1. «Թարգմանիչն» ու մեր թարգմանական հավակնությունները
2
2. Մոսկվայում բացվել է «աշխարհը ցնցած» կմախքների ցուցահանդես
3
3. Սապիենսներն ավելի խելացի չեն եղել, քան նեանդերթալցիները
4
4. Կլիմայական փոփոխությունների ազդեցությունը նկարիչների գործերի վրա
6
5. Ռուսական միկրոսխեման կարող է միլիոն անգամ նվազեցնել սուպերհամակարգիչների էներգիայի սպառումը 6. Հրամանատար կոմպոտ Գոգոլի համար
8 10
7. Հեքիաթ հրաշամանուկ Գոտֆրիդ Լեյբնիցի մասին, ով ստեղծեց նոր մաթեմատիկա
14
8. Հեքիաթ վանական Մենդելի մասին, որը մի մեծ օրենք գտավ սիսեռի մարգում 19 9. Թարգմանություններ անգլերենից. Առակ կարիճի մասին
25
10. Կրիպտիդներ
25
11. Արդյո՞ք նրանք գոյություն ունեն
26
12. Կրիպտիդների տեսակները
27
13. Հսկա կաղամար
28
14. Լոք հրվարդանային հրեշը
28
15. Բիգֆութ (Մեծ թաթ)
29
16. Օգոպոգո
29
1
«Թարգմանիչն» ու մեր թարգմանական հավակնությունները Տեղեկությունն այն հեղեղն է այսօր, որին հեռվից նայողը վախենում է։ Ահռելի ուժով այդ հեղեղը կարող է սրբել-տանել քեզ չգիտես թե ուր։ Իսկ անիմանալին սարսափելի է, չէ՞։ Բայց տեղեկացվածությունն այդ հեղեղի հետ վարվելու համար զինված լինելն է։ Երկսայրի սուր է տեղեկացվածությունը, համաձայն եմ, բայց «չեմ կարող, չգիտեմ, չեմ հասկանում»-ներից կապված Գորդյան հանգույց լուծելու սուր է. մնում է՝ Ալեքսանդրի վճռականությունն ունենանք։ Թարգմանությունը ոչ միայն տեղեկատվական ծովում «լողալ սովորելու» գործընթաց է, այլև այդ ընթացքում ձեռք բերած իմացության տարածելը։ Երեք խնդիր ենք լուծում թարգմանելով. 1. Մեզ համար առավելագույնս հասկանալի ենք դարձնում տեղեկությունը։ 2. Տարածում ենք այդ տեղեկությունը մայրենի լեզվով ավելի հեշտությամբ կարդացող մարդկանց մեջ (իսկ նրանք քիչ չեն)։ 3. Օրինակ ենք ցույց տալիս անհամարձակներին, որ թարգմանելու մեջ սարսափելի բան չկա. բոլորն էլ կարող են։ Ու եթե ամեն մեկն իր նախընտրած թեմայով որևէ հետաքրքիր տեքստ թարգմանի, որքան ավելի հարուստ կլինի հայալեզու տեղեկատվությունը։ Ուրիշ խնդիր է, թե արժե՞ արդյոք թարգմանել միջնորդ լեզվից։ Գուցե գեղարվեստական գրականության թարգմանությունը ինչ-որ տեղ տուժում է, երբ միջնորդավորված է։ Սակայն նույնիսկ այդ դեպքում, այսօրվա այսքան հնարավորությունների առկայությամբ չծանոթանալը հեղինակների մտքերին (չեմ խոսում գեղարվեստականության մասին), ինչ է թե՝ միջնորդ լեզվից չենք թարգմանի, ինքնակողոպտում եմ համարում։ Թանկ չէ. թուղթ չենք օգտագործում, աշխատանքն էլ վարձատրում է առաջին հերթին կատարողին։ Ոչինչ չի խանգարում արհեստավարժ թարգմանիչներին մասնագիտական թարգմանություն անել արդեն սիրողական թարգմանություն ունեցող գրքերի կամ հոդվածների (իսկ մասնագետներ ունե՞նք, որ հրաշալի տիրապետելով այս կամ այն օտար լեզվին, նույնքան հրաշալի հայերեն կներկայացնեն նյութը)։ Բայց հենց այսօր, քեզ մատչելի լեզվով գտած տեղեկությունն ինչո՞ւ չթարգմանել, ինչո՞ւ հանրային չդարձնել, չնպաստել ազգակիցներիդ կրթվածությանն ու լայնախոհությանը։ Չէ՞ որ երկրի զարգացումը մեծապես կրթությունից է կախված։ Այս համարում թարգմանությամբ զբաղվողների մի խմբով «գրոհել ենք» Наука и жизнь էլեկտրոնային ամսագիրը, որի նյութերից շատերը թարգմանություններ կամ փոխադրություններ են այլ լեզուներից, կամ էլ հոդվածներ՝ գրված լեզվով հրապարակված մի քանի այլ հոդվածների հիման վրա։ Մարդիկ գնահատել են տեղեկությունն իրենց ազգակից զանգվածներին հասցնելու կարևորությունը։ Համարիս երկրորդ հատվածում «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի Գեղարվեստի ավագ դպրոցի անգլախոսների ակումբի սաների թարգմանություններ են՝ կրիպտիդների մասին։ Ըստ էության, այս համարում թարգմանությունները միջնորդավորված չեն։ Համարը, ինչպես և նախորդ երկու համարները, ստեղծվել է «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի դասավանդողների և սաների ուժերով՝ բացառապես նրանց հետաքրքությունների (ոչ միայն մասնագիտության) շրջանակներում։ Կարդացեք, տեղեկացեք, տարածեք, փորձեք ինքներդ թարգմանել։ Մեր էջերում տեղ կա բոլորի համար։ Սիրով՝ «Թարգմանիչ» ալմանախի խմբագիր Հասմիկ Ղազարյան 2
Մոսկվայում բացվել է «աշխարհը ցնցած» կմախքների ցուցահանդես Այցելուները կարող են տեսնել գիտության համար կարևոր կմախքների պատճենները, հնադարյան մարդու արտաքինի կառուցվածքը, նրա ուղեղի վերին հատվածի գիպսապատճենը: Մոսկվայում՝ Տիմիրյազևի անվան Պետական կենսաբանական թանգարանում, մարտի 29-ին բացվել է Антропогенез.Ру պորտալի կազմակերպած «Աշխարհը ցնցած 10 կմախքների» ցուցահանդեսը: Ցուցահանդեսին ներկայացված են, կազմակերպիչների կարծիքով, ամենակարևոր ու ամենալիարժեք կմախքները: Մասնավորապես, այցելուները կարող են տեսնել աֆարյան ու աֆրիկյան ավստրալոպիտեկների, ռուդոլֆիական մարդու, հմուտ, աշխատող, ուղիղ քայլող ու հեյդելբերգյան մարդու, նեանդերթալցու ու կրոմանյոնցու կմախքները: Ամեն կմախքին ուղեկցում է հնադարյան մարդու արտաքինի վերակառուցումը: Բացի այդ, ցուցահանդեսին ներկայացված են հնադարյան մարդու գանգի ներքին մակերեսի շերտերից և իսկական գործիքներ: «Ցուցահանդեսին ներկայացված են ճշգրիտ պատճենները կմախքների, որոնք պահպանվում են աշխարհով մեկ տարբեր մարդկանց մոտ ու դժվար թե երբևէ հավաքվեն մի տեղ»,-նշում են կազմակերպիչները: Ցուցահանդեսի հեղինակ Ալեքսանդր Սոկոլովի խոսքերով կմախքների պատճենները պատրաստվել են 3D-տպիչով: Տպելու հիմքը եղել են կմախքների 3D մոդելները, որոնք ստացվել են տոմոգրաֆիայի միջոցով: Ցուցահանդեսին ներկայացված ամեն կմախքն ունի կյանքի ու մահվան իր պատմությունը: Այսպես, աֆրիկյան ավստրալոպիտեկի վրա մնացել են արծվի ճանկերի հետքերը, Սունգիրյայի կրոմանյոնի ողնաշարին կար աշտեից առաջացած անցք, «տուրկանացի տղայն» տառապում էր մեջքի ցավից: Ցուցահանդեսի բացումն ուղկեցվում էր գիտահանրամատչելի դասախոսությունների շարքով: Այսպես, մարտի 29-ին ՌԳԱ-ի (Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա) հնէաբանության ինստիտուտի աշխատակից, պատմական գիտությունների դոկտորՄարիա Մենդիկովան պատմեց «Բոլոր մարդկանց քարանձավի»` Դենիսովյան քարանձավի, դրա բնակիչների (նեանդերթալցիների ու դենիսովիցիների) մասին: Մոսկվայի պետական համալսարանի կենսաբանության ֆակուլտետի կենսաբանական զարգացման ամբիոնի վարիչ Ալեքսանդր Մարկովը դասախոսություն կարդաց բարոյականության զարգացող արմատների մասին: ՌԳԱ-ի հնէաբանության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող, պատմական գիտությունների դոկտոր, Մարիա Դոբրովոլսկայան պատմեց նեանդերթալցիների առօրյա կյանքի մասին: Առաջին երկու օրը ցուցահանդեսն աշխատել է «փակ» ռեժիմով. կարելի էր այցելել միայն նախապես գրանցվելով: Մարտի 31-ից ցուցահանդեսը բաց է բոլորի համար, այն գործելու է Մոսկվայում, մինչև սեպտեմբերի 21-ը:
Աղբյուրը՝ Наука и жизнь էլ.ամսագիր Թարգմանությունը՝ Լիլիթ Աղաջանյանի 11-րդ դասարան 3
Սապիենսներն ավելի խելացի չեն եղել, քան նեանդերթալցիները Մինչ այժմ համարվում էր, որ նեանդերթալցիների վերացման գլխավոր պատճառը նրանց ինտելեկտուալ «հետամնացությունն» է եղել։ Բայց որոշ տվյալների համաձայն նրանք մտավոր կարողություններով չեն զիջել սապիենսներին։ Ճիշտ չէ ավանդական պատկերացումը, թե մարդու ժամանակակաից տեսակի ինտելեկտը գերազանցել է նեանդերթալացիների մտավոր ընդունակությունները։ Այսպես են կարծում Բոուլդերում (ԱՄՆ) Կոլորադոյի համալսարանի թանգարանի վարիչ Պաոլա Վիլան (Paola Villa) և Լեյդենի (Նիդեռլանդներ) համալսարանի հնագետ Վիլ Ռուբրուկսը (Wil Roebroeks)։ Նրանց համատեղ հոդվածը հրապարակված է PLOS ONE ամսագրում։ Ավելի վաղ շատ գիտնականներ են ենթադրել, որ նեանդերթալացիների վերացումը ժամանակակից տեսակի մարդկանց հետ նրանց մրցակցության արդյունքն է։ Համարվում էր, որ սապիենսներն ավելի կատարելագործված գործիքներ ունեին, զարգացած էր հաղորդակցական ընդունակությունը, ավելի ընդարձակ ճաշացանկ ունեին։ Այս ամենը, ըստ գիտնականների, մատնանշում էր, որ ժամանակակից տեսակի մարդիկ ավելի խելացի են եղել նեանդերթալացիներից։ Պաոլա Վիլան ու Վիլ Ռուբրուկսը համաձայն չեն սրա հետ։ Հետազոտողները երկու հարյուրից քառասուն հազար տարի առաջ ընկած ժամանակահատվածում ապրած նեանդերթալցիների ու ժամանակակից տեսակի մարդու մասին տեղեկության համեմատական վերլուծություն են արել և եզրակացրել են, որ հնագիտական տվյալները չեն հաստատում սապիենսների ինտելեկտուալ գերազանցությունը։ Այսպես, Եվրոպայի մի քանի հնագիտական հուշարձանների տվյալները ցույց են տալիս, որ նեանդերթալցիները ծանոթ են եղել խմբով խոշոր կենդանիների որս անելուն։ Այս տեղեկություննրը խոսում են նեանդերթալցիների՝ համատեղ աշխատանքի ժամանակ հաղորդակցական կարողությունների մասին, նրանց ծրագրելու, ինչպես նաև լանդշաֆտը իրենց նպատակների համար օգտագործելու ընդունակության մասին։ Ուրիշ հնագիտական վկայություններ խոսում են նեանդերթալցիների տարատեսակ սննդի մասին։ Նրանց ատամներին մնացած միկրոմնացորդները, ինչպես նաև նրանց բնակավայրում եղած սննդի մնացորդները խոսում են նեանդերթալցիների, մասնավորապես, վայրի ոլոռ, կաղին, գետնանուշ, վայրի ձիթապտուղ, սոճու կոն, խուրմա կերած լինելու մասին՝ կախված բնական միջավայրից։ Պաոլա Վիլան ու Վիլ Ռուբրիկսը նշում են, որ նեանդերթալցիների մտավոր կարողությունների մասին սխալ պատկերացումները առաջացել են նրանից, որ գիտնականները մարդու այս երեք հարյուրից քառասուն հազար տարվա ընթացքում ապրած ազգականներին համեմատել են ավելի ուշ շրջանում՝ հիսունից տասը հազար տարի առաջ ապրած ժամանակակից մարդու տեսակի հետ։ «Հետազոտողները նեանդերթալցիներին համեմատել են ոչ թե այլ մայրցամաքի իրենց ժամանակակիցների, այլ նրանց հետնորդների հետ։ Դա նույնն է, թե համեմատես Ամերիկայում և Եվրոպայում լայնորեն օգտագործվող Ռեդ 4
ավտոմեքենայի (Ford Model T)՝ անցյալ դարասկզբի բնութագիրը ժամանակակից Ferrari-ի հետ և եզրակացության գաս, որ Հենրի Ֆորդը մտավոր «հետ էր մնում» Էնցո Ֆերարիից»,- ասում է Պաոլա Վիլան։ Բայց եթե նեանդերթալցիները չէին զիջում ժամանակակից տեսակի մարդկանց ինտելեկտուալ առումով, ուրեմն՝ ո՞րն է նրանց վերացման պատճառը։ Պաոլա Վիլան ու Վիլ Ռուբրուկսը համարում են, որ պատճառները մի ամբողջ խումբ էին։ Այդ պատճառներից մի քանիսի մասին ակնարկներ հնարավոր է գտնել նեանդերթալցիների գենոմի վերջին ժամանակների հետազոտություններում։ Այսպես, գենետիկների վերջին աշխատանքները ցույց են տալիս, որ նեանդերթալցիները և սապիենսները խաչասերվել են։ Հնարավոր է, որ այդպիսի կապից ծնված երեխաները տեսակը շարունակելու ցածր ընդունակություն են ունեցել։ Դրանից բացի, հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ նեանդերթալցիները ապրել են ոչ մեծ խմբերով։ Այս գործոնները հավանաբար նպաստել են նեանդերթալցինեի քանակի նվազեցմանը։ Արդյունքում նրանք ձուլվել են Աֆրիկայից «ներգաղթածների»՝ ժամանակակից տեսակի մարդու անընդհատ աճող քանակում։
Աղբյուրը՝ Наука и жизнь էլ.ամսագիր Թարգմանությունը՝ Հասմիկ Ղազարյանի Հայոց լեզու և գրականություն դասավանդող
5
Կլիմայական փոփոխությունների ազդեցությունը նկարիչների գործերի վրա
Դիտարկելով մայրամուտ պատկերող որոշ բնապատկերներ՝ ֆիզիկոսները հայտնաբերել են կլիմայական փոփոխությունների վկայություններ: Հետազոտողները եկել են այն եզրակացության, որ ալ կարմիր մայրամուտները որոշ նկարներում ոչ բնանկարչի երևակայության արդյունք են և ոչ էլ դիտողի ուշադրությունը գրավելու գեղանկարչական հնարք, այլ փաստագրական վկայություն են, թե ինչպիսին է եղել երկինքը հրաբխային ուժգին ժայթքումներից հետո: Մթնոլորտի աերոզոլային աղտոտումը, լինի դա բնական թե մարդկային գործոնով պայմանավորված, ազդում է արևի ճառագայթների բեկման վրա և, հետևաբար, արևի վերջին շողերով ներկված երկնքի վրա: Վերջին 150 տարիների ընթացքում նկարներում պատկերված մայրամուտները դառնում են ավելի ու ավելի կարմիր: Անընդհատ աճող արդյունաբերության շնորհիվ այս մեկուկես դարի ընթացքում շատ է բարձրացել նաև օդի աղտոտվածությունը: Արդյո՞ք սա զուգադիպություն է: Այս հետազոտության արդյունքները վերջերս հրատարակվել են «Atmospheric Chemistry and Physics» գիտական ամսագրում: Հույն և գերմանացի գիտնականները հետազոտել են 124 նկարիչների 181 կտավ` նկարված 15002000 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում: Այդ ժամանակահատվածում աշխարհի տարբեր մասերում ավելի քան 50 խոշոր հրաբուխներ են ժայթքել: Գիտնականները նշում են, որ բնանկարիչների կտավներում վառ գույներն սկսել են ի հայտ գալ հենց այդ ժայթքումներից հետո, որոնք ուղեկցվել են մոխրի մասնիկների մեծ արտանետմամբ: «Մինչև չափողական սարքավորումների տվյալների հայտնվելը նկարներն են ծառայել որպես մթնոլորտում աերոզոլների մակարդակի գնահատման աղբյուր», — նշում է Աթենքի ակադեմիայի պրոֆեսոր, հետազոտության գլխավոր հեղինակներից մեկը՝ մթնոլորտի ֆիզիկայի մասնագետ Քրիստոս Զերեֆոսը: Վերցնենք, օրինակ, գերմանացի նկարիչ Կասպար Դավիթ Ֆրիդրիխի՝ 1818 թվականի «Կինը մայր մտնող արևի ֆոնին» նկարը: Գիտնականները համարում են, որ վառ կարմիր և նարնջագույն մայրամուտները, որ նկատվում էին այն ժամանակ Եվրոպայում, 6
Ինդոնեզիայում, 1815 թվականին Տամբորա հրաբխի ժայթքման հետևանք են: Մթնոլորտ արտանետված մոխիրը երեք տարի անընդմեջ պայծառություն է հաղորդել մայրամուտին: Հենց այդ ժամանակ էլ, ըստ գիտնականների, Ուիլիամ Տերների կտավներում մայրամուտները հատուկ կարմիր երանգով էին արտահայտվում: «Մենք հայտաբերեցինք, որ մեծ վարպետների նկարներում մայրամուտի պատկերման մեջ կարմիր և կանաչ երանգները լավ հարաբերակցվում են մթնոլորտում եղած հրաբխային աերոզոլների հետ, անկախ այն բանից, թե գեղանկարչության որ դպրոցին են պատկանել նկարիչները և թե ինչ ոճով են նկարել»,- ասում է պրոֆեսոր Զերեֆոսը: Ստույգ հայտնի չէ, թե որքան ճշգրիտ են եղել նկարիչները գույների փոխանցման մեջ: Սակայն գիտնականները դիմել են փորձի և խնդրել են հույն գեղանկարիչ Պանայոտիս Թեթսիսին նկարել ծովային բնանկար՝ Հիդրա կղզու ափին, 2010 թվականին Սահարայից եկած ավազահողմից առաջ և հետո: Համեմատության համար, թե որքան մոտ է բնապատկերը իրական պատկերին, արվել են նաև լուսանկարներ: Իրենց ենթադրությունները հաստատելու համար գիտնականները համեմատել են մթնոլորտում եղած ավազափոշու մասնիկները նկարչի կտավներում կարմիրի և կանաչի հարաբերակցության հետ և այդուհետ,տարածել են այդ տվյալները անցյալի վարպետների կտավների վրա: «Առաջ նկարիչները պատահականորեն ֆիքսում էին եղանակի այս կամ այն փոփոխությունները, իսկ 20-րդ դարի կեսերից սկսած նրանք դա անում են նպատակային` ցույց տալու համար, թե ինչքան ուժեղ է մարդկության ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա»,հիմնավորում է Ուիլիամ Ֆոքսը` «Art+Enviroment» կենտրոնի տնօրենը:
Աղբյուրը՝ Наука и жизнь էլ.ամսագիր Թարգմանությունը՝ Սոֆյա Այվազյանի Հայոց լեզու և գրականություն դասավանդող
7
Ռուսական միկրոսխեման կարող է միլիոն անգամ նվազեցնել սուպերհամակարգիչների էներգիայի սպառումը Միջուկային ֆիզիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտի և Մոսկվայի պետական համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետի ուսանողները սուպերհամակարգչի տրամաբանական տարրերի համար մշակել են նոր գերհաղորդիչ միկրոսխեմա, որը թույլ կտա նվազեցնել սուպերհամակարգիչների էներգիայի սպառումը: Ժամանակակից սուպերհամակարգիչների բարձր էներգասպառումը հետագա զարգացման ճանապարհին կանգնած բարդ խնդիր է: Չէ՞ որ դա ոչ միայն էներգիայի ավելրոդ ծախս է, որն անհրաժեշտ է հատուցել, այլ նաև ահռելի քանակությամբ ջերմության արտազատում, որը պահանջում է համակարգիչների ուժեղ սառեցում մինչև աշխատանքային ջերմաստիճան: Անջատվող ջերմության քանակի մասին խոսում է մի հետաքրքիր փաստ, որ սովորական համակարգչի Athlon XP1500 պրոցեսորի վրա 11 րոպեում կարելի է ձվածեղ անել: Այժմ արդեն միջին հաշվով թոփ-500 սուպերհամակարգիչներից յուրաքանչյուրը պահանջում է մոտ 0.5 ՄՎտ, որը համեմատելի է փոքր թաղամասի պահանջարկի հետ: Եթե արտադրողականության հետագա աճն ընթանա այնպիսի ռիթմով, ինչպիսին այժմ է, ապա հաջորդ սերնդի մեկ սուպերհամակարգչի աշխատանքի համար կպահանջվի 500 ՄՎտ: Դա ամբողջ Նովովորոնեժի կամ Կոլսկու ատոմակայանների ՋՋԷՌ-440 մի ամբողջ էներգաբլոկի հզորությունն է: Խնդիրը մասնակիորեն կարող է լուծել անցումը գերհաղորդիչ էլեմենտներին, որոնք պահանջվում են 3-4 կարգ ցածր էներգիայի համար, ինչը որ արդեն կես դար է՝ փորձում են իրականացնել: Սակայն ավանդական տեխնոլոգիաները, որոնք հիմնված են ջոզեֆսոնյան (գերհաղորդիչ հոսանքի հաղորդումը ոչ գերհաղորդիչ նյութի բարակ շերտի միջով, որը միացնում է երկու գերհաղորդիչներ) էֆֆեկտի վրա , թույլ չեն տալիս ստեղծել փոքր չափսի և արագ գործող կառույցներ: Վերջերս Մոսկավայի պետական համալսարանի միջուկային ֆիզիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտի և ՌԳԱ-ի պինդ մարմինների ֆիզիկայի ինստիտուտի մասնագետները մշակել են գերհամակարգչի հիշողության նոր հիմնարար տարր, այսպես կոչված ջոզեֆսոնյան կոնտակտ ֆերոմագնիտային նյութի հետ (SlsFS կոնտակտ), որում S գերհաղորդիչ էլեմենտների միջև տեղակայված են մեկուսացնող l, գերհաղորդիչ s և ֆերոմագնիտային F նյութերի բարակ շերտեր: Ընդ որում, կարողացել են լուծել գերհաղորդիչների և ֆերոմագնետիզմի անհամատեղելիության կարևոր խնդիրը: Բանն այն է, որ ֆերոմագնետիկներն ուժեղացնում են մագնիսային դաշտը, իսկ գերհաղորդչականությունը 8
խախտվում է նույնիսկ համեմատաբար թույլ մագնիսական դաշտում: Այս գյուտը հնարավորություն է տալիս ակնկալելու կոմպակտ և արագ գերհաղորդչական հիշողության սարքի ստեղծումը, որի բացակայությունը լուրջ խոչընդոտ է գոյություն ուեցող թվային գերհաղղորդչական տեխնոլոգիայի գործնական կիրառության համար: Սակայն էներգիայի օգտագործումը կախված է ոչ միայն միկրոսխեմաների ստեղծման համար օգտագործվող նյութերից, այլև մի շարք գործոններից, ներառյալ տրամաբանական գործողությունների իրականացման սկզբունքները: Հաշվման ավանդական պրոցեսն անդառնալի է, քանի որ էկետրոնային սխեմաների աշխատելուց հետո մենք ըստ արդյունքի չենք կարող վերականգնել այն, ինչը սկզբում էր:Կոպիտ ասած, տրանզիստորն ունի երկու մուտք և մեկ ելք և ունենալով ինֆորմացիա դուրս եկող հոսանքի մասին՝ հնարավոր չէ ասել, թե որ հոսանքն է եղել յուրաքանչյուր մուտքում։ Դա նշանակում է ինֆորմացիայի կորուստ: Դա համապատասխանում է էնտրոպային համակարգի աճին, էներգիայի կորստին և հաշվողական մեքենայի ջերմաստիճանի բարձրացմանը, որը ցույց է տրվել 1961թ. Լորֆ Լանդաուերի աշխատանքում: Պարզ ասած, մենք համակարգչի ինֆորմացիայի յուրաքնչյուր բիթի ջնջման համար էներգիա ենք ծախսում: Հենց այդ կորստի սահմանը W=k·T·ln 2 ≈ 10-21 Ջ (k Բոլցմանի հաստատուն, T բացարձակ ջերմաստիճան) թերմոդինամիկայի երկրորդ օրենքի հիման վրա գտավ Լանդաուերը: Ստեղծված իրավիճակի բնական ելքը կարող է լինել գործածումը դարձելի տրամաբանական գործողությունների, որոնք ընթանան առանց ինֆորմացիայի կորստի: Դա ըստ էության նշանակում է այն էներգիայի ճշգրիտ հսկողություն, որը մասնակցում է հաշվողական գործողությունների իրականացմանը և համակարգչային այնսպիսի կառույցների ստեղծում, որոնց էներգիայի մեծ մասը կարող է օգտագործվել կրկնակի անգամ հետագա գործողությունների համար՝ ջերմության տեսքով արտազատվելու փոխարեն: Վերջերս ԱՄՆ-ի և Ճապոնիայի գիտնականները փորձնականորեն ցույց տվեցին, որ գերհաղորդչական դարձելի սխեմաների էներգագործածումը կարող է լինել ավելի քան վեց կարգ ցածր գոյություն ունեցող նմանատիպ կիսահաղորդիչների էներգագործածումից և նույնիսկ Լանդաուերի սահմանից ցածր, այն դեպքում, երբ գոյություն ունեցող թվային գերհաղորդչական էլեկտրոնիկայի սխեմաների էներգագործածումը ցածր է ընդամենը երեք կարգով: Որպեսզի հնարավոր լինի հասնել էներգագործածության արմատական նվազման, այս անգամ միջուկային ֆիզիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտի, Մոսկվայի պետական համալսարանի ֆիզիկայի ֆալուլտետի և ՌԳԱ-ի միկրոկառուցվածքների ֆիզիկայի ինստիտուտի գիտնականները առաջարկել են նոր գերհաղորդիչ դարձելի սխեմա սուպերհամակարգիչների տրամաբանական տարրերի համար: Դրա կառուցվածքի մեջ մտնում են երեք ջոզեֆսոնյան կոնտակտներ, որոնցից մեկը նախկինում առաջարկված կոնտակտն է ֆերոմագնետիկի հետ (SIsFS): 9
Դրա «биСКВИД» անվանումն առաջացել է «ՍԿՎԻԴ» -գերհաղորդիչ քվանտային ինտերֆերենցիոնալ կառույց (անգլերեն՝ SQUID - Superconducting Quantum Interference Device) հապավումից։ Սա մագնիսական դաշտի նկատմամբ ունի յուրահատուկ զգայնություն: «Բի» նախածանցը արտահայտում է մեկ սխեմայում երկու սկվիդների միասնականությունը: «Հենց ԲիՍԿՎԻԴն է ֆիզիկայի ֆակուլտետի պրոֆեսոր Վիկտոր Կորնյևի հետ համատեղ մեր կողից նախկինում առաջադրվել և օգտագործվել նմանատիպ գերհաղորդչական էլեկտրոնիկայի կառույցներում: Նորույթն այն է, որ դրանում այժմ օգտագործվում է ջոզեֆսոնյան կոնտակտը ֆերոմագնետիկի հետ և սխեման օգտագործվում է դարձելի հաշվումների համար» ,-բացատրել է ՄՊՀ միջուկային ֆիզիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Իգոր Սալավյովը: Հնարավոր է, որ հենց այդ գյուտը հնարավորություն կտա սուպերհամակարգիչների էներգագործածումը նվազեցնել վերը հիշատակված 6 կարգով:
Աղբյուրը՝ Наука и жизнь էլ.ամսագիր Թարգմանությունը՝ Ռաֆայել Վարդանյանի 10-րդ դասարան
Հրամանատար կոմպոտ Գոգոլի համար Զրույցն ասում է, որ Գոգոլը կոմպոտ է սիրել, որը, սակայն, ոչ մի առնչություն չունի այն կոմպոտի հետ, որ մատուցվում էր ԽՍՀՄ-ի ճաշարաններում, և այսօր էլ շարունակում են օգտագործել Ռուսաստանի քաղաքացիները:
Իգոր Սոկոլովսկու խոհարական գրառումներից Իշխանադուստր Ռեպնինան, նկատելով Գոգոլի մեծ հակումը աղանդերի և քաղցրեղենի նկատմամբ, փորձում էր նրան գոհացնել և ցանկանալով հաճույք պատճառել՝ իր ձեռքերով նրա համար կոմպոտ էր պատրաստում, որը չափազանց դուր է եկել Գոգոլին. այդ կոմպոտը նա սովորաբար անվանում էր «բոլոր կոմպոտների հրամանատար»: Վ.Ի.Շենրոկ՝ ըստ իշխանադուստր Ռեպնինայի խոսքերի Գոգոլի սիրած կոմպոտի մասին այս պատմությունը, գրառվել է Գոգոլի ստեղծագործության ուսումնասիրությամբ զբաղվող գրող Վ. Ի. Շենրոկի կողմից՝ ըստ իշխանադուստր Վարվարա 10
Նիկոլաևնա Ռեպնինայի (1808-1891) պատմածի: Նրբագեղ, մեծ, արտահայտիչ աչքերով իշխանադուտրը տիրապետում էր մի քանի օտար լեզուների, գեղանկարչության, երաժշտության գիտակ էր, նաև երիտասարդ տարիներին հրատարակել է իր ստեղծագործությունները Լիզվերսկայա կեղծանունով: 1836 թ-ին Բադեն-Բադենում նա ծանոթացել է Նիկոլայ Վասիլևիչ Գոգոլի հետ: Իշխանադստեր և նրա միջև հաստատվել են նուրբ, ընկերական հարաբերություններ, ինչի արդյունքում ստեղծվել են իշխանադստեր «Հիշողություններ Գոգոլի մասին» գրառումները՝ հրապարակված «Ռուսական արխիվ» ամսագրում: Այդ գրառումներում շատ այլ բաների կողքին նա «Մեռած հոգիներ»-ի ընթերցումից հետո գրել է նաև վեպից ստացած իր տպավորությունների մասին: «Գոգոլի հանդեպ իմ մեջ խորին հարգանքի, ջերմ ու մեծ կարեկցանքի զգացում առաջացավ, իմ հոգին նմանվեց նրա հոգուն»: Ես շնորհակալ եմ նրան այն բավականության համար, որ պարգևել է ինձ նրա գիրքը: Ես երախտապարտ եմ նրան»: 1843թվին Յագոտինում իր հոր՝ Մալոռուսիայի նախկին գեներալ- նահանգապետ Ռեպնինի առանձնատանը իշխանադուստրը ծանոթանում է այդ ժամանակների երևելի անձնավորություններից մեկի՝ պոետ, նկարիչ Տ. Գ. Շևչենկոյի հետ: Շևչենկոն համակրում էր իշխանադստերը և նրան քույր էր անվանում, ինչը իշխանադստեր կարծիքով «բնական է ընկերական հարաբերություններում»: Ճակատագիրն այնպես է տնօրինել, որ Ռեպնինայի հետ ընկերություն անող Տարաս Գրիգորևիչն ու Նիկոլայ Վասիլևիչն անձամբ ծանոթ չէին, և զղջում էր դրա համար միայն Շևչենկոն, ով գրել էր այդ մասին Ռեպնինային ուղղված նամակում: Բայց Գոգոլը չէր շտապում բացել «սրտի դարպասները» և ուշադրության արժանացնել «մալոռուսական բանաստեղծին», ինչպես իրեն անվանել է Շևչենկոն, և դա այն պարագայում, որ1831-1836 թթ-ին նրանք միաժամանակ ապրել են Պետերբուրգում և ունեցել ընդհանուր ընկերներ: Թե ինչով է կերակրել իշխանադուստրը կոբզարին, մեզ անհայտ է, բայց ահա Գոգոլը հաճույքով կոմպոտ է կերել՝ պատրաստված նրա ձեռքով, և խորապես սխալվում է նա, ով կարծում է, թե իշխանադուստր Վ. Ն. Վոլկոնսկայա- Ռեպնինան՝ ուկրաինական վերջին հրամանատարի՝ Կիրիլ Ռեզումովսկու ծոռնուհին, դեկաբրիստ Սերգեյ Վոլկոնսկու զարմուհին, հայտնի անզվական ընտանիքների՝ Վոլկոնսկիների, Ռազումովսկիների, Շերեմետևների շառավիղը որպես աղանդեր՝ մեծ գրողին մատուցել է այդ քաղցր, հեղուկ կեղտաջուրը՝ պատրաստված չորացրած մրգերով, որն ինչոր սխալմունքով կոմպոտ էին անվանում ԽՍՀՄ-ում: 11
Բանն այն է, որ նախահեղափոխական Ռուսաստանում կոմպոտը օշարակի մեջ մրգերով պատրաստված աղանդերն էր: Դա ըմպելիք չէր, որ խմում էին բաժակներով, այլ թանձր, հագեցնող աղանդեր, և այն ընդունված էր ուտել գդալով բյուրեղապակյա ամանից: Իհարկե, հետագայում ընդհանուր առմամբ բյուրեղապակյա ամանը կարելի է փոխել ապակե, ճենապակե և պարզապես աղցանի կավե փոքրիկ ափսեներով, բայց փոխել հենց աղանդերի բնույթը՝ կնշանակեր զրկել քեզ դրա համի հաճույքից: Իսկական կոմպոտի համը փորձելու ցանկությամբ տոգորված՝ հեղինակը, առանց հետագա խորամանկության, վերցրել է գրադարակից երկու գիրք, որոնցից մեկում գտել է կոմպոտ պատրաստելու ընդհանուր կանոններ, իսկ այ երկրորդում՝ հեշտորեն պատրաստվող բաղադրատոմսեր: Ելենա Մոլոխովեցի «Նվեր երիտասարդ տնտեսուհիներին»› անմոռանալի գրքի ընդհանուր կանոններում ասվում է . «Օշարակը, որը խառնվում է կոմպոտին, իրականում պետք է լինի շատ թանձր, ինչպես մուրաբայի ամենաթանձր հյութը, այնպես որ 1 – 1,5 բաժակ օշարակի համար պետք է օգտագործել ¾ ֆունտ կամ 2 ¼ բաժակ կտոր շաքար: Տնական կոմպոտի համար բավական է և ¼ ֆունտ շաքար, կամ ½ բաժակ շաքար: Օշարակին ըստ ճաշակի ավելացնել խաղողի գինի: Պետք է մաքրել խնձորի միջուկն ու կեղևը, նրա վրա ճզմել կիտրոն: Կոմպոտի համար պետք է վերցնել խնձորի քաղցր տեսակ, այլ ոչ թե թթու, որը արագ է փխլվում: Համեղության համար կարելի է եփել օշարակի մեջ, և կրակից վերցնելուց առաջ մասերի բաժանած լիմոնի կեղևը հեռացնել:
Նշումներ հեղինակի կողմից. 1 ֆունտը համարել հավասար 400 գրամին, իսկ կտրտված շաքարը փոխարինել շաքարի փոշիով: Կոմպոտի բաղադրատոմսերը, որոնք հեղինակը շտապում է հրամցնել ընթերցողներին, վերցված են այն գրքից, որ հրատարակվել է 892թ-ին «Օրինակելի խոհանոց» վերնագրով: Տանձիկոմպոտ Վերցնել 4 տանձ, 1 ֆունտ շաքարին ավելացնել 1բաժակ սպիտակ գինի, 1 կիտրոն, 1 նարինջ: Տանձերը եփել կաթսայի մեջ ոչ մեծ քանակությամբ ջրով, թույլ կրակի վրա այնքան, որ փափկեն: Առանձին եփել շաքարի օշարակը սեղանի սպիտակ գինով, բայց ոչ շատ ջրիկ, և ավելացնել հավասար մասերի կտրատած, եփած, տանձերը, 1- 2 անգամ եռացնել, ապա հանել և դասավորել ափսեի մեջ, իսկ օշարակը շարունակել եփել կիտրոնի և նարինջի մանրած կեղևով, երբ դրանք փափկեն, օշարակը լցնել տանձերի վրա, մատուցել սառը վիճակում: Խնձորի կոմպոտ Տանձերի փոխարեն վերցնել 4 խնձոր 12
Խնձորները մաքրել, կտրել երկայնակի հավասար շերտերի, հանել միջնամասը և պատրաստել կոմպոտ, ինչպես ասվում էր նախորդ բաղադրատոմսում:
Կոմպոտ ելակից և այլ հատապտուղներից, որը նախընտրում է պատրաստել հեղինակը: 500 գր հատապտուղ, 200 գրամ շաքար. 1բաժակ ջուր, լիկյոր կամ սպիտակ գինի, հարած սերուցք: Ելակը, ազնվամորին, մորին, փշահաղարջը, կարմիր և սև հաղարջները լվանալ, դասավորել աղցանի ափսեում: Օշարակը եփել, ավելացնել լիկյորը կամ գինին, տաք-տաք լցնել հատապտուղների վրա և դնել զով տեղում: Սառչելուց հետո մատուցել՝ ձևավորելով հարած սերուցքով: Նշումներ. Լիկյորի կամ գինու բացակայության դեպքում օշարակը եփել մեխակի մի քանի բողբողջներով կամ դարչինի կես ձողիկով կամ էլ վանիլով: Հեղինակը, ճշտգրտորեն պատրաստելով ելակով աղանդերը, համտեսեց, և նրա ձեռքերը անկախ իրենից ձգվեցին դեպի գրամեքենայի ստեղնաշարը, որպեսզի գրի այս հոդվածը և հանձնի ընթերցողների դատին, ում նկատմամբ նա խորին հարգանք է տածում: Աղբյուրը՝ Наука и жизнь էլ.ամսագիր Թարգմանությունը՝ Անի Հարությունյանի Քոլեջի 1-ին կուրսի ուսանող Խմբագրեց Թամար Ղահրամանյանը Հայոց լեզվի և գրականության դասավանդող
13
Հեքիաթ հրաշամանուկ Գոտֆրիդ Լեյբնիցի մասին, ով ստեղծեց նոր մաթեմատիկա
Նիկոլայ Գորկավի Ձեր առջև գրող, աստղաֆիզիկոս, ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր Նիկոլայ Գորկավիի հերթական գիտական հեքիաթն է՝ տպագրության պատրաստվող «Ժամանակի ստեղծողները» ժողովածուից։ Դուք նորից կհանդիպեք արքայադուստր Ձինտարայի և նրա երեխաների`Գալատեայի և Անդրեյի հետ, ովքեր հեթիաթից հեքիաթ, բազմաթիվ հետաքրքիր բաներ են իմանում գիտության աշխարհից, ծանոթանում են մեծ գիտնականներին և ականավոր գյուտերին: -Այսօր ես կպատմեմ մի հրաշամանուկ տղայի մասին, ով կարողացավ իրեն անծանոթ լեզվով գրքեր կարդալ,-սկսեց արքայադուստր Ձինտարան: -Այ քեզ կարողություն.-նկատեց Անդրեյը, թեպետ, անկեղծ ասած, նա դա չէր պատկերացնում: -Ինչպե՞ս կարող ես կարդալ, եթե չգիտես լեզուն. –զարմացավ Գալատեան: -Ամեն ինչ սկսվեց նրանից,-շարունակեց Ձինտարան- որ փոքրիկ Գոտֆրիդը սիրում էր լսել իր հոր`Լեյպցիգի համալսարանում փիլիսոփայության ու բարոյագիտության պրոֆեսոր Ֆրիդրիխ Լեյբնիցի զվարճալի պատմությունները: Ինչի մասին էլ որ լիներ խոսքը՝ թագավորների թե զորավարների, գիտնականների թե գյուտարարների, պատերազմների մասին ցամաքում թե ծովում, շատ հետաքրքիր էր: Տղան միայն երազում էր՝ շուտ լավ կարդալ սովորեր, որպեսզի կարողանար ինքնուրույն մխրճվեր իր հոր գրադարակի գրքերի մեջ։ Գոտֆրիդը յոթ տարեկան չկար, երբ նրա հայրը մահացավ: Գրադարանը կողպեցին, և այն դարձավ տղայի համար անհասանելի երազանք: Մի անգամ Գոտֆրիդը տանը ինչ-որ ուսանողի թողած լատիներեն երկու գիրք գտավ։ Տղան նոր էր սկսել լատիներեն սովորել դպրոցում, իսկ լատիներեն-գերմաներեն բառարան տանը չկար, բայց նոր գիրքը կարդալ նա շատ էր ուզում: Գոտֆրիդը գնում էր այգի, նստում նստարանին և փորձում հասկանալ անծանոթ բառերը: Նա շատ համառ էր. կարդում և համադրում էր իրադարձությունները, փորձում էր գուշակել անծանոթ բառերի իմաստը, ուսումնասիրում էր նկարները, ինչը նույնպես հուշում էր տալիս տեքստը հասկանալու համար: Նա հասավ իր ուզածին. կարդաց և հասկացավ երկու գրքերն էլ: -Կեցցե ինքը,- բարի նախանձով ասաց Գալատեան: -Գոտֆրիդը սովորում էր Լեյպցիգի Սուրբ Թովմայի հայտնի դպրոցում: Նրա ապշեցուցիչ հաջողությունները լատիներենի ուսումնասիրման մեջ չվիրիպեցին ուսուցչի ուշադրությունից, սակայն երբ նա իմացավ, որ տղան կարդում է մեծերի համար նախատեսված գրքեր, եկավ 14
նրանց տուն և խնդրեց այդ գրքրերի փոխարեն տալ նրան մանկական գրքրեր, որոնք կհամապատասխանեն նրա տարիքին: Գոտֆրիդը կարող էր զրկվել ընթերցանությունից, բայց խոսակցությանը խառնվեց ընտանիքի բարեկամ մի կրթված և շատ ճանապարհորդած ազնվական: Նա ոչ միայն համոզեց դաստիարակներին չվերցնել տղայից գրքերը, այլև պահանջեց, որ բացեն տղայի առջև հայրական գրադարանի դռները: Տղան այնպես հարձակվեց գրքերի վրա, ինչպես սոված մարդը`ուտելիքի: Հետագայում նա գրեց. «Ես այնպես էի ցնծում, կարծես թե գանձ էի գտել, ես կարդում էի ըստ ճաշակի և վայելում առարկաների արտասովոր բազմազանությունը»: Տասը տարեկանում նա ուսումնասիրել էր Պլատոնի, Պլինիոսի, Ցիցերոնի, Հերոդոտոսի աշխատությունները: Տասերկու տարեկաննում հիանալի տիրապետում էր լատիներին, և սկսել էր հասկանալ հունարենը, որ հոր գրքրեի մի մասի լեզուն էր: Տասներեք տարեկանում նա ազատ կարողանում էր լատիներեն բանաստեղծություններ գրել , իսկ տասնչորս տարեկանում գրում էր իր մտքերը հատուկ տերտրում: Հասուն տարիքում Լեյբնիցը նկատել է. «Այն, ինչ ես գրել եմ տասնչորս տարեկանում, ավելի հասուն տարիքում վերընթերցելով մեծ հաճույք եմ ստանում»: Տասնհինգ տարեկանում Լեյբնիցը ընդունվում է Լեյպցիգի համալսարան, որտեղ աշխատել էր նրա հայրը: Երկու տարի անց տեղափոխվում է Իենայի համալսարան, որտեղ ուսումնասիրում է մաթեմատիկա: Իր գիտելիքներով նա առաջ է անցնում ավագ ուսանողներից: Տաղանդավոր երիտասարդը երեք տարում ավարտում է համալսարանական դասընթացը և ստանում մագիստրոսի կոչում: Քսան տարեկանում կրթվածությամբ նա գերազանցում էր իր պրոֆեսորներին, և որոշեց քննություն հանձնել, որպեսզի ստանա դոկտորական կոչում իրավաբնության ոլորտում: Բայց քննության նախօրյակին, երբ նա դեկանի տուն գնաց, դեկանի կինը, տեսնելով, որ հայցվորն այսքան երիտասարդ է, ներս չթողեց նրան և հայտարարեց. -Չէր խանգարի՝ նախ մի փոքր մորուք երկարացնեիր, հետո այսպիսի գործերով դիմեիր: Գալատեան և Անդրեյը սկսեցին ծիծաղել դեկանի հանդուգն կնոջ վրա, իսկ Ձինտարան շարունակեց պատմությունը: -Վիրավորված Լեյբնիցը գնաց և ալևս չվերադարձավ. դոկտորական կոչում նա ստացավ ուրիշ համալսարանում, քանի որ զարմանալիորեն բազմակողմանի զարգացած մարդ էր. նրա մեջ միավորված էին մաթեմատիկոսի, ֆիզիկոսի, փիլիսոփայի, տրամաբանի, իրավաբանի, գյուտարարի, լեզվաբանի, դիվանագետի և պատմաբանի տաղանդները: -Իսկ ո՞ր գիտության մեջ նա հասավ ամենամեծ բարձրունքներին,- հարցրեց Անդրեյը։ -Նրա ամենամեծ ձեռբերումը դիֆերենցյալ հաշվի ստեղծումն է: Այդ թեմայով նրա հոդվածը տպագրվել է 1684 թվականին, որը դարձավ նոր մեթոդի պաշտոնական ստեղծման տարին: Այդ ժամանակ հայտնի գիտնական Իսահակ Նյուտոնը նույնպես բացահայտել էր մաթեմատիկայի այդ ճյուղը, բայց հրապարակել իր աշխատանքները չէր շտապում: Հայտնի անգլիացին դժկամությամբ էր տպագրում իր աշխատանքները, քանի որ դրանք մշտապես առաջացնում էին քննադատությունների ալիք, որոնց պատասխանել չէր ցանակնում: Միայն 1693թվականին Նյուտոնը վերջապես հրապարակեց դիֆերենցյալ հաշվի իր տարբերակը: 15
Դրանից հետո Նյուտոնի և Լեյբնիցի կողմնակիցների միջև սկսվեցին թեժ վեճեր, թե ով է առաջինը: Բայց ամեն դեպքում Լեյբնիցը Նյուտոնից անկախ ստեղծել է մաթեմատիկայի նոր ճյուղ, որը կոչվում է մաթեմատիկական անալիզ և ներառում է ինչպես դիֆերենցյալ այնպես էլ ինտեգրալ հաշիվ, որի համար ստեղծեց սիմվոլներ և տերմինաբանություն: Նրա բոլոր բնորոշումները օգտագործվում են առ այսօր: Միայն ինտեգրալ տերմինը պատկանում է Լեյբնիցի աշակերտին՝ շվեյցարացի մաթեմատիկոս Յակոբ Բեռնուլիին (1654-1705): -Իսկ ինչ է դիֆերենցյալ հաշիվը,- հարցրեց Գալատեան: Ձինտարան ընկավ մտածմունքի մեջ: Երեխաները հաճախ են դժվար և անհարմար հարցեր տալիս, բայց նա որոշեց չխուսափել պատասխանից: -Հանրահաշիվը և երկրաչափությունը հայտնի են հնուց, և դրանք օգնում են մարդկանց հաշվել ցորենի պարկերը, պարզել տակառներում ջրի կամ գինու ծավալը, որոշել երկու օբյեկտների միջև հեռավորությունը, բայց կյանքը բազմազանությամբ դուրս է գալիս պարկերի և տակառների սահմանից: Պատկերացրեք մի կառք, որը լծված է չորս ձիերի, և գնում է Բեռլինից Լայպցիգ: -Կառքը լաքապատված է, իսկ ձիերը զանգակներով են,-ճշտեց Գալատեան: -Իհարկե- համաձայնեց Ձինտարան -Եթե մենք մի հասարակ հարց տանք՝ ինչպիսի արագությամբ է ընթանում կառքը, մեզ չի օգնի ո՛չ թվաբանությունը, ո՛չ երկրաչափությունը: -Ինչո՞ւ չէ,- առարկեց Անդրեյը, ով դպրոցում լուծել էր այդպիսի խնդիրներ:-Ես կվեցնեմ Բեռլինի և Լեպցիգի միջև հեռավորությունը, կբաժանեմ այն ժամանակի վրա, որի ընթացքում կառքը կտրել է ճանապարհը, և կստանամ արագությունը: -Ճիշտ է, բայց դու կստանաս միջին արագություն, բայց չէ՞ որ կառքը կանգնել է ճանապարհին գիշերելու համար: -Մութ անտառում՝ կրակի մոտ-համոզված նշեց Գալատեան: -Կամ էլ ճանապարհամերձ մի հյուրանոցի մոտ, կամ գետանցին սպասելիս։ Իսկ մի տեղ կառքը սլացել է լավ ճանապարհով հնարավոր ողջ արգությամբ։ - Փախչելով ավազակներից-ենթադրեց Անդրեյը: -Ինչպես նկարագրել այդ անհավասարաչափ շարժումը: Ինչպես մաթեմատիկորեն որոշել արագությունը ժամանակի տվյալ պահին: -Դրա համար պետք է նայել արագաչափին-ասաց Գալատեան: -Հիանալի միտք է-ժպտաց Ձինտարան:-Արագաչափը իսկապես տվյալ պահին ակընթարթային արագությունը միանգամից նշում է, բայց մեզ հիմա հետաքրքիր է ոչ թե փաստացի արդյունքը, այլ արագության որոշման ընդհանուր մեթոդը, որը հենց դրված է արագաչափի աշխատանքի հիմքում: Որպեսզի որոշենք կառքի արագությունը ժամանակի ցանկացած պահին, պետք է օգտվենք Անդրեյի առաջարկած մեթոդից, հեռավորությունը ժամանակի վրա բաժանման միջոցով։ Բայց դա պետք է օգտագործել ոչ թե ամբողջ ճանապարհի, այլ կառքի անցած շատ փոքր հատվածի համար: -Իհարկե, պետք է չափել՝ քանի մետր է անցնում կառքը մեկ վայրկյանում, դա իհարկե կլինի կառքի արագությունը,- ոգևորված համաձայնեց Անդրեյը: 16
-Իհարկե, դա ավելի ճշգրիտ է, բայց ինչ անել, եթե հանկարծ այդ վայրկյանին կառքը կտրուկ արգեալկի: Այդ դեպքում վայրկյանը կլինի շատ մեծ ինտերվալ արագության ճշգրիտ որոշման համար: -Դա նշանակում է, որ պետք է վերցնել ժամանակի ավելի փոքր հատված, վայրկյանի մեկ տասներորդ կամ մեկ հարյուրերորդ մասը, առաջարկեց Անդրեյը: -Այ այդպիսի ճանապարհով էլ գնաց Լեյբնիցը, երբ մշակում էր դիֆերենցյալ հաշիվը. կառքի արագությունը որոշելու համար նա վերցրեց S ճանապարհի անսահմանորեն փոքր հատված, որը պայմանականորեն նշանակեց dS, և բաժանեց այն անսահմանորեն փոքր ժամանակի վրա, որը նշանակեց dT: Ստացվեց կառքի արագությունը V=dS/sT: Մինչև հիմա էլ այդպես է նշանակվում գիտության մեջ: -Իսկ որն է այստեղ մաթեմատիկայի նոր ճյուղը.-հետաքրքրվեց Անդրեյը: -Դա հենց ինքը՝ նոր մաթեամտիկան է: dS և dT մեծությունները անվանում են ճանապարհի և ժամանակի դիֆերենցյալներ, իսկ dS/dT հարաբերությունն անվանում են ժամանակի և ճանապարհի ածանցյալ, իսկ ածանցյալը գտնելը անվանում են դիֆերենցում: -Իսկ այս պարզագույն բաները համարում են շատ կարևոր հայտնագործություններ.-հարցրեց Գալատեան: -Իհարկե, որովհետև մենք սկսեցինք աշխատել ոչ թե թվերի, այլ նրանց փոփոխությունների հետ: Դիֆերենցյալ հաշիվը ծագում է լատիներեն «դիֆերենցյալ»՝ տարբերություն բառից: Մենք ստեղծել ենք մաթեմատիկական գործողություններ , որոնք բնութագրում են ֆիզիկական մեծության աճը կամ նվազումը իրական աշխարհում: Վերցնում ենք ճանապարհի ածանցյալը ժամանակի ընթացքում և ստանում ենք նրա արագությունը: Կարող ենք նաև վերցնել արագության ածանցյալը ժամանակի ընթացքում և գտնել նրա արագացումը: -Նշանակում է, հիմա մենք կարող ենք որոշել՝ ինչ արագությամբ են սլանում ավտոմրցարշավորորդներն իրենց ասուպներով,- ոգևորությամբ հարցրեց Անդրեյը: -Այո և դեռ ավելին, եթե իմանանք ինչպես է փոխվում մեքենայի արագությունը, շատ հեշտությմաբ կարելի է գտնել նրա արագությունը՝ հաշվելով այսպես կոչված դիֆերենցյալ հաշիվը: Արագության առաջին ածանցյալը ժամանկի ընթացքում հավասար է մեքենայի արագացմանը: -Իսկ չէ՞ որ արագությունը նույնպես ճանապարհի ածանցյալն է-հիշեցրեց Անդրեյը: -Այո, մենք կարող ենք գրել հավասարում այս տեսքով: Արագացումը հավասար է ճանապարհի երկրորդ ածանցյալին: -Մաթեմատիկոսները եղանակներ են գտել շատ դիֆերենցյալ հավասարումների լուծման համար. դրանց միջոցով հաշվարկվում են մեզ հետաքրքիր մեծությունները, ճանապարհը և մեքենաների արագությունը՝ ըստ նրանց արագացման, մարդկության բնակչության աճը՝ ըստ ծնելիության, կամ արբանյակի շարժման հետագծով երկրի ձգողականության ուժը: Դիֆերենցյալ հաշիվը ղեկավարում է աշխարհը, պետք է ուղղակի սովորել այն ճիշտ կազմել և լուծել: 17
-Սպասի՛ր, մայրիկ.-ընդհատեց Գալատեան, -դու ասացիր, որ մաթեմատիկոսները կարողանում են լուծել շատ դիֆերենցյալ հավասարումներ, դա նշանակում է, որ որոշ հավասարումներ կան, որոնք դեռ լուծված չե՞ն: -Իհարկե.-հաստատեց Ձինտարան: - Շատ դիֆերենցյալ հավասարումներ չունեն իրենց անալիտիկ լուծումները, որոնք կարելի է գրառել մաթեմատիկական ֆունկցիաների տեսքով: Այնպիսի դիֆերենցյալ հավասարումներ, ինչպիսին է Նյուտոնի երկնային մեխանիկայի հավասարումը, Ստոքսի հիդրոդինամիկան, Մաքսվելի էլեկտրոդինամկիան, Էյնշտեյնի ձգողականությունը, լուծված են շատ պարզագույն դեպքերի համար: Հիմա դիֆերենցյալ հավասարումների լուծմանը կցված են շատ հզոր համակարգիչներ, և նրանք հաճախ տալիս են թվաբանական լուծումներ, ոչ թե անալիտիկ ֆունկցիաների, այլ թվերի աղյուսակների տեսքով: Էլեկտրական մեքենաները անզոր են դիֆերենցյալ հավասարումների առաջ: Գլխավոր խնդիրը չէ, որ դիֆերենցյալ հավասրումները դժվար է լուծել, միևնույն է համակարգիչները դառնում են ավելի հզոր և գնալով նրանք լուծում են ավելի բարդ հավասարումներ: Հիմնական խնդիրը, որ կանգնած է գիտնականների առաջ, կենսաբանների և սոցիոլոգների առաջ, նա է, որ մենք չենք կարողանում բացահայտել դիֆերենցյալ հաշիվը, որը նկարագրում է մարդկային օրգանիզմի և մարդկային հասարակության փոփոխությունը: -Իսկ այդպիսի հավասարում գոյություն ունի՞,- հարցրեց Անդրեյը: -Ինչ-որ հաշվով՝ այո, որովհետև պրոցեսները, որոնք կատարվում են օրգանիզմում և հասարակության մեջ, նույնպես կարելի է համարել մաթեմատիկական հավասարման համակարգ, բայց այս համակարգը խելքից դուրս բարդ է, և ոչ ոք չի մոտեցել դրա բացահայտմանը: Բայց եթե մարդիկ տիրապետեին համապատասխան մաթեմատիկական ապարատի, ապա կկարողանային երկարացնել մարդկանց կյանքը, գուշակել ապագան և խուսափել շատ դժբախտություններից: Ձինտարան դադարեց խոսելուց և նայեց երեխաներին. «Երևում է՝ դիֆերենցյալ հավասարումները նախատեսված չեն երեխաներին քնացնելու համար», -մտահոգվեց նա: Աղբյուրը՝ Наука и жизнь էլ.ամսագիր Թարգմանությունը՝ Մերի Թելունցի 10-րդ դասարան
18
Հեքիաթ վանական Մենդելի մասին, որը մի մեծ օրենք գտավ սիսեռի մարգում
Նիկոլայ Գորկավի Մեղուները բզզում էին՝ գործնական տեսքով ծաղկից ծաղիկ թռչելով ու ներկտար փնտրելով: Ծաղիկները դեմ չէին, և անգամ, ընդհակառակը, փորձում էին քաղցր հոտով և պայծառ գույներով գրավել թևավոր աշխատողների ուշադրությունը: Սպիտակ, կապույտ, դեղին ծաղիկների եռքն ամառվա այդ պահին այնքան սովորական տեսարան էր, որ մարդիկ հազվադեպ էին նկատում այդ գունագեղությունը: Առավել անտարբեր էին նման մանրունքների նկատմամբ գյուղացիները, որոնք մեղուներից ոչ պակաս աշխատում էին առավոտից իրիկուն: Պատանի Յոհան Մենդելը նույնպես գյուղացի էր: Նրա ընտանիքն արդեն 130 տարի մի փոքրիկ ագարակ ուներ ներկայիս Չեխիայի տարածքում Հեյնցենդորֆ գյուղատիպ քաղաքում։ Այստեղ Իոհաննի պապերն ու նախապապերը անդադրում աշխատանքի ու հոգսերի մեջ անցկացրել են իրենց կյանքը։ Տղան իր քույրերի՝կրտսեր Թերեզայի և ավագ Վերոնիկայի հետ նույնպես ամբողջ օրը աշխատում էր՝ խնամելով այգին ու մեղուներին: Սակայն, ի տարբերություն այլոց, նա չէր կորցրել իրեն շրջապատող բնությամբ զարմանալու կարողությունը։ -Ինչո՞ւ են որոշ ծաղիկներ կարմիր, իսկ որոշները՝ սպիտակ: Իսկ տերեփուկները մի՞շտ են կապույտ: Որտեղի՞ց է ծաղկի սերմն իմանում, որ կապույտ, ոչ թե դեղին գույնի ծաղիկ պետք է տա: Իսկ, օրինակ, կատվի ձագերի մորթին միշտ չէ, որ կատվի մորթու գույնին է լինում: Ինչո՞ւ: -Իսկապես, ինչո՞ւ,- հարցրեց Գալատեան մորը, որը հերթական հեքիաթն էր կարդում: -Հիմա մենք կխոսենք այդ մասին,-պատասխանեց Ձինտարան: -Սակայն ինձ հետաքրքրում է, թե ինչպե՞ս է, որ վաղ թե ուշ հազարավոր իրար նման աղջիկների և տղաների մեջ հայտնվում է այնպիսի արտասովոր մեկը, որը ոչ միայն տարօրինակ հարցեր է տալիս, այլ նաև պատրաստ է կյանքը ծախսել այդ հարցերի պատասխանները գտնելու վրա: Հենց այդպիսի մարդիկ են, որոնք բացահայտում են այն ճշմարտությունը, որ իրենցից առաջ դեռ ոչ ոք չէր գտել: Իոհանն ավարտեց վարժարանը և սկսեց երազել համալսարանի մասին: Ագարակը կերակրում էր ընտանիքը, բայց հարստություն կուտակել չէր լինում, դրա համար էլ Իոհանի՝ համալսարանում լրիվ դասընթացով սովորելու գումար չէր հավաքվում: Քսան տարեկան հասակում տղան դարձավ Բրնո քաղաքի կաթոլիկ վանքի վանական: Վանքում հիանալի գրադարան կար, գեղեցիկ այգի և վանական դպրոց, որ ֆիզիկայի և կենսաբանության ուսուցիչների կարիք ուներ: Իոհանը, ընդունելով վանական Գրեգոր անունը, սպունգի պես կլանում էր գիտելիքները և ցանկանում էր ուսուցիչ դառնալ: Վանահայր Կիրիլ Նապպը (1792—1867) աջակցեց տաղանդավոր երիտասարդին՝ վանքի հաշվին ուղարկելով նրան երկու 19
տարի սովորելու Վիեննայի համալսարանում: Համալսարանում Մենդելին դասավանդում էին հռչակավոր ֆիզիկոս Քրիստիան Դոպլերը և բուսաբան-բջջաբան Ֆրանց Ունգերը: Համալսարանը ավարտելիս Մենդելը երկու անգամ փորձեց դասավանդողի դիպլոմ ստանալ, սակայն երկու անգամն էլ ձախողեց կենսաբանության քննությունները: -Ինչո՞ւ,- զարմացավ Գալատեան: -Չէ՞ որ նա այդքան սիրում էր այդ առարկան և լավ տիրապետում: -Այդ պատմության մանրամասները հայտնի չեն: Հնարավոր է, որ քննողները չափազանց պահպանողական էին, կամ էլ իրեն զգացնել է տվել Մենդելի համակարգված կրթության պակասը: Այնուամենայնիվ, Յոհանը, որն արդեն 34 տարեկան էր, հայտնվեց փակուղում. ուսուցիչ դառնալ չէր կարող, իսկ գիտությամբ պաշտոնապես զբաղվելու հնարավորություն չուներ: Այս դեպքում էլ նրան կրկին օգնեց Նապպ վանահայրը: Ծեր վանահայրն ու երիտասարդ վանականը երկար զրուցում էին՝ վանական այգու նստարանին նստած: Նրանց շրջապատում էին ծաղիկներն ու մեղուները: Այդ զրույցը որոշեց Մենդելի կյանքի ուղին: Նա վերադարձավ վանք և սկսեց վանքի այգում ինքնուրույն զբաղվել գիտությամբ: Երկու հեկտար տարածությամբ այդ այգին էլ դարձավ նրա գլխավոր հետազոտական լաբորատորիան: Մենդելը փնտրում էր մանկուց իրեն տանջող հարցի պատասխանը. «Ինչո՞ւ են որոշ ծաղիկներ կարմիր, իսկ որոշները՝ սպիտակ»: Սակայն այժմ այդ հարցը իր առջև դրել էր ոչ թե մի երեխա, այլ հասուն հետազոտող, ով գիտակցում էր, որ բնությունից պատասխան կարելի է ստանալ միայն մանրակրկիտ պատրաստած գիտափորձի միջոցով: Մենդելն իր գիտական հետազոտությունների համար ընտրել էր սիսեռը՝ մի բույս, որը ծաղկելիս տարբեր գույնի ծաղիկներ է տալիս: Կարևոր էր նաև, որ մեղուները, որոնք սովորաբար ծաղկափոշին բույսից բույս էին տանում, չխանգարեին նրա գիտափորձերին. սիսեռը ինքնափոշոտվող բույս է: Իոհանը տնկել էր 34 տեսակի սիսեռ և սպասում էր արդյունքներին: Նա յոթը առանձնահատկություն էր առանձնացրել, որոնք ցանկանում էր ուսումնասիրել: -Սպասի՛ր, մայրիկ,- ընդհատեց նրան Գալատեան: Ո՞ր առանձնահատկությունները: -Մենդելը ցանկանում էր պարզել, թե ինչպես են փոխանցվում ժառանգներին ծնողական հատկանիշները: Օրինակ՝ մարդկանց մոտ նման ժառանգություն կարող է լինել աչքերի գույնը: Եթե ծնողներից մեկի աչքերը կապույտ են, իսկ մյուսինը՝ դարչնագույն, ապա ի՞նչ աչքերի գույն կունենա նրանց երեխան: Մենդելը այդ հարցի պատասխանը փնտրում էր ոչ թե մարդկանց, այլ բույսերի մոտ: -Իսկ ի՞նչ է, բույսերը աչքե՞ր ունեն,- մտահոգված հարցրեց Գալատեան: -Իհարկե ոչ: Սակայն Մենդելը սիսեռի յոթ ակնառու հատկանիշ առանձնացրեց. կարմիր թե սպիտակ ծաղիկ, դեղին թե կանաչ հատիկ, հարթ թե ճմրթված կեղև: Որպես օրինակ, դիտարկենք հատկանիշներից մեկը. կարմիր թե սպիտակ ծաղիկը: Մենդելը ընտրեց սիսեռի այնպիսի տեսակներ, որոնցից մեկը տալիս էր միայն կարմիր ծաղիկ, իսկ մյուսը՝ միայն սպիտակ: Նա տնկում էր այդ տեսակները տարբեր մարգերի վրա, այնուհետև 20
մեծ բույսերից սերմեր ստանում և կրկին տնկում: Երեք տարի շարունակ Մենդելը հետևում էր իր մարգերին և համոզվեց, որ կարմիր ծաղիկով սիսեռները միշտ այնպիսի սերմեր են տալիս, որ ծաղիկը կրկին կարմիր է լինում: Նույնը տեղի էր ունենում սպիտակ ծաղիկներով սիսեռի մարգերի վրա: Այս ամենը պարզելուց հետո Մենդելը սկսեց այս երկու տեսակների խաչասերման գործընթացը: -Իսկ ինչպե՞ս էր նա դա անում,- հարցրեց հետաքրքրասեր Գալատեյան: -Նա կարմիր ծաղիկների փոշին տեղափոխում էր սպիտակ ծաղիկների վրա, իսկ սպիտակներինը՝ կարմիրի: Աշնանը նա հավաքում էր ստացված սիսեռները և հաջորդ տարի տնկում դրանք: Մենդելին հետաքրքրում էր, թե ինչ գույնի ծաղիկ կունենա հիբրիդը: Կարելի է պատկերացնել, թե որքան զարմացավ Մենդելը, երբ հիբրիդը ծաղկեց միայն կարմիր ծաղիկներով: Իսկ ո՞ւր կորավ սպիտակը: Ըստ երևույթին, այն իր հատկանիշների ուժով զիջել էր կարմիրին: Դա շատ կարևոր արդյունք էր: Մենդելը սիսեռի կարմիր ծաղիկի գույնը կոչեց գերիշխող, այսինքն գլխավոր հատկանիշ, իսկ սպիտակը՝ զիջող հատկանիշ: Մենդելը շարունակեց իր գիտափորձը. նա խաչասերում էր արդեն հիբրիդները, այսինքն երկրորդ սերնդի բույսերը, որոնք ծաղկում էին միայն կարմիր գույնով և կրկին ստացված սերմերը ցանում: Եվ կրկի՛ն անակնկալ։ Երրորդ սերունդը տալիս էր և՛ սպիտակ ծաղիկներ, և՛ կարմիր: Մենդելը հաշվեց մարգերի կարմիր և սպիտակ բույսերի քանակը. դրանց հարաբերակցությունը երեքը մեկի էր: Կարմիր ծաղիկներով բույսերը կազմում էին երեք քառորդը, իսկ սպիտակներինը՝ մեկ քառորդ: Մենդելը ցնցված էր: Նա երկար վերլուծեց իր գիտափորձի արդյունքները, կրկնեց փորձը այլ հատկանիշներով: Արդյունքը միշտ նույնն էր: Երկրորդ սերնդում գլխավոր հատկանիշը գերիշխում էր զիջողին, սակայն երրորդ սերնդում զիջող հատկանիշը արտացոլվում էր յուրաքանչյուր չորրորդ ծաղկի դեպքում: Գրեթե երեսուն հազար սիսեռի բույս է ուսումնասիրել և աճեցրել Մենդելը: Յոթը տարի փորձ և երկու տարի վերլուծություններ: Ի վերջո, նա ստացավ ժառանգության հատկանիշի հստակ պատկերը: -Ի՞նչ պատկեր,- անհամբեր հարցրեց Գալատեան: -Մենդելը հասկացավ, որ սիսեռի մեջ պետք է լինի ժառանգության զույգ տարր: Պարզելու համար կարմիր ծաղիկներով հողատարածքի տարրը արտահայտենք երկու ԿԿ տառով, իսկ սպիտակինը՝ ՍՍ: Երբ խաչասերվում են ԿԿ և ՍՍ տարրերով բույսերը, նրանցից յուրաքանչյուրը տալիս է իր ժառանգական զույգ տարրի կեսը և դրանք խառնվում են այն ժառանգների մեջ, որոնք ստանում են ԿՍ հիբրիդային տարր: Այս դեպքում, Կ գերակշռող հատկանիշը ճնշում է Ս հատկանիշը և արդյունքում ստանում ենք կարմիր ծաղիկ: Երկրորդ սերնդի երկու ԿՍ հիբրիդ խաչասերելիս ժառանգներին կրկին կտրվի գենի կեսը: Երրորդ սերնդում Կ և Ս տարրերի բազմազանության մեջ կարող են առաջանալ հետևյալ զույգերը՝ ԿԿ, ՍՍ, ԿՍ և ՍԿ: -Մի րոպե, մայրիկ, ես չհասկացա,- ասաց Գալատեան: 21
-Այդ դեպքում, արի ինքներս դա ստուգենք: -Ինչպե՞ս, սիսե՞ռ աճեցնենք,- հարցրեց Անդրեյը: -Ահա, այսպես, Ձինտարան փորձեց բացատրել փորձի էությունը: Երեխաները իրենց խաղալիքների մեջ արագ գտան կարմիր և սպիտակ գույնի փուչիկները և դրանք տեղավորեցին երկու պարկի մեջ՝ յուրաքանչյուր պարկում միայն մի գույնի փուչիկ: Անդրեյը վերցրեց կարմիր փուչիկներով պարկը , իսկ Գալատեան՝ սպիտակ: Ձինտարան ասաց Անդրեյին. -Յուրաքանչյուր պարկը հանդես է գալիս որպես զտարյուն բույսերի մարգ: Անդրեյի պարկը կարմիր ծաղիկներով մարգն է, իսկ Գալատեայինը՝ սպիտակ: Եկեք հիբրիդ ստանանք: Երեխաները իրենց պարկերից մեկական փուչիկ հանեցին: Ստացվեց կարմիր և սպիտակ փուչիկների զույգ: -Կարմիր և սպիտակ փուչիկները այն ժառանգական տվյալներն են, որ ԿՍ հիբրիդը ստացել է իր ծնողներից: Հիմա նման ձևով քառասուն հիբրիդ ստանանք՝ բաժանելով դրանք երկու պայմանական «մարգերի»: Շուտով Անդրեյի և Գալատեայի առջև դրված էին քսան զույգ գույնզգույն փուչիկներ: -Սա երկրորդ սերնդի երկու մարգերն են: Ինչ գույնի կլինեն դրանց ծաղիկները: Գալատեան մի փոքր շփոթվեց, իսկ Անդրեյը արագ պատասխանեց. -Կարմիր, քանի որ յուրաքանչյուր բույսի մեջ կարմիր փուչիկ կա, ավելի ճիշտ՝ այն ժառանգական տարրը, որը գերիշխում և ճնշում է սպիտակ տարրը: -Ճիշտ է, իսկ հիմա ստեղծենք հաջորդ սերնդի հիբրիդը: Բույսերից յուրաքանչյուրը կարող է տալ իր տվյալների կեսը: Վերցրեք նույն բույսի երկու փուչիկ՝ կարմիր և սպիտակ, սակայն դրանց վրա մի նայեք: Գլորեք դրանք ձեր ձեռքերի մեջ և առանց նայելու պատահական ընտրած մի փուչիկ դրեք այստեղ,- ասաց Ձինտարան՝ ցույց տալով իր առջև ազատ տարածքը: -Ձեր ձեռքում մնացած փուչիկը գցեք պարկի մեջ՝ նա մեզ այևս հարկավոր չէ: Երեխաները հանեցին պարկից կարմիր փուչիկներ: -Ահա և ԿԿ հավաքածուով սիսեռի բույսը: Իսկ հիմա հաջորդը: Այս անգամ Անդրեյը հանեց սպիտակ փուչիկ, իսկ Գալատեան՝ կարմիր: -Ստացվեց ԿՍ հիբրիդ։ Երեխաները հանեցին ևս մեկական կարմիր փուչիկ: Ձինտարան մեկնաբանեց,-Ահա և սիսեռի առաջին ծիլը, որն ունի ԿԿ շարքը: Հաջո՛րդը: Անդրեյը հանեց սպիտակ փուչիկ, իսկ Գալատեյան՝ կարմիր: Ստացվեց ԿՍ հիբրիդ,- ասաց Ձինտարան և գունավոր զույգը առանձնացրեց միագույնից: Այնուհետ երեխաներից յուրաքանչյուրը հանեց մեկ սպիտակ փուչիկ: -Այ քեզ նորություն,-ուրախացած ասաց Ձինտարան և սպիտակ փուչիկների զույգը առանձնացրեց մնացածից: -Մենք ստացանք երկու ռեգրեսիվ ՍՍ տարրերով բույս: -Գալատեան, եղբորից առաջ ընկնելով, ցույց տվեց ստացված զույգը և բացականչեց. -Այս մեկը սպիտակ ծաղիկներ է ունենալու, իսկ երկու առաջինները՝ կարմիր: -Կեցցե՛ս, -գովեց Ձինտարան դստերը:- Շարունակեք նոր հիբրիդներ աճեցնել: 22
Երեխաները շուտով «աճեցրին» երրորդ սենդի երեսուն ծաղիկ: -Իսկ հիմա հաշվարկենք, թե որքան և ինչպիսի հիբրիդներ ստացվեցին- առաջարկեց Ձինտարան: Պարզվեց, որ «մարգի» վրա կար 11 կարմիր զույգ, 11 սպիտակ և 18՝ գունավոր: -Քանի՞ կարմիր և քանի՞ սպիտակ ծաղիկներով բույսեր կլինեն: Առաջինը պատասխանեց Անդրեյը. -11 հատ սպիտակ ծաղիկներով և 29՝ կարմիր: -Ճիշտ է: Մոտավորապես մեկ քառորդ սպիտակ և երեք քառորդ կարմիր: Մենք ստացանք մոտավորապես մեկ քառորդ, քանի որ «աճեցրինք» ընդամենը քառասուն պայմանական բույս: Իսկ Մենդելը աճեցրել է հազարավոր իրական բույսեր և ստացել է 1-ը 3-ի հարաբերակցությունը մեծ ճշգրտությամբ: Մենդելի բացահայտած օրենքը թույլ էր տալիս նախօրոք կռահել ապագա սերնդի հատկությունները: Սակայն, ամենակարևորը՝ Մենդելի օրենքը վկայում էր, որ բույսերում կա որոշակի անջատ (փոփոխական) ժառանգական տարր, որը կարող է մասնատվել և փոխանցվել ժառանգներին: Սա դարի բացահայտում էր: Բացի այդ, Մենդելը ապացուցեց, որ ժառանգականությունը փոխանցվում է ծաղկափոշու միջոցով, այսինքն՝ բույսի սեռական բջիջներով: Դա էլ էր կարևորագույն նվաճում: Օրինակ, հռչակավոր Չարլզ Դարվինը (1809—1892) համարում էր, որ գենետիկ տեղեկատվությունը ծնողներից երեխաներին փոխանցվում է արյան միջոցով: Ազնիվ նախնիների «երկնագույն արյուն» արտահայտությունը, որը հոսում է ինչ-որ մեկի երակներում, հենց արտացոլում էր այն համոզմունքը, որ արյունը տեղեկատվություն փոխանցողն է: Չարլզ Դարվինի զարմիկ, գիտնական Ֆրենսիս Գալտոնը, ապացուցեց, որ դա այդպես չէ: Նա սև ճագարների արյունը փոխանակում էր սպիտակ ճագարների արյունով և հետևում, թե ինչ սերունդ է ստացվելու: Երեք սերունդ ճագարների մոտ որևէ փոփոխություն չնկատվեց: 1865 թվականին, ավարտելով իր բազմամյա աշխատությունը, Մենդելը զեկույց կարդաց Բրնոյի՝ բնագետների միության հավաքին: Զեկույցի թեզիսները հրապարակվեցին միության աշխատանքների ժողովածուում: Ժողովածուն հայտնվեց աշխարհի 120 գրադարաններում: Բացի այդ, Մենդելը ստացավ ժողովածուի մոտ 40 օրինակ և ուղարկեց դրանք Եվրոպայի հայտնի գիտնականներին: Ցավոք, 19-րդ դարի կեսերին գիտությունը դեռ պատրաստ չէր այնպիսի բացահայտումների, ինչպիսին էր Մենդելի ժառանգականության օրենքը: Հետագա 35 տարիներին այդ աշխատանքը ընդամենը մի քանի անգամ էր հիշատակվել: 20-րդ դարի կեսերին մի գիտնական-կենսաբան փորփրելիս իր հոր գրադարանը, որն ի դեպ նույնպես գիտնական էր, գտավ Մենդելի ուղարկած ժողովածուն, որը անգամ փաթեթից հանած չէր: Գրեթե ոչ մի գիտնական այն չէր կարդացել և ոչ էլ պատասխանել էր նրա անձնական նամակներին: Հայտնի կենսաբան Կարլ Նեգելին Մենդելին բավականին մեծամիտ նամակ էր ուղարկել, որտեղ առաջարկել էր իր ստացած արդյունքները փորձարկել այլ բույսերի վրա: 23
-Այսինքն, տասը տարի աշխատանքն ու երեսուն հազար բույսերը այդ բուսաբանի համար քի՞չ էին,-զարմացավ Անդրեյը: -Նեգելին և մյուսները Մենդելի բացահայտման ամբողջ հզորությունը չհասկացան և չկարողացան ըստ արժանվույն գնահատել նրա բացահայտման կարևորությունը: Նեգելին շատ բան էր արել կենսաբանության համար, սակայն բոլոր իր հաստ գրքերը չեն գերազանցի սիսեռի վերաբերյալ Մենդելի մի փոքր զեկույցը: Երբ Մենդելի ուսուցիչ Նապպը, ով միշտ նրան աջակցում էր, մահացավ, գիտնականը թողեց կենսաբանությունը և դարձավ վանական: Մի օր ուժեղ փոթորիկը ոչնչացրեց վանքի ջերմոցները: Մենդելին հետաքրքրեց եղանակային այդ երևույթը և նա սկսեց զբաղվել օդերևութաբանությամբ: Նա դարձավ Ավստրիայի օդերևութաբանների միության հիմնադիրը և հետագայում իր գիտական աշխատանքների մեծ մասը նվիրեց գիտության այդ բնագավառին: Մենդելի գերեզմանաքարին գրված է. «Իմ ժամանակը դեռ գալու է»: Եվ այդպես էլ եղավ: 35 տարի հետո Մենդելի օրենքները կրկնեց պրոֆեսոր Նեգելի աշակերտը՝ Կարլ Կորենսը: Նա հոդված գրեց Մենդելի օրենքների մասին և հաստատեց դրանք: Մենդելի օրենքները հիմք դարձան նոր գիտության համար, որն էր գենետիկան: Այն իրական հեղափոխություն արեց գիտնականների ուղեղներում: Անգամ հարյուր տարի անց Ռուսաստանում Մենդելի փորձերի վերաբերյալ վեճեր էին ընթանում: Կենսաբաններն անգամ բանտարկության կամ մահապատժի էին ենթարկվում իրենց համոզմունքների համար: Նրանք պնդում էին այն գիտական ճշմարտությունը, որ ծնողները գեները փոխանցում են իրենց երեխաներին, ինչով և պայմանավորված են լինում երեխաների ֆիզիկական արտաքին ու մտավոր որակները: Իսկ այն ժամանակաների գաղափարախոսության համաձայն կարելի էր վերադաստիարակել յուրաքանչյուր մարդու, իսկ նրա շատ հատկանիշների գենետիկորեն կանխորոշվածությունը հակասում էր սրան։ Իշխանությունները փորձում էին պայքարել Մենդելի օրենքների դեմ ուժի գործադրմամբ: Ի վերջո, գենետիկայի և դրա օրենքների անվիճելի արժանիքը պարզ դարձավ բոլորի համար: Ավստրիացի վանական Մենդելը հայտնվեց լեհ կանոնականԿոպեռնիկոսի հետ մի շարքում թե՛ իր բացահայտման մասշտաբով և թե՛ իր ժամանակակիցների կողմից չընդունվածությամբ: Հազվագյուտ բան է, որ 19-րդ դարի կեսերին նման բացահայտում է արվել վանքի պատերի ներքո: Դրան հաջորդած 20-րդ դարը գիտնականներից լուրջ մասնագիտական պատրաստվածություն և ժամանակակից գիտական սարքեր էր պահանջում: Սակայն բոլոր դարերում գիտնականների ամենակարևոր գործիքը մնում է ուշադրությունը, գիտափորձի նախապատրաստման ճշգրտությունը և վերլուծության խորությունը: -Մայրիկ, իսկ մենք այգում սիսեռի մարգեր ունե՞նք,- հանկարծ հարցրեց Գալատեան: Աղբյուրը՝ Наука и жизнь էլ.ամսագիր Թարգմանությունը՝ Լուսինե Բուշի Անգլերեն դասավանդող 24
Թարգմանություններ անգլերենից Աշխատանքները ներկայացնում են «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի Գեղարվեստի ավագ դպրոցի անգլախոսների ակումբի սաները։ Ղեկավար՝ Հայկուհի Հովհաննիսյան
Առակ կարիճի մասին Այս պատմությունը` առակը, ես լսել եմ երեխա ժամանակ, բայց երբեք չեմ մոռանա: Կարիճը քայլում էր գետի երկայնքով՝ մտածելով, թե ինչպես հասնի մյուս ափ: Հանկարծ նա տեսավ միաղվեսի: Նա խնդրեց աղվեսին, որ մեջքի վրա տեղափոխի իրեն մյուս ափ: -Ոչ, եթե ես անեմ դա, դու ինձ կխայթես, և ես կխեղդվեմ,-ասաց Աղվեը: -Եթե ես այդ անեմ, մենք երկուսս էլ կխեղդվենք,-համոզեց Կարիճը: Աղվեսը մի քիչ մտածեց և վերջապես համաձայնեց: Այսպիսով, կարիճը բարձրացավ նրա մեջքին, և աղվեսը սկսեց լողալ: Բայց ճանապարհի կեսին կարիճը խայթեց նրան: Մինչ թույնը լցվում էր աղվեսի երակները, նա դիմեց կարիճին. -Ինչո՞ւ դու դա արեցիր: Հիմա դու էլ ինձ հետ կխեղդվես: -Ես չդիմացա,-ասաց կարիճը,- դա իմ բնույթն է: Քնքուշ Բաղդասարյան 11-րդ դասարան
Կրիպտիդներ Կրիպտիդները հիմնական կենսաբանության մեջ ընդհանուր առմամբ ենթադրվում են որպես առասպելական կենդանիներ: Այս կենդանիներին ուսումնասիրում են կրիպտոկենդանաբանները, որոնք շահագրգռված են ապացուցելու, որ նրանք գոյություն ունեն կամ հետաքրքրված են դրանց շուրջ ծագած առասպելների և մշակութային համոզմունքների 25
ուսումնասիրությամբ: Կոնկրետ ասած, կրիպտիդներն առասպելական արարածներ չեն. օրինակ միաեղջյուրները չեն համարվում կրիպտիդներ, քանի որ նրանք ընդունված են որպես առասպելական կենդանիներ: Ավելին, կրիպտիդներն այն կենդանիներն են, որոնց մարդիկ կարծում են, թե նրանք իսկապես կարող են գոյություն ունենալ: Որոշ դեպքերում, նրանք վերահայտնաբերվել են որպես անհետացած կենդանատեսակներ կամ այնպիսի կենդանիներ, որոնց մարդիկ ի սկզբանե համարել են հորինվածք: Այն դեպքում է կենդանին համարվում կրիպտիդ, երբ հայտնաբերվում են այդ կենդանու մի քանի չստուգված հետքեր: Երբ նրանց շուրջ, ի վերջո, բավականին գիտական փաստեր են կուտակվում, որոնք էլ ապացուցում են տվյալ կենդանու գոյությունը, ապա այդ կենդանին այլևս կրիպտիդ չի համարվում: Հայտնի օրինակներից են Եթին՝ Հիմալայներում, Լոք Նես հրեշը՝ Շոտլանդիայում, Բիգֆութը՝ Հյուսիսային Ամերիկայում և Չուփաքաբրան՝ Լատինական Ամերիկայում: Անի Ակկամ 11-րդ դասարան
Արդյո՞ք նրանք գոյություն ունեն «Կրիպտոս» բառը ծագում է հունարենից և նշանակում է թաքնված: Եվ «կենդանաբանություն» պարունակող ցանկացած խոսք կապված է կենդանիների հետ: Այսպիսով, զարմանալի չէ, որ կրիպտոկենդանաբանությունը գիտություն է «թաքնված» կենդանիների մասին: Բայց սա չի նշանակում, որ կենդանիները չեն ուզում երևալ, ուղղակի նրանք հնարավոր է, կամ իսկապես գոյություն չունեն: Կրիպտոկենդանաբանությունը վերաբերում է այս կենդանիներին՝ կրիպտիդներին: Որոշ կենդանիներ, որոնց ուսումնասիրում են կրիպտոկենդանաբանները, անշուշտ գոյություն ունեն: Օկապին, կամ կարճ պարանոցով ընձուղտը և լեռնային գորիլան լավ օրինակներ են: Երբ նրանց նկատել են քիչ քանակով մարդիկ, գիտնականները հրաժարվել են հավատալ, որ նրանք գոյություն ունեն: Տասնյակ տարիներ պետք եղան, մինչև նրանք դարձան կենդանիների թագավորության պաշտոնական անդամներ: Կրիպտոկենդանաբանները հավատում են, որ մենք չենք հայտնաբերել բոլոր կենդանիներին, որոնք գոյություն ունեն աշխարհում: Պետք է լինեն ինչ-որ չհայտնաբերված կրիպտիդներ, որոնց մենք երբևիցե չենք տեսել: Սա չի նշանակում, թե նրանք համարում են, որ չբացահայտված առասպելական արարածները, ինչպես Լոխ Նեսս հրեշը կամ Բիգ Ֆութն են, նույնպիսի իսկական կենդանիներ են, ինչպիսին նապաստակները կամ բորենիները։ Գիտնականները չեն գտել ոչ մի ապացույց Նեսսի գոյության մասին և պնդում են, որ Բիգ 26
ֆութը հավանաբար մեծ կապիկի նման մի բան է: Կրիպտոկենդանաբանները վիճում են մի բանի շուրջ. որ աշխարհում կան մեծ տարածքներ, որոնք մարդիկ դեռ չեն ուսումնասիրել, և այդ տարածքներում էլ հավանաբար հանդիպում են կրիպտիդները: Վու Քուան բնական արգելոցը Վիետնամում սրա օրինակն է: Մինչև 1990 թ. այդտեղ ոտք չէր դիպել, հետո գիտնականները սկսեցին այդտեղ աշխատել: Գտնվեցին ձկների, թռչունների, կրիաների և կաթնասունների նոր տեսակներ: Կրիպտոկենդանաբանները նաև ասում են, որ որոշ կենդանիներ, որոնք գիտնականների կարծիքով վերացել են, կարող են դեռ գոյություն ունենալ: Օրինակ՝ Դոդոն և հսկա Մոան: Կրիպտոկենդանաբանները կարող են իրավացի լինել: Ինչպես վերջերս և 1999-ին գիտնականները Իսպանիայում գտել էին մի քանի Galliota gomerana սողուններ: Արարածներ, որոնց գիտնականները արդեն 500 տարի բնաջնջված էին համարում: Կրիպտոկենդանաբանության քննադատները ասում են, որ դա խելագար գիտություն է: Բայց արդյո՞ք մենք կարող ենք վստահ լինել, որ Երկրի վրա ամեն կենդանու մասին մենք տեղյակ ենք: Դե, փաստերը մինչ այժմ կարծես ասում են, որ՝ ոչ: Անահիտ Հարությունյան 11-րդ դասարան Կրիպտիդների տեսակները Կան կրիպտիդների բազմաթիվ տեսակներ, սակայն հիմնական դասակարգումներն են՝ Մազոտ հումանոիդներ, Հսկա չղջիկը, Դինոզավրերն ու Փթերոզավրերը Վիշապները և վիշապոիդները, սողացող հումանոիդները, մսակեր գիշատիչները և կերպափոխվողները: Դինոզավրների ու փթերոզավրների խումբը ներառում է ցանկացած վիշապների կամ մի խումբ սողունների՝ ներառյալ թռչուններին, կոկորդիլոսներին, դինոզավրերին և թևավոր փթերոզավրներին: Հսկա չղջիկների խումբը ներառում է հսկա չղջիկների նման արարածների, որոնց հավանաբար շփոթում են փթերոզավրների հետ: Չնայած վիշապներն ու վիշապոիդները կիսաչղջիկանման արարածներ են, միակ բանը, որ նրանց ընդհանրացնում է չղջիկների հետ, թևերի կառուցվածքն է: Գիշատիչ մսակերների, խումբը չի ներառում բոլոր մսակերներին, պարզապես վերաբերում է կրիպտիդներին: Իսկ գիշատիչ մսակերները կենսաբանության մեջ ներառում են շներին, արջերին և կատուներին: Հսկա կաղամար 27
Դեռ 1840- ականների սկզբներին հետազոտություններ են տեղի ունեցել լեգենդար կրակենի գոյությունը պարզելու համար: Անգամ նրա գոյությունն ապացուցելու համար արված տարբեր փորձերից հետո գիտնականները թերահավատորեն շարունակում էին մերժել արդյունքները: Իսկ 1870 – ին թերահավատությանը վերջ դրվեց, երբ Լաբրադորում և Նյուֆաունդլենդում մի քանի կմախքներ ափ հանվեցին: Շոշափուկները և ամբողջական կմախքները պարզեցին գիտական աշխարհին, որ հսկա կաղամարը իսկապես իրական է: Այսօր այս արարածը շարունակում է մնալ առեղծվածային և հազվագյուտ: Շատ հարցեր են մնում պարզելու հսկա կաղամարի մասին: Շատ քիչ բան է հայտնի դրա սովորությունների ու ապրելակերպի մասին, և դեռ անհայտ է, թե որքան կարող է աճելմեծանալ հսկա կաղամարը: Խոշորագույնները 30 և 40 ոտնաչափ երկարություն ունեն, կշռում են ավելի քան 100 ֆունտ: Մինչև օրս հսկա կաղամարը մի առեղծվածային օրինակ է, թե որքան զարմանահրաշ կենդանիներ կարող են լինել աշխարհում: Լոխ հրվարդանային հրեշը Դա ջրի ծածա՞նք է, թե Շոտլանդիայի հայտնի Լոք հրվարդանային հրեշն է: Դա մի հարց է, որ կրիպտոկենդանաբաններին տալիս են տասնամյակներ շարունակ, սկսած առաջին օրվանից, երբ աշխարհի ամենահայտնի կրիպտիդի հետքերը երևացին: Դուք այս ամենի մասին նախկինում լսած կլինեք: Լոք հրվարդանը Շոտլանդիայում չափազանց մեծ է: Ունի 22 մղոն երկարություն և ավելիքան 700 մետր խորություն: Նույնիսկ ժամանակակից տեխնոլոգիայով շատ դժվար է ֆիզիկական փաստեր գտնելը: Թեև ասում են, թե դեռևս 6 -րդ դարից կան Լոք Նես հրեշի արձանագրված հետքերը, նրա անունն առաջին անգամ ընդունվել է 1933 թվից: Հայտնի լուսանկարները, ինչպիսիք են «Զինվորականի լուսանկարները», մղեցին որոնումների և խաբեության: Չնայած բազմաթիվ ձայնային և այլ հետազոտական փորձերի՝ հրեշի գոյությունը ապացուցելու վերաբերյալ, երբեք չեն եղել որևէ համոզիչ գիտական ապացույցներ: Միակ ապացուցված փաստն այն է, որ Լոք հրվարդանային հրեշը կարող է բերել տուրիստական դոլարներ:Այժմ դուք կարող եք վերցնել 3-D ֆիլմի շրջայց կամ վարձել մի նավակ, ոպեսզի սեփական արկածը ունենաք Լոք հրեշի որոնմամբ զբաղվելով: Լուսինե Բաբայան 11-րդ դասարան
Բիգֆութ (Մեծ թաթ)
28
Ինչպես էլ դու նրան կոչես՝ Բիգ ֆութ, Սասքուաչ, թե Եթի, մեկ է։ Այս կապկանման կրիպտիդը ներխուժել է գիտության մեջ դեռևս այն ժամանակից, երբ գիտությունը փորձում էր հաստատել նրա գոյությունը: Ինչպես մնացած կրիպտիդների դեպքում, լեգենդը մեզ տանում է դարերով հետ՝ մինչև բնիկ ժողովուրդը, ովքեր պատմություններ էին պատմում անտառներում թափառող խոշոր կապկանման արարածների մասին: Սակայն գիտական հավատը Բիգֆութի վերաբերյալ տուժել է մեծ խաբեությամբ՝ սկսած մեծ ոտքերի կեղծ հետքերից մինչև մշակված տեսահոլովակներ: Վերջերս՝ 2008 թվականին, Սասքուաչի ենթադրվող «մարմին»-ը հայտնաբերվել է ոչ ավելի, քան արհեստական մորթով և ռետինե ոտքերով: Եթե նա գոյություն ունի, ապա հետքերը վկայում են, որ այդ արարածը կշռում է մի քանի հարյուր ֆունտ և հասակը կազմում է մոտ՝ 6-10 ոտնաչափ: Անկախ այն հանգամանքից, թե այս կրիպտիդը գոյություն ունի, թե ոչ, մենք չենք կարող ժխտել Բիգֆութի հավատարիմ հետևորդների, երկրպագուների ու հավատացողների հետազոտությունները, ովքեր նվիրել են իրենց կյանքը Բիգֆութին բացահայտելուն: Արթուր Շահվերդյան 11-րդ դասարան Օգոպոգո Օգոպոգոն, որը հայտնի է նաև որպես N'Haatik, կամ լճերի հրեշ, առաջինը հայտնվել է բնիկ ամերիկացիների ֆոլկլորում: Օգոպոգոն բնակվում է Կանադայում՝ Բրիտանական Կոլումբիայի Օկանագան լճում: Ինչպես կրիպտիդների մեծ մասը, օգոպոգոյի բուն տարածքը ծայրահեղ դժվար է գտնելը: Լիճը արդեն իսկ շատ մեծ է և խորը, ունի մոտ 84 մղոն երկարություն, իսկ ամենախորը կետը 860 ոտնաչափ է: Կանադայի Բրիտանական Կոլումբիայի տուրիզմի կայքը, որի նշանաբանն է պարզապես «Սուպեր, Բնական» լինելը, պնդում է, որ յուրաքանչյուր տարի կա միջին հաշվով վեց օգոպոգոյան տեսարժան վայր: Եթե դու այն քիչ բախտավորներից մեկն ես, ով կնկատի հանրահայտ հրեշին, իմացիր, որ այն նման կլինի խաչի մեջ այծի կամ ձիու գլխով հսկա օձի: Կամ եթե դու դինոզավրի սիրահար ես, ապա օգոպոգոն նման կլինի փլեզոզավրի: Չնայած նրա հրեշավոր համբավին, օգոպոգոն ունի բավականին երկրպագուներ: Կելովնա քաղաքը այդ արարածին հիշատակում է ամեն ինչում՝ արվեստից մինչև շքերթի հրավառություն: Դիանա Մինասյան 11-րդ դասարա
29
«Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիր 2014, մայիս
30