას გულისხმობენ: ე.წ. მემარჯვენე, ლიბერალურ-დემოკრატიულს და მემარცხენე ცენტრისტულს. პირველი ანუ “მემარჯვენე” მიმართულების ძირითადი არსია დემოგრაფიულ პროცესებში ჩაურევლობა. მეორე - “მემარცხენე” მიმართულება გულისხმობს დემოგრაფიულ პროცესებზე ზემოქმედებას. სადღეისოდ მსოფლიოს ქვე­ყ­ ნების საკმაოდ დიდი ნაწილი აღიარებს “მემარჯვენე” მიმარ­ თულებას ანუ დემოგრაფიულ პროცესებში ჩაურევლობას. მეგა (მსოფლიო) დონეზე მიღებული გადაწყვეტილებები აუცილებელი არ არის, შეესაბამებოდეს სახელმწიფოს ეროვნული დემოგრაფიული უსაფრთხოების ინტერესებს. შეიძლება, გამოვყოთ დემოგრაფიულ პროცესებზე სოციალური გავლენის იერარქიული დონეები და დემოგრაფიული პოლიტიკის სუბიექტები: მაკრო დონეზე – საზოგადოება, მეზო დონეზე – საზოგადოებრივი ჯგუფები (ახალგაზრდობა, ქალები, ხანდაზმულები და სხვა), ხოლო მიკრო დონეზე – ოჯახი და პიროვნება.

ekonomikuri politika მაკრო და მეზო დონეზე მიღებული გადაწყვეტილების მიზნები უნდა შეესაბამებოდეს მიკრო დონეზე – ოჯახისა და პიროვნების ინტერესებს. მხოლოდ სამივეს ინტერესთა შეთანაწყობით შეიძლება მივაღწიოთ თაობათა განახლების საზოგადოებრივად საჭირო ბავშვთა რაოდენობის თანდათან, ეტაპობრივ მიახლოებას მიკრო დონეზე. წარმოდგენილი სოციალურდემოგრაფიული პოლიტიკის დონეები არგუმენტირებულია იმით, რომ ადამიანში ბავშვთა სასურველ რაოდენობაზე მოთხოვნილების ფორმირება ადრეულ ასაკში იწყება და მასში სხვადასხვა ფორმით მონაწილეობს სახელმწიფო და საზოგადოება მაკრო დონეზე, ხოლო მეზო დონეზე – საზოგადოებრივი ჯგუფები. უდავოა, რომ შესაბამისი რეპროდუქციული განწყობის ფორმირების საწინდრად ნებისმიერ დონეზე რჩება არადემოგრაფიულ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილება, რაც ქმნის სასურველ ბავშვთა ყოლის რეალიზაციისათვის საჭირო სოციალურ-დემოგრაფიულ გარემოს. საერთოდ, დემოგრაფიული პოლიტიკის გატარება ნაკლებეფექტიანი იქნება სოციალური პოლიტიკის გარეშე. ამიტომ გარდამავალი ეტაპის ქვეყნებისათვის დემოგრაფიული პოლიტიკის ეფექტიანობას განაპირობებს ის, თუ როგორ გავიაზრებთ დემოგრაფიული პოლიტიკის საზღვრებს, ანუ როგორ გავატარებთ მას - “ვიწრო”

თუ «ფართო» გაგებიდან გამომდინარე. მოცემულ შემთხვევაში დემოგრაფიული პოლიტიკა განიხილება «ფართო» გაგებით, როგორც სოციალურდემოგრაფიული პოლიტიკა. გატარებული დემოგრაფიული პოლიტიკის ანალიზი ადასტურებს, რომ დემოგრაფიული პოლიტიკა «ფართო» გაგებით საკმაოდ ხანგრძლივ, თითქმის მუდმივ ხასიათს ატარებს მაშინ, როდესაც «ვიწრო» დემოგრაფიული პოლიტიკა შეიძლება, პერიოდული და დროებითი იყოს. საქართველოსთვის, სადაც თითქმის ყველა სახის პრობლემა ერთმანეთთანაა დაკავშირებული, დემოგრაფიული პოლიტიკის «ვიწრო» გაგებით გატარება (თუნდაც მარტო შობადობის ზრდის თვალსაზრისით) ნაკლებადაა მიზანშეწონილი. მოცემული მიდგომა იმით განსხვავდება საოჯახო პოლიტიკისაგან, რომ იგი უშუალოდ არის მიმარ­თული შობადობის ზრდი­საკენ და ტარდება და გათვალის­ წინებულია ყველა დონეზე. გარდამავალ ეტაპზე სოციალური პოლიტიკის ძირითადი მიზანია სიღატაკის დაძლევა, ერთი მხრივ, უმუშევრობის შემცირებით, მეორე მხრივ, საარსებო მინიმუმთან ხელფასის ეტაპობრივი დაახლოებით, რაც მაკრო დონეზე უნდა მოხდეს და იგი სცილდება საოჯახო პოლიტიკის საზღვრებს. საქმეს ართულებს ისიც,

რომ შობადობის შემცირებას მნიშვნელოვნად განაპირობებს, ერთი მხრივ, ქვეყნის დემოგრაფიული განვითარების გლობალური კანონზომიერები და, მეორე მხრივ, დასავლეთის ქვეყნების ცხოვრების დონის უნიფიკაციის მაღალი ტემპი, რის შედეგადაც რეპროდუქციულ ქცევას ზოგჯერ განსაზღვრავს «იმპორტირებული», ახლად ფორმირებული ქცევის მოდა, რაც ოჯახზე ახდენს გავლენას. ოჯახის ორიენტაცია, მიმართული ცხოვრების მაღალი დონის უზრუნველყოფისაკენ, ცვლის შეხედულებებს ბავშვების ყოლის რაოდენობაზე. ამიტომ გარდამავალ ეტაპზე აქტიური დემოგრაფიული პოლიტიკის რეალიზაცია ძლიერი სოციალური პოლიტიკის გარეშე შეუძლებელია. აქედან გამომდინარე, აუცილებელია კომპლექსური ერთიანი სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკა, სადაც პრიმატი ქვეყანაში და ოჯახში სიღატაკის დაძლევას უნდა მიენიჭოს. სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკის რეალიზაციამ უნდა შექმნას საოჯახო პოლიტიკაზე გადასვლის პირობები, თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ამ უკანასკნელის ცალკეული ღონისძიებების გატარებაზე უარი ვთქვათ. საოჯახო პოლიტიკა ქვეყნისათვის ფუფუნებაა, რისთვისაც მზად არ ვართ არც ფინანსური და არც სოციალური სისტემის მართვის თვალსაზრისით.

qarTuli politika regionuli

politika

69

ekonomikuri politika სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკის შემუშავებამდე უწინარესად გასათვალისწინებელია, თუ რა ვითარებაში უნდა განხორციელდეს იგი და ძირითადად რა გარე (არადემოგრაფიული) და შიგა (დემოგრაფიული) ფაქტორები შეუშლის ხელს მის ეფექტიანობას. გლობალური ხასიათის ფაქტორად მიგვაჩნია დემოგ­ რაფიული განვითარების ობი­ ექტური კანონზომიერებები და უცხოეთიდან «იმპორტი­ რებული» დემოგრაფიული ქცევის სტანდარტები. გამოვყოფთ გარდამავალ პერიოდში დემოგრაფიულ განვითარებაზე მოქმედ ზოგიერთ უარყოფით ფაქტორს: 1. პოლიტიკური: სოციალურდემოგრაფიული სახელმწიფო კონცეფცია პროგრამების არარსებობა; ეთნოკონფლიქტების ნეგატიური შედეგები; სახელმწიფო ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევა და ქვეყანაში დიდი რაოდენობით არსებულ იძულებით მიგრანტთა პრობლემები; მოსახლეობის პოლიტიზების მაღალი დონე და ა.შ.

2. ეკონომიკური: ეკონომიკური რეფორმების არათანმიმდევრობა და ნელი ტემპი; ფინანსური და საბიუჯეტო პრობლემები; პრივატიზების დაბალი ეფექტი; მრეწველობისა და ეკონომიკის სტაგნაცია; კორუფციისა და კონტრაბანდის; არასრულყოფილი საგადა­

70 qarTuli politika regionuli

politika

სახადო პოლიტიკა; სოციალური შედეგების თვალსაზრისით ეკონო­მიკური პროგრამების არასრულ­ ყოფილება და მათი დაფინა­ნ­ სების პრობლემები და ა.შ.

3. სოციალური: არსებული სოციალური დაცვის ინფრასტრუქტურის მოშლა; ჯანდაცვის, განათლების და სოციალური დაცვის უზრუნველყოფის სისტემის რეფორმებში დაშვებული შეცდომები; სოციალური პოლიტიკის სამართლებრივი ბაზის არასრულყოფილება; უმუშევრობისა და სიღატაკის მაღალი დონე; საარსებო მინიმუმთან მინიმალური ხელფასის შეუსაბამობა; სოციალური პროგრამების დაფინანსების პრობლემები; მკვეთრი ქონებრივი უთანასწორების შედეგად სოციალური პოლარიზაციის მაღალი დონე; ოჯახის, განსაკუთრებით ახალგაზრდა ოჯახების, საბინაოსაყოფაცხოვრებო პრობლემები; ქალთა საკითხების მოგვა­რების არაეფექტიანობა; ხანდა­ზ­ მუ­ლ­თა და ინვალიდთა სოცია­ ლური დაუცველობა და ა.შ.

4. დემოგრაფიული: მაკრო, მეზო და მიკრო დონეზე დემოგრაფიული ქცევის მკვეთრი ცვლილება. მოსახლეობის თვითმოვლითი ფუნქციის დაბალი დონე; დედათა და ბავშვთა ჯანმრთელობის დაცვის პროგრამების დაფინანსების სიმწირე; ბავშვთა და მოზარდთა ადრეული რეპროდუქციული ანომა­ ლიების პროფილაქ­ტიკისა

და მკურნალობის დაბალი დონე; ორსული ქალებისათვის შეღავათების არასაკმარისობა; დემოგრაფიული დაბერების მაღალი დონე; ქორწინებათა და სასურველ შვილთა ყოლის გადავადება; გარე მიგრაციის მაღალი ინტენსივობა; განსახლების სისტემის დეგრადაცია; სოციალურდემოგრაფიული და პრონა­ ტალური პოლიტიკის პროგ­ რამების არარსებობა და ა.შ. ფაქტორთა ჩამოთვლა კიდევ შეიძლება, მაგრამ მათგან ძირითადად გამოვყავით უახლოეს მომავალში უწინარესად გადასაჭრელი პრობლემები, რომელთა გარეშეც ქვეყანაში მოსალოდნელი დეპოპულაციიდან გამომდი­ ნარე სოციალურ-დემოგრა­ ფიული შედეგები გარკვეული დროის შემდეგ უფრო ძნელად გადასაჭრელი იქნება. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა დაეთმოს აქტიურ სოციალურ პოლიტიკას, რამდენადაც ქვეყნის დემოგრაფიული ვითარების გაჯანსაღებაში აქტიურად უნდა ჩაერთონ ოჯახის შიგა ფაქტორები. გარდამავალ პერიოდში ერთიანი სოციალურდემოგრაფიული კონცეფციის მთავარი არსი ის არის, რომ ქვეყნის სოციალურდემოგრაფიული განვითარების სტრატეგიული მიზნის მისაღწევად უმთავრესი როლი ეკისრება არსებულ პოლიტიკურ და სოციალურეკონომიკურ პოტენციალს.

ekonomikuri politika მიზნის მიღწევის ხელშემწყობ ფაქტორებს წარმოადგენს: ხელისუფლების პოლიტიკური ნება; პროფესიული და საგანმანათლებლო პოტენციალი; საერთაშორისო ორგანიზაციების მხარდაჭერა; რეკრეაციული პოტენციალი; სოციალური ინფრასტრუქტურა არსებული მატერიალური ბაზით და სხვა. მიზნის მიღწევის ხელშემშლელ ფაქტორებს წარმოადგენს: მწირი საფინანსო რესურსები; საკანონმდებლო ბაზის და ადმინისტრირების არასრულყოფილება; ინსტიტუციონალიზაციის დაბალი დონე; სამთავრობო და არასამთავრობო სტრუქტურების ერთობლივი მოქმედების პროგრამების არარსებობა; დასაქმების პოლიტიკის დაბალი ეფექტიანობა; მინიმალური ხელფასის არაადეკვატურობა საარსებო მინიმუმთან და, საერთოდ, სოციალური პოლიტიკის დაბალი ეფექტი; ეკოდემოგრაფიული პრობლემები; ცხოვრების ჯანსაღი წესის არასაკმარისი და არამიზანმიმართული პროპაგანდა და სხვა. სუსტი და ძლიერი მხარეების გათვალისწინებით პასუხი უნდა გაეცეს კითხვებს: როგორ მივაღწიოთ მიზანს და რა რესურსები გაგვაჩნია მიზნის მისაღწევი ამოცანების გადასაჭრელად. საქმე ის არის, რომ სოციალურდემოგრაფიული და, მით უფრო, საოჯახო პოლიტიკის გატარებას გარკვეული მომზადება ესაჭიროება, რათა უზრუნველყოფილ

იქნას მათი რეალიზაციის პირობები. ამიტომ მოცემულ ეტაპზე აუცილებელია უპირატესად სოციალური და დემოგრაფიული პოლიტიკის ცაკლეული ღონისძიებების ერთად, კომპლექსური სისტემის სახით გატარება, სადაც შესაძლებელია, ჩართულ იქნას საოჯახო პოლიტიკის ცალკეული ზოგიერთი არაძვირადღირებული ღონისძიება. გარდამავალი პერიოდის გარკვეულ ეტაპზე კონცეფციის გენერალურ მიმართულებად სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკა რჩება, რომლის დიაპაზონი საკმაოდ ფართოა. ამიტომ გარდამავალ პერიოდში სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკა, თითოეულის სტრატეგიული მიზნებიდან გამომდინარე, უნდა გატარდეს მაკრო, მეზო და მიკრო დონეზე. შესაბამისად, ამ პოლიტიკის ძირითად მიმართულებათა ცალკეული პროგრამული ღონისძიებების ზემოქმედების ობიექტი მაკრო დონეზე საქართველოს მთელი მოსახლეობა უნდა იყოს, მეზო დონეზე _ ცალკეული სოციალურ-დემოგრაფიული ჯგუფები, ხოლო მიკრო დონეზე - ოჯახი და ინდივიდი. ამასთან, პროგრამული ღონისძიებები დროის მიხედვით სტრატეგიული მიზნებიდან გამომდინარე უნდა იყოს გრძელვადიანი, საშუალო და მოკლევადიანი, თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ზოგიერთი მოკლევადიანი პროგრამა (განსაკუთრებით დემოგრაფიული) ეფექტიანობის თვალსაზრისით

საკმაო დროით არ გახანგრძლივდეს. ერთიანი სოციალურდემოგრაფიული პოლიტიკის, როგორც სისტემის, სტრატეგიული მიზნებია: მაკროდონეზე – ქვეყანაში სიღატაკის დაძლევა; თაობათა განახლების ოპტიმიზაცია; მოსახლეობის ცხოვრების ჯანსაღი წესის დანერგვა და თვითმოვლითი ქცევის ამაღლებით ჯანმრთელობის განმტკიცება და სიცოცხლის ხანგრძლივობის ზრდა; ახალგაზრდა ოჯახების ხელშეწყობა და ოჯახის განმტკიცება; მიგრაციული პროცესების რაციონალიზაცია და განსახლების სისტემის სრულყოფა; ეკოლოგიური დემოგრაფიის მოთხოვნათა შესაბამისი ღონისძიებების გატარება და სხვა. მეზოდონეზე – ახალგაზ­ რდო­ბის პრობლემების მოგვარება; ხანდაზმული ადამიანების აქტივიზაცია; ქალთა სოციალურდემოგრაფიული პრობლემების დაძლევა; ეროვნებათაშორისი ურთიერთობების სრულყოფა; სოციალურკულტურულ ღონისძიებათა გამრავალფეროვნება და სხვა. მიკროდონეზე – ოჯახის თვითგანვითარების პოტენციალის სტიმულირება; ოჯახის სოციალური უსაფრთხოების, სახელმწიფო, მათ შორის რეგიონული, პროგრამების შემუშავება და სოციალურ დახმარებათა რეალიზაცია; საქორწინოსაოჯახო ურთიერთობათა, რეპროდუქციულ,

qarTuli politika regionuli

politika

71

ekonomikuri politika თვითმოვლით, აღმზრ­დე­ ლობით, კულტურულ და სხვა ფუნქციათა რეალიზაციისათვის ოჯახში სასურველი გარემოს ფორმირება; ოჯახის დაგეგმვის მეთოდების ფართო დანერგვა და განვითარება; ოჯახის სოციალური სამსახურების ფორმირება და განვითარება. ასეთი მიდგომით სოციალურდემოგრაფიული პოლიტიკა მიმართულია როგორც მთელ მოსახლეობაზე, ისე ცალკეულ სოციალურ-დემოგრაფიულ ჯგუფებზე, ოჯახზე და ინდივიდზე. ასეთი სახით იგი წარმოგვიდგება, როგორც დემოგრაფიულ პროცესთა მართვის ხელშემწყობი და ამასთან მნიშვნელოვანი სამართლებრივი, სოციალურეკონომიკური, კულტურული, პრონატალური და სხვა სახის ღონისძიებათა კომპლექსის ერთიანი სისტემა. იგი განსაზღვრავს და ხელს უწყობს ოჯახის სტაბილიზაციას და ქვეყანაში სასურველი სოციალურ- დემოგრაფიული კლიმატის ფორმირებას. დემოგრაფიული პოლიტიკის სპეციფიკურობა საშუალებას იძლევა, გამოიყოს იგი ერთიანი სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკიდან, რამდენადაც მისი მიზანია მოსახლეობის აღწარმოებაზე (თაობათა განახლებაზე) ზემოქმედებით ქვეყნის ოპტიმალური დემოგრაფიული განვითარება. დემოგრაფიული პოლიტიკის გატარებისას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ხელისუფლების პოზიციას, თუ აღწარმოების როგორი დონე მიაჩნია ოპტიმალურად

72 qarTuli politika regionuli

politika

ქვეყნის სტრატეგიული განვითარებისათვის. მან დემოგრაფიული განვითარების მეცნიერული ანალიზის საფუძველზე უნდა განსაზღვროს დემოგრაფიული პროცესების ორიენტირები, რაც ინდიკატორული მაჩვენებლების სახით შემდეგნაირად წარმოსდგება: მოსახლეობის მატების ტემპი, შობადობისა და მოკვდაობის დონე, ჩვილთა და 5 წლამდე ასაკის ბავშვთა მოკვდაობა, სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობა, ქორწინებისა და განქორწინების დონე, მიგრაცია და ა.შ. ამ მაჩვენებელთა შეფასებით (მონიტორინგით) არკვევს, თუ რამდენად მდგრადი და უსაფრთხოა ქვეყნის დემოგრაფიული განვითარება. დემოგრაფიული განვითარების მიზნობრივი ორიენტირებიდან გამომდინარე, დემოგრაფიული პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებებია: 1. შობადობის ოპტიმიზაცია; 2. მოსახლეობის ჯანმრთელობა და სიცოცხლის ხანგრძლივობის ზრდა; 3. ქორწინება და მტკიცე ოჯახი; 4. მიგრაციის რაციონალიზაცია და განსახლების ოპტიმიზაცია. დემოგრაფიული პოლიტიკის ღონისძიებების ეფექტიანობის ზრდას მნიშვნელოვნად უნდა შეუწყოს ხელი გაძლიერებული სოციალური პოლიტიკის გატარებამ. მართალია, მისი სპეციფიკური მიზანი გარკვეულწილად სცილდება დემოგრაფიულ პროცესებზე პირდაპირი ზემოქმედების

სფეროს, მაგრამ ამა თუ იმ სახით ირიბ გავლენას ახდენს დემოგრაფიული პროცესების მართვაზე. ამიტომ, სოციალურდემოგრაფიული პოლიტიკის სტრატეგიულ მიზნებში გამოიყოფა სოციალური პოლიტიკის ის ძირითადი მიმართულებები, რომელთა გატარება აუცილებელია დემოგრაფიული განვითარების ამა თუ იმ ეტაპზე. გარდამავალ პერიოდში ქვეყანაში სასურველი სოციალურ-დემოგრაფიული კლიმატის შექმნისათვის უწინარესად გადასაწყვეტია მაკრო დონეზე სიღატაკის დაძლევის პრობლემა. ამიტომ იგი დემოგრაფიულ პროცესთა რეაბილიტაციის აუცილებელი პირობაა. ამასთან, აქტიური დემოგრაფიული პოლიტიკის გატარებისას მნიშვნელოვანი როლი ენიჭება ცალკეული სოციალურ-დემოგრაფიული ჯგუფების (მეზო დონე) ინტერესთა გათვალისწინებას. თანამედროვე ეტაპზე, სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკის სტრატეგიული მიზნებიდან გამომდინარე, სოციალური პოლიტიკის პრიორიტეტული მიმართულებებია: 1. სასურველი დემოგრაფიული კლიმატის ფორმირების მიზნით სიღატაკის დაძლევა; 2. პენსიონერებისა და ხანდაზმული ადამიანების აქტივიზაცია; 3. ქალებთან დაკავშირებული სოციალურ-დემოგრაფიული პრობლემების დაძლევა;

ekonomikuri politika 4. ეროვნებათაშორისი ურთიე­რ­ თობების სრულყოფა; 5. ახალგაზრდობის პრობლემების მოგვარება. გარდამავალ ეტაპზე სოციალურდემოგრაფიული პოლიტიკის რეალიზაციის წარმატებას ხელს უნდა უწყობდეს: 1. სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკის მიზნობრივი პროგრამების სამართლებრივინსტიტუციური რეფორმების გატარება; 2. მეცნიერული კვლევა და მონიტორინგის შედეგების გათვალისწინებით პროგრამათა დროული კორექტირება; 3. სასურველი დემოგრაფიული კლიმატის ფორმირების უზრუნველყოფის აგიტაციაპროპაგანდის ღონისძიებათა გატარება; 4. ინფორმაციული ბაზის სრულყოფა; 5. სათანადო კადრების მომზადება; 6. დემოგრაფიული კლიმატის გაუმჯობესებაში არსებით როლს თამაშობს საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია. სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკის ღონისძიებათა

შორის ცალკე უნდა გამოიყოს მშობლიურ ადგილებში ღირსეულად დაბრუნების შემთხვევაში იძულებით მიგრანტთა რეაბილიტაციის სოციალურ-დემოგრაფიული პროგრამები. როგორც ვხედავთ, უსაფრთხო სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკა ღონისძიებათა მთელ კომპლექსს გულისხმობს, რომელსაც გარკვეული წინაპირობა და მოსამზადებელი სამუშაოები სჭირდება. ამასთან, სოციალურ-დემოგრაფიული პოლიტიკა საკმაოდ დიდ მატერიალურ დანახარჯებსაც მოითხოვს.

ლიტერატურა: Народонаселение, окружающая среда и развитие. Краткий доклад. Организация Объединенных наций. НьюЙорк, 2001, 77 с. გ. წულაძე - საქართველოს დემოგრაფიული წელიწდეული.

2014. თბ. 2015. Антонов А.И. - Политическая демография, проблемы противодействия упадок семьи и депопуляция. В сб., «Демографические процессы и семейная политика:

региональные проблемы.», М., 1999. с. 6-15. Захарова О.Д., Рыбаковский Л.Л. - Геополитические аспекты депопуляции в России. Социологические исследования №6. 1997. с. 46, 55. პ. გუგუშვილი – საქართველოს სსრ მოსახლეობის აღწარმოების საკითხები. თბ., 1973. ა. სულაბერიძე – საქართველოს სსრ მთიანეთის დემოგრაფიული განვითარების პრობლემები. თბ., 1986. А. Сулаберидзе – Особенности демографического развития Грузии. Материалы Международной конференции «Актуальные проблемы демографического развития в Грузии». Тб., 1990 ლ. ჩიქავა – კრიტიკული დე­ მოგრაფიული სიტუაცია საქარ­ თველოში: არსი, მიზეზები, დაძლევის გზები. თბ., 1995. ვ. სულაბერიძე – დეპოპულაცია და საქართველოს დემოგრაფიული უსაფრთხოება. დისერტაცია. ეკ. მეცნ. კანდიდ. სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად. თბ., 2004. საქართველოს დემოგრაფიული განვითარების სოციალურდემოგრაფიული და საოჯახო პოლიტიკა. თბილისი, 2010.

qarTuli politika regionuli

politika

73

ekonomikuri politika saqarTvelos turizmis ganviTarebis saxelmwifo politikis ZiriTadi mimarTulebebi marina metreveli saqarTvelos teqnikuri universiteti, profesori მიმართულებებისა და განვითარების სტრატეგიის შემუშავება, მათი საქმიანობა ამ მიმართულებით კრიტიკას ვერ უძლებს. შესაბამისად, შეუძლებელია, მოიპოვო მასალა ქვეყანაში ტურიზმის განვითარების საკითხებზე, რომლის საფუძველზეც უნდა განვითარდეს დარგის პოლიტიკის თანამედროვე კვლევა.

საქართველოში ტურიზმი, ბოლო 20 წელია, ეკონომიკის განვითარების პრიორიტეტულ დარგად არის გამოცხადებული.

90-იანი წლების შემდგომ პერიოდში ბევრი რამ გაკეთდა დარგის რეაბილიტაციისა და რეკონსტრუქციის კუთხით, რაც სტატისტიკური მონაცემებით დასტურდება. მიუხედავად აშკარა პოზიტიური ცვლილებებისა, დღემდე საქართველოს ტურისტული პოტენციალის მხოლოდ მცირე ნაწილია გამოყენებული და ათვისებული. აღსანიშნავია, რომ მასალა, რომელიც ეკონომიკური პოლიტიკის გამტარებლების საქმიანობისთვის და მეცნიე­ რების კვლევებისთვისაა აუცილებელი, ერთობ მწირი და სრულიად არადამაკ­ მაყოფილებელია. მიუხედავად სტრუქტურების არსებობისა, რომლებსაც ევალებათ ტურიზმის, როგორც ეკონომიკის მნიშვნელოვანი დარგის პოლიტიკის ძირითადი

74 qarTuli politika regionuli

politika

ტურიზმის განვითარების ეკონომიკური პოლიტიკის ცენტრალური მიზანი ქვეყნის ეკონომიკის ზრდისა და განვითარების მიზნის შემადგენელია. ამ მიზნებს შორის წინააღმდეგობა არ არსებობს. უფრო მეტიც, მათ შორის ჰარმონიულობაა და იგი კომპლიმენტარული ხასიათისაა, რაც ცალსახადაა დეკლარირებული. ამავე დროს სულ სხვაგვარად ხდება შუალედური მიზნების ფორმირება, რადგან სწორედ მათი რეალიზაცია განაპირობებს ქვეყნის კეთილდღეობის დონის განუხრელ ამაღლებას. შუალედურ მიზნებს შორის განსაკუთრებული ყურადღება ქვეყანაში შიდა ტურიზმის განვითარებას უნდა მივაკუთვნოთ, რომელიც ერთობლივი მოთხოვნის აქტივიზაციით მულტიპლიკაციურ ეფექტებს წარმოშობს და შედეგად ეკონომიკურ ზრდას ვიღებთ. ამავე დროს შიდა ტურიზმის განვითარებით დროთა განმავლობაში ერთობლივი

მოთხოვნის ხარისხობრივი მახასიათებლები მაღლდება, რაც ტურიზმის დარგის კონკურენტუნარიანობას ამაღლებს, როგორც შიგა დარგობრივ საერთაშორისო დონეზე, ასევე დარგთაშორისი მიმართულებითაც. აღსანიშნავია ამ მიმართულებით არსებული წარმატებები, რომლებიც 90იანი წლების მდგომარეობასთან შედარებით გვაქვს, მაგრამ დღეს და მომავალში ასეთი მიღწევები სრულიად არადამაკმაყოფილებელია, იგი დარგში არსებულ პოტენციალს არასათანადო რაოდენობითა და ხარისხით იყენებს. საქართველოში საშუალო შემოსავლების მქონე ტურისტთა ჯგუფები ქართული ფირმების ტურპაკეტების ყიდვაზე თავს იკავებენ და საზღვარგარეთ (ძირითადად თურქეთში, ბულგარეთში, საბერძნეთსა და ეგვიპტეში) მიემართებიან. არანაკლებ მნიშვნელოვანია გვერდითი არაპირდაპირი უარყოფითი ეფექტები, რომლებიც ამ პროცესს თან ახლავს (მაგალითად, ქართული ვალუტის - ლარის კურსის პერმანენტული დაქვეითების ხელშეწყობა). სამწუხაროდ, ლარის კურსის დაქვეითებას ტურისტთა ნაკადების მკვეთრი ზრდა არ მოჰყვა, რაც პირდაპირ მიგვითითებს მომსახურების ძალზე დაბალ ხარისხზე. შუალედურ მიზნებს შორის განსაკუთრებით

ekonomikuri politika მნიშვნელოვანია ტურისტული ინდუსტრიის განვითარების კავშირი პირველადი მოხმარების პროდუქტების მწარმოებელ დარგებთან. კვლევამ, რომელიც ტურისტთა გამოკითხვის საფუძველზე ვაწარმოეთ, გვიჩვენა, რომ მათ შორის უმრავლესობას სურდა, საქართველოში მეტი ქართული წარმოების პროდუქტი შეეძინა, მაგრამ, სამწუხაროდ, არა მარტო ხარისხიანი პროდუქტებია დეფიციტი (ვგულისხმობთ ხარისხისა და ფასის შეუსაბამობას), არამედ თვით პროდუქტების ნაირსახეობაც არჩევანის საშუალებას არ გვაძლევს. კიდევ უფრო მძიმე მდგომარეობა გვაქვს სოციალური პროდუქტების წარმოებასთან დაკავშირებით. ჩამოთვლილი ხარვეზები ავლენს ტურიზმის განვითარების სახელმწიფო პოლიტიკის დეფიციტს, რომელიც გამომდინარეობს უპირველეს ყოვლისა საქართველოში ტურიზმის შესახებ მდგომარეობის ცოდნის დეფიციტისგან. ტურიზმის პოლიტიკის ინდიკატორების მრავალგვარობასა და საიმედოობას (იგულისხმება ინფორმაციის საიმედოობა) უდიდესი მნიშვნელობა აქვს რეალური მდგომარეობის აღსაქმელად. ამასთან დაკავშირებით მოვიყვანთ მცირე მაგალითს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის საქმიანობიდან. ინდიკატორებს შორის არ გვაქვს და საერთოდ არ ვიკვლევთ ტურისტთა ჯგუფების დანახარჯებს ასაკობრივი, შემოსავლების, რელიგიური, ექსტრემალთა, მოსწავლე-ახალგაზრდობის, სტუდენტთა, ახალგაზრდა

ოჯახების (მცირეწლოვანი ბავშვებით) და სხვა არანაკლებ მნიშვნელოვან, უცხოური ვალუტის შემომტან ტურისტთა ჯგუფების მოთხოვნისა და მისი დაკმაყოფილების დონეს. შესაბამისად, ინდიკატორებთან დაკავშირებით ძალზე მძიმე მდგომარეობა გვაქვს (სტატისტიკა მცირე რაოდენობის ინდიკატორებს ითვლის), რაც შეეხება ინდიკატორულ მაჩვენებელთა საიმედოობას, ეს კიდევ სხვა პრობლემებს ავლენს. საქართველოში ტურიზმის დარგის კონკურენტუნარიანობის ამაღლებისთვის მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის მოგზაურობისა და ტურიზმის კონკურენტუნარიანობის ინდექსის გამოანგარიშება. ამ ინდექსის დადგენისათვის მაჩვენებლებსა და მახასიათებლებს მსოფლიო ეკონომიკურ ფორუმს აწოდებს საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაცია (IFC), რომელიც წყაროდ იყენებს საერთაშორისო მონეტარული ფონდის მასალებს (IMF). ცხადია, ეს მდგომარეობა არადამაკმაყოფილებელია, რადგან ამ პროცესში ქართველი სპეციალისტებისა და ექსპერტების მონაწილეობა ერთობ შეზღუდულია. ტურიზმის პოლიტიკაში ჩვენს მიერ აღნიშნულ ხარვეზებს შორის ყველაზე დიდ პრობლემას ინსტრუმენტთა დეფიციტი წარმოადგენს. ამ მიმართულებით კვლევამ გამოავლინა სამართლებრივიურიდიული ველის სივიწროვე და საკანონმდებლო ბაზის სიმწირე. დღეს ტურიზმის დარგი რეგულირდება

საქართველოს კანონებით: “ტურიზმისა და კურორტების შესახებ” (1997) და “კურორტებისა და საკურორტო ადგილების სანიტარული დაცვის ზონების შესახებ” (1998). აღსანიშნავია, რომ ორივე კანონი ისე მოძველებულია, რომ აბსოლუტურად ვერ პასუხობს თანამედროვე მოთხოვნებს. საქართველოში ტურიზმის პოლიტიკის ძირითადი გამტარებელია ეკონომიკის სამინისტროსთან არსებული ტურიზმის ეროვნული ადმინისტრაცია. ადმინისტრაციის 20-წლიანი არსებობის მიუხედავად ჯერ კიდევ არ არის ჩამოყალიბებული და მთავრობისთვის შეთავაზებული ტურიზმის განვითარების გრძელვადიანი კონცეფცია, რომელიც, ცხადია, საქართველოში ეკონომიკის გრძელვადიანი განვითარების კონცეფციასთან შესაბამისობაში უნდა იყოს. ვფიქრობთ, ასეთ ვითარებაში დარგის განვითარებაზე მსჯელობა არარეალურია. ტურიზმში სახელმწიფოსა და კერძო სექტორებს შორის საზღვრების დადგენის საკითხი უაღრესად მწვავეა, რადგან, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სამართლებრივსაკანონმდებლო ბაზა სუსტია და მწირი. ასეთი სიტუაცია წარმოშობს ინტერესთა კონფლიქტებს, რომლებიც ტურიზმის დარგის განვითარების პროცესებს აბრკოლებს (საგადასახადო პოლიტიკა, განათლების თანამედროვე სტანდარტებზე აღზრდილი ადამიანური რესურსი, მცირე ბიზნესის განვითარების ხელშეწყობა,

qarTuli politika regionuli

politika

75

ekonomikuri politika დარგის სარეკლამო პოლიტიკა, ტურიზმის მონაწილეების დაცვა და ა. შ.). ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ნაშრომში წარმოდგენილია ქვეყანაში ტურიზმის განვითარების პოლიტიკის ჩვენეული ხედვა და სტრატეგიული მიმართულებები. საქართველოში ტურიზმის განვითარების ხელშემწყობი ეკონომიკურ-პოლიტიკური ფაქტორებია: ქვეყნის გეოპოლიტიკური მდებარეობა პოლიტიკური სტაბილურობა ისტორიული წინაპირობები კულტურული და ბუნებრივი რესურსი მთავრობის მიერ დარგის, როგორც ეკონომიკის განვითარების პრიორიტეტულობის აღიარება. საქართველოში ტურიზმის განვითარების ხელშემშლელი ეკონომიკურ-პოლიტიკური ფაქტორებია: ქვეყნის ტურიზმის განვითარების პოლიტიკის ძირითადი ფაქტორების განვითარების სტრატეგიის არარსებობა საკანონმდებლო ბაზის არასრულყოფილება საინვესტიციო ბაზის სიმწირე ტურისტული ინფრასტრუქტურისა და ინდუსტრიის არამიზნობრივად განვითარების ტენდენცია პროფესიული კადრების ნაკლებობა.

76 qarTuli politika regionuli

politika

ზემოაღნიშნული ფაქტორებიდან გამომდინარე, საქართველოს ტურიზმის განვითარების სახელმწიფო პოლიტიკა მიმართული უნდა იყოს სექტორში არსებული ლიბერალიზაციის შენარჩუნებისა და ინვესტიციების მხარდაჭერისკენ. მთავრობამ უნდა შეასრულოს წამყვანი როლი ტურიზმის განვითარების სტრატეგიის განსაზღვრაში, რომელშიც სრულად იქნება გათვალისწინებული ეკონომიკური, ეკოლოგიური, სოციალური და ორგანიზაციული ასპექტები. ტურიზმის განვითარების პოლიტიკა უნდა შეესაბამებოდეს ქვეყნის განვითარების პოლიტიკას. ამასთან, ეროვნული და რეგიონული ამოცანები უნდა დომინირებდეს და მას ექვემდებარებოდეს ლოკალური და სექტორული ინტერესები. ტურისტულ ინდუსტრიაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ტურპროდუქტის ფასისა და ხარისხის ისეთი შეფარდება, რომელიც კონკურენტუნარიანს გახდის მას, უპირველეს ყოვლისა, შიდა ბაზარზე. საქართველოს ტურიზმის განვითარების სახელმწიფო პოლიტიკას საფუძვლად უნდა დაედოს მდგრადი განვითარების კონცეფცია, რაც გულისხმობს ქვეყანაში არსებული ფაქტორული რესურსების გამოყენების ეფექტიანობის ამაღლებით ეკონომიკური ზრდის მიღწევას და ადგილობრივი ტურისტული რესურსების შენარჩუნებაგანმტკიცებას. საქართველოს

ტურისტული ინდუსტრიის განვითარებისათვის საჭიროა, განვითარდეს ტურისტული პროდუქტის წარმოების ტექნოლოგია (მომსახურების სტანდარტები) და ტურისტული ინფრასტრუქტურა (სატრანსპორტო ინდუსტრია, გზები, კომუნიკაციები, განთავსების საშუალებები, ტურისტულ მარშრუტებზე სველი წერტილები, პიქტოგრამები და ა. შ.). ტურიზმის განვითარებისათვის საჭიროა, განხორციელდეს ქვეყნის ტურისტული შესაძლებლობების ფართო სარეკლამო კამპანია, რომელიც განაპირობებს როგორც საერთაშორისო, ასევე შიდა ტურისტული ნაკადების ზრდას. ამასთან, სარეკლამო კამპანიის დროს გათვალისწინებულ უნდა იქნეს მსოფლიო ტენდენცია - ორიენტაცია არა მხოლოდ ტურისტთა რაოდენობის, არამედ მათგან მიღებული შემოსავლების ზრდაზე. ისეთი მცირე ტერიტორიის და უნიკალური ბუნებრივი და კულტურული რესურსების მქონე სახელმწიფოსთვის, როგორიც საქართველოა, პრიორიტეტულია არა ტურისტთა რაოდენობის მკვეთრი ზრდა, არამედ ტურისტთა გაზრდილი დანახარჯებით მიღებული ეკონომიკური ეფექტიანობა, ტურისტული პროდუქტის გამრავალფეროვნების, მომსახურების ხარისხის ამაღლებისა და სეზონური პერიოდის გახანგრძლივების საშუალებით. ტურისტული პროდუქტისა და ტურისტული ინფრასტრუქტურის წინ წაწევის ღონისძიებებზე სახელმწიფოს მიერ დაბანდებული

ekonomikuri politika ინვესტიციები (საბიუჯეტო სახსრები) შედეგს მხოლოდ გრძელვადიან პერიოდში პერმანენტული დაბანდების პირობებში მოგვცემს. ასეთი სარეკლამო კამპანიის ეფექტიანობის ძირითადი მახასიათებლებია: ფოკუსირება ძირითად მიზნობრივ ბაზრებზე, რეკლამირებაში ინვესტიციების მოცულობასა და ხანგრძლივობაზე. სარეკლამო კამპანია უნდა მიმდინარეობდეს არა მხოლოდ ტურიზმიდან შემოსავლების ზრდასთან დაკავშირებით, არამედ შემოსავლების ზრდის ტემპის შესანარჩუნებლად. საქართველოს ტურიზმის განვითარების პოლიტიკის უმნიშვნელოვანესი მიმართულებაა ქვეყანაში შიდა ტურიზმის განვითარება, რადგან იგი იწვევს ქვეყნის შიგნით ეკონომიკური აქტივობის სტიმულირებას, შემოსავლების გადანაწილებას, საგადამხდელო ბალანსის გაუმჯობესებას და ხელს უწყობს რეგიონების ეკონომიკური დონის გამოთანაბრებას, მაღალმთიანი რეგიონების ტურისტული პოტენციალის შენარჩუნებას; ქმნის წინაპირობას საერთაშორისო ტურიზმის ერთ-ერთი მიმართულების - შემოყვანის ტურიზმის (მომსახურების ექსპორტი) შესაბამისი რესურსებისა და მომსახურების სტანდარტების განვითარებისათვის. ამავე დროს ტურისტულ საწარმოებს ექმნებათ რეინვესტიციების განხორციელების შესაძლებლობა, რაც გეგმაზომიერად განავითარებს შესაბამის ინფრასტრუქტურას და აამაღლებს მომსახურების დონეს; მოქმედებაში მოვა

როგორც უცხოური, ასევე შიდა ინვესტიციები. ეს იქნება ბუნებრივი და მდგრადი სვლა ტურიზმის განვითარების ერთი ეტაპიდან მეორეზე. გარემოსთან დაკავშირებით ტურიზმის განვითარების სწორმა სტრატეგიამ ქვეყნის რეგიონებში უნდა უზრუნველყოს გაცილებით უვნებელი ეკოლოგიური ეფექტი, ვიდრე ეკონომიკის რომელიმე სხვა დარგმა, რადგან ტურიზმის ინტერესების სფეროში შედის გარემოს დაცვა. ტურიზმის დადებითი ეკოლოგიური ეფექტის მისაღებად კი საჭიროა დარგის განვითარების სტრატეგიის ზედმიწევნით სწორად დაგეგმვა, კონტროლი და ადგილობრივი მოსახლეობის ინტერესების მაქსიმალური გათვალისწინება, როგორც გადაწყვეტილების, ისე ფინანსური სარგებლის მიღების პროცესში. ტურიზმის განვითარების სტრატეგია ორიენტირებული უნდა იყოს ტურიზმის განათლების სისტემის სახელმწიფო რეგულირებასა და ინოვაციების ხელშეწყობაზე. განვითარებისთვის ხელშემწყობი გარემოს შექმნა ქვეყანაში შესაძლებელია მხოლოდ მაღალი დონის სამეცნიერო პოტენციალისა და სახელმწიფოს მხარდაჭერის პირობებში. სწორედ ასეთი გარემო მოგვცემს საშუალებას ზუსტად ჩამოყალიბდეს დარგის განვითარების მოკლევადიანი და გრძელვადიანი სტრატეგია ნებისმიერი შემაფერხებელი ფაქტორებისა და მოსალოდნელი კრიზისული სიტუაციების გათვალისწინებით. ტურიზმის

განვითარების სტრატეგიამ უნდა უზრუნველყოს დარგის განვითარების სწორი ხედვა, ტრადიციებისა და ღირებულებების დაცვა; აუცილებელია აგრეთვე სოციალური პასუხისმგებლობისა და მომსახურების საერთაშორისო სტანდარტების მაქსიმალური გათვალისწინება, რათა ტურიზმი, როგორც დარგთაშორისი კომპლექსი, რეალურად გახდეს ქვეყნის ეკონომიკის განვითარების ფაქტორი. ტურიზმის განვითარების პოლიტიკის უპირველეს ამოცანას წარმოადგენს დარგის საკანონმდებლო ბაზის სრულყოფა და ევროკავშირის კანონმდებლობასთან მისი ჰარმონიზაცია. ტურიზმის განვითარების საკანონმდებლო საფუძველს უნდა წარმოადგენდეს ახალი „საქართველოს კანონი ტურიზმის შესახებ“, რომელიც უნდა განსაზღვრავდეს დარგში გასატარებელი სახელმწიფო პოლიტიკის პრინციპებს, მიმართულს საქართველოს ერთიანი ტურისტული ბაზრის სამართლებრივი საფუძვლების ჩამოყალიბებისკენ, და არეგულირებდეს ურთიერთობებს, რომლებიც წარმოიშობა ქვეყნის მოქალაქეების, უცხო ქვეყნის მოქალაქეებისა და მოქალაქეობის არმქონე პირების დასვენებისა და მოგზაურობის განხორცილების პროცესში, თავისუფალი გადაადგილებისა და სხვა უფლებების რეალიზაციისას; ადგენდეს ტურისტთა დაზღვევისა და უსაფრთხოდ მოგზაურობის პირობებს; ტურისტული პროდუქტის ფორმირებისა

qarTuli politika regionuli

politika

77

ekonomikuri politika და რეალიზაციის წესებს; განსაზღვრავდეს საქართველოს ტურისტული რესურსების რაციონალური გამოყენების წესს; ახდენდეს ტურისტული საწარმოებისა და ტურისტული ინფრასტრუქტურის განვითარების სტიმულირებას; ხელს უწყობდეს ტურისტულ საქმიანობას და ქმნიდეს ხელსაყრელ პირობებს მისი განვითარებისთვის; განსაზღვრავდეს და მხარს უჭერდეს ტურიზმის პრიორიტეტულ მიმართულებებს; აყალიბებდეს შეხედულებას საქართველოზე, როგორც ტურიზმისათვის მიმზიდველ ქვეყანაზე; ახორციელებდეს ქვეყნის ტერიტორიაზე მყოფი ტურისტული საქმიანობის მონაწილეებისა და მათი გაერთიანებების მხარდაჭერასა და დაცვას. საქართველოსათვის ტურიზმის განვითარებას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს არა მხოლოდ ეკონომიკური თვალსაზრისით, არამედ სახელმწიფოსა და ერის ისტორიის, კულტურული მემკვიდრეობისა და ქართველი ხალხის მრავალ საუკუნოვანი ტრადიციების პოპულარიზაციისათვის. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ქვეყანაში ტურიზმის დარგის მდგრადი განვითარებისათვის საჭიროა სახელმწიფო პროგრამის შემუშავება, რომელიც დაეფუძნება ამ დარგის დაგეგმვის ინოვაციურ მეთოდებს, განვითარებულ ინფრასტრუქტურასა და საერთაშორისო სტანდარტებზე აღზრდილ პროფესიულ კადრებს. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოში

78 qarTuli politika regionuli

politika

ტურიზმის პოლიტიკის განმახორციელებელი ორგანიზაციის - სსიპ ტურიზმის ეროვნული ადმინისტრაციის მიერ ქვეყანაში სწორი პოლიტიკის განხორციელების პირველი რიგის ამოცანებს უნდა წარმოადგენდეს: 1. ტურიზმის საკანონმდებლო ბაზის სრულყოფა და ევროკავშირის კანონმდებლობასთან მისი ჰარმონიზაცია; 2. ტურიზმის განვითარების მოკლევადიანი და გრძელვადინი სტრატეგიის შემუშავება შემაფერხებელი ფაქტორებისა და კრიზისული სიტუაციების გათვალისწინებით; 3. ტურიზმის განვითარების სტრატეგიის მიზანმიმართულად განხორციელებისთვის სამოქმედო გეგმის მომზადება და განხორციელება შემდეგი ძირითადი მიმართულებებით: საქართველოს რეგიონებში ტურიზმის მიმართულებების განვითარების სტრატეგიის შემუშავება და განხორციელების ხელშეწყობა ტურიზმის რეგიონული მართვის სამსახურებისა და ტურიზმის საინფორმაციო ცენტრებთან ერთად რეგიონების თავისებურებებისა და ევროპული ქვეყნების გამოცდილების გათვალისწინებით; ტურისტული პროდუქტის წარმოების ტექნოლოგიის (მომსახურების სტანდა­რ­ ტების) და ინფრას­ტრუქ­ ტურის (სატრანსპორტო ინდუსტრიის, გზების, კომუნიკაციების,

განთავსების საშუალებების, ტურისტულ მარშრუტებზე სველი წერტილების, პიქტოგრამებისა და ა. შ.) განვითარების ხელშეწყობა; შიდა ტურიზმის განვითარების ხელშეწყობა: ა) ადგილობრივი მოსახლეობისათვის ტურისტული პროდუქტისა და მომსახურების წარმოების სტიმულირება (კრედიტები, გრანტები, ტრენინგები); ბ) ქვეყნის მოსახლეობისათვის ხელმისაწვდომი და ხარისხიანი ტურისტული პროდუქტის შემუშავების სტიმულირება და დანეგვა; საქართველოს, როგორც ახალი, ტურიზმისთვის სასურველი დანიშნულების პუნქტის, იდენტიფიცირება მსოფლიოს ტურისტულ ბაზრებზე ტურისტული პროდუქტის რეკლამითა და წინ წაწევის ღონისძიებებით; ტურისტული პროდუქტის დივერსიფიკაცია შიდა და საერთაშორისო ბაზრებზე ქვეყნის ტურისტული პოტენციალის პოპულარიზაციით, მარკეტინგული ღონისძიებებითა და სარეკლამო აქტივობებით: საქართველოს ტურისტული პოტენციალისა და არსებული ტურისტული პროდუქტების შესახებ ინფორმაციის მომზადებითა და მიწოდებით; ინფორმაციის ეფექტურად მიწოდების მიზნით ინტერნეტსივრცეში საძიებო სისტემის დახვეწითა და პრიორიტეტულ ბაზრებზე ვებმარკეტინგის კამპანიის წარმოებით; საქართველოს რეგიონებში სხვადასხვა ქვეყნების წამყვანი მასმედიის

ekonomikuri politika საშუალებებისა და მსხვილი ტუროპერატორებისათვის პრეს და გაცნობითი ტურების ორგანიზებით; ტურისტული ნაკადების გაზრდის მიზნით საქართველოს, როგორც ტურისტული ქვეყნის, პოზიციონირებით მეზობელ და მსოფლიოს სხვა პრიორიტეტულ ტურისტულ ბაზრებზე; საქართველოში კავკასიის ტურიზმის რეგიონულ ცენტრად ჩამოყალიბების ხელშეწყობა ტურიზმის პრიორიტეტული მიმართულებების განვითარების სტიმულირების ღონისძიებებით (MICE ტურიზმი, საკურორტო ტურიზმი, ეკოტურიზმი და სხვა); ტურიზმის საგანმანათლებლო სისტემაში ევროპული სტანდარტების დანერგვა (აკადემიურ და პროფესიულ დონეებზე) უმაღლეს სასწავლებლებში

არსებულ ტურიზმის მიმართულებებსა და პროფესიულ კოლეჯებთან ურთიერთკავშირში; ტურისტთა უსაფრთხოების ღონისძიებების შემუშავება და დანერგვა (შესაბამისი პროექტების მომზადებითა და განხორციელებით); ტურიზმიდან ბიუჯეტში შემოსავლების დათვლის უახლესი მეთოდიკის შემუშავება და სტატისტიკურ მონაცემთა ბაზის შექმნა (საქსტანდარტთან და შესაბამის სამსახურებთან ერთად); ტურისტული ინფრასტრუქტურის (განსაკუთრებით, რეგიონებში) ახალი ერთეულების შექმნის, არსებულის განახლებისა და წარმატებულად ფუნქციონირების სტიმულირება (სხვადასხვა მიზნობრივი პროექტებით, კონსულტაციებითა და ტრენინგების ორგანიზებით);

გარემოს, კულტურას, უსაფრთხოებას, განათლებასა და ტურიზმთან დაკავშირებული დარგების განვითარებისა და მათთან დაკავშირებული მომსახურების ევროკავშირის სტანდარტებთან დაახლოვება სამთავრობო და არასამთავრობო ორგანიზაციებთან, კერძო სექტორთან, სამეცნიერო და აკადემიურ ინსტიტუტებთან მჭიდრო თანამშრომლობით. ზემოაღნიშნულის შესასრულებლად სსიპ ტურიზმის ეროვნული ადმინისტრაციის, როგორც ქვეყანაში შემოსავლებისა და დასაქმების შესაძლებლობების ზრდის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ინსტიტუტის, განვითარება მოკლევადიან და გრძელვადიან პერიოდში დაკავშირებული უნდა იყოს საქართველოს ეკონომიკის განვითარების სტრატეგიასთან და ეფუძნებოდეს ქვეყანაში ეკონომიკის განვითარების კონცეფციას.

qarTuli politika regionuli

politika

79

ekonomikuri politika eleqtroenergiis warmoebis, miwodebis da moxmarebis efeqtianobis amaRlebis SesaZleblobebi paata cincaZe teqnikur mecnierebaTa doqtori, saqarTvelos sainJinro da energetikis akademiebis namdvili wevri ღირებულება გახდა ენერგეტიკული პოტენციალის ათვისების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განსამზღვრელი ფაქტორი, თუმცა საკუთარი ენერგეტიკული პოტენციალის ათვისება ზოგ შემთხვევაში შესაძლოა გასცდეს ეკონომიკური მიზანშეწონილობის ფარგლებს და მისი აუცილებლობა გამოწვეული იყოს ქვეყნის ისეთი ფუნდამენტური ინტერესებით, როგორიც არის: საქართველოს დამოუკიდებ­ ლობას მოჰყვა ფუნდამენტური ეკონომიკური, პოლიტიკურ და ინსტიტუციური ცვლილებები. საბჭოთა პერიოდის დამახასითებელი გეგმიური ეკონომიკა ჩაანაცვლა საბაზრო ეკონომიკამ, რის გამოც საქართველოს ელექტროენერგეტიკის სექტორმა მნიშვნელოვანი ტრანსფორმაცია განიცადა. ძირფესვიანად შეცვალა ენერგიაშემცველების ფასწარმოქმნის სტრუქტურა და მეთოდოლოგია. რადიკალურად შეიცვალა ქვეყნის ენერგიის მოხმარების და ენერგომომარაგების სტრუქტურა და ფორმები. ენერგეტიკული რესურსების ათვისების ტექნიკურ შესაძლებლობებთან ერთად წინა პლანზე გამოვიდა მისი ეკონომიკური მიზანშეწონილობის თემა. ანუ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ენერგეტიკულ ბაზარზე ენერგიაშემცველების

80 qarTuli politika regionuli

politika

ენერგეტიკული დამოუკიდებლობა ენერგეტიკული უსაფრთხოება გარემოს დაცვა

განვლილი 25 წელი პირო­ ბითად შეიძლება 3 ეტაპად დაიყოს: I ეტაპი მოცავს 1991-1997 წლებს. ეს იყო ყველაზე რთული, პრობლემებით და წინააღმდეგობებით აღსავსე პერიოდი. ელექტროენერგიის საშუალო წლიური მოხმარება 18,4 მილარდი კვტსთ-იდან უცებ 8 მილარდ კვტსთ-მდე შემცირდა, რაც გამოწვეული იყო ეკონომიკის თითქმის ყველა დარგის ნაწილობრივი თუ სრული გაჩერებით. ენერგეტიკას, ამ ურთულეს და კაპიტალტევად დარგს, მომხმარებლად ძირითადად მხოლოდ გაღარიბებული მოსახლეობა შერჩა. თანაც ამ პერიოდში „საქენერგოს“ გამოეყო ელექტროენერგიის

რეალიზაციის ფრთა და ის დამოუკიდებელი გამანაწილებელი ენერგოკომპანიების სახით მმართველობის ადგილობრივ ორგანოებს გადაეცა, რის შედეგადაც ენერგეტიკის წარმოების და გადაცემის სექტორი პრაქტიკულად უსახსროდ დარჩა. „საქენერგო“ წარმოებული ელექტროენერგიის და გაწეული მომსახურების ღირებულების 10 პროცენტსაც ვერ იღებდა. ამასთან ერთად, კორუფციამ და სხვადასხვა კლანების პირადმა ინტერესებმა დარგი კატასტროფის წინაშე დააყენა. ვერ ხერხდებოდა ელექტროენერგიაზე მოსახლეობის ელემენტარული მოთხოვნების დაკმაყოფილება, რაც მასობრივი გამოსვლების და პერმანენტული პროტესტების საფუძველი გახდა.

II ეტაპზე (1997-2002 წწ.) დაიწყო დარგის რესტრუქტურიზაციის და რეფორმირების ურთულესი პროცესი, რომლის მიზანი იყო დარგის გეგმიური ეკონომიკიდან საბაზრო ეკონომიკის პრინციპებზე გადაყვანა, მართვის თანამედროვე საერთაშორისო პრაქტიკაში აპრობირებული მეთოდების დანერგვა, ენერგეტიკული საწარმოების პრივატიზება. ყოველივე ამისათვის კი საჭირო იყო გადამჭრელი და გაბედული ნაბიჯების გადადგმა, შესაბამისი კანონმდებლობის მიღება და მისი რეალურ

ekonomikuri politika ცხოვრებაში დანერგვა. აშშ საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) დახმარებით 1997 წელს მიღებულ იქნა კანონი „ელექტროენერგეტიკის შესახებ“ (რომელსაც 2000 წელს ბუნებრივი გაზის დამატების შემდეგ „ელექტროენერგეტიკისა და ბუნებრივი გაზის შესახებ“ კანონი ეწოდა). შეიქმნა საქართველოს ენერგეტიკის მარეგულირებელი ეროვნული კომისია (სემეკ), მკვეთრად გაიმიჯნა მისი და ენერგეტიკის სამინისტროს ფუნქციები, რომელიც ე.წ. ფუნქციონალურ სამინისტროდ ჩამოყალიბდა. განხორციელდა სს „თელასის“ და „თბილსრესის“ მე-9 და მე-10 ბლოკების პრივატიზება (1999-2000 წწ.), ჩამოყალიბდა ელექტროენერგიის საბითუმო ბაზარი (2000 წ.), რომელიც მოგვიანებით ისევე, როგორც სახელმწიფო ენერგოსისტემა, მართვაში გადაეცა უცხოურ კომპანიებს „იბედროლა“ (ესპანეთი) ESB International (ირლანდია). გატარებულმა რეფორმებმა თავისი შედეგი გამოიღო. მნიშვნელოვნად გაიზარდა ელექტროენერგიის ღირებულების საფასურის გადახდა და შემცირდა კორუ­ ფცია და დარგმა მძიმედ, მაგრამ მაინც დაიწყო საბაზრო ეკონომიკის პრინციპებით მუშაობა.

III ეტაპის, რომელიც 2004 წლიდან მოყოლებული დღევანდელ პერიოდს მოიცავს, მთავარი დამახასიათებელი ნიშანია ქვეყნის ენერგიის სტაბილური მომარაგება, სახელმწიფო სტრუქტურების მეტ-ნაკლებად გამართული მუშაობა, ენერგეტიკული კომპანიების წარმატებული საქმიანობა, ინვესტიციების შემოსვლა, განსაკუთრებით ახალი ჰესების მშენებლობის

კუთხით. ძალზედ მნიშვნე­ ლოვანი იყო 2013 წელს თურ­ ქეთის ენერგოსისტემასთან დამაკავშირებელი მაღა­ლი ძაბვის ქსელის ექსპლოატა­ ციაში შესვლა, რამაც ელექტ­ რო­ენერგიის იმპორტის და ტრანზიტის რეალური შესაძლებლობები გააჩინა არა

მარტო თურქეთში, არამედ მისი გავლით ევროპაშიც. საქართველომ სატრანზიტო ქვეყნის სტატუსი კიდევ უფრო გაიძლიერა, რასაც ახლო მომავალში შესაბამისი დადებითი შედეგები უნდა მოჰყვეს.

ნახ.1. ელექტროენერგიის ექსპორტის და ტრანზიტის შესაძლებლობები

მიუხედავად აღნიშნული პოზიტივისა, საქართველოს ელექტროენერგეტიკის სექტორი კვლავაც დიდი გამოწვევების წინაშე დგას, რაზეც ქვემოთ გვექნება

საუბარი (სტატიაში მოყვანილია საქართველოს ენერგეტიკის და წყალმომარაგების მარეგუ­ ლირებელი ეროვნული კომი­სიისა და ენერგეტიკის საერთაშორისო სააგენტოს მონაცემები).

არსებული მდგომარეობის მოკლე მიმოხილვა 1.ელექტროენერგიის წარმოება-მოხმარება 2014 წელს ელექტროენერგიის წარმოება 2013 წელთან შედარებით 3%-ით, ხოლო 2012 წელთან შედარებით – 7%-ით გაიზარდა და 10 153 მლნ. კვტ. სთ შეადგინა;

ელექტროენერგიის მოხმარება კი, 2013 წელთან შედარებით 5%-ით, 2012 წელთან შედარებით – 8.4 %-ით გაიზარდა და 10 170 მლნ. კვტ. სთ შეადგინა. ნახ.1.

ნახ. 2. ელექტროენერგიის წარმოების და მოხმარების დინამიკა 2004-2014 წწ.

qarTuli politika regionuli

politika

81

ekonomikuri politika 2004-2014 წლებში ექსპლოატაციაში შევიდა 6 ჰიდროელექტროსადგური, ჯამური დადგმული სიმძლავრით 131.64 მვტ, რითაც ელექტროსისტემის დადგმული სიმძლავრე 3.9%ით გაიზარდა. ამავე პერიოდში ელექტროენერგიის წარმოება საშუალოდ ყოველწლიურად 5%-ით იზრდებოდა, ხოლო მოხმარება - 3,3%-ით. ელექტროენერგიის განაწილების (მიწოდების) ბაზარზე 2014 წელს გამანაწილებელი ენერგოკომპანიების წილი 6 966 მლნ. კვტ. სთ (68,5%) შეადგენდა, მათ შორის სს „ენერგოპრო ჯორჯია“ - 4 401 მლნ. კვტ. სთ (63,2%), სს „თელასი“ - 2 253 მლნ. კვტ. სთ (32.3%), სს „კახეთის ენერგოდისტრიბუცია“ - 312 მლნ. კვტ. სთ (4.5%), პირდაპირი მომხმარებლების მიერ მოხმარებული იყო 1 566 მლნ. კვტ. სთ, ( 15,4%), ხოლო აფხაზეთისათში მიწოდებამ შეადგინა 1 637 მლნ. კვტ. სთ (16,1%). ნახ.2.

ნახ. 4. ელექტროენერგიის წარმოება-მოხმარების სტრუქტურა გენერაციის ტიპების მიხედვით

ამგვარად, ელექტროენერგიის იმპორტი 2013 წელთან შედარებით 64%-ით, ხოლო 2012 წელთან შედარებით – 29%-ით გაიზარდა. ექსპორტი წინა წელთან შედარებით – 21%-ით, ხოლო 2012 წელთან - 3%-ით გაიზარდა. ნახ. 3.

ნახ. 5. ელექტროენერგიის იმპორტ-ექსპორტის დინამიკა 2004-2014 წწ. ნახ. 3. ელექტროენეგიის მოხმარების დინამიკა 2006-2014 წწ.

2. ელექტროენერგიის იმპორტ-ექსპორტი მიუხედავათ ელექტროენერგიის ადგილობრივი წარმოების ზრდისა, ჰიდროგენერაციის სეზონურობის გამო საქარ­თველოს ელექტრო­ მო­მა­რა­გება შემოდგომა-ზამ­თრის პერიოდში (სექტემ­ბერი-აპრილი) მაინც დამოკი­ დებულია იმპორტზე; ამასთან, გაზაფხულზაფხულში (მაისი-აგვისტო) ადგილი აქვს ელექტროენერგიის სიჭარბეს, რაც იძლევა ექსპორტის საშუალებას. ნახ. 4-ზე 2014 წლის მაგალითზე მოყვანილია ელექტროენერგიის წარმოების და მოხმარების ტიპური სტრუქტურა გენერაციის ტიპების და თვეების მიხედვით.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, საქართველოს ელექტროენერგიით სტაბილური მომარაგება თითქმის 8 თვის განმავლობაში (სექტემბერიაპრილი) დამოკიდებულია გარე ფაქტორებზე, კერძოდ, ელექტროენერგიის და ბუნებრივი გაზის იმპორტზე, რომლითაც ხდება ელექტროენერგიის გამომუშავება თბოსადგურებში. მაგალითად, 2013 წლის იანვარში გარე ფაქტორებზე დამოკიდებულება 26% იყო, 2104 წლის ნოემბერში კი - 17%. ნახ. 6.

ნახ. 6. ელექტროენერგეტიკული დამოკიდებულების სეზონურობის ინდექსი (EDSI)

82 qarTuli politika regionuli

politika

ekonomikuri politika ბუნებრივია, ეს მეტად საყურადღებო გარემოებაა და საქართველოს ენერგეტიკული პოლიტიკა და სტრატეგია სწორედ ამ დამოკიდებულების მინიმიზაციაზე უნდა იყოს ორიენტირებული. ამისათვის ერთადერთი აღიარებული გზა საკუთარი ენერგეტიკული რესურსების, პირველ რიგში კი ჰიდროპოტენციალის, ეფექტიანი ათვისებაა. საქართველოს მდინარეების სეზონური ჰიდროლოგიური თავისებურებებიდან გამომდინარე, ეს შესაძლებელია მხოლოდ მარეგულირებელი (წყალსაცავიანი) ჰესების მშენებლობით. ამ დროს უხვწყლიანი პერიოდის, გაზაფხული-ზაფხულის, მდინარის ჩამონადენი აკუმულირდება წყალსაცავში და მისი გახარჯვა ანუ ელექტროენერგიის გამომუშავება ხდება ზამთრში. რა თქმა უნდა წყალსაცავიანი ჰესების მშენებლობა დაკავშირებულია ტექნიკურ, გარემოს დაცვით და სოციალურ პრობლემებთან, თუმცა დღევანდელი სამშენებლო ტექნოლოგიების გამოყენებით ამ რისკების დაყვანა მინიმუმადე შეიძლება, რისი მაგალითია თუნდაც ის, რომ შვეიცარიაში 350, ესპანეთში 600ზე მეტი წყალსაცავიანი ჰესია, საქართველოში კი სულ - 4.

ტექნოლოგიური კარგვების შემცირების დინამიკა. მაგალითად, 2009-2014 წლებში სს „ენერგო-პრო ჯორჯიას“ ქსელში ფაქტობრივი ტექნოლოგიური კარგვები 12,5%-დან 8%-მდე შემცირდა, ხოლო სს „თელასის“ ქსელში 14,54%-დან 5,33%-მდე, რითაც ჯამურად ორივე კომპანიაში 2009 წელთან შედარებით 2014 წელს დაიზოგა თითქმის 200 მლნ. კვტ. სთ ელექტროენერგია.

ელექტროენერგიის წარმოების და მიწოდების ეფექტიანობა 1. ელექტროენერგიის ტექნოლოგიური კარგვები ელექტროენერგიის მიწოდების ეფექტიანობის შეფასების ერთ-ერთი მთავარი მახასიათებელი ელექტროენერგიის ტექნოლოგიური კარგვებია. წლების მანძილზე ელექტროგადამცემ და გამანაწილებელ ქსელებში უსახსრობის გამო ვერ ხერხდებოდა შესაბამისი ტექნიკური ღონისძიებების ჩატარება, რის გამოც ტექნოლოგიური კარგვები 20%-აც კი აღწევდა. ამასთან ერთად, ელექტროენერგიის მიწოდებამოხმარების აღრიცხვის ტოტალური მოშლის გამო ძნელი გასარჩევი იყო ტექნიკური და ე.წ. კომერციული კარგვები, რაც თავის მხრივ ნოყიერ ნიადაგს ქმნიდა კორუფციისთვის. გამანაწილებელი ქსელების, სს „თელასის“ 1999 წელს და სს „ენერგო-პრო ჯორჯიას“ 2006 წელს პრივატიზებამ რადიკალურად შეცვალა მდგომარეობა ამ მიმართულებით. ქსელების რეაბილიტაციის და მოდერნიზაციისთვის ჩაიდო ინვესტიციები, რამაც თავის შედეგი გამოიღო კარგვების შემცირების კუთხითაც. მე-7 ნახაზიდან კარგად ჩანს გამანაწილებელ ქსელებში

ნახ. 7. ელექტროენერგიის ტექნოლოგიური კარგვების დინამიკა სს „ენერგო-პრო ჯორჯიას“ და სს „თელასის“ ელექტრულ ქსელებში.

ასეთივე სურათია მაღალი ძაბვის ელექტრო­ გადამცემ ქსელში. ტექნოლოგიური კარგვები 2009-2014 წლებში 1,7-2,1%-ის ფარგლებში მერყეობს, ელექტროსისტემის ჯამური ტექნოლოგიური კარგვები, ყველა პირდაპირი მომხმარებლის ელექტროგამანაწილებელი კომპანიის გათვალისწინებით, 2009 წლის 10,7%დან 7,3% -მდე არის შემცირებული (ნახ. 8.), რაც საქართველოს მსგავსი ელექტროგადამცემი ქსელებისთვის უდავოდ კარგი მაჩვენებელია.

qarTuli politika regionuli

politika

83

ekonomikuri politika ელექტროენერგიის მოხმარების ეფექტიანობა

ნახ. 8. ელექტროსისტემის ჯამური ტექნოლოგიური კარგვები 2009-2014 წწ.

2. მომსახურების ხარისხი გარდა ტექნოლოგიური კარგვებისა, ელექტროენერგიის მოწოდების ეფეტურობას განსაზღვრავს მომხმარებელთა მომსახურების ხარისხი. იგი შედგება ორი კომპონენტისგან: ა) მომსახურების კომერციული ხარისხი, ბ) ელექტრომომარაგების საიმედოობა. მომსახურების კომერციული ხარისხი ითვალისწინებს გამანაწილებელი ენერგოკომპანიების მხრიდან მომხმარებ­ ლებისთვის მომსახურების გაწევას შესაბამისი სტანდარტებით, რომელთა შეუსრულებლობის შემთხვევაში კომპანია ვალდებულია, მომხმარებლებს გადაუხადოს კომპენსაცია სემეკის მიერ დადგენილი წესით და ოდენობით. მაგალითად, 2014 წელს სს „თელასში“ დაფიქსირდა კომერციული ხარისხის მოთხოვნების შეუსრულებლობის 170 შემთხვევა, რის გამოც კომპანიამ კომპენსაციის სახით მომხმარებლებს გადაუხადა 138 250 ლარი, ხოლო სს „ენერგო-პროჯორჯიამ“ - 197 070 ლარი. ელექტრომომარაგების საიმედოობა განისაზღვრება ორი მაჩვენებლიბით: 1. მომხმარებელზე ელექტრომომარაგების გამორთვების საშუალო ხანგრძლივობა (SAIDI წუთი/მომხ) და 2. ერთ მომხმარებელზე გამორთვების საშუალო სიხშირე (SAIFI გამორთ/მომხ). 2014 წელს, 2013 წელთან შედარებით, სს „თელასის“ SAIDI-ს მაჩვენებელი გაუმჯობესებულია 47%-ით, SAIFI - 27%-ით, ხოლო სს „ენერგო-პრო-ჯორჯიას“ ქალაქის ტიპის დასახლებებში SAIDI-ის მაჩვენებელი გაუმჯობესებულია 17%-ით, SAIFI-ის 5,4%-ით, დაბებში შესაბამისად 0,7%-ით და 1,5%-ით, სოფლებში - 20%-ით და 3,3 %-ით. მომსახურების კომერციული ხარისხის კონტროლი საქართველოში 2012 წლიდან დაინერგა და ჯერ კიდევ საჭიროებს დახვეწას.

84 qarTuli politika regionuli

politika

როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, საქართველოში ელექტროენერგიის მოხმარება 1989 წელს, მაშინ, როცა მოსახლეობა 5,4 მილიონი იყო, 18,4 მლნ. კვტ. სთ შეადგენდა, ანუ ერთ სულ მოსახლეზე გადაანგარიშებით 3410 კვტ. სთ/ წელი. დღეს ეს მაჩვენებელი მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო აღწერით მოსახლეობის რაოდენობა შემცირდა და 3,74 მილიონია, შეადგენს 2680 კვტ. სთ/წელი, რაც საკამოდ დაბალია და მიუთითებს ქვეყნის ეკონომიკის განვითარების დაბალ დონეზე. მაგალითად, ენერგეტიკის საერთაშორისო სააგენტოს 2013 წლის მონაცემებით საქართველოს უსწრებს ალბანეთი, ურუგვაი, ბოსნია ჰერცოგოვინა, ბელორუსი, ლიბია, ლიტვა, სერბეთი, რომ არაფერი ვთქვათ მაღალ განვითარებულ ქვეყნებზე, ხოლო უკეთესი შედეგი გვაქვს ისეთ ქვეყნებთან შედარებით, როგორიც არის გაბონი, მოლდოვა, პარაგვაი, ბოცვანა, სომხეთი, კოსტარიკა, მონღოლეთი, აზერბაიჯანი, პანამა (იხ. ნახ. 9).

ნახ. 9. ელექტროენერგიის მოხმარება 1 სულ მოსახლეზე ქვეყნების მიხედვით

ამავე დროს ერთეული შიდა პროუდუქტის წარმოებაზე პირველადი ენერგიის TPEC (არა მარტო ელექტროენერგიის) დანახარჯით (ენერგოტევადობით) ერთ-ერთი მაღალი მაჩვენებელი გვაქვს და ენერგეტიკის საერთაშორისო სააგენტოს 2013 წლის მონაცემებით იგი შეადგენს 0,4 TPES/GDP (toe/000 2005 USD), რაც მეტყველებს ენერგიის მოხმარების დაბალ ეფექტიანობაზე. ამ მაჩვენებლით ჩვენ ჩამოვრჩებით ირლანდიას, ჰონკონგს, დანიას, მალტას, ნორვეგიას, ავსტრიას, ახალ ზელანდიას, ფინეთს, ბოცვანას, ურუგვაის, სადაც ერთეული შიდა პროდუქტის წარმოებაზე პირველადი ენერგიის დანახარჯი 0,06 - 0,2 ფარგლებშია.

ekonomikuri politika დღეს არ არსებობს ენერგოეფექტიანობისა და განახლებადი ენერგიის შესახებ კანონი და ამ მიმართულებების ხელშეწყობის ერთიანი ხედვა და სტრატეგია, როგორიცაა ენერგოეფექტიანობის და განახლებადი ენერგიების ეროვნული სამოქმედო გეგმა (NEEAP). განახლებადი ენერგიისა და ენერგოეფექტიანობის კუთხით გასათვალიწინებელია ევროკავშირის შემდეგი დირექტივები: ნახ. 10. პირველადი ენერგიის მოხმარება ერთეული შიდა პროდუქტის წარმოებაზე TPES/GDP (toe/000 2005 USD),

ჩვენზე უარესი მაჩვენებელ (0,4-1,4) აქვთ სომხეთს, აზერბაიჯანს, ლიბიას, ბულგარეთს, ბელორუსს, მოლდოვას, მონღოლეთს, თურქმენეთს. ასე რომ, ელექტროენერგიის მოხმარების რაოდენობით და ეფექტიანობით საქართველოს მაჩვენებლები საკმაოდ დაბალია, რაც მეტყველებს ქვეყნის სოციალურ ეკონომიკური განვითარების დაბალ დონეზე.

დასკვნები და რეკომენდაციები 1. ელექტროენერგიის მოხმარების რაოდენობით და ეფექტიანობით საქართველოს მაჩვენებლები საკმაოდ დაბალია, რაც მეტყველებს ქვეყნის სოციალურ - ეკონომიკური განვითარების დაბალ დონეზე. იმისათვის, რომ საქართველოს 2030 წლისთვის ამ მაჩვენებლებით მიუახლოვდეს აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებს, საჭიროა, ეკონომიკის 7-8% ზრდის ტემპი, რაც თავის მხრივ ენერგიის მოხმარების ზრდის გარეშე შეუძლებელია. ამავე დროს განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ენერგიის მოხმარების ეფექტიანობის ამაღლებას, როგორც სამრეწველო, ასევე საყოფაცხოვრებო სექტორებში.

2. საქართველოსა და ევროკავშირს შორის 2014 წლის 27 ივნისს ხელმოწერილი ასოცირების შეთანხმებით, რომელიც მოიცავს ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო სივრცის შესახებ შეთანხმებასაც (DCFTA), საქართველო ვალდებულია, ელექტროენერგეტიკული სექტორის კანონმდებლობა შესაბამისობაში მოიყვანოს ევროკავშირისა და ენერგეტიკული გაერთიანების რეგულაციებთან და დირექტივებთან.

3. მნიშვნელოვანი რეფორმებია გასატარებელი განახლებადი ენერგიებისა და ენერგოეფექტიანობის საკანონმდებლო ბაზის ჩამოყალიბების მიმართულებით.

2009 წლის 23 აპრილის ევროპარლამენტისა და ევროსაბჭოს 2009/28/EC დირექტივა განახლებადი ენერგიის წყაროებიდან ენერგიის გამოყენების ხელშეწყობის შესახებ; 2006 წლის 5 აპრილის 2006/32/EC დირექტივა ენერგიის საბოლოო მოხმარების ეფექტიანობისა და ენერგომომსახურებების შესახებ; 2012 წლის 25 ოქტომბრის ევროპარლამენტისა და ევროსაბჭოს 2012/27/EU დირექტივა ენერგოეფექტიანობის შესახებ.

4. მე-20 საუკუნის ბოლოს და 21-ე საუკუნის დასაწყისში მომხდარმა ტექნოლოგიურმა გარღვევებმა და კლიმატის გლობალურმა ცვლილებებმა დღის წესრიგში დააყენა არსებული ენერგეტიკული პოტენციალის და დადგენილი რეზერვების ტექნიკური და ეკონომიკური გადაფასება მდგრადი განვითარების პრინციპების საფუძველზე.

5. ენერგეტიკულ სექტორში, მათ შორის განახლებადი ენერგიების გამოყენების და ენერგოეფექტიანობის კუთხით, საჭიროა სტატისტიკური აღრიცხვის თანამედროვე სტანდარტების დანერგვა და წარმოება, რაც ასოცირების შეთანხმების ერთ-ერთი მოთხოვნაცაა.

6. ჯერ კიდევ დაბალია საზოგადოებაში ცნობიერების დონე განახლებადი ენერგიების გამოყენების და ენერგოეფექტიანობის ამაღლების აუცილებლობასა და მისგან მიღებული სიკეთეების შესახებ. მაგალითად, მარტო შენობების გათბობაზე მათი თბოიზოლაციის დაბალი მაჩვენებლების გამო დაახლოებით 800 მლნ. კვტ. სთ ელექტროენერგიის ექვივალენტი თბური ენერგია იკარგება.

7. სახელწიფოს მხრიდან მეტი ყურადღება უნდა მიექცეს შესაბამისი სპეციალისტების მომზადებას, სამეცნიერო-კვლევითი და საგან­ მანა­თლებლო ცენტრების ჩამოყალიბებას და მათ ეფექტიან საქმიანობას.

qarTuli politika regionuli

politika

85

ekonomikuri politika saqarTvelos satransporto sistemis funqcionireba da ganviTarebis perspeqtivebi oTar gelaSvili teqnikis mecnierebaTa doqtori, profesori ყოველივე ზემოაღნიშნული ნათელს ხდის სატრანსპორტო სისტემაში შემავალი დარგების, კერძოდ კი - საავტომობილო ტრანსპორტის პრიორიტეტული განვითარების აუცილებლობას. საქართველოს სატრანსპორტო სისტემის ეფექტიანი ფუნქცი­ ონირება დამოკიდებულია: ამ სფეროში საკანონმდებლო ბაზის არსებობასა და მისი მოთხოვნების შესრულებაზე;

ქვეყნის სოციალურეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთ ძირითად პირობას წარმოადგენს თანამედროვე ტექნოლოგიებით აღჭურვილი სატრანსპორტო სისტემის ეფექტიანი ფუნქციონირება, რამდენადაც არ არსებობს სამეურნეო თუ სოციალური სფეროს არც ერთი დარგი, რომლის ნორმალური მუშაობა და განვითარება არ იყოს ტრანსპორტზე დამოკიდებული. ტრანსპორტი ამ დარგების ფუნქციონირების ტექნოლოგიური ნაწილია. ტრანსპორტისა და მისი სახეების ჰარმონიულ განვითარებას განსაკუთრებით დიდ როლს ანიჭებს ჩვენი ქვეყნის გეოპოლიტიკური მდგომარეობა. ამავე დროს უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებისა და თავდაცვისუნარიანობის განმტკიცებისათვის აუცილებელია სატრანსპორტო დარგების განვითარება.

86 qarTuli politika regionuli

politika

სატრანსპორტო საშუალებებზე და მათ ტექნიკურ მდგომარეობაზე; შესაბამისი კვალიფიკაციის კადრებით უზრუნველყოფაზე და მათ მომზადებასა და გადამზადებაზე. ავტომობილების სწრაფი ტემპით გაზრდა და გარემოზე მათი უარყოფითი გავლენა მსოფლიოში გლობალურ

პრობლემას წარმოადგენს. ადამიანისა და გარემოსათვის ეკოლოგიური საფრთხის შექმნაში ავტომობილი მთავარ როლს ასრულებს და გარემოს დაჭუჭყიანების 80 %-ზე მეტი ავტომობილების ძრავებიდან გამონაბოლქვ მავნე ნივთიერებებზე მოდის. ტექნიკურად გამართულ მდგომარეობაში მყოფი ავტომობილებიდანაც კი მოხმარებული საწვავის მოცულობის დაახლოებით 30 % ტოქსიკური აირების სახით გამოიფრქვევა ატმოსფეროში. პირველ ცხრილში მოყვანილია ერთი ტონა ბენზინისა და დიზელის საწვავის დაწვის შედეგად საავტომობილო ძრავებიდან გამონაბოლქვი ტოქსიკური ნივთიერებების რაოდენობები.

ცხრილი 1 საავტომობილო ძრავიდან ბენზინის და დიზელის საწვავის წვის შედე­ გად გამონაბოლქვი ტოქსიკური ნივთიერებების რაოდენობები, ტ/კგ ტოქსიკური ნივთიერებები

ბენზინზე მომუშავე ძრავა

დიზელის საწვავზე მომუშავე ძრავა

ნახშირჟანგი, CO

200

25

CH

25

8

აზოტის ჟანგეულები, NOX

20

36

ჭვარტლი

1

3

გოგირდის ჟანგეულები, SOX

1

30

მეორე ცხრილში მოყვანილია ბენზინის, დიზელისა და აიროვანი საწვავის დაწვის შედეგად საავტომობილო

ძრავებიდან გამონაბოლქვი ტოქსიკური ნივთიერებების კუთრი რაოდენობები გარბენის ერთ კილომეტრზე.

ekonomikuri politika ცხრილი 2 სხვადასხვა საწვავის გამოყენების შედეგად ატმოსფეროში გაფრქვე­ ული ტოქსიკური ნივთიერებების კუთრი მნიშვნელობები, გ/კმ ტოქსიკური ნივთიერება

ბენზინი

დიზელის საწვავი

აიროვანი საწვავი

ბინარული (აირი+დიზელის საწვავი)

ნახშირჟანგი, CO

2,5-10

0,5-1,8

0,5-1,5

0,2-1

აზოტის ჟანგეულები, NOx

1,0-1,8

0,5-2,0

0,4-1,2

0,5-1,8

-

4-40

-

2-15

0,01

0,001

0,11-0,18

0,01

ჭვარტლი სხვა, მყარი ნაწილაკები

კუთრი გამონაბოლქვი, გ/კმ

აღსანიშნავია აგრეთვე ის ფაქტიც, რომ ქალაქებში მთლიანი ხმაურის 80 %-მდე საავტომობილო ტრანსპორტის ექსპლუატაციითაა გამოწვეული. სწორედ საავტომობილო ტრანსპორტის მნიშვნელოვანმა ზრდამ გამოიწვია მსოფლიოს ზოგიერთ დიდ ქალაქში ხმაურის დონის დაახლოებით 10-12 დბ-ით გაზრდა და ბევრგან ხმაურის დონე ადამიანის ჯანმრთელობისათვის საშიშ ფაქტორად გადაიქცა. ბოლო პერიოდში შესრულებული მეცნიერული კვლევების ანალიზის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ ავტომობილებში გამოყენებული საწვავების ეკოლოგიური ზემოქმედება გარემოსა და ადამიანებზე უნდა შეფასდეს არა მარტო იმ პროდუქტების (CO, CmNn, NOx, SOx , ჭვარტლი) ტოქსიკური ეფექტიანობით, არამედ იმ ნივთიერებათა ეფექტიანობითაც, რომლებიც ე.წ. “სათბურის ეფექტით” ხასიათდებიან და გლობალური დათბობის საშიშროებას ქმნიან.

ასეთი ნივთიერებებია CO2, NOx და CH4, რომლებსაც შეიცავენ ავტომობილების გამონაბოლქვი აირები. საქართველოს სატრანსპორტო სისტემის ეფექტიანი ფუნქციონირების მეორე ძირითადი მიმართულებაა სატრანსპორტო საშუალებებით უზრუნველყოფა და მათი ტექნიკური მდგომარეობა. ამ კუთხით თუ გადავხედავთ საავტომობილო პარკის არსებულ მდგომარეობას, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ქვეყნის საავტომობილო პარკი მოძველებულია და მისი მნიშვნელოვანი ნაწილი ტექნიკურად გაუმართავია. საქართველოს შსს მონაცემებით საავტომობილო პარკის 44 % არის 20 წელზე მეტი ხნოვანების; ხოლო 46 % არის 11-დან 20 წლამდე ასაკის; 1-10 წლის ასაკიანი ავტომობილები არის მხოლოდ 10 %-მდე და აქედან მხოლოდ 3 %-მდეა ახალი ავტომობილები. საქართველოს ტექნიკურ უნივერსიტეტში მიმდინარეობს სამეცნიერო-ტექნიკური და საკონსტრუქტორო-

ტექნოლოგიური საქმიანობა საქართველოში ეკოლოგიურად სუფთა ტრანსპორტის დანერგვის მიზნით. მოგეხსენებათ საქართველოს ქალაქები, და მათ შორის თბილისი, საერთაშორისო ექსპერტებმა მიაკუთვნეს ევროპის ერთ-ერთ ყველაზე დაბინძურებული ქალაქების რიცხვს, ამიტომ ამ მდგომარეობის გამოსწორების ერთ-ერთი გზაა საავტომობილო ტრანსპორტის გადაყვანა ალტერნატიულ საწვავებზე, რომელიც ორ მიმართულებას მოიცავს. პირველი მიმართულებაა სატრანსპორტო ძრავებში ნავთობური წარმოშობის ბუნებრივი აირების გამოყენება. დღეს აღნიშნული ღონისძიებები ხორციელდება როგორც ბენზინზე, ასევე დიზელის საწვავზე მომუშავე სატრანსპორტო საშუალებებზე და მათი რაოდენობა საქართველოში 20 %-ს აღემატება. ამ სახის ტრანსპორტის უსაფრთხო მუშაობის მიზნით აუცილებელია, სამუშაოები განხორციელდეს ავტოსატრანსპორტო საშუალებებზე აირბალონიანი მოწყობილობების განთავსების, ტექნიკურ მოთხოვნებთან მისი შესაბამისობის შეფასების და უსაფრთხო ექსპლუატაციის შესახებ ტექნიკური რეგლამენტის მოთხოვნების სრული დაცვით. მეორე მიმართულებაა საქართველოში ელექტრო­ მობილების დანერგვა. ცხრილებში (1,2)

qarTuli politika regionuli

politika

87

ekonomikuri politika მოყვანილი მონაცემების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ საავტომობილო ტრანსპორტზე ელ. ენერგიას, როგორც ეკოლოგიურად სუფთა საწვავს, ფართოდ გამოყენების დიდი პერსპექტივები გააჩნია. ზემოაღნიშნულიდან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ უახლოეს მომავალში საქართველოში აუცილებელია შეუფერხებლად განხორციელდეს ელექტრომობილების ექსპლუატაცია. საქართველოს ეკონომიკური და სოციალური გარემოებიდან გამომდინარე, მიზანშეწონილია, ელექტრომობილების დანერგვა განხორციელდეს ეტაპობრივად, ხოლო პირველ რიგში ოპტიმალურია, განხილულ იქნეს ელექტროავტობუსების და ელექტრომიკროავტობუსების ექსპლუატაციის პროგრამის შემუშავება და დანერგვა. ჩვენს მიერ ჩატარებული კვლევებით დადგენილია, რომ თბილისის პირობებში ელექტროავტობუსების ექსპლუატაცია ტრადიციულ შიგაწვის დიზელის ძრავიან საქალაქო ავტობუსებთან შედარებით დაახლოებით 60-70 %-ით ეკონომიურია. საქართველოს სატრანსპორტო სისტემის ეფექტიანი ფუნქციონირების მეორე ძირითადი მიმართულებაა სატრანსპორტო საშუალებებით უზრუნველყოფა და მათი ტექნიკური მდგომარეობა. ამ კუთხით თუ გადავხედავთ საავტომობილო პარკის არსებულ მდგომარეობას, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ

88 qarTuli politika regionuli

politika

ქვეყნის საავტომობილო პარკი მოძველებულია და მისი მნიშვნელოვანი ნაწილი ტექნიკურად გაუმართავია. საქართველოს შსს მონაცემებით საავტომობილო პარკის 44 % არის 20 წელზე მეტი ხნოვანების; ხოლო 46 % არის 11-დან 20 წლამდე ასაკის; 1-10 წლის ასაკიანი ავტომობილები არის მხოლოდ 10 %-მდე და აქედან მხოლოდ 3 %-მდეა ახალი ავტომობილები. ქვეყნის საავტომობილო პარკის განახლების უზრუნველსაყოფად ჩასატარებელი ღონისძიებები: აქციზის გადასახადის ლიბერალიზაცია მათი ასაკის უკუპროპორციულად; ეკოლოგიურად სუფთა ალტერნატიულ საწვავზე მომუშავე ავტომობილების და ეკონომიური ავტომობილების იმპორტის სტიმულირება; საქართველოში ევრო-4 სტანდარტის ამოქმედება ავტომობილების იმპორტის დროს; სხვადასხვა სახის სტიმუ­ ლირება და წახალისება ეკოლოგიურად სუფთა და ახალი ავტომობილების შეძენისას. ერთადერთი, რაც დადებითად შეიძლება ჩაითვალოს არის ის, რომ ამჟამად ნულოვანი ტარიფით იბეგრება ელექტრომობილების განბაჟება საქართველოში.

საქართველოს სატრანსპორტო სისტემის ეფექტურ ფუნქციონირებას ხელს უშლის შემდეგი ფაქტორები:

არ არსებობს სახელმწიფოს ერთიანი ხედვა ქვეყნის საავტომობილო ტრანსპორტის განვითარების შესახებ და გრძელვადიანი სატრანსპორტო პოლიტიკა; სატრანსპორტო საკითხები გადანაწილებულია სხვადასხვა სამინისტროებსა და უწყებებში (ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების, გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების, ინფრასტრუქტურისა და რეგიონალური განვითარების სამინისტროები); ამდენად, არ არსებობს სატრანსპორტო პოლიტიკის შემუშავებაზე და მის განხორციელებაზე პასუხისმგებელი ერთი კონკრეტული ორგანიზაცია.

ჩვენი აზრით, ამ საკითხების გამოსასწორებლად განსახორციელებელი ღონისძიებებია: შემუშავდეს ტრანსპორტის განვითარების გრძელვადიანი კონცეფცია/პროგრამა; შეიქმნას საავტომობილო ტრანსპორტის განვითარების სატრანსპორტო პოლიტიკაზე მომუშავე უწყებათაშორისი სამუშაო ჯგუფი, შემდგარი სამინისტროების (ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების, გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების, ინფრასტრუქტურისა და რეგიონალური განვითარების), შესაბამისი დარგის სააგენტოების, თბილისის მერიის, დარგის საგანმანათლებლო

ekonomikuri politika და არასამთავრობო ორგანიზაციების და ექსპერტების წარმომადგენლებით; საჭიროა, ჩამოყალიბდეს დამოუკიდებელი სამთავრობო სტრუქტურული ერთეული (სამინისტრო); სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის რეგულაცია / ერთიანი სტრატეგიის შემუშავება; საერთაშორისო გამოცდილების გათვალისწინებით სატრანსპორტო სისტემაში მოხდეს ჰარმონიზაცია ევროკანონმდებლობის მოთხოვნებთან.

საქართველოს სატრანსპორტო სისტემის ეფექტიანი ფუნქციონირების ერთ-ერთი ძირითადი მიმართულებაა ტრანსპორტის დარგის კვალიფიციური სპეციალისტებით უზრუნველყოფა. ამ მიზნით განსახორციელებელია შემდეგი ღონისძიებები:

ტრანსპორტის ეფექტური ფუნქციონირებისთვის აუცილებელია ყველა დონის (საფეხურის) სპეციალისტებისა და ექსპერტების მომზადება/ გადამზადება; გზისთვის ვარგისობაზე ტესტირების რეგლამენტის სრულად ამოქმედების შემდეგ დღის წესრიგში დადგება ტესტირების ცენტრების სპეციალისტებით უზრუნველყოფის საკითხი, რისთვისაც საჭიროა მომზადდეს 400-500 კვალიფიციური ოპერატორი; დამსაქმებლებთან ერთად სპეციალური საგანმანათლებლო პროგრამების შემუშავება; შესაბამისი ტექნიკური ბაზითა და ინფრასტრუქტურით საგანმანათებლო დაწესებულებებისათვის ხელის შეწყობა; დარგის პოპულარიზაცია და პოტენციური სტუდენტების (აბიტურიენტების) დაინტერისება;

ტრანსპორტის პროფილის საგანმანათლებლო დაწესებულებებს, სახელმწიფო ორგანოებსა და კერძო ბიზნესს შორის თანამშრომლობის მექანიზმის შემუშავება მათი შემდგომი დასაქმების მიზნით.

ყოველივე ზემოაღნიშნული ღონისძიებების განხორციელების შემდეგ მივიღებთ მნიშვნელოვან შედეგებს: მაღალკვალიფიციური კონკურენტუნარიანი (როგორც ქვეყნის შიგა ბაზარზე, ასევე საერთაშორისო მასშტაბით) კადრების მომზადება; სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის შექმნა; დასაქმება; ადამიანის ჯანმრთელობის დაცვა; ეკონომიკური ეფექტი; ეკოლოგიური ეფექტი; სოციალური ეფექტი.

qarTuli politika regionuli

politika

89

ekonomikuri politika ekologiuri politika da bunebrivi resursebis dacva - racionaluri gamoyeneba Salva andRulaZe saqarTvelos teqnikuri universitetis sruli profesori, teqnikur mecnierebaTa doqtori თვითეული ჩვენთაგანის უმნიშვნელოვანესი ამოცანა უნდა გახდეს. კაცობრიობის ცივილიზაციის განვითარებამ, მისი (კაცობრიობის) მოთხოვნილებათა სრული დაკმაყოფილებისაკენ მისწრაფებამ მიგვიყვანა ყველაზე საშიში ხელთქმნილი კატასტროფის - ეკოლოგიურის წინაშე.

„ბუნება ღვთაებრივი ჰარმონიის გამოვლინებაა, ადამიანი კი - ამ ჰარმონიის ნაწილი და როგორც არ უნდა იყოს მისი საამწუთიერო ინტერესები, იგი საბოლოოდ განწირული იქნება, თუ ბუნების გრძნეულ ენას არ მიუგდებს ყურს, მის უხილავ სულიერებას არ ირწმენს და მის ტკივილს არ გაიზიარებს. ბუნება ოდესმე სამაგიეროს გადაუხდის თავის ყოვლისშემძლეობით გაამპარტავნებულ ადამიანს და მარტოდმარტოს დატოვებს ცხოვრების დამშრალი მდინარის უსიცოცხლო, უხმო და უჩრდილო ნაპირზე“. ვაჟა-ფშაველა „ბუნებისა და ადამიანის შესახებ“ დღეს, როგორც არასდროს, ბუნებაზე ადამიანის ზემოქმედების და ამ ზემოქმედებით მიღებული და შესაძლო შედეგების გაცნობიერების აუცილებლობა

90 qarTuli politika regionuli

politika

ადამიანთა საზოგადოების ისტორია ბუნებით სარგებლობის, ადამიანის კომფორტისა და კეთილდღეობისათვის ბუნებრივი რესურსების გამოყენების ისტორიაა. ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში ადამიანი სუნთქავდა სუფთა ჰაერით, სვამდა სუფთა წყალს, სამყარო ეჩვენებოდა უკიდეგანოდ, ბუნებრივი რესურსები კი გამოულევადად. რამდენიმე ათეულ წელიწადში კი მდგომარეობა რადიკალურად შეიცვალა, დაირღვა და აგრძელებს რღვევას ღვთის წყალობით მონიჭებული ეკოლოგიური წონასწორობა - ჰაერი ჰაერს აღარ გავს, იმდენად ვაბინძურებთ მას ნებით თუ უნებლიედ, ვცვლით მის შედგენილობას, მთებისა და ველების ნაცვლად ვქმნით უკაცრიელ ღრმულებსა და უმცენარეო უდაბნოებს. წყალი რომ წყალია, არის ასეთი გამოთქმა ”ქვეყანა

წყალს მიაქვს”, ისიც კი სულ უფრო სახიფათო ხდება ყოველი სულიერისთვის და უსულოსათვის. ადამიანის მიერ ბუნებრივი გარემოს მიმართ მოპყრობა სცილდება ყოველგვარ გონივრულ ზღვარს. მოწმენი ვართ საფრთხის შემცველი პარადოქსის, რომელიც ჩვენს თვალწინ ხდება: რაც მეტია მტკიცებულებები მოახლოებული კრიზისის სტრატეგიული წიაღისეულის ამოწურვისა და ბიოტის დეგრადაციის შესახებ, მით მეტი სიხარბით და გაუმაძღრობით ხდება მათი ამოქაჩვა. „ეკოლოგიური კრიზისი“ - ამ ტერმინმა პირველად გაიჟღერა რომის კლუბის (თანამედროვეობის გლობალური პრობლემების შემსწავლელი ავტორიტეტული საერთაშორისო ორგანიზაცია) მოხსენების „ზრდის ზღვარი“ ფურცლებზე 1972 წელს. ავტორების კოლექტივმა ამერიკელი კიბერნეტიკოსის დ. მედოუზის ხელმძღვანელობით წარმოადგინა მსოფლიოს პროგნოზული მოდელი, სადაც ცვლად ფაქტორებად გამოიყენა მოსახლეობის ზრდა, კაპიტალდაბანდება, ადამიანის მიერ დაპყრობილი (დაკავებული) დედამიწის სივრცე (ეკოსისტემების რღვევის ხარისხი), ბუნებრივი

ekonomikuri politika რესურსების გამოყენების ხარისხი, ბიოსფეროს დაბინძურება. მოხსენების შედეგებში მოცემული იყო შემდეგი: ეკონომიკის განვითარების ტემპების ტენდენციის შენარჩუნების შემთხვევაში კაცობრიობას ემუქრება კატასტროფა და დაიღუპება 2100 წლისათვის; ამ დროისათვის მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი გამოიფიტება და განადგურდება შიმშილისაგან; ბუნებრივი რესურსები არ იქნება საკმარისი აუცილებელი მატერიალური კეთილდღეობის შესაქმნელად; დაბინძურების შედეგად გარემო

უვარგისი გახდება ადამიანის ბინადრობისათვის. კაცობრიობის ისტორიაში XX საუკუნე აღმოჩნდა ყველაზე უფრო ბობოქარი, რომლისთვისაც დამახასი­ ათებელია განსაცვიფრებელი სოციალური, ეკონომიკური და ეკოლოგიური ცვლილებები. მისი დასაწყისისთვის კაცობრიობა აწარმოებდა მსოფლიო მთლიან პროდუ­ ქციას 60 მლრ მოცულობით, XX ს. ბოლოში კი მსოფლიო ეკონომიკა ამ რაოდენობის პროდუქტს ერთ დღეში აწარმოებდა. იხილეთ ცხრილი:

ცხრილი სამეურნეო მოღვაწეობის და გლობალური ეკოსისტემების ცვლილებების მასშტაბები მაჩვენებელი

ХХ საუკუნის დასაწყისი

ХХ საუკუნის დასასრული

მთლიანი მსოფლიო პროდუქტი, მილიარდი დოლარი

60

20 000

მოსახლეობის რაოდენობა, მილიარდი ადამიანი

1,0

6,0

მტკნარი წყლის მოხმარება, მილიარდი კუბ. მ

360

40 000

ბიოტის სუფთა პროდუქციის მოხმარება, %

1

20

სახეობათა რაოდენობის შემცირება,%

_

20

სამეურნეო მოღვაწეობის შედეგად დარღვეული ფართობი, %

20

60

ენრგიის მოხმარება

XX საუკუნის ძირითადი ტენდენციები: ეკოსისტემების ფართობების შემცირება სიჩქარით 1% წელიწადში, შენარჩუნებულია ხელუხლებელი ფართობების არა უმეტეს 40% ;

1

გაიზარდა 12ჯერ (გაორმაგება ყოველ 25 წლის განმავლობაში)

ატმოსფეროში სათბური გაზების (CO2) კონცენტრაციის ცვლილება (მოიმატა რამდენჯერმე); ოზონის შრის შემცირება წელიწადში 1-2 %-ით, ოზონის ხვრელების გაჩენა;

ტყის ფართობების შემცი­ რება, განსაკუთრებით, ტრო­ პიკულების (200 ათასი კმ2/წ); უდაბნოების ფართობების მატება (60 ათასი კმ2/წ); მიწის დეგრადაცია (ნიადაგის დამარილიანება, მოსავლიანობის შემცირება, ნიადაგის ეროზია); ოკეანის დონის ამაღლება (2მმდან 1სმ-დე წელიწადში); ტექნოგენური ავარიებისა და კატასტროფების ზრდა (ზარალისა და მსხვერპლის ზრდა 5-10 % წელიწადში); ბიოლოგიური სახეობების გაქრობა (დაახლოებით 20 მლნ სახეობიდან წელიწადში ქრება 5-დან 150 ათასი სახეობა); მავნე ნივთიერებების დაგროვება წყალში, ნიადაგში, ჰაერში; მტკნარი წყლის მოხმარების ზრდა; მავნე ფიზიკური ველების წარმოშობა და მათი ინტენსივნობის ზრდა (ხმაური, ინფრაბგერა, ელექტრომაგნიტური ველები); კლიმატის ცვლილება (გლობალური დათბობა); სიცოცხლის ხარისხის გაუარესება (გენეტიკური და ახალი დაავადებები, რომლებიც აქვეითებენ იმუნურ სტატუსს).

სამწუხაროდ, XXI საუკუნეში ზემოთ აღნიშნული ტენდენციები შენარჩუნებულია და, დიდი ალბათობით,

qarTuli politika regionuli

politika

91

ekonomikuri politika მომავალში მათი ცვლილებების ტემპები გაიზრდება. რამ გამოიწვია კრიზისი, რომელსაც ჩვენ ეკოლოგიური ვუწოდეთ, რატომ მოხდა ის XX საუკუნის ბოლოს? ძირითადად ორი მიზეზია: 1. მოსახლეობის ზრდა. როგორც მოყვანილი ცხრილიდან ჩანს, ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში ადამიანთა რაოდენობა დედამიწაზე დაახლოებით 1 მლრდ იყო, ხოლო XX საუკუნის ბოლოსთვის გაიზარდა 6-ჯერ (მხოლოდ ერთი ასწლეულის განმავლობაში!); დღეისათვის კი, ანუ XXI საუკუნის ათიან წლებში, მან 7 მლრდ-ს გადააჭარბა; 2. მეცნიერულტექნიკური რევოლუცია, რომელმაც ცხოვრებაში გამოიწვია არნახული და წარმოუდგენელი გარდაქმნები ისეთ სფეროებში, როგორიცაა: ავიაცია და სავტომობილო ტრანსპორტი, ენერგეტიკა,

92 qarTuli politika regionuli

politika

ქიმიური და მეტალურგიული ინდუსტრია, სოფლის მეურნეობა და ა.შ. საქმე მარტო იმაში არ არის, რომ ეს და კიდევ სხვა დარგები ბუნებას აზიანებენ, ისინი განაპირობებენ ბუნებრივი რესურსების გამოლევას. საბოლოო ჯამში სახეზეა წინააღმდეგობა კაცობრიობის მიზნებსა (ცხოვრების ხარისხის გაუმჯობესება) და ბუნების შესაძლებლობებს შორის. ბუნებრივ პროცესებში ადამიანთა უხეში, გაუაზრებელი ჩარევის შედეგად ბუნებას ემუქრება განადგურება, და, შესაბამისად, კაცობრიობას - გადაშენება. ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, აუცილებელია ადამიანის სამეურნეო მოღვაწეობასა და ბუნების შესაძლობებს შორის ახალ ურთიერთობებზე გადასვლა,

სადაც გადამწყვეტია მაკროეკოლოგიური პარადიგმა - ადამიანების ეკონომიკა უნდა ვითარდებოდეს ბუნების ეკონომიკის კანონების ფარგლებში, რაც თავის მხრივ წარმოუდგენელია ახალი ეკოლოგო-ეკონომიკური პოლიტიკისა და ძლიერი ნორმატიულ-სამართლებლივი ბაზის არსებობის გარეშე. მსოფლიო პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ ეკოლოგიური პოლიტიკის ეფექტურობას, ბუნებრივი რესურსების დაცვასა და რაციონალურ გამოყენებას განაპირობებს ეფექტური ეკოლოგიური მენეჯმენტის სისტემის არსებობა, რომელიც თავის მხრივ უზრუნველყოფს არა მარტო საწარმოს, ქალაქის, რეგიონის, და, ზოგადად, ქვეყნის ეკოლოგიურ უშიშროებას, არამედ ზრდის მათ ფინანსურ სტაბილურობას.

ekonomikuri politika ekologiuri ganaTleba, rogorc garemos dacvis efeqturobis amaRlebis faqtori qalaqebSi giorgi saluqvaZe saqarTvelos teqnikuri universiteti, profesori მრავალრიცხოვანი პუბლიკაციების საგანი. ამაზე მეტყველებს ამ თემისადმი მიძღვნილი ის საერთაშორისო კონფერენციები, კონგრესები, შეხვედრები, რომლებიც ხშირად ტარდება ბოლო 30 წლის განმავლობაში.

მსხვილი ქალაქების ეკოლო­ გიური ოპტიმიზაცია XXI საუ­კუნის მნიშვნელოვანი პრობლემაა, ხოლო ქალაქგე­ გმარების, არქიტექტურისა და მშენებლობის ეკოლოგიზაცია ერთ-ერთი პრიორიტეტი ამ პრობლემის დარეგულირების საქმეში.

XX საუკუნის ბოლოს ადამიანისა და ბუნების, არქიტექტურისა და ბუნებრივი გარემოს ურთიერთობის საკითხებში განსაკუთრებით შესამჩნევი გახდა ეკოლოგიური კრიზისის ნიშნები და ქალაქების ტექნოგენური ევოლუციის შედეგები. ძლიერი ანთროპოგენური ზემოქმედების გამო ბუნება ,,უკან იხევს”, წინა პლანზე გამოდის ინტენსიური ბუნებათსარგებლობა.

ანთროპოგენური პროცესი, რომელიც ბუნებრივ გარემოში მიმდინარეობს, მსოფლიო საზოგადოების სერიოზულ შეშფოთებას იწვევს. ადამიანის გარემო გახდა შესწავლის, დისკუსიების,

ქალაქის გარემოს შენარჩუ­ ნების, მისი ადამიანის ზემოქმედებისაგან დაცვის, გაჯანსაღების საკითხების მეცნიერული შესწავლადამუშავება და რეალიზაციის პრობლემების უზრუნველყოფა, ეკოლოგიური წონასწორობის შენარჩუნება, ბუნებრივი რესურსების რაციონალური გამოყენება არის თანამედროვე ქალაქთმშენებლობის აქტუა­ ლური და გადაუდებელი პრობლემა. არსად ისე მკაფიოდ არ მჟღავნდება ტექნოგენური დატვირთვის შედეგად გამოწვეული ცვლილებები საარსებო გარემოზე, როგორც ქალაქის პირობებში და ეს ყველაფერი განპირობებულია იმ წინააღმდეგობით, რომელიც დაპროექტებისას არსებობს გარემოს მიმართ მრავალი აუცილებლად გასათვალისწინებელი შიგა თუ გარე ფაქტორების გამო. ყოფილი საბჭოთა კავშირის სისტემის ქვეყნებში, კერძოდ, საქართველოში ახალმა რეალიებმა, ახლებურმა სოციალურ-ეკონომიკურმა პირობებმა, უძრავ ქონებაზე კერძო საკუთრების აღდგენამ, კონკრეტული დამკვეთის ინსტიტუტის ამოქმედებამ,

საქალაქო განვითარების ახალი სუბიექტის აღმოცენებამ, ურბანიზაციის ნეგატიურმა შედეგებმა, გარემოზე ადამიანის ტექნოგენური ზემოქმედების გაზრდამ მოითხოვა არსებული შეხედულებების შეცვლა, რომელიც ცოტა ხნის წინ ურყევი გვეგონა. გაჩნდა აუცილებლობა ქალაქში ეკოსისტემური მიდგომის ახლებური გააზრებისა, საჭიროა, ქალაქი განვიხილოთ, როგორც არე თანაარსებობისა ადამიანს, საზოგადოებასა და ბუნებას შორის. დღეს განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა მსხვილი ქალაქების ბუნებრივ-ანთროპოგენური გარემოს ურთიერთობის მეთოდოლოგიური საკითხების გააზრებამ ეკოლოგიური პრობლემების კონტექსტში. განსაკუთრებულობა იმაში გამოიხატება, რომ რაც მაღალია ურბანიზირებულ გარემოში ცხოვრების დონე, მით მაღალია გარემოს მიმართ მოთხოვნები და მით მეტია ანთროპოგენური დატვირთვა ბუნებრივ გარემოზე. დღეს მასშტაბური ქალაქთმშენებლობითი რეკომენდაციები არ კმარა, საჭიროა, ქალაქისა და მისი კონკრეტული ტერიტორიისათვის ,,პრაქტი­ კოსებს” შევთავაზოთ ამ რეკო­ მენდაციების რეალიზაციის რეალური მექანიზმები, ვინაიდან არქიტექტურა და ქალაქთმშენებლობა უშუალოდაა დაკავშირებული ბუნებრივ გარემოსთან და მისი ხელოვნური გაგრძელებაა.

qarTuli politika regionuli

politika

93

ekonomikuri politika ,,მეორე ბუნება” (ე. კანტი) - ქალაქის გარემო, როგორც მნიშვნელოვანი ფორმა ადამიანის სამყოფელისა, არის განსაკუთრებული ყურადღების ობიექტი არა მხოლოდ ქალაქთმშენებლებისათვის, არამედ ეკოლოგებისათვის, რამდენადაც ქალაქის დასახლება (ასეთი კი მრავალი მილიონია) ჩვენს პლანეტაზე გვევლინება, როგორც ძირითადი წყარო ბიოსფეროს დაჭუჭყიანებისა და დეგრადაციისა იმ გართულებებით, რომელიც ადამიანის ჩარევის გზით ხდება. ამ ფონზე გარემო წარმოგვიდგება, როგორც “შუამავალი” სუბიექტსა და ობიექტს შორის, ადამიანსა და ქალაქს შორის. ვსაუბრობთ რა ადამიანისა და გარემოს ურთიერთობის შესახებ, აუცილებელია, მხედველობაში იქნეს მიღებული მათ შორის ორმხრივი ზემოქმედება – გარემოსი ადამიანზე და ადამიანისა გარემოზე. ეს პროცესი ჯერჯერობით ერთი მიმართულებით მიმდინარეობს და გამოიხატება გარემოს მეტი ნაწილის თანდათანობით ათვისებაში ადამიანის მიერ და ყალიბდება ანთროპოსფეროდ. თანამედროვე ქალაქებში სჭარბობს არა ბუნებრივი, არამედ ანთროპოგენური ლანდშაფტი. ამდენად, გარემოს ეკოლოგიური ხარისხის შეფასება აუცილებელია და არსებითი მნიშვნელობა აქვს ქალაქთმშენებლობითი საქმიანობისათვის, რამეთუ გარემოში გვაინტერესებს არა მარტო კულტურული პროცესის ჩამოყალიბება, არამედ ერთი სისტემის მეორეში გადასვლა ანუ ,,გარემოს ხარისხისა”

94 qarTuli politika regionuli

politika

და ,,ცხოვრების ხარისხის” ურთიერთობა. კეთილმოწყო­ ბითი წინადადებების მეშვეობით გარემოში ჩარევა გულისხმობს მის ,,წაკითხვას“ და აღქმას. გარემოს წაკითხვა კი არის, მოიძიო საშუალება ბუნებასა და კულტურას შორის არსებული მჭიდრო ფენის შესაცნობად. ცნება ,,გარემოს ხარისხი’’ არის, შეაერთო მგრძნობიარე გონივრულთან, ინდივიდუალური კოლექტიურთან, წარმოდგენითი სინამდვილესთან. ,,გარემოს ხარისხი“ მჭიდრო კავშირშია ,,ცხოვრების ხარისხის“ ცნებასთან. მაგრამ გნოსეოლოგიური საფუძველი ასეთი დამოკიდებულებისა სხვადასხვაა. ამასთან, კატეგორია ,,ცხოვრების ხარისხი“ დაკავშირებულია ,,ცხოვრების წესის“ კატეგორიასთან, რომელიც წარმოადგენს ადამიანის სხვადასხვა სახის საქმიანობის ერთობლიობას. ქალაქში ცხოვრების ხარისხის შექმნა ტექნიკური ასპექტებით უკავშირდება დაპროექტების ხარისხს, მის მიახლოებას მეცნიერულად დასაბუთებულ ნორმატივებთან, მშენებლობის სრულყოფას, ქალაქის გარემოს დროულად უზრუნველყოფას ტექნიკური საშუალებებით, საწარმოო საქმიანობის არსებული მეთოდების რაციონალიზაციას. ქალაქში ცხოვრების ხარისხის შექმნა ეკოლოგიური თვალთახედვით არის, პირველ რიგში, სოციალური მოთხოვნების სრულყოფისაკენ სწრაფვა, ადამიანის სოციალური აქტივობის განვითარება, ევოლუციურად გამომუშავებული ადამიანის

საქმიანობის რიტმის შენარჩუნება, ცხოვრებისეული მოთხოვნებით ბუნებისა და საზოგადოების ურთიერთობის ოპტიმიზაცია. ქალაქი არის განსაკუთრებული ეკოსისტემა, რომელიც ბუნებაში ცნობილი ეკოსისტემისაგან იმით განსხვავდება, რომ მასში დომინირებს ადამიანი თავისი მძლავრი გონებით და სოციალური ქცევის ლოგიკით, ბუნებრივ ეკოსისტემაში მიმდინარე მრავალი პროცესის (მათ შორის ბუნებრივის) იმიტაციით. ამასთან, ქალაქი არის არაგაწონასწორებული ეკოსისტემა, ვინაიდან მისი განვითარება არ განისაზღვრება ბუნების კანონებით, ის შედეგია ადამიანის როგორც აღმშენებლობითი, ისე დამანგრეველი საქმიანობისა. ადამიანმა ბუნებასთან ურთი­ ერთობისას შეცდომა რომ არ დაუშვას, საჭიროა, ჰქონდეს სათანადო ეკოლოგიური განათლება.

XX საუკუნის მაგალითებმა განადიდეს ადამიანი და მისი შესაძლებლობები სამყაროს ჩაწვდომასა და გადასხვაფერებაში; ჩამოუყალიბეს ცოდნის პოზიტიური პრინციპები; შეიქმნა ადამიანის სახე, როგორც ადამიანი – მომხმარებელი, რომლის მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად ზიანდება ბუნება. მთელი XX საუკუნის მანძილზე არქიტექტურული და ქალაქთმშენებლობითი საქმიანობა ძირითადად მიმართული იყო ადამიანის მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად. როგორც ვხედავთ, ამ მოთხოვნებს არა აქვს საზღვრები და,

ekonomikuri politika სამწუხაროდ, ხშირად არც გონივრულია. გადავხედოთ არსებულ სტატისტიკას. მსოფლიოს 100 უმსხვილეს ქალაქში ცხოვრობს 540 მილიონი ადამიანი, 220 მილიონი ცხოვრობს 20 მეგაპოლისში, რომელთაც უჭირავს ასობით ათასი ჰექტარი მიწა, თითოეული 10 მილიონი მოსახლეობით. ამის გარდა, არსებობს დაახლოებით 30 ქალაქი 5 მილიონზე მეტი მოსახლეობით და ათასობით ქალაქი-მილიონერები, რომ არაფერი ვთქვათ უფრო ნაკლები მოსახლეობით დასახლებულ ადგილებზე. ჩნდება კითხვა - შეძლებს კი გარემოს მიმართ დღევანდელი ასეთი დამოკიდებულებით კაცობრიობა ბიოსფეროსთან სტაბილურ ურთიერთობას, როდესაც ქალაქების ზრდისა და მოსახლეობის სიმჭიდროვის ასეთი ტემპებია? დღეს საერთაშორისო ეკოლოგიური პრობლემების გადაწყვეტის ორი ყევლაზე უფრო ცნობილი სტრატეგიული კონცეფციაა გამოკვეთილი: ,,მდგრადი განვითარება” და სწავლება ნოოსფეროს შესახებ. პირველი კონცეფცია განვი­ თარდა დასავლეთევ­როპული და ამერიკული ლიტერატურის წიაღში. თანამედროვე სახით ის ჩამოაყალიბა ბრუტლანდის კომისიამ, რომელიც გაერთიანებული ერების კომისიის ეგიდით მუშაობდა.

1987 წელს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გარემოს დაცვისა და განვითარების მსოფლიო კომისიამ გამოაქვეყნა მოხსენება ,,ჩვენი საერთო მომავალი”, რომელშიც დასმული იყო ცივილიზაციის განვითარების

ახალი მოდელის შემუშავების ამოცანა. სწორედ ამ დროიდან ახალი სიცოცხლე შეიძინა დღეს უკვე საყოველთაოდ აღიარებულმა მოწოდებამ ,,მდგრადი განვითარება”, რაც ცივილიზაციის მომავლის ისეთი მოდელის შემუშავებას გულისხმობს, რომელშიც თანამედროვე თაობის ცხოვრებისეული მოთხოვნების დაკმაყოფილება არ უნდა მოხდეს მომავალი თაობის მოთხოვნების იგნორირების ხარჯზე. მეორე კონცეფცია, რომლის არსის სრულყოფილად გახსნა და ჩამოყალიბება ვ. ვერნადსკიმ ვერ მოასწრო (ის მხოლოდ მის ძირითად კონტურებს შეეხო), ეხება სწავლებას ნოოსფეროს შესახებ; კერძოდ, გონიერებამ უნდა იტვირთოს პლანეტის ბედის ის პასუხისმგებლობა, რომელიც მილიარდი წლის წინ აიღო თავის თავზე ცხოვრებამ და წარმატებით ასრულებდა არენაზე ადამიანის, როგორც მძლავრი ბიოლოგიური და გეოლოგიური ძალის, გამოჩენამდე. ტერმინი “ნოოსფერო” აღნიშ­ნავს პლანეტის იმ ნაწილს, რომელიც ატარებს ადამიანის გონივრული საქმიანობის კვალს. ტერმინი “ნოოსფერო” ასევე აღნიშნავს “გაკულტურებული ბუნების” მომავალ მდგომარეობას, რომლის დროსაც ადამიანი ისწრაფვის, რომ სამყაროსთან ჰქონდეს ჰარმონიული დამოკიდებულება ანუ ადამიანი და ბუნება განვითარდეს ორგანულად. ტერმინი ,,ნოოსფერო” ვ. ვერნადსკიმ გამოიყენა და განავითარა ე. ლერუასა და პ. ტეიარა დე შარდენისაგან. ნოოსფერო, ვ. ვერნადსკის

აზრით, სხვა არაფერია თუ არა ბიოსფერო, მართული ადამიანის მიერ; რომ საკითხი ბიოსფეროს გადასვლისა ნოოსფეროში არის მეცნიერული აზროვნების პლანეტური მოვლენა. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ნოოსფეროს არსის გაგებაში ერთიანობა არ არის. ზოგიერთი მეცნიერი თვლის, რომ კაცობრიობა უკვე ცხოვრობს ნოოსფეროში, რომ ქალაქი ანუ ურბოცენოზი უკვე არის ნაწილი ნოოსფეროსი; ზოგი კი (მაგალითად, ვ. ვერნადსკის მომხრეები) თვლის, რომ მისი ჩამოყალიბება შორეული მომავლის საქმეა, რომ თანამედროვე ურბანისტული სტრუქტურები არ შეიძლება გავაიგივოთ ნოოსფეროსთან, რადგან ისინი ჯერ კიდევ არასრულყოფილია საერთო ეკოლოგიური პოზიციიდან. ნოოსფერო ისეთი გარემოა, სადაც და რომელშიც საზოგადოება იქნება ერთნაირად მძლავრი და ახალი მატერიალური ღირებულების შემქმნელი, რომ შესაძლებელ იქნეს გლობალური ბუნების დაცვის ღონისძიებების გატარება იმისათვის, რომ შევინარჩუნოთ დედამიწაზე სიცოცხლის პირველწყარო – ბიოსფერო. თანამედროვე ეკოლოგიური მდგომარეობის შეფასებიდან ჩანს, რომ ჩვენ ქვეყანაში საზოგადოება არ არის მზად ნოოსფერული საქმიანობისათვის, რასაც სჭირდება ეკოლოგიური აზროვნების ჩამოყალიბება და ეკოლოგიური ცნობიერების განვითარება. ეს კი დროსა და მეთოდურად ჩამოყალიბებულ მუშაობას მოითხოვს. მთლიანობაში

qarTuli politika regionuli

politika

95

ekonomikuri politika შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ ნოოსფერო არის კაცობრიობის შესაძლებლობებისა და მო­ თ­ხოვ­ნილებების შესაბამისი მუდმივი განვითარებადი ნეგენტროპიული ბიოტექნო­ სფერო. ამიტომ ადამიანი უნდა გახდეს მძლავრი შემოქმედი და არა დამანგრეველი გეოლოგიური ძალა; აუცილებელია, ადრეული ასაკიდან ეზიაროს ეკოლოგიური განათლების საფუძვლებს. პიროვნების ეკოლოგიური კულტურის ჩამოყალიბება უნდა გახდეს მთელი განათლების სისტემის საქმიანობის უწყვეტი ნაწილი. აქ პირველი სიტყვა ეკუთვნის საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების, გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურესების სამინისტროებს. საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის არქიტექტურის ინსტიტუტის, მომავალი არქიტექტორებისა და ქალაქთმშენებლების სასწავლო პროგრამაში 1990 წელს (ჩვენი ინიციატივით) შეტანილ იქნა კურსი ,,ქალაქთმშენებლობითი ეკოლოგია”, რომელშიც სტუდენტები ეუფლებიან ქალაქთმშენებლობითი ეკოლოგიის ძირითად ცნებებსა და კანონებს, ეკოლოგიური პრობლემების გამომწვევ მიზეზებს, გარემოს მდგომარეობის შესწავლის საშუალებებს და მეთოდებს, ქალაქთმშენებლობითი ეკოლოგიის მეთოდოლოგიურ საფუძვლებს, ეცნობიან სხვა უმაღლესი სკოლის გამოცდილებებს და სხვ. იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ ამ

96 qarTuli politika regionuli

politika

ახალგაზრდა სპეციალისტთა (არქიტექტორებისა და ქალაქთმშენებლების) შემდგომი მოღვაწეობა ამ სფეროში ხელს შეუწყობს ეკოლოგიური კულტურის ჩამოყალიბებას როგორც მათ დარგში, ასევე მთელ ქვეყანაში. ამ ამოცანებთან დაკავშირებით არქიტექტურული, ქალაქთმშენებლობითი მეცნიერება სპეციალისტთა მომზადების მხრივ ითხოვს სასწავლო პროგრამების ცვლილებების ახლებურ გააზრებას, რომელიც დაფუძნებულია ბუნებრივი რესურსების მოთხოვნილებების ათვისების იდეოლოგიაზე, რესურსების რაციონალური ტექნოლოგიის დაპროექტებაზე, რესურსდამცველი მასალების დამუშავებაზე, კონსტრუქციებზე, მშენებლობისა და ექსპლუატაციის ტექნოლოგიაზე; გარდა ამისა, შესაბამისი ლიტერატურის შექმნას ქართულ ენაზე, რომლის ნაკლებობასაც ძალიან განვიცდით. საზოგადოების ეკოლოგიური განათლება არის მთელი ცხოვრების ამოცანა. ადამიანთა საზოგადოებამ უნდა ისწავლოს, პირველ რიგში, არა ბუნების, არამედ თავის თავის მართვა. გარემოსადმი საზოგადოების დამოკიდებულება ექვემდებარება გარკვეულ კანონზომიერებებს. ცნობილია, რომ ადამიანის გარემოსადმი დამოკიდებულება მისი კულტურის დონის მკაფიო მაჩვენებელია, ან კიდევ ეკოლოგიური

მდგომარეობის გაუარესებით გამოწვეული ადამიანის შეწუხებულობის ხარისხი პირდაპირპროპორციულია მისი წიგნიერებისა. ამიტომ გარემოს პრობლემების გაცნობიერებასთან ზიარება საჭიროა, დაიწყოს საბავშვო ბაღიდან, გრძელდებოდეს საშუალო სკოლაში და შემდეგ უმაღლეს სასწავლებელში. ,,კაცობრიობის გადარჩენის სტრატეგია” უწოდა თანამედროვე ეკოლოგიას ა. ბ. იაბლოკოვმა, ცნობილმა მეცნიერმა და პოლიტიკურმა მოღვაწემ. ამ სტრატეგიის ერთერთი მთავარი წარმმართველი ძალა ეკოლოგიური განათლებაა. მისი სიძლიერე იმაში მდგომარეობს, რომ შეუძლია გადალახოს არა მხოლოდ კლასობრივი, ნაციონალური და რელიგიური უთანხმოება, ასევე ყველა არსებული იდეოლოგიის ანტროპოცენტრიზმი. ეკოლოგიური განათლება არის ცხოვრების იდეოლოგია, ადამიანის და ბუნების სოლიდარობა, ადამიანის და ბუნების ურთიერთობა. ეს ურთიერთობა უნდა გახდეს საზოგადოებრივი ფუნქცია ანუ ეკოლოგია საზოგადოების საზრუნავი უნდა გახდეს, ხოლო სახელმწიფოს ურთიერთობა საზოგადოების ეკოლოგიურ ცხოვრებაში უნდა ჩაეტიოს გონივრული (საზოგადოების მიერ მართული) ინტერვე­ნ­ ციონალიზმის ფარგლებში. საზოგადოებრივ ეკოლოგიაზე, ამ ბერკეტზე უნდა მოხდეს სახელმწიფოს მეურვის ფუნქციების გადანაწილება.

ekonomikuri politika programirebul soflis meurneobaze gadasvlis ekonomikuri gaazreba ekologiurad sufTa produqciis warmoebis gaTvaliswinebiT da fermerTa xelSewyobis strategia omar qeSelaSvili ekonomikis mecnierebaTa doqtori, profesori, saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi შეიძლება ითქვას, XXI საუკუნის გამოკვეთილი ტექნოლოგიური პარადიგმაა. ასეთი მიდგომის რეალიზაციის გარეშე უკვე თვალსაწიერ პერსპექტივაში თითქმის წარმოუდგენელი იქნება მაღალ ტექნოლოგიებზე დამყარებული სოფლის მეურნეობის განვითარება; ეს უპირატესად იმას ნიშნავს, რომ მივაღწიოთ სასოფლოსამეურნეო კულტურათა პროგრამირებული მოსავლის მიღებას.

XXI საუკუნემ ახალი მოთხოვნების წინაშე დააყენა სოფლის მეურნეობის დარგი. თანამედროვე მეცნიერულტექნიკური პროგრესი დიდ შესაძლებლობებს იძლევა, რათა სრულვყოთ და განვამტკიცოთ სოფლის მეურნეობის საწარმოორესურსული პოტენციალი და მივაღწიოთ მის მდგრად და სტაბილურ განვითარებას. ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს წარმოების ტექნოლოგიის სრულყოფა, რისთვისაც მაქსიმალურად უნდა იქნას გამოყენებული გენეტიკური რესურები, მცენარეთა ბიოლოგიური შესაძლებლობები და ზრდაგანვითარებაზე მოქმედი ბიოქიმიური პროცესები. ამჟამად აქტუალურად და მწვავედ დგება საკითხი ამ ფაქტორთა მართვისა და რეგულირების შესახებ, რაც,

დაპროგრამებული მოსავლის მიღებას არა მარტო წმინდა აგრონომიული, არამედ არანაკლები ეკონომიკური მნიშვნელობაც აქვს. ასეა გადაჯაჭვული ერთმანეთთან აგრარულ-ტექნოლოგიური და ეკონომიკური ტექნოლოგიის შესაძლებლობები, რომელიც ლოგიკურად ინფორმაციული ტექნოლოგიის არსენალის მაღალი უკუგებით გამოყენებასაც გულისხმობს. ეკონომიკური თვალსაზრისით, დაპროგრამებული მოსავლის მიღება ანუ პროგრამირებულ სოფლის მეურნეობაზე გადასვლა გულისხმობს და მოითხოვს სასოფლოსამეურნეო კულტურათა ზრდაგანვითარებაზე მომქმედი პირდაპირი თუ ირიბი ფაქტორებისა და პროცესების მცენარეთა ბიოლოგიური შესაძლებლობების მიხედვით რაციონალურ და ეფექტურ გამოყენებას, ბუნებრივი და ეკონომიკური პირობების ზონალურ და მიკროზონალურ-

დიფერენცირებულ გამოყენებას, საწარმოორესურსული პოტენციალის მრავალვარიანტული სცენარის მიხედვით ათვისებას, საწარმოო ინფრასტრუქტურის მასზე მორგებასა და, რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია, საშინაო და საგარეო საბაზრო სეგმენტების მაქსიმალურად ეფექტური ათვისების მიზნით მარკეტინგული სიტუაციის ზედმიწევნით შეფასებასა და გათვალისწინებას. ამრიგად, ყოველგვარი ტექნოლოგიური, მ.შ. ბიოტექნოლოგიური, საწარმოო-რესურსული, ინფრასტრუქტურული და ამ სახის სხვა ცვლილება საბოლოო ჯამში და თანამედროვე განზომილებებით ეკონომიკას და, თუ უფრო დავაკონკრეტებთ, ბიზნესურ ეკონომიკას უკავშირდება. ამ დაკავშირების ძირითადი და განმსაზღვრელი მიზანია ეკონომიკურად პროგრამირებულ სოფლის მეურნეობაზე გადასვლა და ამ გზით მოსახლეობის სოციალური პირობების გაუმჯობესება. სასოფლო-სამეურნეო წარმოების ამაღლებისა და მდგრადი განვითარების პრიორიტეტული მიჯნებისა და მასშტაბების მისაღწევად საჭიროა: სელექციისა და მეთესლეობის გაუმჯობესებისთვის ხელის შეწყობა და სასოფლო-

qarTuli politika regionuli

politika

97

ekonomikuri politika სამეურნეო კულტურათა თესვა მაღალმოსავლიანი ჯიშებით; სარგავი მასალის წარმოების ტექნიკური ბაზის გადაიარაღება და სრულყოფა; ნიადაგური, ბიოკლიმატური და ბიოქიმიური პოტენციალის მაღალი დატვირთვითა და მაღალი უკუგებით ზონალურდიფერენცირებული სპეციფიკის შესაბამისად გამოყენება; მცენარეთა ბიოლოგიური პოტენციალის იმ ნაწილის ამაღლება, რომელიც განა­ პირობებს მოსავლის მაღალ­ პროდუქტიულობასა და ხარისხს; ახალი, ინტენსიურ ტექნო­ლოგიებზე მორგე­ ბული ჯიშებისა და ჰიბ­ რიდების გამოყვანა და მათი ინტენსიური და ინდუსტრიული ტექნო­ ლოგიებით მოვლა-მოყვანა; წარმოების ტექნოლოგიური კომპლექსის მართვის ავტომატიზებულ, პროგრამირებულ სისტემებზე გადაყვანა; მცენარეთა დაცვის ინტეგრი­ რებული სისტემის ზედ­ მიწევნით მიზნობრივი და სრულყოფილი გატარება; არსებული სარწყავი სისტემებისა და მცირე ქსელების სრულ მზადყოფნაში მოყვანა მათი რეაბილიტაციისა და განახლების საფუძველზე; მატერიალურ-ტექნიკური რესურსებით მომარაგებისა და გამოყენების ზონალურდიფერენცირებული რეკომენდაციების დამუშავება და დანერგვა;

98 qarTuli politika regionuli

politika

პროდუქციის გადამუშავების (მ.შ ექსპრეს-გადამუშავების), გასაღების, წარმოების საშუალებებით მომარაგებისა და საწარმოო მომსახურების ტიპის დამოუკიდებელი და მინიინტეგრირებული საწარმოების (კოოპერატივების და სხვა ფორმის) შექმნა; სახელმწიფო დაკვეთებისა და შესყიდვების მექანიზმის შემუშავება და ამოქმედება; საბაზრო სეგმენტების სწორად შერჩევა და პროდუქციით გაჯერების სტაბილურობის მიღწევა; სამეურნეო რისკის მართვა; წარმოების ოპტიმიზაციის ეკონომიკური მოდელების შექმნა და მისი რეალიზაციის ეკონომიკური მექანიზმის დამუშავება. მთელი გასული ოცი საუკუნის განმავლობაში სოფლის მეურნეობის ინტენსიური და პროგრამირებული განვითარების საკითხი ისე მწვავედ და აქტუალურად არასოდეს დამდგარა, როგორც ახლა, XXI საუკუნის მიჯნაზე. ეს გამოწვეულია იმ გარემოებით, რომ ევოლუციური (თანდათანობითი) ცვლილებები უკვე ვეღარ ესატყვისება და ვერ ეთავსება ამჟამინდელ და აქამდე უცხო ეკონომიკური ზრდის (განვითარების) წარმოუდგენლად სწრაფ ტემპებს; ამას გარდა, რესურსული პოტენციალის ათვისებისა და გამოყენების ტერიტორიულ-სივრცობრივმა ფაქტორებმა დაკარგა თავისი ძალა და შესაძლებლობები და გზა დაუთმო რევოლუციურ

ანუ ინტენსიურ ფაქტორებს. სოფლის მეურნეობის ინტენსიური განვითარება ნიშნავს იმას, რომ თითოეული ჰექტარი სასოფლოსამეურნეო სავარგული, პირუტყვისა და ფრინველის სახე მოექცეს ინტენსიური, მრავალკომპონენტური, ავტომატიზებული, პროგრამირებული, ტექნო­ ლოგიური, ბიოლოგიური და ბიოქიმიური პროცესების მართვის სისტემების გავლენის ქვეშ, რათა ამ კომპლექსური არსენალის ურთიერთშეჯერებული და ერთდროული გამოყენებით მივიღოთ არა მხოლოდ აგროტექნიკურად და ზოოტექნიკურად მაღალი, არამედ ბიოლოგიური პოტენციალის შესაბამისი პროგრამირებული პროდუქცია. ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ მოსავლიანობის პროგრამირებაში გადამწყვეტია ნიადაგის განოყიერების, მცენარეთა ინტეგრირებული დაცვისა და წყლის რესურსების მართვის ღონისძიებების რაციონალური, ღრმად მიზნობრივი გამოყენება, რომელსაც უნდა ეყრდნობოდეს მაღალი ეკონომიკური უკუგება. აი, ასე სრულად და რთულად დგას დღეს სოფლის მეურნეობის დარგის განვითარების პრობლემა. ასეთი გადაუდებელი და აუცილებელი მოთხოვნების პირობებში დასაფიქრებელია, რომ საქართველოს დღევანდელი სოფლის მეურნეობა ჯერ კიდევ მინიმალურადაც ვერ პასუხობს ამ რეალობასა და გამოწვევებს. სოფლის მეურნეობას ამჟამად ძალიან უჭირს.

ekonomikuri politika ამის მიზეზი, პირველ ყოვლისა, სოფლის მეუნეობის განვითარების არასწორი სტრატეგიაა, დაუსაბუთებელი დარგობრივ-რეგიონული პრიორიტეტების გამოყოფითა და შეუსაბამო პროგნოზული გათვლებით; მეორე მხრივ _ სუსტი საწარმოო-რესურსული პოტენციალია, რომელიც არარაციონალურად და არაეფექტურად გამოიყენება; მესამე მხრივ _ ასევე სუსტი საწარმოო და სოციალური ინფრასტრუქტურა და, გამოკვეთილი მინიშნებით, აგროტექსერვისია, რომელმაც ათეული წლებია, ვერ მიაღწია სათანადო დონეს და ვერ მოერგო ძირითად წარმოებას. არადა, ინფრასტრუქტურას არანაკლები მნიშნელობა აქვს, ვიდრე თვით ძირითად წარმოებას; მეოთხე მხრივ - დაულაგებელი ეკონომიკური მექანიზმია, რომლის ბერკეტებიც არამიზნობრივად და ერთმანეთთან შეთანაწყობის გარეშე გამოიყენება. ეს, განსაკუთრებით, ითქმის ფულად-საკრედიტო ურთიერთობებზე და მენეჯმენტზე სხვადასხვა დონის მიხედვით; მეხუთე მხრივ კი ამის მიზეზი კადრებით შიმშილი და მათი კვალიფიკაციის დაბალი დონეა. სწორედ ეს არის ძირითადი მიზეზი და განმსაზღვრელი, ეკონომიკურად მოდიფიცირებული მოტივაცია სოფლის მეურნეობის უკიდურესი ჩამორჩენილობისა. ყოველივე ეს ჩვენი მოუშუ­ შებელი სატკივარია იმის მიუხედავად, რომ ორ ათეულ

წელზე მეტია, რაც გასაქანი მიეცა ახალი ორგანიზაციულსტრუქტურული და სამართლებრივი ფორმის ფერმერული მეურნეობების განვითარებასა და მის თანამდევ პროცესს - კოოპერატიული საწარმოების ჩამოყალიბებასა და ფუნქციონირებას. შეინიშნება, რომ ეს პროცესი შეფერხებებით და, რაღაც უხილავი ძალის გავლენით, დუნედ მიმდინარეობს. ჩემი აზრით, ძირითადი მიზეზი ეკონომიკურ მექანიზმში უნდა ვეძებოთ. ეს უნდა უკავშირდებოდეს მათი ფუნქციონირებისათვის არასწორი პირობების წაყენებას (დაწესებას) და ეკონომიკურსამართლებრივი გარანტიების ჯაჭვს.

- სოფლის მეურნეობის მდგრადი განვითარებისა და ეკოსისტემის წონასწორობის შენარჩუნების და ქიმიურ ინდუსტრიაზე ნაკლებად დამოკიდებულების, ამასთან, მომხმარებელთა ინტერესების გათვალისწინების მიზნით სულ უფრო პოპულარული და მოთხოვნადი ხდება ეკოლოგიურად სუფთა სასურსათო პროდუქტების ანუ ბიოპროდუქტების წარმოების განვითარება. დღეისათვის, ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტების წარმოებაზე ზოგიერთ ქვეყანაში დიდი სახსრები იხარჯება, მაშინ როცა მსოფლიო მოსახლეობის დიდი ნაწილი ფაქტობრივად შიმშილობს. ეს გამოწვეულია ობიექტური რეალობით. რა მდგომარეობაა ამ მხრივ საქართველოში, რომლის აგრობიომრავალფეროვნებაც

კულტურულ მცენარეთა წარმოშობის წინააზიური ცენტრის ნაწილად ითვლებოდა. განადგურების პირასაა უნიკლური სასელექციო მასალა, ადგილობრივ გარემო პირობებს შეგუებული, ენდემური ჯიშები და სახეობები; ქართული ბაზარი სავსეა შხამ-ქიმიკატებითა და გენმოდიფიცირებული ორგანიზმებით გაჯერებული იმპორტული პროდუქციით, მთლიანადაა მოშლილი ხარისხის კონტროლის სისტემა. ამოსავალ პრინციპს წარმოადგენს ნიადაგის განოყიერებისა და მცენარეთა დაცვის ქიმიური საშუალებების მკაცრად მიზნობრივი და რეგლამენტირებული გამოყენება და ამ მიზნით ეკოლოგიურად დაცული ზონების გამოყოფა. ძირითადი აქცენტი უნდა გადავიტანოთ პროდუქციის ხარისხის გაუმჯობესებაზე. შვეიცარიელმა მეცნიერმა ჰანს მიულერმა პირველმა ჩაუყარა საფუძველი ბიოორგანული მეურნეობის კონცეფციას, რომლის ამოსავალ პრინციპებს წარმოადგენს ქიმიურ ინდუსტრიაზე დამოკიდებულების უარყოფა, თუმცა ეს კონცეფცია შეიძლება გავრცელდეს მხოლოდ საგანგებოდ გამოყოფილ და ეკოლოგიურად დაცულ ზონებზე. თუ განვმარტავთ, ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტი არის სპეციალური აგროტექნიკის გატარებისა და რეგულირების შედეგად მიღებული პროდუქცია, რომელიც გამორიცხავს მინერალური სასუქების,

qarTuli politika regionuli

politika

99

ekonomikuri politika პესტიციდების, ჰერბიციდებისა და სხვა სახის ქიმიური საშუალებების, აგრეთვე გენური ინჟინერიის ტექნოლოგიით მიღებული ორგანიზმების გამოყენებას. დღესდღეობით, მიახლოებითი მონაცემებით, ამგვარი წარმოება მთლიანი მსოფლიო წარმოების მხოლოდ 2%-მდეა; თუმცა არის ისეთი ქვეყნებიც, სადაც უფრო მაღალ შედეგებსაც მიაღწიეს, მაგალითად, ავსტრიაში ეკოლოგიურად სუფთა წარმოება 10%-მდეა. გამოირჩევიან: შვეცია, შვეიცარია, გერმანია, იტალია, ფინეთი და სხვა. მაგრამ ვარაუდობენ, რომ უახლოეს მომავალში, აღნიშნული სიდიდე მსოფლიოს მასშტაბით მხოლოდ 5%-მდე თუ მიაღწევს და ისიც რამდენიმე ქვეყნის ხა რჯზე. სამწუხარო რეალობაა ის, რომ დღეს საქართველოს ბაზარზე ძირითადი მწარმოებელი რეგიონებიდან შემოდის როგორც ნიტრატებით, ისე პესტიციდებითა და მძიმე მეტალებით გაჯერებული, გენური ინჟინერიით და რადიონუკლეიდური ნივთიერებებით დაბინძურებული სოფლის მეურნეობის პროდუქტები და ჩვენს მოსახლეობას პრაქტიკულად ალტერნატივა არ გააჩნია. ამის მიზეზად კი ასახელებენ ეკოლოგიური წარმოების სიძვირეს, რაც მთლად ასე როდია. ქართულმა საზოგადოებამ კარგად არ იცის, თუ როგორი მძიმე ეკოლოგიური სიტუაციაა დღევანდელ საქართველოში. რამდენიმე ათეული წელია, ჩვენს ქვეყანაში სისტემატურად,

100 qarTuli politika regionuli

politika

ყოველწლიურად შემოდის ათასობით ტონა პესტიციდი (შხამქიმიკატი). ყოველწლიურად საქართველოს ეკოლოგიურ სისტემაში შედის დაახლოებით 500 ათასი ტონა წყალში გაზავებული შხამი. ნიადაგებში ხელოვნური აზოტის დონე ძალზე მაღალია, ხოლო სხვა საკვებისაგან, როგორიცაა ფოსფორი, კალიუმი და ა.შ., ზოგიერთი ნიადაგი გარეცხილია. საჭირო და აუცილებელია ეკოლოგიური წარმოება განვიხილოთ არა როგორც რაღაც ცალკე აღებული ეკონომიკური მოვლენა, არამედ როგორც მოვლენათა მთელი კომპლექსი. ქიმიური წარმოების ბუმი ადამიანის საკვებზე მოთხოვნილებამ კი არ გამოიწვია, როგორც დღემდე ბევრს სჯერა, არამედ ადამიანის მიერ ბუნების კანონების უგულებელყოფამ, ერთ შემთხვევაში - უცოდინრობამ, უფრო მეტად კი - მისმა მტრულმა დამოკიდებულებამ გარე სამყაროსადმი. ეკოლოგიურად სუფთა ანუ ბიოპროდუქციის გაყიდვების მოცულობა ბოლო ათწლეულში განვითარებული სამყაროს უმეტეს ქვეყნებში სწრაფად იზრდება. უკანასკნელი წლების მონაცემებით, ბიოსაკვების მსოფლიო წლიურმა ბრუნვამ 31 მილიარდი ევრო შეადგინა, რაც ინდუსტრიული ქვეყნების საკვები პროდუქციის ბრუნვის 2%–ია. ბიოწარმოებამ მსოფლიოს მასშტაბით 30,5 მილიონი ჰექტარი მიწა მოიცვა, რაც სასოფლო-სამეურნეო

დანიშნულების მიწის მსოფლიო ფართობის მხოლოდ 0,74% შეადგენს. ზოგადად, ბიომეურნეობები მაშინ შეიძლება განვითარდეს, თუ შემდეგი საკითხები იქნება სისტემურ დონეზე მოგვარებული: 1. კვალიფიკაცია: ფერმერებს უნდა ჰქონდეთ საკმარისი ცოდნა და კვალიფიკაცია.

2. მხარდაჭერა: მსურველმა ფერმერებმა მაქსიმალურად უმტკივნეულოდ უნდა შეძლონ კონვენციური (ტრადიციული) მეურნეობიდან ორგანულზე გადასვლა, რომელსაც გარკვეული დროითი და ფინანსური რესურსები ესაჭიროება.

3. სერთიფიცირება: ბიომეურნეს უნდა ჰქონდეს იმის გარანტია, რომ მის მიერ ყველა წესის დაცვით მოყვანილ ბიოპროდუქციას არ შეექმნება პრობლემები, და, ზოგადად, არ დადგება ეჭვქვეშ მისი ორგანულობა.

4. რეალიზაცია: ჩვეულებრივი ფერმერი ვერ დაუკავშირდება უცხოეთში სავარაუდო მყიდველს, ვერ დადებს კონტრაქტს და ვერ მოაგვარებს ექსპორტთან დაკავშირებულ რთულ პროცედურებს. ყველაფერ ამაში მას სერიოზული დახმარება ესაჭიროება. ევროკავშირის ქვეყ­ ნებში მოსახლეობის მსყიდველუნარიანობა გაცილებით მაღალია, ბიოპროდუქცია კი მაღალი თვითღირებულებით და, შესაბამისად, მაღალი სარეალიზაციო ფასით გამოირჩევა. როგორც

ekonomikuri politika ექსპერტები ასკვნიან, მცირე ქვეყნებს, და მათ შორის საქართველოს, განსაკუთრებული შესაძლებლობა აქვთ ბიომეურნეობების განვითარებისა და კონკურენტუნარიანი პოზიციების დაკავებისა. საქართველოს არა აქვს საშუალება კონკურენცია გაუწიოს, მაგალითად, უკრაინას, რუსეთს ან ამერიკას ხორბლის და სიმინდის წარმოებაში, ჩინეთს - ბრინჯის წარმოებაში და ა.შ. რადგან ამ ქვეყნებს დიდი მასშტაბები აძლევს საშუალებას პროდუქციის თვითღირებულება მინიმუმამდე დაიყვანოს. თუმცა საქართველოს, უნიკალური ბუნებრივი პირობებიდან გამომდინარე, აქვს ძალიან კარგი პერსპექტივა გახდეს ბიოპროდუქციის სერიოზული მწარმოებელი და კონკურენტუნარიანი ექსპორტიორი ევროკავშირის ქვეყნებისთვის. საექსპორტო ბაზრების ასათვისებლად მნიშვნელოვანია როგორც ტრადიციული წარმოების ბაზის გაფართოება, ისე სპეციალიზაცია ორგანული პროდუქტების წარმოებაში. ამჟამად საქართველოს აგრობიომრავალფეროვნება მძიმე მდგომარეობაშია. ბევრი მნიშვნელოვანი სასოფლოსამეურნეო კულტურა დაიკარგა ან დაკარგვის საფრთხის წინაშე დგას. გენური ეროზიის პროცესი საკმაოდ სწრაფად მიდის და მის წინააღმდეგ სასწრაფო ზომების გატარებაა საჭირო სახელმწიფოებრივ დონეზე.

ინტერესმოკლებული არ იქნება, ითქვას ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტების ბაზრის ფორმირების თავისებურებების შესახებ. ბიოპროდუქციის ფასი აღემატება ჩვეულებრივი პროდუქციის ფასს, მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ბიოპროდუქტის მოყვანა უფრო ძვირი ჯდება, ის უბრალოდ, მეტ შრომით დანახარჯს მოითხოვს. გაცილებით ძვირი უჯდება მსოფლიოს დაბინძურებულ– დანაგვიანებული პროდუქციისგან მიღებული ზარალის ანაზღაურება. დასავლეთის განვითარებულ ქვეყნებში, ბიოპროდუქციის წარმოების მნიშვნელოვანი ზრდის მიუხედავად, მსოფლიო ბაზარი გაჯერებულია ქიმიკატებით და გენური ინჟინერიის მეთოდებით მიღებული პროდუქტით. ამ უკანასკნელს კი თავისი დადებითი და უარყოფითი მხარეები აქვს, რომელთა შესახებაც ურთიერთსაპირისპირო მოსაზრებები არსებობს. მთავარი არგუმენტი კი არის ის, რომ გენური ინჟინერიის დანერგვა არსებული საკვები რესურსების 50-ჯერ გაზრდის საშუალებას იძლევა, რათა დაკმაყოფილდეს ინტენსიურად მზარდი მოთხოვნილება ჩვენი პლანეტის ასევე მზარდი მოსახლეობისათვის. მეორე კი თვით სასოფლოსამეურნეო კულტურების მახასიათებლებია, რომელთაც ბიოინჟინერიის მეთოდების გამოყენებამ მრავალი სასარგებლო თვისება შესძინა. კერძოდ, მოდიფიცირებული

კულტურებიდან მიღებული პროდუქტები გამოირჩევა მაღალი ხარისხით, გააჩნია მომგებიანი სასაქონლო სახე და საკვებ ღირებულებას უფრო დიდხანს ინარჩუნებს. აქედან გამომდინარე, მოლეკულური მარკირების მეთოდის გამოყენებით მსოფლიოს წამყვანი სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრები ინტენსიურად მუშაობენ ძირითადი სასოფლოსამეურნეო კულტურების ყინვაგამძლეობის, გვალვაგამძლეობის, დაავადებებისა და ავადმ­ყო­ ფობების მიმართ გამძლეობას და სხვა არახელსაყრელი ბიოტური და აბიოტური ფაქტორების და სტრესების მიმართ მდგრადი სასოფლოსამეურნეო კულტურების ჯიშების შესაქმნელად. ამ სამუშაოთა პარალელურად მსოფლიოს ეკონომიკურად მაღალგანვითარებულ ქვეყნებში იზრდება გენეტიკურად მოდიფიცირებული კულტურების ნათესი ფართობები, ხოლო გენეტიკურად მოდიფიცირებული კულტურების ოპონენტებს მოჰყავთ ისეთი მაგალითები, რომლებსაც საფუძვლად უდევს ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტების მიღების უკიდურესი აუცილებლობა, რაც მალთუსის თეორიის გაზიარების ტოლფასია. რა არის გენეტიკურად მოდიფიცირებული (ტრანსგენური, გენური ინჟინერიით მიღებული) პროდუქცია, რომელიც მსოფლიოს გადარჩენის ფონზე ბიოლოგიურად სუფთა

qarTuli politika regionuli

politika

101

ekonomikuri politika პროდუქციის ალტერნატივად მიიჩნევა. გენმოდიფიცირებულ პროდუქციაზე მსოფლიოს საზოგადოებაში არაერთგვაროვანი აზრი არსებობს. თვით ამგვარი წარმოების სამშობლოში, აშშ–ში, სადაც სოიოს 89%, სიმინდის 61%, ბამბის 83% გენ-მოდიფიცირებულია და მეტნაკლებად თითქმის ყველა მიირთმევს ხელოვნურ საკვებს, მკვეთრად განსხვავებული პოზიციებია. უარყოფითი დამოკიდებულება აქვთ მორწმუნე ამერიკელთა 70%–ს, ამ საკითხისადმი მკვეთრად ნეგატიური დამოკიდებულება გააჩნიათ ევროპელებს, სადაც მკაცრად შეზღუდულია გმპ–ს როგორც წარმოება, ისე იმპორტი. გმპ–ზე უარი თქვა აფრიკის ზოგიერთმა ქვეყანამ, უკრაინამ და მოლდოვამ, უარყოფითი დამოკიდებულება იზრდება ლათინურ ამერიკაშიც. გენეტიკური მოდიფიკაცია გულისხმობს მცენარეული და ცხოველური ორგანიზმის გენეტიკური ნიშან–თვისების შეცვლას ბიოტექნოლოგიისა და ბიოქიმიის მეთო­დე­ ბის გამოყენებით. რითი განსხვავდება გენმო­დიფი­ ცირება ტრადიციული სელექციის მეთოდებისაგან? ტრადიციული სელექციით ახალი ჯიშის მიღება, როგორც ცნობილია, შესაძლებელია მხოლოდ ერთი სახეობის ფარგლებში. გენეტიკური მოდიფიცირება ერთი სახეობის ინდივიდის გენომში უცხო, სხვა სახეობის გენეტიკური ინფორმაციის გადატანის და ინტეგრირების პროცესია

102 qarTuli politika regionuli

politika

(ტრანსგენიზმი). ორგანიზმში ხელოვნურად შეაქვთ და ინტეგრირებული ხდება უცხო გენი – ტრანსგენი. ტრანსგენიზმის შედეგად მიიღება ტრანსგენური ორგანიზმი, რომელშიც წარმატებით ფუნქციონირებს სხვა ორგანიზმიდან გადატანილი გენი (ან გენები). ზოგიერთის აზრით, გენური ინჟინერია, ის ბუნებრივი გაგრძელებაა იმ ბიოტექნოლოგიური პროცესებისა, რომლებსაც ადამიანი დასაბამიდან იყენებდა ღვინის დაყენებისა და პურის ცხობიდან დაწყებული, მცენარეთა და ცხოველთა სელექციით დამთავრებული. მართალია, დღეისათვის საკვებად გამოყენებული მარცვლეული ძნელად თუ წააგავს იმ ველურ წინაპარს, რომლისგანაც ის ადამიანმა ხელოვნური შერჩევის გზით მიიღო, მაგრამ ასეთი გადარჩევის ტრადიციული ფორმა თვისებრივად მნიშვნელოვნად განსხვავდება გენური ინჟინერიისაგან. გადარჩევის ტრადიციული ფორმების გამოყენების დროს ახალი ჯიშები მიიღება სახეობის ფარგლებში არსებული გენთა ფონდიდან. ბუნებაში გენეტიკური მრავალფეროვნება გარკვეული საზღვრების პირობებში ყალიბდება, ანუ ვარდი შესაძლებელია შეჯვარებული იყოს განსხვავებული ჯიშის ვარდთან, მაგრამ მას ვერასოდეს შევაჯვარებთ კომბოსტოსთან. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც სახეობები ახლო ნათესაურ კავშირში იმყოფება და ხერხდება მათი შეჯვარება,

შთამომავლობა, როგორც წესი, ფერტილური ანუ უნაყოფოა. შესაძლებელია გენების აღება და გადატანა ერთმანეთისაგან ძალიან დაშორებულ სახეობებს შორისაც კი. მაგალითად, მცენარეებში შეიძლება გენები გადავიტანოთ ბაქტერიებიდან, ვირუსებიდან, მწერებიდან, ცხოველებიდან და ადამიანებიდანაც კი. მოლეკულური ბიოლოგიის დარგის მეცნიერების აზრით, სახეობის ცნებაში არაფერია განსაკუთრებით ხელშეუხებელი. ისინი ვერ ხედავენ ეთიკურ პრობლემას სახეობიდან სხვა სახეობის მემკვიდრულ აპარატში ერთი, ხუთი და თუნდაც ასი გენის გადატანაში. მათ მიაჩნიათ, რომ ამით ისინი ცვლიან მხოლოდ გენის ქიმიურ კოდს და არა განსაზღვრული ცხოველის მთლიან სპეციფიკას. ასეთი მსჯელობით სიცოცხლე თავის განუმეორებლობას, არსს კარგავს. ყველა ცოცხალი ორგანიზმი დაიყვანება ქიმიურ დონემდე და, ამდენად, სიცოცხლე ხელმისაწვდომი ხდება მანიპულაციისათვის. ერთ-ერთი მთავარი კითხვა, რომელიც გენმოდიფიცირებულ პროდუქციაზე საუბრის დროს ისმის, არის ის, თუ რამდენად უსაფრთხოა ასეთი საკვების მიღება და უქმნის თუ არა ადამიანის ჯანმრთელობას საფრთხეს. დღეს მსოფლიოს მრავალი ქვეყნის მეცნიერთა, ფერმერთა და მომხმარებელთა აზრი ორად არის გაყოფილი. პირველნი გამოთქვამენ შეშფოთებას, რომ გენურად მოდიფიცირებული კულტურები უარყოფითად

ekonomikuri politika მოქმედებს იმ ცოცხალ ორგანიზმებზე, რომლებიც იკვებება ასეთი კულტურებიდან დამზადებული საკვებით. კულტურაში უცხო გენის შეყვანამ შეიძლება გამოიწვიოს არასასურველი შედეგი დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავას ცვლილება და საკვების ცილაში კანცეროგენის ჩამოყალიბება. ისინი გამოთქვავენ აზრს, რომ ბიოტექნოლოგია უნდა ვითარდებეოდეს მეცნიერებისათვის, და არა ეკონომიკური თუ პოლიტიკური აუცილებლობისათვის. ამავე ჯგუფის ზოგიერთი მეცნიერი გამოთქვამს აზრს, რომ „გენების ხტუნაობა“ ერთი კულტურიდან მეორეში სიკეთეს არ მოიტანს. იგივე აგრობაქტერიუმი სოიოდან შეიძლება გადახტეს სარეველებში და მაშინ საჭირო გახდება ბევრად უფრო ძლიერი ჰერბიციდების გამოყენება სოიოს ნათესებში სარეველებთან საბრძოლველად. ამის მაგალითად მათ მოჰყავთ ბრაზილიური მიწის თხილის ანტიალერგიული გენის სოიოში გადატანა და სხვა მაგალითები. მეცნიერთა მეორე ჯგუფს მოჰყავს უფრო დასაბუთებული არგუმენტები იმის შესახებ, რომ გენეტიკურად მოდიფიცირებული კულტურები უარყოფითად არ მოქმედებს ადამიანისა და პირუტყვის ორგანიზმზე. ამის მაგალითად ორივე მხარეს სოიოს კულტურა იმიტომ მოაქვს, რომ დაახლოებით 18 წლის წინ, აშშ–ს ცნობილმა ქიმიურმა კომპანიამ „მონსანტო“ პირველმა

შესთავაზა ფერმერებს ე.წ. რაუნდაპისათვის გამზადებული სოიო – გენური ცვლილებების მქონე პირველი კულტურა მსოფლიოში, რომლის მაღალი მოსავლის მიღება შესაძლებელი იყო ჰერბიციდების მნიშვნელოვნად ნაკლები დოზების გამოყენებით, რაც ჰერბიციდების და, შესაბამისად, სახსრების ეკონომიასთან ერთად ზღუდავდა გარემოს დაბინძურებას, იწვევდა მარცვალში ჰერბიციდების მავნე ნარჩენების შემცველობის მკვეთარად შემცირებას და, შესაბამისად, ეკოლოგიურად შედარებით უფრო სუფთა პროდუქციის მიღებას. ამ მოვლენის შემდეგ დღის წესრიგში დადგა საკითხი – უფრო მეტი დამაჯერებლობით დაესაბუთებინათ ან უარეყოთ გენეტიკურად მოდიფიცირებული ორგანიზმების (ამჟამად მათ „ცოცხალ მოდიფიცირებულ ორგანიზმებს” უწოდებენ დილეტანტების და მომხმარებლების დასაბნევად) ზიანი ან უვნებლობა, ვინაიდან ევროპის ზოგიერთი ქვეყნის (გერმანია, ავსტრია, შვეიცარია) სუპერმარკეტებმა და ჰიპერმარკეტებმა მიიღეს გადაწყვეტილება, არ ევაჭრათ გენეტიკურად მოდიფიცირებული პროდუქტებით, რამეთუ მათი მეხსიერებიდან ჯერ კიდევ არ გამქრალიყო ბრიტანული ე.წ. „გიჟი ძროხების“ კრიზისი და მასთან დაკავშირებული უზარმაზარი ეკონომიკური ზარალი. მიუხედავად ამისა, მსოფლიოში ყოველწლიურად

იზრდება გენეტიკურად მოდიფიცირებული ორგანიზმების წარმოება და, შესაბამისად, მსოფლიო ბაზარზე მატულობს გენმოდიფიცირებული კვების პროდუქტების რაოდენობა, რომელთა შორისაა მოსახლეობის კვებაში, და მ.შ. საქართველოს მოსახლეობის კვებაშიც, ფართოდ მოხმარებული პროდუქტებიც (ძირითადად სიმინდი, აგრეთვე სოიო, ნაწილობრივ კარტოფილი და სხვა). უკვე გამოყვანილია ბრინჯის, რაფსის, სიმინდის, სოიოს, პომიდვრის, კარტოფილის, თამბაქოსა და სხვა კულტურების ჯიშები, რომლებშიც შეყვანილია აგრობაქტერინის ტოქსინები და რომლებიც რეზისტენტულნი არიან დაავადებების, მავნებლებისა და ჰერბიციდების მიმართ. ბაქტერიული გენით მიღებული ტრანსგენური კულტურების მოსავლიანობა 30–35%–ით მაღალია და 40%–ით უფრო რენტაბელური, ვიდრე ჩვეულებრივი კულტურების ტრადიციული აგროტექნიკის პირობების შემთხვევაში. ცხადია, რომ სასოფლოსამეურნეო კულტურების გენეტიკური მოდიფიცირება მათ ანიჭებს მდგრადობას სხვადასხვა პესტიციდის, დაავადების, მღრღნელის მიმართ, ზრდის შენახვის ვადებს, მაგრამ სასურველია გენების გამოხატვის გაუთვალისწინებელი ეფექტების, მაგ. პროდუქტების კვებითი ღირებულების შეცვლის, ალერგიული ან ტოქსიკური რეაქციებისა და

qarTuli politika 103 regionuli

politika

ekonomikuri politika შორეული შედეგების შეფასების გათვალისწინებაც, რაც დღეს საკმაოდ გართულებულია.

გენმოდიფიცირებული პროდუქციის მასშტაბები გაიზარდა.

ამრიგად, ძირითადი კითხვა: უსაფრთხოა თუ არა ადამიანისთვის გენეტიკური მოდიფიკაციის საფუძველზე მიღებული კვების პროდუქტები, ჯერჯერობით კვლავ ერთმნიშვნელოვანი პასუხის გარეშე რჩება. დანამდვილებით ვერავინ ამტკიცებს როგორც გენმოდიფიცირებული პროდუქტების უსაფრთხოებას, ისე მის საზიანო თვისებებს. თუმცა დღითიდღე იზრდება მათი რაოდენობა, რომლებიც „სიფრთხილის პრინციპს“ ამჯობინებს. ეს გასაგებიცაა, რამდენადაც თანამდროვე ბიოტექნოლოგია მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოემსახურება ადამიანის კეთიდღეობის ზრდას, თუ ის განვითარდება და გამოყენებულ იქნება გარემოსა და ადამიანის ჯანმრთელობის უსაფრთხოების სათანადო ღონისძიებების დაცვით.

საქართველოს აგრარული სექტორის სუსტი კომერციალიზაცია და მასში ოჯახური მეურნეობების დომინირება პრობლემებთან ერთად სწორედ ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტების წარმოების გაფართოების შესაძლებლობას იძლევა.

საქართველოს მოსახლეობას ნაკლებად აქვს ინფორმაცია, თუ რამდენად უვნებელ, ხარისხიან და ეკოლოგიურად სუფთა საკვებს მიირთმევს. თუმცა სასურსათო ბაზარზე საკმაოდ იყიდება გმ სოიო და მისი ნაწარმი, კარტოფილი, სიმინდის ნაწარმი, წიწიბურა, პომიდორი და სხვა. მეტიც, სერიოზული ეჭვი არსებობს, რომ სოფლის მეურნეობის წარმოებაში გენურ ინჟინერიას ფეხი მტკიცედ აქვს მოკიდებული. არადა, დღეს მსოფლიოში სურსათს განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც ბოლო წლებში

104 qarTuli politika regionuli

politika

ასე რომ, თუ საქართველო ამ მიმართულებით წავა, დიდი შანსი აქვს გაიტანოს პროდუქცია ევროპის ქვეყნებში, სადაც მსყიდველობითი უნარი მაღალია. ამისათვის არსებობს უმკაცრესი საკანონმდებლო ნორმატიული აქტები, საერთაშორისო და ევროკავშირის დირექტივები, რომელიც ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტის წარმოებას არეგულირებს. ეს იოლი საქმე არაა, იმიტომ, რომ ასეთი პროდუქციის წარმოება არ გულისხმობს მხოლოდ და მხოლოდ ხარისხიანი სუფთა პროდუქციის წარმოებას, ის პარალელურად გარემოს დაცვის მოთხოვნებს უნდა აკმაყოფილებდეს. რაც შეეხება ეკოლოგიურ წარმოებას, საქართველოს ამ მხრივ ორი ეტაპი აქვს გასავლელი: 1-ლი ეტაპი არის გარდამავალი პერიოდი. ამ დროს ხდე­ ბა მცენარეთა დაცვის ინტე­ გრირებული სისტემის დანერგვა; ანუ ქიმიური პრეპარატებით წამლობების ჯერადობის შემცირება; პროფილაკტიკური წამლობების მინიმიზაცია; ეკოლოგიურად ნაკლებად საშიში ქიმიკატების გამოყენება; ნიადაგის

ნაყოფიერების და მცენარეთა იმუნიტეტის აღდგენა; ეკოლოგიური და ეკონომიკური ნორმების დადგენა–დანერგვა; აგროტექნიკური ფონის გაძლიერება; ნიადაგების სტრუქტურის აღდგენა; გენეტიკურ–სელექციური საქმიანობის გაძლიერება; მცენარეთა დაცვისა და აგრომეტეროლოგიური სამსახურების ამოქმედება; ფერმერთა და გლეხთა, აგრეთვე აგროსისტემაში დასაქმებულ პირთა ფსიქოლოგიურ– საგანმანათლებლო შემზადება და სხვა. ამასთან, პარალელურად, განსაკუ­ თრებით მნიშვნელოვანია გადამმუშავებელი მრეწველობის საწარმოების აშენება-ამოქმედება და გასაღების ბაზრების მოძიება, რომელთა გარეშეც ეკოლოგიურად სუფთა წარმოება წარმოუდგენელია. მე-2 ეტაპი არის წმინდა ეკოლოგიური წარმოება. კერძოდ, როდესაც შესწავლილი გვექნება ნიადაგების ხარისხობრივი მაჩვენებლები და დადგენილი, თუ რომელი პროდუქცია ვაწარმოოთ და სად გავასაღოთ, დავიწყებთ წარმოებას იმ საშუალებებით, რაც ჩვენს ხელთ იქნება. მკაცრად მიზნობრივად გამოვიყენებთ მინერალურ და ორგანულ სასუქებს. განსაკუთრებული როლი მიენიჭება თესლბრუნვას, ადგილზე გამოვიყვანთ, მოვიძიებთ და, თუ შევძლებთ, შემოვიტანთ (მკაცრი კონტროლის პირობებში) აუცილებელ სათესლე და სარგავ მასალას. მავნებელ დაავადებებთან საბრძოლველად გამოვიყენებთ

ekonomikuri politika ინტეგრირებულ მეთოდებს. გრძელვადიან პერსპექტივაში გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების რეგულირება მოითხოვს ქვეყანაში შესაბამისი მატერიალურ–ტექნიკური ბაზის განახლებასა და განვითარებას, რაც, თავის მხრივ, გარკვეულ ხარჯებთან იქნება დაკავშირებული. ამას თან უნდა ახლდეს ბიოუსაფრთხოების საერთა­ შორისო კონვენციების დაცვა. ამრიგად, უნდა ჩამოყალიბდეს ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქციის წარმოების თვალსაზრისით სოფლის მეურნეობის განვითარების ძირითადი სტრატეგიული მიმართულება, რომელიც შემდეგნაირად ფორმულირდება: მსოფლიო გლობალიზაციისა და ყოვლისმომცველი ინტეგრირებული პროცესების საფუძველზე, საბაზრო ურთიერთობათა ობიექტურად შეუქცევადი მოთხოვნების პირობებში, მოსახლეობის ზრდის სწრაფი ტემპებისა და რესურსული პოტენციალის კლების გათვალისწინებით, სოფლის მეურნეობის სტაბილური განვითარება ნიადაგის ნაყოფიერების - მინერალური სასუქების გამოყენების გზით - ამაღ­ ლების, მცენარეთა დაც­ვ­ი­ სა და სარეველა მცენარე­ ებთან ბრძოლის ქიმიური საშუალებების გამოყენების, აგრეთვე გენური ინჟინე­ რიის მიღწევების რეგლა­ მენტირებული დანერგვის გარეშე, უკვე, პრაქტიკულად შეუძლებელია. წინააღმდეგ შემთხვევაში ნიადაგები სართოდ გამოიფიტება

ძირითადი საკვები ელემენ­­ ტებისაგან, მცენარეთა მავნე ორგანიზმებისა და სარეველა მცენარეების გავრცელების მასშტაბების შეჩერება შეუძლებელი გახდება, რაც დაარღვევს ეკოლოგიურ წონასწორობას; მიღებული მოსავლის დაცვა და მის დანაკარგებთან ბძოლა გაძნელდება, დაიკარგება პროდუქციის ხარისხისა და წარმოების მართვის კონტროლი და შედეგად მივიღებთ სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის წარმოების საგანგაშო დაცემა-შემცირებასა და მოსახლეობის შიმშილის მასშტაბების შეუჩერებელ ზრდას. ეკოლოგიურად სუფთა სასურსათო პროდუქციის მიღება შეიძლება მხოლოდ ამ მიზნით გამოყოფილ ლოკალურ ზონებში, საგანგებოდ შერჩეულ ფართობებზე, სადაც გატარდება სპეციფიკური აგროტექნიკური ღონისძიებები. შეიძლება ასეთი ფართობები გამოიყოს კომერციალიზაციის პრინციპით, უშუალოდ მომხმარებელთა გარკვეული ჯგუფის დაკვეთით, ხელშეკრულების საფუძველზე. ასეთ ზონებში, ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქციის წარმოების მოცულობები იქნება მცირე და შესაბამისად ძვირადღირებულიც. ეს იქნება დაკვეთილი ბიზნესის სპეციფიკური ფორმა, რომლის არეალიც, სავარაუდოდ, თანდათან გაფართოვდება, მაგრამ არა თვალშისაცემად. მსოფლიოს ფართო მასშტაბური პოზიციებიდან გამომდინარე, სასოფლოსამეურნეო წარმოების სფეროში ძირითადი სტარტეგიული

მოთხოვნა უნდა იყოს ის, რომ ნიადაგის ნაყოფიერების ამაღლებისა და მცენარეთა დაცვის ინტეგრირებული მეთოდების, აგრეთვე გენური ინჟინერიის მიღწევების გამოყენება იყოს მკაცრად მიზნობრივი, რეგულირებულრეგლამენტირებული და სისტემატურად სრულყოფადი ტექნოლოგიური სისტემის ჩარჩოებში, საამისოდ დადგენილი სახელმწიფო და მსოფლიო სტანდარტების უცილობელი და სრული დაცვით. ამ თვალსაზრისით და ზემო­ თ­ქმულიდან გამომდინარე, განსაკუთრებული აქცენტი კეთდება ფერმერთა და სოფლის მეურნეობის სპეციალისტთა ხელშეწყობის სტრატეგიულ მნიშვნელობაზე და მათი კვალიფიკაციის ამაღლების გაუმჯობესებაზე. ფერმერთა ცოდნის დონის, კვალიფიკაციისა და პროფესიონალიზმის ამაღლება უნდა გახდეს განმსაზღვრელი და გარდატეხის შემტანი საქართველოს სოფლის მეურნეობის განვითარებაში. ამ მოსაზრების განსამტკიცებლად ინტერესმოკლებული არ იქნება, გავეცნოთ ზოგიერთ ეკონომიკურ მონაცემს. ამჟამად საქართველოში სასოფლო-სამეურნეო სივრცეს ძირითადად ფერმერული მეურნეობები იკავებენ. მათი რიცხვი ათეულ ათასობითაა. მათ საკუთრებაშია 54.7 % სახნავი, 68.4% მრავალწლიანი ნარგაობა, 30.6 % სათიბი. ფერმერული მეურნეობები ძირითადად წვრილი, მცირე სიდიდის საწარმოებია. მათი

qarTuli politika 105 regionuli

politika

ekonomikuri politika 39.3% ფლობს მხოლოდ 0.5 ჰამდე მიწის ფართობს, 29.5%- 0.5დან 1 ჰა-მდე, 29.6 % 5-დან 10 ჰა-მდე, 0.1% 200 ჰა-მდე, 0.08 % 200 ჰა-ზე მეტს. საქართველოში სასოფლოსამეურნეო პროდუქციის უმეტეს ნაწილს ფერმერული მეურნეობები ქმნიან. კერძოდ, ისინი აწარმოებენ მარცვლეულის 94%, კარ­ ტოფილის - 78%, ბოს­ტნე­ულბაღჩეულის - 99%, მზესუ­მ­ ზირის - 100%. სოიოს - 100%, ყურძნის - 92%, ციტრუ­სების - 100%, ჩაის - 69%, ხო­რც ­ ის 98%, კვერცხის - 86%, მატყ­ლის - 100%. თაფლის - 100%. ამ ხასიათის სტატისტიკური მონაცემები სრულ წარმოდგენას მაინც ვერ იძლევა ფერმერულ მეურნეობათა საწარმოო სიძლიერეზე. ქვეყანაში სასოფ­ ლო-სამეურნეო წარმოების ფაქტობრივი დონე და მისი ზრდის ტემპი ჯერ კიდევ საკ­მაოდ დაბალია. ბოლო 15 წელიწადში სოფლის მეუ­რ­ ნეობის მთლიანი პროდუქცია 55-58 % ზე მეტად არ გაზრდილა. უკიდურესად დაბალია სასო­ ფლო-სამეურნეო კულტუ­ რათა მოსავლიანობები ფერმერულ მეურნეობებში: ხორბლისა არ აღემატება 20-22 ცენტნერს, სიმინდისა - 2527, კარტოფილისა - 110-115, ბოსტნეულისა - 93-95, ხილისა - 50-55, ყურძნისა - 60-65 ცენტნერს. სასოფლო-სამეურნეო წარმოების ჩამორჩენილობას გადამწყვეტ წილად განაპი­ რობებს ის, რომ ფერმერულ მეურნეობებში, რომლებიც უნდა ქმნიდნენ ამინდს მთელ აგრარულ სექტორში,

106 qarTuli politika regionuli

politika

უკიდურესად დაბალია აგროტექნიკურ და ზოოტექნიკურ ღონისძიებათა დონე - არ გააჩნიათ სათანადო მატერიალურ-ტექნიკური ბაზა, აქვთ (ან საერთოდ არ გააჩნიათ) მოძველებული ტექნიკური საშუალებები, აკლიათ ან არ შეუძლიათ, შეიძინონ მინერალური სასუქები (რის გამოც ნიადაგების ნაწილი თანდათან იფიტება საკვები ელემენტებისაგან), ასევე სარეველა მცენარეებთან საბრძოლველი და მცენარეთა დაცვისათვის საჭირო ქიმიური საშუალებები. ნათესების თესვა ხდება არაკონდიციური სათესლე მასალით, მოშლილია სანერგე და სადედე მეურნეობები. არასრულფასოვნად ან/და საერთოდ ვერ ახერხებენ აუცილებელი, ვეტერინარული ღონისძიებების ჩატარებას, მოშლილია სანაშენე საქმე. ყოველივე ამას ემატება ისიც, რომ ფერმერებსა და სოფლის მეურნეობის სპეციალისტებს არ გააჩნიათ სათანადო აგრონომიული და ზოოტექნიკური განათლება, არ იცნობენ და ამიტომაც არ (ვერ) იყენებენ სასოფლოსამეურნეო კულტურათა მოვლა-მოყვანისა და სასოფლოსამეურნეო პირუტყვის შენა­ხვის თანამედროვე ტექნოლოგიებს. სასოფლოსამეურნეო სამუშაოებს ატარე­ ბენ მოძველებული, ე. წ. ტრადი­ციული მეთოდებით, ხერხებითა და საშუალებებით. ფაქტობრივად სწორედ ამ მიზეზით არის გაპირობებული ფერმერულ მეურნეობათა ჩამორჩენილობა და სასოფლოსამეურნეო წარმოების დაბალი დონე.

ყოველივე ეს საკამოდ შემაშ­ ფოთებელია, თუ გავით­ ვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ ეროვნუ­ლი ეკონომიკა 17-18 %-ით პირდაპირ არის დამოკი­დებული აგრარულ ბაზარზე. როგორც ჩანს, პრობლემა საკმაოდ მწვავეა. მის გადასაწყვეტად დგება იმის აუცილებლობა, რომ სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიაში ფუნქციონირება დაიწყოს ფერმერთა და სოფლის მეურნეობის სპეციალისტთა კვალიფიკაციის ამაღლების სასწავლო ცენტრმა, რომელმაც უნდა გამოიყენოს ფერმერთა და სოფლის მეურნეობის სპეციალისტთა სწავლებისა და კვალიფიკაციის ამაღლების ახლებური სისტემა. ეს ყურადღებასაღებია იმ გარემოების გამოც, რომ საბაზრო ურთიერთობათა პირობებში მნიშვნელოვნად იცვლება სოფლის მეურნეობის სპეციალისტთა და ფერმერთა ორიენტაცია, მათი დამოკიდებულება და მოტივაციები ეკონომიკურ მექანიზმსა და ტექნოლოგიურ სიახლეებზე. საჭირო ხდება ახლებური მიდგომები საწარმოთა ორგანიზაციულსამართლებრივი ფორმების შერჩევისა და შემოღების, წარმოების გაძღოლის სისტემისა და მათი ცალკეული ელემენტის გამოყენებისა და დანერგვის, პროგრესული ტექნოლოგიების გამოყენების, სასურსათო ბაზრის ფორმირებისა და საბაზრო სეგმენტების შერჩევის, შიდა და საგარეო-ეკონომიკური კავშირებისა და წარმოების ინტეგრაციის განვითარების მიმართულებით.

ekonomikuri politika უკანასკნელ წლებში შეიმჩნევა იმის საშიშროებაც, რომ სოფლის მეურნეობას, მისი გაძღოლის მთელ სისტემას, ეცლება მეცნიერული საფუძვლები, თითქმის გაწყდა კავშირი მეცნიერებასა და სასოფლოსამეურნეო პრაქტიკას შორის. სწორედ აქედან გამომდინარე, აქტუალურად და პრინცი­ პულად დგება საკითხი ფერმერთა და სოფლის მეურნეობის სპეციალისტთა სწავლებისა და კვალიფიკაციის ამაღლებისა, ამ გზით მათი ხელშეწყობის ახლებური სისტემის დანერგვის შესახებ. ეს სისტემა, რაც უწყვეტი სწავლების პრინციპებს უნდა შეესაბამებოდეს, მომავალზე ორიენტირებულ მიდგომებს, ფორმებსა და მეთოდებს უნდა ეყრდნობოდეს და მოიცავდეს დარგობრივ-რეგიონულ, ტექნიკურ-ტექნოლოგიურ და ეკონომიკურ-ორგანიზაციულ, ინფრასტრუქტურულ, ბიზნესური ეკონომიკისა და სამართალმცოდნეობის ასპექტებს. ორიენტირებული უნდა იყოს უპირატესად ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქციის წარმოებაზე. ამ ეროვნული და პერს­პექ­ ტიული საქმის გადაწყვეტაში დიდი და გადამწყვეტი როლის შესრულება შეუძლია სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიას, რომელსაც ძლიერი სამეცნიერო პოტენციალი გააჩნია. კვალიფიკაციის ამაღლების სასწავლო ცენტრის მიერ ფერმერთათვის გაწეული დახმარების ძირითადი საწარმოო-ტექნოლოგიური, ეკონომიკურ-ორგანიზაციული და სოციალური შედეგები:

სასოფლო-სამეურნეო კულტურათა მოვლა-მოყვანის ახალი, პროგრესული ტექნოლოგიების დანერგვა; მიწათმოწყობისა და მიწათ­ სარგებლობის გაუმჯობესება; მიწის სამართალის იური­ დიული ნორმების დაცვა; სასოფლო-სამეურნეო კულტურათა და ცხოველთა ახალი, მაღალმოსავლიანი ჯიშებისა და ჰიბრიდების გამოყენება და ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქციის წარმოების წილის ზრდა; სანაშენე საქმის გაუმჯობესება; სასოფლო-სამეურნეო კულტურათა მოსავლიანობის ზრდა და პროდუქციის წარმოების ამაღლება; სასოფლო-სამეურნეო პირუტყვის რაციონალური სტრუქტურის შექმნა; პირუტყვის საკვები ბაზისა და კვების ორგანიზაციის გაუმჯობესება; ვეტერინარულ ღონისძიებათა გაუმჯობესება; პირუტყვის პროდუქტი­ ულობის ამაღლება და პრო­ დუ­ქციის წარმოების ზრდა; პროდუქციის შენახვისა და რეალიზაციის სისტემის გაუმჯობესება; სოფლის მეურნეობის საწარმოო-რესურსული (მ.შ. ნიადაგურ-კლიმატური) და ეკონომიკური პოტენციალის რაციონალური გამოყენება, მისი დონისა და ეფექტურობის ამაღლება; სოფლის მეურნეობის მტკიცე საწარმოო-ტექნიკური და ინფრასტრუქტურული ბაზის

შექმნა და მისი მიზნობრივი და რაციონალური გამოყენება; თითოეული რეგიონის ბუნებრივეკონომიკური პირობების ურთიერთშეწონასწორებული და მაღალი უკუგებით გამოყენება; მთიანი რეგიონების საწარმოო პოტენციალის გამოყენების გაუმჯობესება; სამეურნეო რისკის მართვა; სოფლად სოციალური პირობების გაუმჯობესება; მიგრაციული პროცესების ,,სოფელი-ქალაქი“ შერბილება; დემოგრაფიული სიტუაციის გაუმჯობესება; ქალთა შრომის პირობების გაუმჯობესება; ახალგაზრდობის სოფლად დამაგრება; სოფლების დაშლის პროცესის შეჩერება (განსაკუთრებით მთიან რაიონებში). ამრიგად, პროგრამირებული სოფლის მეურნეობის განვითარების საქმეში დიდი როლი აკისრია ფერმერულ მეურნეობათა სწორად მართვას და ამ მიზნით ფერმერთა და სოფლის მეურნეობის სპეციალისტთა კვალიფიკაციის ამაღლებას. მომავალში ეს როლი კიდევ უფრო გაიზრდება, რითაც საშუალება გვექნება, განვამტკიცოთ სასოფლოსამეურნეო საწარმოთა საწარმოო-რესურსული პოტენციალი და ავამაღლოთ მისი ეკონომიკური უკუგების დონე.

qarTuli politika 107 regionuli

politika

ekonomikuri politika satyeo politikis zogierTi aspeqti da dargis ganviTarebis perspeqtivebi giorgi gagoSiZe soflis meurneobis mecnierebaTa doqtori, saqarTvelos teqnikuri universitetis profesori რეკრეაციული თვისებების გათვალისწინებით, იგი ერთგვარ „მწვანე ჯავშანს“ წარმოადგენდა და წარმოადგენს ქვეყნის ეკოლოგიური კატაკლიზმებისაგან თავის დასაცავად. ეს განსაკუთრებით აქტუალურია დღეს, როდესაც გლობალური დათბობა და მასთან დაკავშირებული რიგი პრობლემებისა უკვე ჩვენი ცხოვრების ყოველდღიურ და უსიამოვნო რეალობად იქცა.

ცნობილი ფაქტია, რომ საქართველოს ბუნებრივ სიმდიდრეთა შორის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი და გამორჩეული ფუნქციონალური დატვირთვის გამო ტყეს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. ქართველთა საარსებო გარემოს ეს უმთავრესი კომპონენტი ოდითგანვე ქვეყნის ფიზიკური არსებობის საიმედო გარანტი იყო, რადგან საქართველოს ურთულესი ოროგრაფიული პირობებიდან გამომდინარე (ქვეყნის ტერიტორიის 8085%–მდე ღრმად დასერილი ხევებით, ხრამებით, მკვეთრი დაქანების ფერდობებითა და ზოგადად რთული რელიეფით ხასიათდება) და ტყის უდიდესი გარემოსდაცვითი (განსაკუთრებით ნიადაგდაცვითი), კლიმატმარეგულირებელი, სანიტარულ–ჰიგიენური და სამკურნალო–გამაჯანსაღებელი ანუ კურორტოლოგიურ–

108 qarTuli politika regionuli

politika

აღნიშნულიდან გამომდინარე, ქვეყნის დარგობრივი პოლიტიკური მიმართულებების ჯაჭვში ტყის რესურსების მოვლის, დაცვის, კვლავწარმოებისა და მათთან დაკავშირებული რიგი საკითხების წარმატებულად რეალიზების საქმეს განსაკუთრებული სახელმწიფოებრივი მიდგომა და ყურადღება ესაჭიროება. საქართველოს ტყისა და სატყეო მეურნეობისადმი საჭირო და აუცილებელმა სახელმწიფოებრივმა მიდგომამ განაპირობა ერთიანი ეროვნული სატყეო პოლიტიკის შემუშავების აუცილებლობა, რომლის მიზანი სატყეო მეურნეობის უწყვეტი და მუდმივი განვითარებისათვის ეფექტური მართვის საშუალებების შემუშავებაა, რაც უზრუნველყოფს ტყეების ბიომრავალფეროვნების დაცვასა და მუდმივ კვლავწარმოებას, ტყის გენეტიკური რესურსების შენარჩუნებასა და ეფექტურ გამოყენებას, ტყეების ჯან­

საღი ფიტოსანიტარული მდგომარეობის უზრუნველყოფას კლიმატის გლობალური ცვლილების ფონზე და, აქედან გამომდინარე, მისი სოციალურ– ეკონომიკური და ეკოლოგიური პოტენციალის ქვეყნის სამსახურში ჩაყენებას. არსებული რეალობის მიხედვით დღეისათვის სატყეო მეურნეობის წინაშე რამდენიმე გამოკვეთილი პრობლემაა, რომელთაგან უმთავრესი ჯერ კიდევ სუსტი და ნაკლებეფექტური საკანონმდებლო ბაზაა, მასთან ერთად ტყეების აღრიცხვა–ინვენტარიზაციის ტემპების დაბალი დონე, ჯერ კიდევ ახლო წარსულში ბევრად ეფექტურად მომქმედი ინსტიტუციების გარდაქმნა სუსტ და უუნარო წარმონაქმნებად, სატყეო სამეურნეო საქმიანობის დაგეგმვისას ტყის ძირითადი ფასეულობების ნაკლებად გათვალისწინება ან საერთოდ გაუთვალისწინებლობა, საკადრო პოლიტიკაში ნებსით თუ უნებლიედ დაშვებული შეცდომები, საქართველოს ტყის ფონდის ჯერ კიდევ დაუზუსტებელი საზღვრები, რაც სასწრაფოდ შესწავლასა და გამოსწორებას საჭიროებს, ტყეების ბიომრავალფეროვნების დაცვის, მოვლისა და მათი გენეტიკური რესურსების კვლავწარმოების დაბალი დონე, საზოგადოების ნაკლებად

ekonomikuri politika განსწავლულობა და დაბალი ინტერესი ტყის ეროვნული ფასეულობების ღრმად გააზრებისა და მათ მიმართ ზრუნვის განხორციელების თვალსაზრისით, არსებული დაცული ტერიტორიების ფუნქციონირებასა და მაღალი კონსერვაციული ღირებულების მქონე ტყის მასივებისათვის დაცულის სტატუსის მონიჭების მხრივ არსებული ხარვეზები, სატყეო სექტორის არასაკმარისი დაფინანსება, ზოგადად ტყიდან დამხმარე და მათ შორის არამერქნული რესურსებით სარგებლობის დაბალი დონე და სხვა. აღნიშნული პრობლემებისა და არსებული ხარვეზების გათვალისწინებით სატყეო პოლიტიკის უმთავრესი პრინციპებია – ტყით მუდმივი სარგებლობის მართვის, ტყეების დაცვითი ფუნქციების შენარჩუნებისა და ტყის რესურსებით მოსახლეობის თანაბრად სარგებლობის განხორციელების პრინციპები. იმისათვის, რომ შესაძლებელი გახდეს ზემომოყვანილი ხარვეზების გამოსწორება, აუცილებელია საქართველოს ტყეებში სრულფასოვანი ტყეთმოწყობის სამუშაოების ჩატარება, რათა სრულად აღირიცხოს მისი ბუნებრივი პოტენციალი და დაიგეგმოს სწორი სატყეო–სამეურნეო ღონისძიებები ტყის რესურსების გეგმაზომიერი, მართლზომიერი, რაციონალური და უწყვეტი გამოყენების მიზნით, რაც ამასთანავე გულისხმობს ტყის გენეტიკური რესურსების ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნებისა და მათი კვლავწარმოების უზრუნველყოფის მყარ გარანტიებს. ტყეების

ინვენტარიზაციის მასალებზე დაყრდნობით უნდა მოხდეს დაბალი სიხშირის, მეჩხერი და ზოგადად ფუნქციადაკარგული – დეგრადირებული ტყეების აღდგენა–განახლება; უნდა დაიხვეწოს ტყეების მართვის მექანიზმი, რისთვისაც ერთ– ერთი აუცილებელი პირობაა დროში აპრობირებული და ეფექტური სამეურნეო სტრუქტურების აღდგენა– ფუნქციონირების უზრუნველყოფა; უნდა დაწესდეს მკაცრი კონტროლი მაღალპროფესიული კადრების შერჩევის პროცესის ობიექტურად და სწორად წარმართვაზე; უნდა დაიხვეწოს კონტროლის მექანიზმი ტყის რესურსების რაციონალურად გამოყენებაზე; გამოვლენის შემთხვევაში უნდა გაუქმდეს ხელშეკრულება ან დაწესდეს მორატორიუმი ტყითსარგებლობის უფლებაზე მოსარგებლის მიმართ. აუცილებელია ტყეებზე საკუთრების მართვის – კლასიკური მეტყევეობის ქვეყნებში აპრობირებული საუკეთესო ფორმების განსაზღვრა (მაგალითად, სათემო საკუთრება, სახელმწიფო ტყეების მართვა შესაბამისი სახელმწიფო სტრუქტურის მიერ და სხვა). უნდა შემუშავდეს ღონისძიებათა სისტემა კლიმატის გლობალური ცვლილების უარყოფითი ზემოქმედებისაგან ტყეების დაცვის მიზნით, რაც, უპირველეს ყოფლისა, გულისხმობს მათი ფიტოსანიტარული მდგომარეობის გაჯანსა­ ღებისაკენ მიმართული სატყეო–სამეურნეო ღონისძიებების დამუშავებასა და პრაქტიკულად

რეალიზაციას. აუცილებელია მჭიდრო კონტაქტის დამყარება სასწავლო და სამეცნიერო– კვლევით დაწესებულებებთან სისტემის მუშაკების ეკოლოგიური ცოდნის ამაღლების, გარემოსდაცვითი და ბუნებრივი რესურსების სწორად გამოყენების, სწავლებისა და, საერთოდ, პროფესიული ზრდისათვის ხელშეწყობის მიზნით. იმის გამო, რომ ტყეთმოწყობის სამუშაოების დაგეგმვა– განხორციელება საკმაოდ დიდი ფინანსური რესურსების აკუმულირებას გულისხმობს, სასურველი იქნება, თუ სატყეო– რეგიონალურ სტრუქტურებში შემოღებული იქნება მეტყევე– ტაქსატორის შტატი, რომელთა საქმიანობის უმთავრესი პრიორიტეტი სწორედ ტყეების ინვენტარიზაცია და სარევიზიო პერიოდში შესაბამისი სატყეო–სამეურნეო საქმიანობის დაგეგმვა იქნება. დეგრადირებული ტყეების აღდგენა–განახლების ერთერთი უმთავრესი პრიორიტეტი სათესლე–სასელექციო ობიექტების განვითარებაა, რაც გულისხმობს ტყის სახეობათა თესლების მოპოვების, შენახვის, დამუშავებისა და სერტიფიცირების უზრუნველყოფას, ეს ასევე გულისხმობს გენეტიკური რესურსების დაცვას. აღნიშნულიდან გამომდინარე, მიზანშეწონილია, როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში სანერგე წარმოების ცენტრების როგორც აღდგენა, ისე არსებულის მოდერნიზაცია. გამომდინარე იქიდან, რომ დღეისათვის ქვეყნის სასოფლო– სამეურნეო სავარგულებზე პრაქტიკულად აღარ არსებობს ქარსაფარი ტყის ზოლები,

qarTuli politika 109 regionuli

politika

ekonomikuri politika რაც ქარისმიერი ეროზიის განვითარების უმთავრესი ხელისშემწყობი ფაქტორია, გადაუდებლად საშურია ქვეყნის მასშტაბით დაცვითი ტყის ზოლების აღდგენის სამუშაოთა ორგანიზაცია– კოორდინაციის დაჩქარება. ვინაიდან ტყის ფონდი და, შესაბამისად, მისი რესურსები ჯერ კიდევ რამდენიმე უწყების მფლობელობაშია, საჭიროა აღნიშნულ ტერიტორიებზე ერთიანი სატყეო პოლიტიკის გატარება და შესაბამისი ერთიანი სატყეო უწყების შექმნა. როგორც ცნობილია, საქართველოში ხე–ტყის დამზადება–გადამუშავებას აწარმოებენ მხოლოდ კერძო სტრუქტურები. აუცილებელია, შეიქმნას და დაინერგოს მეწარმეების მომზადების სისტემა, რომელიც უზრუნველყოფს შესაბამისი კვალიფიკაციის კადრების უშუალოდ ტყეში დასაქმებას, რადგან სამწუხარო ფაქტია, მაგრამ დღემდე ტყეს უდიდეს ზიანს აყენებს არაპროფესიონალების მიერ მერქნული თუ არამერქნული რესურსების მოპოვება, მათ კი მხოლოდ სურვილი გააჩნიათ ტყეში მუშაობისა, ხოლო

110

qarTuli politika regionuli

politika

გამოცდილება და უნარ–ჩვევები კი არა. ამავე დროს, არ გააჩნიათ ხე–ტყის დამზადებისათვის საჭირო თანამედროვე და სრულყოფილი ტექნიკური საშუალებები. ვერ ერკვევიან გარემოსდაცვით მოთხოვნებში და ხშირია მათი დასახიჩრებისა და სიკვდილიანობის ფაქტებიც კი. სავალდებულოა სატყეო– სამეურნეო საქმიანობის მსურველთა სერტიფიცირება, რისთვისაც აუცილებელია მომქმედი საკანონმდებლო ბაზის გარკვეული კორექტირება. ამასთანავე, სასწრაფოდ შესამუშავებელია სატყეო დარგის მარეგულირებელი ძირითადი კანონი–ტყის კოდექსი და კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტები, რომლებიც შესაბამისობაში უნდა იყოს როგორც საერთაშორისო სტანდარტებთან, ასევე ეროვნულ დონეზე არსებულ სხვა კანონმდებლობასთან. აუცილებელია უმაღლესი და საშუალო პროფესიული სატყეო განათლების დღეისათვის დაკნინებული ტრადიციების აღორძინების ტემპების დაჩქარება, რაც საბედნიეროდ დაწყებულია

და საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი წარმოადგენს ქვეყნის მასშტაბით დარგის სპეციალისტების აღზრდის მნიშვნელოვან კერას. მნიშვნელოვანია სატყეო– სამეცნიერო საქმიანობის ხელშეწყობაც, რასაც ასევე სათავეში უდგას საქართველოს სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემია ეროვნულ მეცნიერებათა აკადემიასთან და ისევ ტექნიკურ უნივერსიტეტთან ერთად, თუმც ამ მხრივ ჯერ კიდევ მრავალი პრობლემაა გადასაჭრელი, რომელთაგან უმთავრესი სამთო მეტყევეობის დღეისათვის დეგრადირებული სამეცნიერო–კვლევითი ინსტიტუტის აღდგენაა. უაღრესად მნიშვნელოვანია სატყეო პოლიტიკის სწორად გააზრებასა და წარმართვაში ქართული საზოგადოებრიობის ჩართვა, მათი ცნობიერების სწორად ფორმირება ამ კუთხით და ჩართულობის ფორმებისა და მოქმედების სწორი კოორდინაციის უზრუნველყოფა, რაც დარგში არსებული პრობლემების დაძლევის უმთავრეს წინაპირობას წარმოადგენს.

ekonomikuri politika globaluri daTboba da sasoflo-sameurneo kulturebis agroklimaturi zonebis cvlileba giorgi melaZe agrarul mecnierebaTa doqtori, profesori, saqarTvelos teqnikuri universitetis hidrometeorologiis instituti

მსოფლიო მეტეოროლოგიური ორგანიზაციის (WMO) მიერ ჩატარებულმა გამოკვლევებმა დაადასტურა კლიმატის გლობალური დათბობა, რაც გულისხმობს დედამიწაზე ჰაერის საშუალო მრავალწლიური ტემპერატურის მატებას. თანამედროვე პერიოდში კლიმატის ცვლილება ძირითადად გამოწვეულია ანთროპოგენური გავლენით. იგი ვლინდება ადამიანის საწარმოო საქმიანობით, ბუნებრივი რესურსების ინტენსიური გამოყენებით.

IPCC ანგარიშიდან გამომ­ დინარე, ჰაერის საშუალო წლიურმა ტემპერატურამ 0.6°-ით მოიმატა. აქედან გამომდინარე, აუცილებელია, შემცირდეს ნახშირორჟანგის (CO2) კონცენტრაცია ატმოსფეროში, რადგან იგი ,,სათბურის ეფექტის” ანალოგიურად მოქმედებს, რის შედეგადაც ატმოსფეროს ქვედა ფენებში მიმდინარეობს დათბობა. XX საუკუნის

ბოლოს ნახშირორჟანგის მატება გაიზარდა 10%ით, რაც XXI საუკუნეშიც გრძელდება და 2030 წლისათვის შესაძლოა, გაორმაგდეს, რაც ტემპერატურას 2-30C-ით

მომავლისათვის, რადგან იგი შეიძლება, გაგრძელდეს და 2030-2050 წლებისათვის გამოიწვიოს საშუალო მრავალწლიური ტემპერატურის 1-2°C-ით მომატება.

გაზრდის. თუ კლიმატის დათბობა გახანგრძლივდა და შენარჩუნდა მრავალი წლის განმავლობაში, შესაძლოა, მან ნეგატიურად იმოქმედოს საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბებულ ეკოლოგიურ წონასწორობაზე. აღნიშნულთან დაკავშირებით უნდა შემუშავდეს გლობალური დათბობის შემარბილებელი (მითიგაცია) და საადაპტაციო ღონისძიებები. ამით შევინარჩუნებთ ეკოლოგიურ წონასწორობას და რამდენადმე თავიდან ავიცილებთ სტიქიურ ჰიდრომეტეოროლოგიურ მოვლენებს (წყალდიდობებს, ქარიშხლებს, გვალვებს და სხვ.), რაც ზარალს აყენებს ქვეყნის ეკონომიკას.

კვლევის მიზანია კახეთის რეგიონის სავეგეტაციო პერიოდში გლობალური დათბობით გამოწვეული აგროკლიმატური მაჩვენებლების (აქტიურ ტემპერატურათა და ატმოსფერული ნალექების ჯამების, ჰიდროთერმული კოეფიციენტის (ჰთკ) და ვეგეტაციის პერიოდის ხანგრძლივობის) ცვლილებათა ტენდენციის (მატება ან კლება) გამოვლენა; აგრეთვე აჭარის ტენიან სუბტროპიკულ და კახეთის შედარებით მშრალ სუბტროპიკულ პირობებში აგროკულტურების გავრცელების ზონების გამოყოფა.

კლიმატის გლობალურმა დათბობამ საქართველოს დასავლეთი და აღმოსავლეთი ტერიტორიებიც მოიცვა. მიწისპირა ჰაერის ტემპერატურამ, შესაბამისად, საშუალოდ 0.2-0.5°C-ით მოიმატა. ტემპერატურის მეტი მატების ტენდენცია დაიკვირვება აღმოსავლეთ საქართველოში, ვიდრე დასავლეთ საქართველოში. აღნიშნული ტემპერატურების მატება გასათვალისწინებელია

აღნიშნულთან დაკავშირებით დამუშავებულია გარემოს ეროვნული სააგენტოს საბაზისო (მიმდინარე) მეტეოროლოგიურ დაკვირვებათა მონაცემები საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონის - კახეთის (დედო­ფ­ ლისწყარო) და საქარ­თველოს დასავლეთ რეგი­ონის - აჭარის ტენიანი სუბტროპიკული (ხელვა­ჩაურის) ზონი­სა­ თვის. ანალოგიურად დამუ­ შავებულია მომავლის (2020-2050 წწ.) სცენარები აღმოსავლეთ საქართველოს

qarTuli politika regionuli

politika

111

ekonomikuri politika რეგიონებისათვის 2°C-ით, ხოლო დასავლეთ საქართველოს რეგიონებისათვის 1°Cით მატება, რომლებიც გამოთვლილია ECHAM4 მოდელით და A2 მომავლის სცენარით. კახეთის რეგიონის მუნიცი­ პალიტეტების (ახმეტა, გურჯაანი, დედოფლისწყარო, თელავი, ომალო (ახმეტა), საგარეჯო, ყვარელი) მიხედვით გამოყენებულია გარემოს ეროვნული სააგენტოს მრავალწლიური (19492008 წწ.) მეტეოროლოგიურ დაკვირვებათა მონაცემები (ჰაერის თვის საშუალო დღეღამური ტემპერატურების და ატმოსფერული ნალექე­ ბის ჯამები). აღნიშნული მონაცემებიდან სავეგეტაციო პერიოდისათვის გამოთ­ ვ­ლი­ლია ყოველწლიურ აქტიურ ტემპერატურათა

(>10°C) და ატმოსფერული ნალექების ჯამები, რომელთა მიხედვით განსაზღვრულია ჰიდროთერმული კოეფი­ ციენტების (ჰთკ) ინდექსები.

გამოირკვა, რომ მეორე

ზემოაღნიშნული მრავალ­ წლიური (1949-2008 წწ.) - სამოც­ წლიანი პერიოდი მოიცავს გლობალური დათბობის საწყის პერიოდს, გასული საუკუნის 80-იან წლებს, საიდანაც იწყება მისი ზემოქმედება განხილულ მაჩვენებლებზე. ამასთან დაკავშირებით 60-წლიანი მეტეოროლოგიურ დაკვირვებათა პერიოდის მონაცემები შედარების მიზნით დაყოფილი იქნა ორ 30-წლიან პერიოდად, რათა გამოვლენილიყო ამა თუ იმ მაჩვენებლის ცვლილება პერიოდების მიხედვით. პირველი პერიოდი მოიცავს 1949-1978, მეორე პარიოდი 1979-2008 წლებს (ცხრილი 1).

გადასვლა გვიან წყდება,

haeris t>10°C gada svlis TariRi

haeris t<10°C gada svlis TariRi

vegeta ciis xangrZ livobis periodi (dRe)

aqtiur temp-is jami >10°C

1949-1978 1979-2008

7.IV 3.IV

31.X 3.XI

206 213

3735 3930

,, -- ,, ,, -- ,,

2.IV 30.III

3.XI 4.XI

217 218

dedofli swyaro

,, -- ,, ,, -- ,,

18.IV 17.IV

21.X 22.X

Telavi

,, -- ,, ,, -- ,,

6.IV 2.IV

omalo (axmeta)

,, -- ,, ,, -- ,,

sagarejo

112

241 233

1.2 1.1

3996 4073

77

2102 2125

243 229

1.1 1.0

186 192

3289 3430

141

1921 1976

195 175

1.0 0.9

31.X 2.XI

208 214

3784 3897

113

2022 2066

260 246

1.3 1.2

1.VI 31.V

16.IX 20.IX

107 113

1373 1515

142

1190 1263

267 261

2.2 2.0

,, -- ,, ,, -- ,,

14.IV 10.IV

25.X 27.X

194 200

3430 3550

120

1935 1971

238 225

1.2 1.1

,, -- ,, ,, -- ,,

3.IV 1.IV

3.XI 5.XI

214 218

3996 4118

122

2093 2136

297 312

1.4 1.5

qarTuli politika regionuli

politika

hTk-s indeqsi (VI-VIII)

195

2010 2063

temp-is jamis mateba II periodi >10°C

atmos feruli nale­ qebis jami (mm) (VI-VIII)

periodi (wlebi)

xmeta

aqtiur temp-is jami >10°C (VI-VIII)

meteo-sadguri

აგროკლიმატური მაჩვენებლები 30-წლიანი პერიოდების მიხედვით

yvareli

10°C-ის ზევით გადასვლის თარიღები ყველგან ადრე იწყება, ხოლო 10°C-ის ქვევით რის შედეგად გაზრდილია სავეგეტაციო პერიოდი, მომატებულია აქტიურ ტემპერატურათა ჯამები, ხოლო ატმოსფერული ნალექების ჯამები აქტიური ვეგეტაციის პერიოდში ყვარლის გარდა ყველგან ოდნავ შემცირებულია. აგრეთვე მეორე პერიოდში ყველგან (გარდა ყვარლისა) შემცირებულია ჰთკ-ის ინდექსებიც მცენარეთა აქტიური ვეგეტაციის პერიოდში (VI-VIII). აღნიშნული მაჩვენებლების მსვლელობის დინამიკა გამოსახული იქნა ტრენდებით, რომელთა მიხედვით რეგიონში დასტურდება

ცხრილი 1.

gurjaani

პერიოდში ტემპერატურის

აქტიურ ტემპერატურათა ჯამების მატების ტენდენცია. ატმოსფერული ნალექების ჯამების შემცირების ტენდენცია დაიკვირვება ყველგან (გამონაკლისია ყვარელი); ასევე ყველგან შემცირებულია მცენარეთა აქტიური ვეგეტაცის პერიოდში (VI-VIII) ჰთკ (გამონაკლისია ყვარელი). მითითებული მაჩვენებლების საილუსტრაციოდ მოგვყავს თელავის მუნიციპალიტეტი (ნახ. 1, 2, 3).

ekonomikuri politika დაიკვირვება ჰიდროთერმული კოეფიციენტების ინდექსების შემცირების ტენდენციაც, რაც ხელს უწყობს გვალვების გახშირებას.

ნახ. 3 ჰიდროთერმული კოეფიციენტის მსვლელობის დინამიკა აქტიურ ტემპერატურათა ჯამების მატება, განსაკუთრებით ვერტიკალური ზონალობის მიხედვით, ხელს შეუწყობს აგროკულტურების განვითარებას იმ ადგილებში, სადაც სითბოს დეფიციტი დაიკვირვება. კახეთის ტერიტორია სავეგეტაციო პერიოდში ატმოსფერული ნალექებით არ არის უზრუნველყოფილი

(გამონაკლისია ყვარელი, 700 მმ). იგი კიდევ უფრო არადამაკმაყოფილებელია მცენარეთა აქტიური ვეგეტაციის პერიოდში (VIVII-VIII), როცა მიმდინარეობს მოსავლის ფორმირება, სანაყოფე კვირტების ჩასახვა და სხვა. ამ პერიოდში ნალექების შემცირებისა და ტემპერატურათა ჯამების მატების შედეგად

scenari, tempera­ turis 2°C-iT matebisas

ცხრილი 2. რეგრესიის განტოლებები ჰაერის ტემპერატურის 10°C-ის ზევით თარიღის დადგომის და აქტიურ ტემპერატურ ათა ჯამების განსაზღვრისათვის gansazRvra

ნახ. 2 ატმოსფერული ნალექების მსვლელობის დინამიკა

sabaziso (mimdinare)

ნახ. 1 აქტიურ ტემპერატურათა ჯამების მსვლელობის დინამიკა

გლობალური დათბობის პირობებში დედოფლისწყაროს მუნიციპალიტეტის მაგალითზე შეფასებულია მომავლის სცენარით (20202050 წწ.), ტემპერატურის 2°C-ით მატებისას, აქტიურ ტემპერატურათა ჯამების და აგროკულტურების გავრცელების ზონების ცვლილება. აღნიშნულთან დაკავშირებით მოცემული განტოლებების გამოყენებით გამოყოფილ იქნა საბაზისო და მომავლის სცენარის მიხედვით აგროკლიმატური ზონები (ცხრილი 2).

10°-is zeviT Tari­Ris

n=0.028h n=0.036h +38 +57

aqtiur tempera­ turaTa jamis

T=29.294n0.788h +6081

T=-44.254n0.150h+6742

განტოლებებში n - ჰაერის ტემპერატურის 10°C-ის ზევით დადგომის თარიღია l - თებერვლიდან (დღეთა რიცხვი 1 - თებერვლიდან ტემპერატურის 10°C-ის ზევით დადგომის თარიღამდე), h სიმაღლე ზღვის დონიდან (მ), T - აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი 10°C-ის ზევით.

qarTuli politika regionuli

politika

113

ekonomikuri politika ცხრილი 3. აგროკულტურების გავრცელების ზონები agroklimaturi zona, simaRle (m)

haeris temperaturaTa jami (>10°C)

zR. donidan

sabaziso (mimdinare)

scenari, temperaturis 2°C-iT matebisas

I 200

4090

4710

II 600

3450

4020

III 1000

2800

3320

I ზონა მშრალი სუბტროპიკული კლიმატით ხასიათდება, რომელიც ხელსაყრელია ეთერზეთოვანი და ზეთოვანი კულტურების, ვაზის, სუბტროპიკული ხურმის, ხეხილოვანი კულტურების ფართოდ გავრცელებისათვის, ასევე შესაძლებელია მარცვლეული და სხვა კულტურების წარმოება. ზონა ტენით ნაკლებად არის უზრუნველყოფილი, მიუხედავად ამისა შეიძლება ორი მოსავლის (სანაწვერალო კულტურები) მიღება ყოველწლიურად, თუ ნიადაგში ტენის რაოდენობა იქნება საკმარისი.

II ზონაში ასევე შეიძლება თითქმის იგივე კულტურების განვითარება და ორი მოსავლის მიღება მორწყვის ფონზე.

III ზონაში შესაძლებელია მარცვლეულის (საშემოდგომო და საგაზაფხულო ხორბალი, სამარცვლე სიმინი და სხვა), ტექნიკური ეთერზეთოვანი (გერანი, ევგენოლის რეჰანი, ჟასმინი), ზეთოვანი (მზესუმზირა), ბოსტნეული და ხეხილოვანი კულტურების ფართოდ წარმოება. აჭარის ტენიან სუბტროპიკულ რეგიონში საბაზისო (მიმდინარე) და მომავლის სცენარით ტემპერატურის 1°C-ით მატების მიხედვით დადგინდა, რომ გაზაფხულზე ჰაერის დღეღამური საშუალო ტემპერატურის 10°C-ის ზევით გადასვლა დაიკვირვება 24.III (საბაზისო), ხოლო

114 qarTuli politika regionuli

politika

შემოდგომაზე 10°C-ის ქვევით გადასვლა 3.XII. სცენარით 1°Cის მატებისას გაზაფხულზე ტემპერატურის 10°C-ის ზევით გადასვლა დაიკვირვება 16.III, ხოლო შემოდგომაზე 10°ის ქვევით გადასვლა 9.XII. მაშასადამე, სცენარით 1°C-ის მატებისას, გაზაფხულზე 10°Cის ზევით გადასვლა იწყება საშუალოდ 8 დღით ადრე საბაზისოსთან შედარებით, ხოლო შემოდგომაზე 6 დღით გვიან წყდება. აქედან გამომდინარე, ვეგეტაციის პერიოდის ხანგრძლივობა (დღე) იზრდება 254 დღიდან (საბაზისო) 268 დღემდე (სცენარი) ანუ 14 დღით. ეს დღეები სოფლის მეურნეობის მუშაკებს, ფერმერებს საშუალებას მისცემს, გაზაფხულზე 8 დღით ადრე ჩაატარონ ნიადაგის დამუშავების ღონისძიებები, სასუქების შეტანა, მარცლეული და ბოსტნეული კულტურების თესვა, ჩითილების გადარგვა და სხვა. შემოდგომაზე 6 დღით ვეგეტაციის გახანგრძლივება

ხელს შეუწყობს საშემო­დ­ გომო კულტურების თესვას აგროტექნიკით გათვა­ლის­ წინებულ ვადებში, მოსავ­ლის უდანაკარგოდ აღებას და ა.შ. აჭარის ტენიანი სუბტროპიკული ზონისათვის ზემოაღნიშნულ თარიღებს შორის გამოთვლილია 10°C-ის ზევით აქტიურ ტემპერატურათა ჯამები, სადაც საბაზისოს ტემპერატურის ჯამი შეადგენს 4400°C, ხოლო სცენარით ტემპერატურის 1°Cით მატებისას 4650°. საბაზისოს ტემპერატურის ჯამი მოიმატებს 250°C-ით, რაც სასარგებლოდ იმოქმედებს ციტრუსოვანი კულტურების განვითარებაზე, განსაკუთრებით ნაყოფების სრულ მომწიფებაზე და მათ ხარისხზე იმ ადგილებში, სადაც ტემპერატურათა ჯამის ნაკლებობაა; აღნიშნულის გარდა, უზრუნველყოფს მარცვლეულის, ჩაის, ვაზის, ხეხილოვანი, ტექნიკური (ტუნგი, დაფნა, თამბაქო) და სხვა კულტურების მაღალხარისხიანი მოსავალის მიღებას ნიადაგში შესაბამისი ტენიანობისას. აჭარის ტენიან სუბტროპიკულ ზონაში გლობალური დათბობის გავლენა აქტიურ ტემპერატურათა ჯამების ცვლილებაზე გამოსახულია ტრენდით (ნახ. 4).

ნახ. 4 აქტიურ ტემპერატურათა ჯამის მსვლელობის დინამიკა

ekonomikuri politika ტრენდიდან აშკარად ჩანს ვეგეტაციის პერიოდში ტემპერატურის ჯამის მატების ტენდენცია. საწყისი პერიოდისათვის (1956 წ.) იგი შეადგენს 4371°C, ხოლო 2005 წლის ბოლოს 4423°C აღწევს. მოცემულ პერიოდში (50 წ.) გამოვლინდა, რომ აქტიურ ტემპერატურათა ჯამმა მოიმატა 52°C-ით. ტემპერატურის მატება თუ აღნიშნული ტენდენციით გაგრძელდა, 2050 წლის ბოლოს იგი ოდნავ გადააჭარბებს 100° C, რაც განსაკუთრებით ხელსაყრელი აღმოჩნდება ციტრუსოვანი კულტურების ხარისხიანი, ბიოლოგიურად მწიფე ნაყოფების მიღებისათვის.

ასევე გაუმჯობესდება სხვა სახის აგროკულტურების პროდუქტიულობა ნიადაგში ოპტიმალური ტენიანობის პირობებში. სავეგეტაციო პერიოდში ატმოსფერულ ნალექებს აქტიური ტემპერატურის ჯამებთან ერთად დიდი როლი აქვს აგროკულტურების ზრდა-განვითარებაში და მოსავლის ფორმირებაში. აღნიშნულთან დაკავშირებით აჭარის რეგიონში აღნიშნუ­ლი პერიოდისათვის განისა­ზღვრა ატმოსფერული ნა­ლე­ქების ჯამები 1956-2005 წლებისათვის და გამოისახა მისი მსვლელობის დინამიკა ტრე­ნდის მიხედვით (ნახაზი 5).

ნახ. 5 ატმოსფერული ნალექების მსვლელობის დინამიკა საწყის პერიოდში (1956 წ.) ატმოსფერული ნალექების ჯამი შეადგენდა 1337 მმ-ს, 50 წლის შემდეგ (2005 წ.) - 1377 მმ-ს. ნალექების ჯამის მატების ტენდენცია შეადგენს 40 მმ-ს. ყოველ ათ წელში მატულობდა 8 მმ-ით. აღნიშნული მატების ტენდენცია თუ ასე გაგრძელდა, 2050 წლისათვის შესაძლოა, ნალექების რაოდენობა გაორმაგდეს ზემოაღნიშნულ ზონაში, რაც ოდნავ გააუმჯობესებს ნიადაგში ტენიანობას.

აჭარის ტენიან სუბტროპიკულ რეგიონში გამოყოფილია ზონა, რომელიც მოიცავს შავი ზღვის სანაპირო ზოლს და ვრცელდება ზღ. დონიდან 500 მ სიმაღლემდე. მოცემულ ზონაში ყოველი 100 მ სიმაღლის მიხედვით გამოყოფილია ციტრუსოვანი კულტურების გავრცელების 4 მიკროზონა, ასევე სცენარით ტემპერატურის 1°C-ით მატებისას შესაბამისი აქტიურ ტემპერატურათა ჯამებით. 100 მ სიმაღლის მიკროზონაში ტემპერატურის

ჯამი შეადგენს 4210°C. აღნიშნული ტემპერატურის ჯამი უზრუნველყოფს მანდარინის სრულ მომწიფებას ყოველ წელს, ფორთოხლისა - 6-7-ჯერ და გრეიპფრუტის - 4-5-ჯერ. ზღ. დონიდან 200 მ სიმაღლეზე ტემპერატურის ჯამი 4070°C შეადგენს. ასეთ პირობებში მანდარინის სრული მომწიფება შესაძლებელია ყოველ წელს, ფორთოხლის სრული სიმწიფე შესაძლებელია 2-3-ჯერ ათ წელში. 300 მ სიმაღლეზე ტემპერატურის ჯამი შეადგენს 3920°C. ამ მიკროზონაში მანდარინის ნაყოფების სრული სიმწიფე მოსალოდნელია 3-4-ჯერ. 400 მ სიმაღლის მიკროზონაში აქტიური ტემპერატურის ჯამია 3780°C. ტემპერატურის ეს ჯამი ციტრუსების ნაყოფების სრულ სიმწიფეს ვერ უზრუნველყოფს. რაც შეეხება ლიმონის კულტურას, სასურველია, ნაყოფები მოიკრიფოს ტემპერატურის ჯამის 3800-4000°C ფარგლებში. ასეთ პირობებში იგი უზრუნველყოფს ნაყოფების ღია მწვანე, ნაწილობრივ მოყვითალო შეფერილობას, რომლის დროს ვიტამინი °C”-ს შემცველობა მაღალია. ამიტომ ლიმონის წარმოება ყველა მიკროზონაშია შესაძლებელი, თუ ზამთარში ყინვებისაგან იქნება დაცული. შემუშავებული მომავლის სცენარის მიხედვით ჰაერის ტემპერატურის 1°-ით მატებისას 100 მ სიმაღლის მიკროზონაში ტემპერატურის ჯამი შეადგენს 4340°C, რომლის პირობებში ციტრუსოვანი კულტურების ნაყოფების სიმწიფე მოსალოდნელი ყოველ ათ წელში; ხოლო 200 მ სიმაღლეზე 4210°C პირობებში ფორთოხლის სიმწიფე მოსალოდნელია 5-6-ჯერ,

qarTuli politika regionuli

politika

115

ekonomikuri politika მანდარინის - 10-ჯერ, ხოლო გრეიპფრუტის - 7-8-ჯერ. 300 მ სიმაღლის მიკროზონაში ტემპერატურის ჯამია 4180°C. ამ ზონაში მანდარინის ნაყოფების სრული მომწიფება უზრუნველყოფილი იქნება ყოველ წელს, ფორთოხლის 2-3-ჯერ, გრეიპფრუტის - 3-4ჯერ ყოველ ათ წელში. 400 მ სიმაღლის მიკროზონაში აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი მცირდება და შეადგენს 3950°C. მოცემული ტემპერატურის ჯამის პირობებში მანდარინის ნაყოფების სიმწიფე

მოსალოდნელია 7-8-ჯერ, ფორთოხლის - ერთხელ, გრეიპფრუტის - 1-2ჯერ. მომავლის სცენარის მიხედვით ტემპერატურის ჯამის მატების შედეგად (150200°C) გაუმჯობესდება სხვა სახის აგროკულტურების (მარცვლეული, ჩაი, ვაზი, ბოსტნეული, თხილი, კივი (აქტინიდია), ტექნიკური-ეთერზეთოვანი) პროდუქტიულობა და ხარისხი, ნიადაგის ოპტიმალური ტენიანობისას (ცხრილი 4).

სასოფლო-სამეურნეო თვალსაზრისით ჰაერის აბსოლუტური მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურები მეტად საყურადღებო კლიმატური პარამეტრებია. აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურა მცენარეთა აქტიური ვეგეტაციის პერიოდში, ხოლო აბსოლუ­ ტური მინიმალური ზამთრის პერიოდში (ნახ. 6).

ცხრილი 4. ციტრუსოვანი კულტურების მომწიფება ყოველ ათ და მეტ წელში

grei pfruti

mandarini

forToxali

limoni

scenariT, 1°C-iT matebisas ∑T>10°C yovel aT welSi ∑T>10°C

grei pfruti

mandarini

limoni

forToxali

sabaz0iso (mimdinare) ∑T>10°C yovel aT welSi ∑T>10°C

simaRle zR.doni­ dan (m), zona

I – 100

4210

10

6-7

10

4-5

4340

10

10

10

10

II – 200

4070

,, - ,,

2-3

10

3-4

4210

,, - ,,

5-6

10

7-8

III – 300

3920

,, - ,,

3-4

1

4180

,, - ,,

2-3

10

3-4

IV – 400

3780

3950

,, - ,,

1

7-8

1-2

აჭარის ტენიანი სუბტროპი­კული ზონისათვის ზემოაღნი­შნული დაჯამებული ტემპე­რატურების მონაცე­მებიდან სათანადო აგრომეტეოროლოგიური მეთოდის გამოყენებით შედგე­ ნილია საბაზისო (1956-2005 წწ.) და მომავლის სცენარით (20202050 წწ.) ტემპერატურის 1°Cით მატებით განპირობებული

სავეგეტაციო პერიოდში სითბოს უზრუნველყოფის ნომოგრამა, საიდანაც გამოთვლილია საბაზისო და მომავლის სცენარით ტემპერატურის 1°C-ის მატებით ტემპერატურათა ჯამების უზრუნველყოფა პროცენტებში ყოველ ათ და მეტ წელში (ცხრილი 5).

ცხრილი 5. აქტიურ ტემპერატურათა ჯამები (>10°) სხვადასხვა უზრუნველყოფით

116

regi­ o­ni

weli 95

90

70

50

30

10

5

aWara

1956-2005 sabaziso

4080

4150

4290

4400

4550

4880

4920

2020-2050 scenari, 1°C-iT mateba

4370

4430

4540

4650

4810

5020

5070

qarTuli politika regionuli

politika

u z r u n v e l y o f a, %

ნახ. 6 აბსოლუტური მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურების ალბათობათა მრუდები ტენიანი სუბტროპიკული ზონისათვის ხელვაჩაურის საშუალო აბს. მაქსიმალური ტემპერატურა (საბაზისო) შეადგენს 34°C, სცენარით - 38°C; საშუალო აბს. მინიმალური ტემპერატურა (საბაზისო) შეადგენს -3°C სცენარით - -2°C. კვლევის შედეგებიდან გამომდინარე, გლობალური დათბობა აშკარად ახდენს გავლენას აქტიურ

ekonomikuri politika ტემპერატურათა ჯამების მატებაზე. კერძოდ, სცენარით ტემპერატურის 1°C-ით მატებისას იგი საშუალოდ მატულობს 250°C-ით, ხოლო 2°C-ით მატებისას 500°C-მდე. აღნიშნული ტემპერატურის ჯამის მატება სავეგეტაციო პერიოდში ხელს შეუწყობს აგროკულტურების ზრდა-განვითარებას და პროდუქტიულობას. იქ, სადაც ნაკლებია აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი, განსაკუთრებით ხელსაყრელი იქნება შემოდგომაზე ციტრუსოვანი ნაყოფების და ვაზის სრული მომწიფებისათვის, ტექნიკური კულტურებიდან ტუნგის ნაყოფებში ზეთის მეტი რაოდენობით გამოსავლიანობისათვის, საიდანაც მიიღება მაღალხარისხიანი ტექნიკური ზეთი; ჩაის პლანტაციებიდან გაიზრდება ფოთლის კრეფის 1-2 ჯერადობა, რაც გაზრდის მოსავალს და სხვა. სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა სცენარით 1°Cით მატებისას აჭარის ტენიანი სუბტროპიკული ზონისათვის გახანგრძლივებულია 14 დღით, ხოლო კახეთის რეგიონის ზონისათვის ტემპერატურის 2°C-ით მატებისას - 20 დღით. აღნიშნული მაჩვენებლები ხელს შეუწყობს აგროტექნიკური ღონისძიებების ოპტიმალურ პირობებში ჩატარებას. კახეთის რეგიონისათვის ძირითადად დამახასიათებელია სუსტი და საშუალო ინტენ­ სიური გვალვები, მომა­ვლი­ სათვის (2020-2050 წწ.) მათმა ინტენსივობამ შესაძლებელია, მოიმატოს 1-2-ჯერ, ამიტომ მორწყვის ჯერადობა უნდა გაიზარდოს 1-2-ჯერ.

გლობალური დათბობის პირობებში მოსალოდნელია მცენარეთა გავრცელების არეალის გაფართოება და ზონების ტრანსფორმაცია. აჭარის ტენიანი სუბტროპიკული ზონა აიწევს 100-150 მ-ით მაღლა, ხოლო კახეთის რეგიონის ზონა - 200-300 მ სიმაღლემდე არსებული გავრცელების ზონებთან შედარებით. აღნიშნული ზონების მიხედვით სოფლის მეურნეობის მუშაკები და ფერმერები შეძლებენ რენტაბელური აგროკულტურების რაციონალურად გავრცელებას. გამოყენებული ლიტერატურა 1. Будыко М.И. – „Климат в прошлом и в будущем“. Гидро­ метеоиздат. Л., 1980, ст. 351.

2. Хефлинг Г.И. – „Тревога в 2000 году“. изд. «мысль» М.,1990, ст. 271.

3. K.Tavartkiladze, N.Begalishvili, T.Tsintsadze, A.Kikava „Influence of Global Warming on the Near-Surface Air Temperature Field in Georgia“. Bulletin of The Georgian National Academy of Sciences, vol. 6, № 3, 2012, 55-60.

4. მელაძე გ., მელაძე მ. – „კლიმატის გლობალური დათბობის გავლენა აგროკლი­ მატურ ზონაზე საქართველოს ტენიან სუბტროპიკებში“, საქართველოს გეოგრაფია # 6-7, გამომც. თსუ, 2008, გვ. 95-101.

5. მელაძე გ., თუთარაშვილი მ., მელაძე მ. – „კლიმატის გლობალური დათბობის გავლენა აგროკლიმატური ზონების ცვლილებაზე“. ჰიდრომეტეოროლოგიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. 115, 2008, გვ. 94-104.

6. „Impact of Global Warming on the Vegetation Durable and Distribution Area of Crops

in the Humid Subtropical and Mountainou Regions of Georgia“. American Journal of Environmental protection, vol.

4. No. 3-1, 2015, ISSN:2328-5680 (co-author G.Meladze), pp.162167.

7. მელაძე გ., მელაძე მ. – „გლო­ბალური დათბობა და აგროკულტურების განვითარების ძირითადი მაჩვენებლების და გვალვია­ ნობის მატების ტენდენციები კახეთში“, საქართველოს სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიის საერთაშორისო კონფერენციის მასალები, 2015, გვ. 232-236.

8. „საქართველოს მეორე ეროვნული შეტყობინება კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციისათვის“, თბილისი, 2009, გვ. 230.

9. Meladze G., Meladze M. – „Distribution of Different Varieties of Vine with Account of Global Warming on the Territory of Georgia“. Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences, vol. 7, № 1, 2013.

10. მელაძე გ., მელაძე მ. – „სავეგეტაციო პერიოდების სითბოთი უზრუნველყოფის პროგნოზები (მომავლის, 2020-2050 წწ.) კლიმატის გლობალური ცვლილების გათვალისწინებით“, `გარემო და გლობალური დათბობა”, საერთაშორისო კონფერენციის მასალები, თსუ, ვ. ბაგრატიონის გეოგრაფიის ინსტიტუტის შრომები, # 3 (82), 2011, გვ. 28-32.

11.თავართქილაძე კ., ელიზბა­ რაშვილი ე., მუმლაძე დ., ვაჩნაძე ჯ. – „საქართველოს მიწისპირა ტემპერატურული ველის ცვლილების ემპირიული მოდელი“. თბილისი, 1999, გვ. 128.

qarTuli politika regionuli

politika

117

ekonomikuri politika Teslis serTificirebis sistemis restavracia saqarTveloSi avTandil koraxaSvili nodar xatiaSvili

avTandil koraxaSvili soflis meurnebis mecnierebaTa doqtori, profesori, saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis akademikosi

ეკონომიკური აქტივობა

მაღალი კვებითი ღირებულების

პრაქტიკულად შლის ქვეყნებს

მქონე სურსათით, სადაც

შორის საზღვრებს, ხოლო

სურსათის მწარმოებლების

საერთაშორისო ვაჭრობა

საქმიანობა იქნება უსაფრთხო,

მიმდინარეობს უაღრესად

ღირსეული და მომგებიანი,

მკაცრი კონკურენციის

ხოლო გლობალიზაციის

პირობებში, ნებისმიერი

პირობებში წარმოებული

სახელმწიფოს ამოცანაა, შექმნას

საექსპორტო პროდუქცია

ხელშემწყობი პირობები,

კონკურენტუნარიანი.

რომლებიც გარანტირებულად

შენარჩუნებული და

უზრუნველყოფს მოქალაქეთა

დაცული იქნება გარემოს

ღირსეული საქმიანობის

სისუფთავე, სილამაზე და

უფლებას.

მრავალფეროვნება, მ. შ.

საქართველოს მთელი

აგრობიომრავალფეროვნება,

30-საუკუნოვანი ისტორიის მანძილზე სოფლის მეურნეობა ყოველთვის ეკონომიკის ტრადიციული და მნიშვნელოვანი სექტორი იყო. სოფლის მეურნეობაში შემონახულია ქართველი ერის კულტურული მემკვიდრეობა.

სექტორი თავის ეფექტურ წვლილს შეიტანს სასურსათო უსაფრთხოების, სურსათის უვნებლობის, დასაქმების და სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების საერთო ეროვნული მიზნების

რამდენი სასოფლო-სამეურნეო

მიღწევაში.

კულტურაა, რომლითაც

დღესაც საქართველოს

საქართველო ამაყობს.

ეკონომიკაში სოფლის

ქართული ხორბლის ჯიშები,

მეურნეობის სექტორი ერთ-

ყურძენი და ღვინო, ქართული

ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან

მეცხოველეობა და ცხოველთა

პრიორიტეტს წარმოადგენს.

და მცენარეთა ენდემები,

სოფლის მეურნეობაში

დღემდე შემორჩენილი ძველი

ჩამოყალიბებული მდიდარი

წეს-ჩვეულებები და ადათ-

ტრადიციები და ნაყოფიერი

წესები - ეს არის ის კულტურა

მიწა, ხელსაყრელი

და ტრადიცია, რაც დღემდე

კლიმატი, მდიდარი

არსებობს და აუცილებლად

აგრობიომრავალფეროვნება

ნოდარ ხატიაშვილი

უნდა შენარჩუნდეს.

არაჩვეულებრივი წინაპირობაა

ტექნიკის დოქტორი

საქართველოს რეალურად

სოფლის მეურნეობის სექტორის

თანამედროვე მსოფლიოში,

აქვს ყველა წინაპირობა

როდესაც აგრო, ბიო, ნანო და

იმისთვის, რომ გახდეს ქვეყანა,

საინფორმაციო ტექნოლოგიები,

სადაც თითოეული მოქალაქე

გლობალიზაცია და

უზრუნველყოფილი იქნება

nodar xatiaSvili teqnikis doqtori თესლის სერთიფიცირების სისტემის რესტავრაცია საქართველოში ავთანდილ კორახაშვილი სოფლის მეურნების მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი, საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის აკადემიკოსი

უვნებელი, ხელმისაწვდომი და

118

და სადაც აგრო-სასურსათო

qarTuli politika regionuli

politika

მდგრადი განვითარებისთვის. თუმცა, 90-იანი წლებიდან ქვეყანაში შექმნილმა მეტად მძიმე პოლიტიკურმა, სოციალურ-ეკონომიკურმა

ekonomikuri politika პირობებმა სერიოზული

მეცხოველეობა, თესლის,

თესლი და სარგავი მასალები.

ზიანი მიაყენა სექტორის

სარგავი მასალისა და ნერგის

მოშლილია სანერგეებისა და

სამრეწველო-ეკონომიკურ

კონტროლის სისტემის მოშლა.

მეთესლეობა- ჯიშმცოდნეობის

პოტენციალს. საქართველოს

საქართველო ტრადიციული

სისტემა. ბოლო 10 წლის

მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ აგრარული სექტორი სრულ სტაგნაციაში იმყოფებოდა და უმნიშვნელოდ ვითარდებოდა. საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის მიერ შედგენილი აგრარული სექტორის განვითარების სტრატეგიის და კონცეფციის უგულებელყოფამ, სახელმწიფო პოლიტიკის ფსევდოლიბერალურ საწყისებზე აგებამ, მარეგულირებელი ბერკეტების სრულმა იგნორირებამ სექტორში პროცესების პრაქტიკულად თვითდინებაზე მიშვება განაპირობა. შედეგად მივიღეთ სასოფლოსამეურნეო დანიშნულების პარცელირებული (დანაწევრებული) მიწების დამუშავებული ფართობებისა და სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოების შემცირება, რომელიც დაიწყო გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან და 2004-2011 წლებში მკვეთრად გამოხატული დაღმავალი ტენდენცია შეიძინა. საქართველოს სოფლის მეურნეობაში ბოლო 15 წლის განმავლობაში დაგროვდა რიგი მნიშვნელოვანი პრობლემებისა, კერძოდ: სოფლის მეურნეობის მნიშვნელობის პოლიტიკური იგნორირება, საერთაშორისო დახმარებების არაეფექტურობა, დაუხვეწავი კანონმდებლობა, დაბალტექნოლოგიური მიწათმოქმედება და

აგრარული ქვეყანაა. მოსახლეობის ნახევარზე მეტი სოფლად ცხოვრობს, სადაც დაბალპროდუქტიული, ნახევრად თვითკმარი ფერმერული მეურნეობები ცხოვრების ძირითადი წყაროა. სასოფლო-სამეურნეო მიწების მზარდი წილი გამოუყენებელი და პარცელირებულია, მოუგვარებელია მათი რეგისტრაციის საკითხები. უკანასკნელ პერიოდში აგრარული პროფილის დარგებში სამეცნიეროკვლევითი საქმიანობის იგნორირებამ ნეგატიური კვალი დაამჩნია ქვეყნის სოფლის მეურნეობის განვითარებას. სამეცნიერო კვლევითი ინსტიტუტების სასწავლო უნივერსიტეტებში უმნიშვნელო მეცნიერული კონტიგენტის შერწყმამ ვერ გამოიღო სათანადო შედეგი, მოიშალა კავშირი აგრარულ მეცნიერებასა და სასოფლოსამეურნეო წარმოებას შორის, მნიშვნელოვნად შემცირდა გლეხის, ფერმერის ცოდნის დონე, რის გამოც დაბალია მცენარეთა და ცხოველთა პროდუქტიულობა და წარმოება, შესაბამისად, არარენტაბელურია. სანაშენე საქმიანობის უგულებელყოფამ სასოფლოსამეურნეო ცხოველთა დაკნინება გამოიწვია. განსაკუთრებულ პრობლემას წარმოადგენს ხარისხიანი

განმავლობაში იგნორირებულია ხარისხის კონტროლი, არ არსებობს სტანდარტები და სერთიფიცირების ორგანოები. არასათანადო ყურადღება ეთმობა ბიოაგროწარმოებას, დარგების ეკონომიკურ ანალიზს, სტრატეგიულ კვლევებსა და პრიორიტეტული მიმართულებების პოლიტიკის განსაზღვრას, სასოფლოსამეურნეო მცენარეთა და ცხოველთა მოვლის მეცნიერულად დასაბუთებული თანამედროვე ტექნოლოგიების კვლევა-დანერგვა-გავრცელებას, აგრობიომრავალფეროვნების დაცვას და მის გამოყენებას მცენარეთა და ცხოველთა ახალი ჯიშების შესაქმნელად, ნიადაგის ნაყოფიერების კვლევის, მავნებლებთან და ავადმყოფობებთან ბრძოლის ინტეგრირებული მეთოდების შემუშავება-გამოყენებას. სურსათის, ცხოველის საკვების, ვეტერინარიის, ნიადაგის, მცენარეთა დაცვის სფეროში რისკებთან დაკავშირებული ფაქტორების კვლევა-შეფასებას და სხვ. ბოლო წლებში სოფლის მეურნეობის სექტორში თანდათანობით შემცირდა სასოფლო-სამეურნეო კულტურათა მოსავლიანობა და პროდუქტიულობა, მთავრობას სექტორი მიტოვებული ჰქონდა, რაც განსხვავდება ჩაურევლობის პოლიტიკისაგან, ხოლო ეკონომიკის

qarTuli politika regionuli

politika

119

ekonomikuri politika სტრატეგიულ პრიორიტეტად

სტაბილიზაციის და,

მეთესლეობა გვევლინება.

იგი მხოლოდ სიტყვიერად

შესაბამისად, ქვეყნის

ჰქონდა დეკლარირებული.

ეკონომიკური მდგრადი

საბაზრო ურთიერთობებზე

ლიბერალურ და ჩაურევლობის

განვითარების

პოლიტიკას თან სდევდა

უმნიშვნელოვანეს ფაქტორებად

სოფლის მეურნეობის

გვევლინება მემცენარეობის

პროდუქციის სტაბილური

სექტორის ეფექტურობის

შემცირება, რაც გამოიხატებოდა

ამაღლება და სტრუქტურული

ნათესი მიწების ფართობების

რეორგანიზების დაჩქარება.

შემცირებით და სოფლის

აღნიშნული ამოცანების

მეურნეობის ძირითადი

გადაჭრაში მნიშვნელოვან

პროდუქტების წარმოების

როლს თამაშობს სასოფლო-

კლებით. სოფლის

სამეურნეო კულტურათა

მეურნეობის წილი მშპ-ში

სელექცია და მეთესლეობა,

მნიშვნელოვნად შემცირდა

რომლებიც წარმოადგენს

და 2012 წელს 9,3 % შეად გინა.

მემცენარეობის ძირითად

„საქსტატი“-ს ოფიციალური

საფუძველს. სოფლის

მონაცემებით 2014 წლიდან

მეურნეობის განვითარების

სოფლის მეურნეობის წილი

საფუძველს კი სწორედ

მთლიან შიდა პროდუქტში

ამ მეცნიერებატევადი

ყოველწლიურად სტაბილურად

დარგების მდგომარეობა

0,1%-ით ეცემა. ასევე მცირდება

განსაზღვრავს, რომელზეც

სხვადასხვა სტრატეგიული

გარდა მემცენარეობის

სასურსათო პროდუქტების

დარგისა, მნიშვნელოვანწილად

რესურსები (მაგ.: ხორბალი

დამოკიდებულია

და მისი პროდუქციის

მეცხოველეობის განვითარებაც.

ბალანსი). იგივე „საქსტატი“-ს

ქვეყნის სასურსათო

ოფიციალური მონაცემებით,

დამოუკიდებლობისა და

2014-15 წლებში 2013 წელთან

უსაფრთხოების, სურსათის

შედარებით სასურსათო

უვნებლობის ძირეული

პროდუქციის ექსპორტი

ასპექტებია ძვირფასი

შემცირებულია თითქმის

გენეტიკური რესურსების

10%-ით, ამ პერიოდში

შექმნა, შენახვა და გავრცელება,

ნაცვლად სასოფლო-სამეურნეო

რომლებიც ამ დარგების

პროდუქციის იმპორტის

ძირითად მახასიათებლებს

შემცირებისა, მისი მოცულობა

წარმოადგენს. უფრო მეტიც,

პრაქტიკულად არ შეცვლილა,

სოფლის მეურნეობის

და ეს ხდება მაშინ, როცა

ინტენსიფიკაციის დაჩქარებაში

სოფლის მეურნეობის სექტორის

ნაკლებდანახარჯიან

განვითარებისათვის ბოლო

და ხელმისაწვდომ

წლებში მილიარდობით ლარი

საშუალებად, სხვა უფრო

იხარჯება საქართველოს

მატერიალურტევად და,

სახელმწიფო ბიუჯეტიდან.

შესაბამისად, ძვირადღირებულ

მსოფლიო ეკონომიკის

ღონისძიებებთან შედარებით,

გლობალიზაციის ეპოქაში აგრარული სექტორის

120 qarTuli politika regionuli

politika

სწორედ მინდვრის კულტურების სელექცია და

გადასვლამ და ეკონომიკური ურთიერთობების ლიბერალიზაციის პროცესმა ბევრ სიკეთესთან ერთად მრავალი თავსატეხი მოუტანა ქართველ ფერმერს, მწარმოებელს, გადამამუშავებელს თუ აგრარული მეცნიერების წარმომადგენლებს. ლიბერალური მიდგომების ერთიანი სქემით გამოყენებამ აზარალა ბევრი დარგი, მათ შორის სელექცია და მეთესლეობა. მეცნიერული სალექციის, მეთესლეობის, ჯიშური და ხარისხობრივი კონტროლის ბევრმა დებულებამ განიცადა ტრანსფორმაცია. რომ არა რამდენიმე ენთუზიასტი მეცენატი, ფერმერი თუ მეცნიერი ადამიანის ძალისხმევა, შეუძლებელი იქნებოდა სოფლის მეურნეობის, როგორც ეკონომიკის ამ სექტორის ძირითადი მექანიზმების შენარჩუნება. თესლის, სარგავი მასალისა და ნერგის ხარისხი მოექცა მხოლოდ ჯიშის მფლობელის, მეწარმისა და მომხმარებლის ურთიერთობების სფეროში. თესლის ინსპექციის, ჯიშური სიწმინდისა და ხარისხის კონტროლის გაუქმებით დაუცველი დარჩა მომხმარებელი და კეთილსინდისიერი ფერმერი, ბაზარი დაიკავა ფალსიფიცირებულმა და იაფმა პროდუქტმა და, რაც მთავარია, საშიშროება დაემუქრა

ekonomikuri politika პირველადი მეთესლეობისა

მეთესლეობისა და თესლის

რისკები.

და სელექციის სფეროებს,

ხარისხობრივი მდგომარეობის

შესაბამისად, გენეტიკურ

ანალიზი; მეთესლეობის

კვლევებით დადგინდა,

რესურსებს.

სფეროს საკანონმდებლო ბაზის

საბაზრო ეკონომიკის მქონე

სამართლებრივი ანალიზი

განვითარებული ქვეყნების გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ტრადიციულ მიდგომებს - სახელმწიფო რეგულირების სფეროს განეკუთვნება მხოლოდ იმ პარამეტრებზე

და თვითდაფინანსების საფუძველზე სელექციისა და მეთესლეობის განვითარების კონცეფციის დასაბუთება; თესლის ხარისხის მიმართ ნორმატიული მოთხოვნების

რომ ამჟამად სათესად გამოყენებული თესლის დაახლოებით 70% ადგილობრივად მოწეული რიგითი მოსავლიდან შეირჩევა და ითესება. კვლავწარმოებისათვის გამოყენებულ თესლს დაკარგული აქვს

სავალდებულო კონტროლის

სრულყოფა;

დაწესება, რომლებიც

თესლის სერთიფიცირების

აუცილებელი თვისებები;

მოქმედებს ადამიანის

სფეროსთვის სტანდარტების,

მსგავსი მასალა მეტწილად

ჯანმრთელობაზე, სიცოცხლის

მეთოდიკების, ინსტრუქციებისა

სხვადასხვა დაავადებებითაა

ხანგრძლივობაზე, გარემოზე,

და მათი ნაწილების

ინფიცირებული. დაავადებული

არა აქვთ საყოველთაო

დებულებების შემუშავება და

თესლის გამოყენება

გამოყენების სტატუსი, რაც

დაზუსტება.

მოსავლიანობას საშუალოდ

აშკარად ჩანს იმ ევროპული

არსებული სიტუაციის

300%-ით ამცირებს. გლეხებს

საკანონმდებლო ნორმატიული აქტების ანალიზისას,

ანალიზმა გვიჩვენა, რომ საქართველოში არ არსებობს

სათესლე მასალისთვის

ხელი არ მიუწვდებათ მაღალი ხარისხის ჯანსაღ სათესლე და

სერთიფიცირებული სათესლე

სარგავ მასალაზე.

მასალების წარმოების და

თესლწარმოება საქართველოში

დისტრიბუციის სისტემები

სუსტადაა განვითარებული.

და მეთესლეობის სექტორი

ადგილობრივი თესლის

ჩვენს მიერ ჩატარებული

შედარებით დაბალი

ძირითადი მწარმოებლები

კვლევის მიზანს წარმოადგენდა

ღირებულების პროდუქციის

(საქართველოს მთავარი

საბაზრო ეკონომიკის

სახითაა წარმოდგენილი.

მინდვრის სამარცვლე

პირობებში სოფლის

თესლის შემოწმებისა და

კულტურები - ხორბალი და

მეურნეობის განვითარებისთვის

სერთიფიცირებისათვის

სიმინდი) სარეალიზაციოდ

სელექციისა და

სამართლებრივი ბაზის

აწარმოებენ მხოლოდ 500

მეთესლეობის პოტენციური

არარსებობამ გამოიწვია

ტ თესლს, როდესაც ბაზრის

შესაძლებლობების გაძლიერება

თესლის ხარისხის გაუარესება

შეფასებით მოთხოვნილება

თესლის სერთიფიცირების

და საფუძველი შეურყია

7000 ტონას შეადგენს, და ეს

სისტემის მეცნიერული

მეთესლეობის მიმართულების

მაშინ, თუ მოხდება თესლის

დასაბუთებისა და ასეთი

კომერციული კომპანიების

განახლება ყოველ 3 წელიწადში

სისტემის ჩამოყალიბების

მოტივაციას, მოეხდინათ

ერთხელ, ე. ი. დაიფარება

მეშვეობით. კვლევის ამოცანებს

ინვესტირება მეთესლეობის

საბაზრო მოთხოვნილების

შეადგენდა

დარგის განვითარებაში.

7%! ადგილობრივი წარმოების

თესლის სერთიფიცირების

უხარისხო სათესლე მასალის

პარალელურად, თესლზე

გამოყენებამ გაზარდა

ადგილობრივი მოთხოვნის

სხვადასხვაგვარი ვირუსული,

გარკვეული ნაწილის

აგრეთვე ბაქტერიების,

უზრუნველყოფა ბაზარზე

სოკოვანი და მიკრო-პლაზმური

იმპორტირებული სათესლე

დაავადებების გავრცელების

მასალით, არაფორმალური

რომლებიც თესლისა და სარგავი მასალის სამოქალაქო ბრუნვაში დაშვების პრინციპებს და პირობებს განსაზღვრავს.

სფეროში სამამულო და საერთაშორისო გამოცდილების მეცნიერული განზოგადება და სისტემატიზაცია; ქვეყანაში

qarTuli politika regionuli

politika

121

ekonomikuri politika ბაზრით და მეურნეობაში

კულტურები და სხვ.

კი განსაზღვრულია, რომ

მორჩენილი თესლით ხდება.

საქართველოში ამჟამად

საკმარისია თესლზე

რაც შეეხება ფერმერებისთვის დახმარების გაწევას საუკეთესო ჯიშების შერჩევის საქმეში, სათანადო საკონსულტაციო მომსახურების გაწევის არანაირი ფაქტი არ ყოფილა გამოვლენილი.

ხორბლისა და სიმინდის სელექციით, როგორც ბიზნეს საქმიანობით, დაკავებულია რამდენიმე კომპანია, დანარჩენი კომპანიები, რომლებიც მეთესლეობის სფეროში მოქმედებენ, მუშაობენ

არსებობდეს აკრედიტებული ლაბორატორიის მიერ ჩატარებული ანალიზი, რაც ვერანაირად ვერ იქნება თესლის ჯიშური სიწმინდის გარანტი. სამართლებრივი ჩარჩო პირობების არარსებობის გამო განწირულია კონტროლისა

თესლის ჯიშური და თესვითი

შემოტანილი სათესლე მასალით

ხარისხის კონტროლის

და ბაზარს აწვდიან ძირითადად

სისტემის მოშლა დაიწყო

მეორე და მესამე თაობის

90-იანი წლებიდან

თესლს ან ჰიბრიდს, რომელიც

საბაზრო ურთიერთობების

არ არის გამოცდილი და

შექმნის ყველა მცდელობა.

ჩამოყალიბების კვალდაკვალ.

აპრობირებული საქართველოს

არ არსებობს ფერმერთა

სფეროს სამართლებრივი

სხვადასხვა ნიადაგურ-

ასოციაციების, გილდიების,

რეგულირების გარეშე

კლიმატური პირობებისთვის

გაერთიანებების, კავშირების

დატოვებამ გზა გაუხნა

და შესაბამისად ხშირად ხდება

და სხვ. მხრიდან პრობლემის

ფალსიფიცირებულ პროდუქტს,

მომხმარებლისთვის ზარალის

აქტიურად დაყენების

მათ შორის იმპორტირებულს.

გამომწვევი მიზეზი.

მცდელობა. დარგის

მეთესლეობის სფეროთი

კეთილსინდისიერ ფერმერთა

სპეციფიკურობიდან

დაკავდა ფიზიკური თუ იურიდიული პირების კონტინგენტი, რომელთა კომპეტენცია არ შეესაბამებოდა დარგის ყველა ნიუანსით გათვალისწინებულ აუცილებელი ქმედებების განხორციელებას. არ ხდებოდა შესაბამისი სტანდარტების, ნორმატიული აქტების მოთხოვნებისა და აგროტექნიკური ღონისძიებების შესაბამისი დაცვა. გაუქმდა მოთხოვნა ელიტურ თესლზე მომხმარებლების ფინანსური რესურსების სიმწირის გამო. ფაქტიურად, გაუქმდა ჯიშთაცვლა და ჯიშთა განახლება, ერთმანეთში აირია მეთესლეობის და კომერციული ფართობები, იზოლაციის გარეშე იწარმოებოდა სხვადასხვა ჯიშის ჯვარედინდამამტვერიანებელი

მხრიდან აქტიურად ისმება საკითხი სახემწიფოს მხრიდან კონტროლის შემოღებისა და ბაზრის ზედამხედველობის და დაცვის გაძლიერების შესახებ. კონტროლის არქონის მიზეზით უცხოელი ინვესტორები ერიდებიან ინვესტიციების

regionuli

politika

სამართლიანი და მიუკერძოებელი სისტემის

გამომდინარე, აუცილებელია ამ სფეროში მოქმედი ფერმერების და სხვა დაინტერესებული პირების გაერთიანება და შეთანხმება იმ პირობებზე, რომლებიც უზრუნველყოფს დარგის სწრაფი რეაბილიტაციის

ჩადებას მეთესლეობის დარგში.

შესაძლებლობას.

რაღა თქმა უნდა, შეუძლებელია

წინა ეკონომიკურ-

თესლის ექსპორტი

პოლიტიკური ფორმაციის

შესაბამისობის შეფასების სანდო

პერიოდის კონტროლის და

სისტემის არარსებობის გამო.

ზედამხედველობის სისტემა,

FAO -ს 2015 წლის ანგარიშით

რომლის დროსაც მკაცრად

სფეროს სამართლებრივი რეგულირების სფერო წარმოდგენილია ერთადერთი კანონის ერთი მუხლით: “ 1. სათესლე და სარგავი მასალები ნებადართულია საქართველოში გასავრცელებლად: ა) ხარისხის სერთიფიკატით, ბ) ფიტოსანიტარიული სერთიფიკატით.“ კანონქვემდებარე აქტით

122 qarTuli politika

და ზედამხედველობის

კონტროლირდებოდა სტანდარტების ყველა მოთხოვნა, რაღაც დონეზე იძლეოდა როგორც უვნებლობის პირობების დაცვის, ისე ხარისხის უზრუნველყოფის გარანტიებს. ამავდროულად, მარეგულირებელი, მაკონტროლებელი და ზედამხედველობის

ekonomikuri politika ფუნქციების ერთმანეთისგან

რეფორმებმა მოწინავე

შეხედვით, ფორმალურად

დამოუკიდებლობის არქონა

ქვეყნების გამოცდილების

კონტროლის სისტემებისა

სისტემაში წარმოშობდა

პირდაპირი კოპირებით

და ზედამხედველობის

არაპროპორციულობის,

გარკვეულ სფეროებში შეძლო,

ორგანიზაციული

მიუკერძოებლობის

კერძო სექტორში წარმოექმნა

მოწყობის სქემა პასუხობს

დეფიციტის და კორუფციის

პროდუქციის კონტროლის

განვითარებული ქვეყნების

შესაძლებლობას, რაც საბაზრო

სისტემები მიუკერძოებელი

სქემებს, მაგრამ სახეზე გვაქვს

ეკონომიკაზე გადასვლის

ლაბორატორიების,

ფრაგმენტული შედეგები და არა

პირობებში გახდა ბევრი დარგის

სერთიფიცირების და

სისტემური შედეგი.

განვითარების შეჩერების

საინსპექციო ორგანოების

და განადგურების მიზეზი.

სახით, რომელთა

განვითარებული ქვეყნების

ხელი შეეწყო მონოპოლიური

კომპეტენტურობის და

წარმოების განვითარებას და

პასუხისმგებლობის დასტურის

გაქრა მცირე და საშუალო

ორგანიზება მთლიანად

ბიზნესის განვითარების

გადავიდა აკრედიტაციის

შესაძლებლობები.

ორგანოს ფუნქციებში.

ჩვენი საუკუნის პირველ

დარგობრივი სახელმწიფო

ათწლეულში ფართო ლიბერალიზაციის პოლიტიკამ, რომელმაც საბაზრო ურთიერთობების მკაცრი კონკურენციის პირისპირ დატოვა ეკონომიკური სუბიექტები, ვერ შეძლო მცირე და საშუალო ბიზნესის ხელშეწყობა. უფრო მეტიც, ბაზარი დაიკავა იაფმა, უხარისხო, მავნე და ფალსიფიცირებულმა ადგილობრივმა და იმპორტირებულმა პროდუქციამ. დაუცველი დარჩა კეთილსინდისიერი მეწარმე, რომელიც ვერ ახერხებდა მისი პროდუქციის ხარისხის სანდოობის დადასტურებას და რომელსაც უწევდა უთანასწორო კონკურენციაში ჩაბმა, ხოლო დაბალი ხარისხის წარმოების საშუალების - თესლის გამოყენების გამო აწარმოებდა არაკონკურენტუნარიან მარცვალს. ხარისხის ინფრასტრუქტურის სფეროში განხორციელებულმა

მართვის ორგანოებმა, გარდა რამდენიმე გამონაკლისისა, კონტროლის სისტემა მთლიანად გადააბარა კერძო სექტორს და მიანდო მათი საქმიანობა აკრედიტაციას. შესაბამისად, კონტროლის გარეშე დარჩა ის სფეროები, სადაც ლაბორატორიული თუ სასერთიფიკაციო მომსახურება არ იყო მომგებიანი ბიზნესი კლიენტების მცირერიცხოვნების, ძვირადღირებული ტესტირების საშუალებების, აპარატურის კალიბრაციისა თუ სააკრედიტაციო მომსახურების საფასურის გამო. აქ საუბარი აღარ არის საქართველოში წარმოებული პროდუქციის საექსპორტო შესაძლებლობაზე, რომელიც დიდწილად დამოკიდებულია ხარისხის ინფრასტრუქტურის ელემენტების საერთაშორისო აღიარებაზე, რომლის მიღწევის ერთ-ერთი შესაძლებლობა აღიარებული აკრედიტაციის გამოყენებაა. ერთი

გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ საბაზრო ურთიერთობების ჩამოყალიბების გზაზე მათი კონტროლის სისტემები განიცდიდა პერმანენტულ ცვლილებებს ბიზნესის განვითარებასთან ერთად. მათი დღევანდელი მდგომარეობა პასუხობს მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარების და აქტიურობის მაღალ დონეს, სავაჭრო ურთიერთობების საერთაშორისო და რეგიონალური ურთირთაღიარების პრინციპებს, დაფუძნებულს ბიზნესის მიერ კონკურენციისთვის გამოყენებული ნებაყოფლობითი სერთიფიცირების ელემენტებზე, საზოგადოებრი გაერთიანებების აქტიურ მონაწილეობასა და დარგობრივი არასამთავრობო საერთაშორისო ორგანიზაციების ჩართულობაზე. მიუხედავად ამისა, ზოგიერთ სტრატეგიულ სფეროებში ქვეყნებმა დაიტოვეს კონტროლის გარკვეული ბერკეტები. ეს ეხება ისეთ სფეროს, როგორიცაა მემცენარეობა და, კონკრეტულად, სელექცია და მეთესლეობა, რომლის გარეშეც

qarTuli politika 123 regionuli

politika

ekonomikuri politika წარმოუდგენელია სოფლის

ქვეყნის მეთესლეობის სფეროს

სახელმწიფო ორგანო, მკაცრად

მეურნეობის განვითარება.

ჩარჩო კანონების ანალიზმა

იცავს ქვეყანას შეუმოწმებელი,

სასოფლო-სამეურნეო

ცხადყო, რომ ევროპული

გაუგებარი წარმოშობისა

კულტურათა გასავრცელებლად

თანამეგობრობის ყველა ქვეყნის

და მახასიათებლების მქონე

დაშვება, ჯიშური სიწმინდის

საკანონმდებლო აქტები,

პროდუქციის გავრცელებისგან

დაცვა, პრევენცია ქვეყანაში

რომლებიც მეთესლეობის

და, უფრო მეტიც, სასურსათო

მცენარეთა დაავადებებისა

სფეროს შეეხება, ეფუძნება

დივერსიებისგან. ჯიშების

და მავნებლების შემოტანისა

აღნიშნული დირექტივის

და რაიონებისათვის ანუ

და გავრცელებისა - ეს მცირე

არსებით მოთხოვნებს.

გასავრცელებლად დასაშვებად,

ჩამონათვალია იმ საკითხებისა,

სახასიათოა ის ფაქტიც, რომ

ჯიშის გამოცდა სასოფლო-

რომელთა კონტროლი და

მიუხედავად განვითარების

სამეურნეო სარგებლიანობაზე

ზედამხედველობა რჩება

საკმაო დიდი პერიოდისა,

რჩება მისი გავრცელების ერთ-

სახელმწიფოს გამგებლობაში

როდესაც ევროპული

ერთ მთავარ კრიტერიუმად.

ბევრ ევროპულ და მსოფლიოს

მარეგულირებელი

რა თქმა უნდა, პროცესში

განვითარებულ ქვეყნებში.

კონცეფციები იხვეწებოდა

ჩართულია პარიტეტის

ზემოთქმულიდან

ხარისხის ინფრასტრუქტურის

საფუძველზე როგორც კერძო

განვითარების, სავაჭრო

ბიზნესი, ასევე სახელმწიფო

სივრცის გლობალიზაციის,

უწყებები და, რაც მთავარია, ის

ურთიერთაღიარების

უზრუნველყოფილია მყარი

პრინციპების დახვეწის,

მეცნიერული კვლევების

ახალი სტანდარტებისა და

შედეგების საფუძვლით.

ნორმატივების შემუშავების,

ტერმინ „ხარისხის“

გამომდინარე, გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებმა და მათმა მთავრობებმა, და ეს ეხება საქართველოსაც, უნდა გაითვალისწინონ რა არსებული გამოცდილება, ბიზნესის ფაქტობრივი მდგომარეობა, სოციალურ-ეკონომიკური პირობები, გეოგრაფიული მდებარეობა, ისტორიული განვითარების ეტაპები და სხვ., პირდაპირი კოპირების ნაცვლად, რომელიც შეიძლება სავალალო შედეგად იქცეს, ჩამოაყალიბონ და აამოქმედონ ადაპტაციის კონტროლის ისეთი მექანიზმები, რომლებიც გახდება სფეროს მდგრადი განვითარების საფუძველი. აღსანიშნავია, რომ ევროპული საკანონმდებლო სივრცე, რომელიც არეგულირებს თესლის ბაზარს, წარმოდგენილია ევროკავშირის ერთ-ერთი ძირითადი დირექტივით 66/402/EEC, 14 ივნისი 1966 0n the marketing of cereal seed (OJ 125 11/07/1966). სხვადასხვა

124 qarTuli politika regionuli

politika

მომხმარებელთა მეტი დაცულობისა და ბიზნესის სფეროში ნაკლები ჩარევის კვალდაკვალ, 1966 წელს მიღებული მარცვლოვანი კულტურების თესლის სამოქალაქო ბრუნვაში დაშვების ძირითადი პრინციპები დარჩა უცვლელი. შეიძლება ითქვას, რომ სფეროს კონტროლისა და ზედამხედველობის პრინციპების კონსერვატულობა მიუთითებს მის სტრატეგიულ მნიშვნელობასა და, შესაბამისად, ფრთხილ დამოკიდებულებაზე, სახელმწიფო ინტერესებიდან გამომდინარე.

დეფინიცია ამ შემთხვევაშიც უნდა გავიგოთ, როგორც ყოველთვის, მომხმარებლის მოთხოვნების გამოხატულება. სტანდარტებში მოცემულია მისი ნორმირებული მახასიათებლები, რომელთა შემოწმებაც ხდება ტესტირების, როგორც ინსტრუმენტალური, ასევე ორგანო-ლეპტიკური მეთოდებით და ისევე, როგორც ბევრ სასურსათო პროდუქტში, მათი განსაზღვრა პროდუქტის წარმოების ბოლო ეტაპზე შეუძლებელია ან არ იძლევა სასურველ შედეგებს. ეს მნიშნელოვანწილად ეხება ასევე მინდვრის კულტურების

„გასავრცელებლად დაშვებული

სათესლე მასალას, ვინაიდან

ჯიშების კატალოგი“ არის

სხვა მახასიათებლებისგან

დოკუმენტი, რომელიც

განსხვავებით ჯიშური

შექნილია კულტურათა ჯიშების

სიწმინდე წარმოადგენს ამ

საბაზრო ავტორიზაციის

პროდუქტის უპირველეს

მიზნით და რომელსაც მართავს

ხარისხობრივ, და შეიძლება

ekonomikuri politika ითქვას, უვნებლობის

სისტემაზე თანდათანობითი

როგორც ექსპორტის, ასევე

მახასიათებელს და მისი

გადასვლის პერიოდი და, რა

ინვესტიციების მკვეთრ ზრდას

მხოლოდ ლაბორატორიული

თქმა უნდა, ამ კონტროლის

ამ სფეროში. მეთესლეობის

მეთოდებით შემოწმება

განხორციელებისას მისი

დარგის საერთაშორისო სავაჭრო

შეუძლებელია. „ხარისხზე

ჩარევის დონე. ეს ყველაფერი,

სივრცე დღეს დაფუძნებულია

ზრუნავს ბაზარი“ - ეს

დაფუძნებული მეცნიერულად

OECD-ის მეთესლეობის

ლოზუნგი, რომელიც

დასაბუთებულ და

სქემებისა და ISTA-ს

კონკურენციის ძლიერი

აპრობირებულ სისტემაზე,

სტანდარტების გამოყენებასა

მექანიზმია, არ გამოდგება

იქნება რეალური შედეგების

და ამ ორგანიზაციების მიერ

სათესლე მასალისთვის,

მომტანი. შესაბამისად,

კონტროლის სისტემების

ვინაიდან იმას, რასაც ხარისხს

თეორიული კვლევებისა

აღიარებაზე. მიუხედავად

ვუწოდებთ, ამ შემთხვევაში

და კონცეფციების შექმნის

იმისა, რომ ბევრი დღეს

წარმოადგებს ქვეყნის

კვალდაკვალ კონტროლის

მოქმედი და ცნობილი ნორმა

სასურსათო უსაფრთხოების

სისტემის ნებაყოფლობითი

შეიძლება უფრო მკაცრი და

ერთ-ერთ შემადგენელს.

აპრობაცია ბიზნეს სექტორთან

გამოსაყენებლად სასარგებლო

აქედან გამომდინარე,

ერთად გამორიცხავს

გვეჩვენოს, აუცილებელია,

მეთესლეობის სფეროს

შეცდომების დაშვების რისკებს

სისტემა დავაფუძნოთ

მწარმოებელთა რეგისტრაცია,

და შემდგომი საკანონმდებლო

ჰარმონიზებული ნორმების

ინტელექტუალური

ცვლილებებისა თუ დახვეწის

გამოყენებაზე, რომელიც

საკუთრების დაცვა,

საჭიროებებს, რომელიც

ბიზნესს გზას გაუხსნის

სტიმულირების გაჩენა

ხშირად ახლავს გაუაზრებელი

გლობალურ ბაზარზე

სელექციონერისთვის,

რეგულაციების შემოღებას.

დამკვიდრებისკენ.

საველე ინსპექტირებების

გამოცდილება გვიჩვენებს,

სერთიფიცირების ანუ

რომ სერთიფიცირების

კონტროლის ნებაყოფლობითი

სისტემები დაფუძნებულია

სისტემის დანერგვა-

მრავალი სტანდარტის,

გავრცელების გზაზე

ნორმისა და სახელმძღვანელო

სახელმწიფოს მხრიდან

დოკუმენტების მოთხოვნებზე.

მნიშვნელოვანი იქნებოდა

გლობალიზაციის პროცესმა

სტიმულირების მექანიზმების

თავისი გავლენა იქონია

გამოყენება ხარისხის

არსებითი პრინციპების

აღნიშნული დოკუმენტაციების

ინფრასტრუქტურის

დაკანონების შემდეგ

ჰარმონიზაციის პროცესზე.

ელემენტების გამოყენებით

კანონქვემდებარე ნორმატიული

სტანდარტების, ტესტირების

მოქმედ მეწარმეთა მიმართ.

აქტებით მკაცრად უნდა იყოს

მეთოდების, შესაბამისობის

გარდა ამისა, ბევრი

განსაზღვრული სავალდებულო

შეფასების პროცედურების,

ხელშემწყობი პროექტისა თუ

ქმედებების ყველა ასპექტი და

აკრედიტაციის და ტექნიკური

პროგრამის განხორციელებისას

დაცული იქნას რეგულირების

რეგულირების, ანუ ხარისხის

სეთიფიცირების გამოყენება,

ძირითადი ნიშნულები,

ინფრასტრუქტურის

როგორც კონტროლის

როგორიცაა: პროპორციულობა,

ელემენტების

სავალდებულო სისტემა,

ანგარიშგება, თანმიმდევრობა,

ურთიერთაღიარება გახდა

უზრუნველყოფს შედეგების

გამჭვირვალობა და

თავისუფალი ვაჭრობის

მიღწევის უფრო მაღალ

ორიენტაცია. სახელმწოფომ

ძირითადი წინაპირობა.

ალბათობას, შეამცირებს

უნდა განსაზღვროს

შესაბამისად, კონტროლის

რისკებს და შექმნის გარანტიებს.

სხვადასხვა კულტურებისთვის

სისტემის საფუძვლად

სავალდებულო კონტროლის

აღიარებული წესების

ზემოაღნიშნულის

ვალდებულება და ლაბორატორიული შემოწმება წარმოადგენს იმ ძირითად პრინციპებს, რომელთა რეგულირებასაც ავალდებულებს ქვეყნებს ზემოხსენებული დირექტივა.

გამოყენება ხელს შეუწყობს

გათვალისწინებით,

qarTuli politika 125 regionuli

politika

ekonomikuri politika საქართველოს სოფლის

და მომხმარებლის ინტერესთა

მეურნეობის სამინისტროს

ერთობლიობის საბაზრო

მიერ შექმნილმა სოფლის

კატეგორია;

მეურნეობის სამეცნიერო-

- დადგენილია საბაზრო

კვლევითმა ცენტრმა

ეკონომიკის პირობებში

განახორციელა და აგრძელებს

სერთიფიცირების სისტემის

მუშაობას თესლისა და სარგავი

ელემენტების ორგანიზაციული,

მასალების სტანდარტებისა

სამართლებრივი და მეთოდური

და სერთიფიცირების კვლევის

ურთიერთკავშირები;

სფეროში. პირველ ეტაპზე

- სერთიფიცირების

და ISTA-ს სტანდარტების

სისტემის ელემენტების

შესაბამისად;

ფაო-ს ექსპერტებტან ერთად აქცენტი გაკეთდა მარცვლეულ კულტურებზე. ერთწლიანი მუშაობის შედეგად მიღებულ

მიმართულებების შერჩევისას გათვალისწინებულია:

ჯიშობრივი და ხარისხობრივი მახასიათებლების მიმართ; - შეიქმნა ნორმატიული დოკუმენტების ბაზა, რომელიც საფუძვლად დაედება თესლის ჯიშობრივი სიწმინდისა და ხარისხობრივი მაჩვენებლების კონტროლს, შემუშავდა OECDის მეთესლეობის სქემებისა

- შემოთავაზებულია მწარმოებლების

არსებული სიტუაცია

ინფორმაციული მხარდაჭერის

მეთესლეობის სექტორში;

მექანიზმები ჯიშების

ჯიშის მფლობელთა

კომპეტენტურ შერჩევაში;

უფლებების დაცვის

- ჰარმონიზებულია თესლის

გაძლიერება;

ჯიშობრივი და თესვითი

ხარისხიან თესლზე

ხარისხის დადგენის

მომხმარებლის მოთხოვნების

საველე, კამარალური და

გამოცდილება;

დაკმაყოფილება;

ლაბორატორიული კონტროლის

- განხორციელდა სათესლე

სფეროს

მექანიზმები;

კონკურენტუნარიანობის

- განხორციელდა

ხარისხობრივი კონტროლის

ამაღლება.

მარცვლეული კულტურების

მექანიზმების დანერგვის

- ჩატარებულია დარგის

თესლზე ნებაყოფლობითი

ეტაპების საერთაშორისო და

საკანონმდებლო რეგულირების

სამამულო გამოცდილების

ანალიზი და შემუშავებულია

აპრობაცია;

ანალიზი;

რეკომენდაციები;

- შემუშავდა გასავრცელებლად

- შესწავლილ იქნა

- შემუშავდა ჩარჩო

დაშვებული ჯიშების

საერთაშორისო

კანონის პროექტი და

და ადგილობრივი

კანონქვემდებარე აქტების

გაერთიანებების როლი

ძირითადი მარეგულირებელი

სელექციისა და მეთესლეობის

დებულებები, რომლითაც

განვითარებისთვის;

შემოთავაზებულია

- შესწავლილია საქართველოში

სელექციისა და მეთესლეობის

პროგრამული ვერსია.

თვითდაფინანსების

ზემოაღნიშნულიდან

საფუძველზე განვითარების

გამომდინარე, მიზანშეწონილად

კონცეფცია, სელექციონერის

მიგვაჩნია, ჩამოყალიბდეს

უფლებების დაცვის

სახემწიფოს მხრიდან მძლავრი

გაძლიერებისა და სასელექციო

სტიმულირების და მოტივაციის

ჯილდოს მიღების მექანიზმის

მექანიზმები ხარისხიანი

შემოღებით;

თესლის, სარგავი მასალების და

- ჰარმონიზებულია

ნერგის მწარმოებლებისთვის

იქნა შემდეგი შედეგები: - შესწავლილ და ადაპტირებულ იქნა თესლის წარმოებისა და სერთიფიცირების სფეროში არსებული კანონზომიერებები, პროცესები, ტენდენციები. განზოგადდა საერთაშორისო

მასალის ჯიშობრივი და

მეთესლეობისა და სელექციის მდგომარეობა, გამოვლინდა თესლის მეტნაკლებად მოცულობითი მასშტაბების მწარმოებელი კომპანიები; - თესლის ხარისხი განხილულია, როგორც სახელმწიფოს, ჯიშის მფლობელის, მწარმოებლისა

126 qarTuli politika regionuli

politika

მოთხოვნები თესლის

სერთიფიცირების სისტემის

კატალოგის და მიკვლევადობისა და საინფორმაციო მხარდაჭერის მიზნისათვის მონაცემთა რეესტრის მხარდამჭერი

(სატენდერო უპირატესობები

ekonomikuri politika სახელმწიფო შესყიდვებისას,

სისტემა იქცევა ინვესტიციების

4. International rules for seed

ეკონომიური წახალისებები და

მოზიდვის მექანიზმად.

testing (2014), ISTA, 148 p.

ა.შ.). მისაღები კანონქვემდებარე

წინასწარი შეფასებით შეიძლება

აქტები უდა დაეყრდნოს

ითქვას, რომ მიზანშეწონილია

5. მცენარეთა ახალი ჯიშების

თვითდაფინანსების

შესაბამისობის შეფასების

საფუძველზე მემცენარეობის

სისტემის დანერგვა აგრეთვე

განვითარების კონცეფციას,

სხვა ძირითადი სასოფლო-

რომელიც დაეფუძნება

სამეურნეო კულტურების

ინტელექტუალური

თესლისა და სანერგე მასალების

საკუთრების დაცვის

წარმოების სფეროში.

გაძლიერების და სელექციონერისთვის როიალიტის მიღების მექანიზმებს. სერთიფიცირების სისტემამ უნდა უზრუნველყოს: მაღალხარისხიანი სათესლე მასალის წარმოება, ინტელექტუალური უფლებების დაცვის რეალიზება, მომხმარებლის დაცვა არაკეთილსინდისიერი მწარმოებლისგან,

გამოყენებული ლიტერატურა:

დაცვის საერთაშორისო კონვენცია, 143 გვ.

6. FAO-ს ანგარიში (2015), ეროვნული რეაბილიტაციის პროგრამა. სათესლე და სანერგე მასალის წარმოების სექტორი საქართველოში, 48 გვ.

7. საქართველოს კანონი ცხოველთა და მცენარეთა

1. ევროკავშირის დირექტივა

ახალი ჯიშების შესახებ.

#66/402/EEC 14 ივნისი 1966 on

8. საქართველოს მთავრობის

the marketing of cereal seed (OJ 125 11/07/1966).

დადგენილება №145 2014 წლის 13 თებერვალი, ქ. თბილისი

2. COUNCIL DIRECTIVE

„თესლისა და სარგავი მასალის

2008/90/EC of 29 September

საქართველოში გავრცელების

2008 on the marketing of fruit

დამატებითი პირობების“

plant propagating material and

დამტკიცების შესახებ, 24 გვ.

fruit plants intended for fruit

9. ”ხარისხის ეროვნული

მწარმოებლების

production

ინფორმაციული მხარდაჭერა

3. OECD SEED SCHEMES (2014),

დოქტორ კლემენს სანეტრა,

ჯიშების კომპეტენტურ და

OECD Schemes for the Varietal

რიკოი მ. მარიბანი (ქართული

არგუმენტირებულ შერჩევაში,

Certification or the Control of Seed

ვერსია გადამუშავებული და

რომლის შედეგადაც

Moving in International Trade,

მომზადებულია: ტ.მ.დ. ნოდარ

სერთიფიცირების აღიარებული

pp.23-47.

ხატიაშვილი, ნინო მიქანაძე;

ინფრასტრუქტურა” (2008),

თბილისი), 79 გვ.

qarTuli politika 127 regionuli

politika

ekonomikuri politika Jiuli Sartava 1944-1993 ww. erovnuli gmiri, wminda giorgis oqros, vaxtang gorgaslis pirveli xarisxis da sxva ordenebis kavaleri, generalmaiori

Jiuli Sartavas saxelobis saxelmwifo politikis da marTvis sadoqtoro skola axorcielebs umaRlesi akademiuri ganaTlebis mesame safexuris (doqtorantura) profesiul saganmanaTleblo programebsa da samecniero kvlevebs; agreTve eweva aqtiur saqmianobas axalgazrda politikosebis da sajaro moxeleebis momzadebis, profesionaluri gadamzadebis, kvalifikaciis amaRlebisa da staJirebis organizaciis mimarTulebiT. #5 2016

ekonomikuri politika

saqarTvelos teqnikuri universiteti 0175, saqarTvelo, Tbilisi, kostavas q. 77 veb: doctoralschool.ge el-fosta: info@doctoralschool.ge tel: 571 169 992, 595 59 23 50

128 qarTuli politika regionuli

politika

2014 wels saqarTvelos teqnikur universitetSi dafuZnda Jiuli Sartavas saxelobis saxelmwifo politikis da marTvis sadoqtoro skola. Jiuli amave universitetis warCinebuli studenti da aspiranti iyo. mogvianebiT man aqve daicva disertacia marTvis efeqtianobis sakiTxebze. xelisuflebaSi yofnisas is yovelTvis aqtiurad TanamSromlobda mecnierebTan. misi iniciativiT Seiqmna axalgazrda mecnierTa klubi, dafuZnda jer axalgazrduli problemebis Semswavleli, xolo Semdeg sazogadoebrivi azris Seswavlis, formirebis da prognozirebis samecniero centrebi. misi avtorobiT saxelmwifo mmarTvelobiT saqmianobaSi pirvelad dainerga sistemuri analizis meTodi, e.w. `sisani~, romelmac mTlianad Secvala qveynis regionaluri saqmianobis Sefasebis da marTvis arsebuli praqtika.

Jiuli Sartavas saxelTanaa dakavSirebuli Savnabadaze `axalgazrduli qalaqis~, md. veres mimdebare teritoriaze `mziuris~, xolo mogvianebiT rusTavSi unikaluri sabavSvo rkinigzis mSenebloba, romlis gaSenebac misi totaluri devnis pirobebSi gmirobis tolfasi iyo. misi TaosnobiT agebuli memorialuri Zeglebi `wiTel xidze~ da ruxSi qarTvel-afxazTa da mTlianad kavkasielTa megobrobis simbolod iqca.

Jiuli Sartavas saxelmwifo moRvaweoba `kargi mmarTvelobis~ SesaniSnavi magaliTia, xolo gardacvaleba samSobloze usazRvrod Seyvarebuli vaJkacis gmiruli nabiji. misi mowameobrivi cxovreba Rirseulad Seafasa misma uwmindesobam, sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarqma ilia meorem, rodesac ganacxada, rom man `Cveni qveynisTvis Zalze mZime, urTules droSi, icxovra ise, TiTqos mTel tkivils Rebulobda sakuTar Tavze~.