Nongqai Vol 12 No 4A (Special Edition) by Hennie Heymans, Nongqai Publications

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Publisher | Uitgewer Nongqai is compiled by S.A. Police Brigadier (Ret) Hennie Heymans (HBH) together with associate editor, Frans Bedford-Visser, former Warrant Officer in the S.A. Railways Police., and recently retired Police Scotland officer.

Nongqai word saamgestel deur S.A. Polisie Brigadier (Afg) Hennie Heymans (HBH) saam met mederedakteur, Frans Bedford-Visser, voormalige adjudant-offisier in die S.A. Spoorwegpolisie, en onlangs afgetrede lid van die Skotse Polisie.

Hennie lives in Pretoria, RSA. He is passionate about our police, military and national security history and holds a MA Degree in National Strategic Studies.

Hennie woon in Pretoria, RSA. Hy is passievol oor ons polisie-, militêre en nasionale veiligheidsgeskiedenis en het 'n MA-graad in Nasionale Strategiese Studies.

Frans resides in Scotland, UK, and has a keen interest in preserving the history of our former security forces, especially the Railways Police. He holds a Diploma in Police Services, Leadership and Management.

Frans woon in Skotland, VK, en het 'n ywerige belangstelling in die behoud van die geskiedenis van ons voormalige veiligheidsmagte, veral die Spoorwegpolisie. Hy besit ‘n Diploma in Polisiedienste, Leierskap en Bestuur.

Any opinions expressed by either Hennie or Frans are entirely their own.

Enige menings uitgespreek deur óf Hennie of Frans is heeltemal hul eie

Aim | Doel Our goal is to collect and record our national security history

for publication in Nongqai for future generations.

Policy | Beleid

We publish the articles and stories as received; we only correct spelling mistakes. It's important to publish the stories in the form and context as they are received. Police and defence personnel have their own language and subculture. We are not a scientific or literary journal. We only work with historical building blocks.

Ons publiseer die artikels en stories soos ontvang; ons korrigeer net spelfoute. Dit is belangrik om die stories in die vorm en konteks te publiseer soos dit ontvang word. Die polisie en verdedigingspersoneel het hul eie taal en subkultuur. Ons is nie 'n wetenskaplike of literêre joernaal nie. Ons werk net met historiese boustene.

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

NONGQAI

CONTENTS ADMINISTRASIE | ADMINISTRATION 2: Publisher | Aim | Policy Uitgewer | Doel | Beleid INHOUDSOPGAWE | CONTENTS 3: Inhoudsopgawe | Contents VOORWOORD | FOREWORD 4: Dr HA Abbott SAP GESKIEDENIS | SAP HISTORY 5: Bechuanaland Police, Cape Police and SA Police Dr HA Abbott 45: Photographs from the Album of Lt Col WHC Taylor Dr AH Abbott 65: Sers PJN Bothma: “Grepe uit sy lewe as polisieman” Mnr P Goussaard via dr HA Abbott 76: Nawoord Brig HB Heymans

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Dr Henry Abbott

My Pa was ‘n lid van die SuidAfrikaanse Polisie. In sy jong dae was hy een van die min manne met ‘n motorfietslisensie en is kort-kort na ‘n ander stasie in die destydse Vrystaat en Kaapprovinsie verplaas. Na agtien jaar diens was hy by sy 21ste stasie, insluitende 10 jaar diens by Hoofkantoor. Vir my Pa was ‘n ding net reg of verkeerd. Vroeg in 1951 was die stasiebevelvoerder op Mafeking so veregerlik dat hy sê: “Wat is die verste plek wat jy het? Vat hierdie verdomde man en stuur hom soontoe!” So het my Pa en Ma op Witdraai aangekom in Julie 1951, pas ‘n week na die laaste veiling van Kamele op die eertydse kameelteelstasie van die SA Polisie. Om jou kinderjare in die Kalahari deur te bring is seker een van grootste gawes wat ‘n mens van die Here kan ontvang. As die Psalmskrywer sê: “Die meetsnoere het vir my op lieflike plekke geval” dan weet elke Kalahariekind presies wat hy bedoel. Op 68-jaar kry ek nog altyd trane in my oë om net daaraan te dink. Om so iets wonderlik te beleef, net om dit weer vyf en ‘n half

jaar later te verloor, maak ‘n ontsettende verlies in ‘n mens wakker. Dit lyk altyd vir my of die kinders van Kalaharieboere wat reeds op ‘n jong ouderdom na die Kosskool op Askham is, later na Upington, maar wat nog altyd die vaste band van ‘n Familieplaas in die Kalahari het, dit miskien ‘n bietjie makliker gehad het. Na die skrywe van ons boek oor Witdraai en die kamele het ek ‘n hele paar geharde polisiemanne gesien erg bewoë raak, so dis nie net ek nie. Ek kan ook die gevierde Boesmanleier David Kruiper aanhaal wat by geleentheid gesê: “O, Witdraai, as ek jou maar kon kry”. Hulle het darem natuurlik later ‘n groot stuk van Witdraai gekry en dis reg so! Omdat die aanklagkantoor direk langs die stasiebevelvoerder se huis is, met die enigste telefoon in die omgewing, en omdat my Ma dikwels as die manne op patrollie uit was, al een was wat die telefoon kon antwoord het ek sommer eintlik in die aanklagkantoor groot geword. Alhoewel ekself later in ‘n Wetenskaplike rigting gespesialiseer het, en eers by Departement Landbou en later Waterwese gewerk het, was my Broer, Skoonsus en Skoonpa almal in die Mag, en ek voel altyd tuis in ‘n polisiekantoor en by die Mag se mense. Ek was bevoorreg om baie van die Groot Geeste in die Mag persoonlik te ken, en ook ‘n groot klomp gewone Polisiemanne. Ek het die uiterste respek vir hulle en die groot werk wat hulle onder die moeilikste omstandighede

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

denkbaar moes doen. Dis seker daarom dat ek so ‘n passie het vir die geskiedenis van die kamele, die Polisiemag en die Boesmans wat soms as spoorsnyers aan die selfde kant was as die Polisie, en soms as vee- of wilddiewe of gifpylmoordenaars aan die anderkant. Toe ek in ongeveer in 2005 met die Witdraai-boek begin het, het ‘n paar mense gesê: “Jy moes al 20-jaar terug hiermee begin het, want toe het al die mense nog gelewe”. Dis waar, maar gelukkig lewe mense in die Kalahari lank, en hulle het goeie geheues. Die nasate het ook oopbek na hulle Pappas en Oupas se stories geluister en kon die interessantste en belangrikste stories lekker oorvertel. Vandag se jeug sal seker net oor TV-stories kan oorvertel. Hierdie Spesiale uitgawe saam met brig. Heymans, sal help om die inligting en foto’s wat ek bymekaar gemaak het, iewers vas te vang. Ek hoop u geniet die foto’s en vertelling uit ‘n tyd toe SuidAfrika se Agterland nog die Wilde-Weste was, en jy sal besef dat hoe meer dinge verander, hoe meer bly hulle dieselfde. Miskien leer u iets daaruit. Veral PJN Bothma se vertelling oor die Withond by Keimoes is ‘n juweeltjie, en onthou tog om te kyk of daar nie iets onder daardie Vyeboom langs die kanaal weggesteek is nie!

BECHUANALAND POLICE; CAPE POLICE and SA POLICE 1904 – 1935: Policing the Northwest and the Kalahari Dr HA Abbott

Adolphus Cookney Mander (ACM) posing with a camel in front of the Rietfontein (Mier) Police Station This Special Edition of the Nongqai is based on the scanned but unpublished photo albums from two sources namely an album of Adolphus Cookney Mander (b. 1871 - d 1933) and an album of Lt. Col. W.H.C. Taylor that covers a series of inspection tours from Vryburg to the Kalahari from 1933 to 1935 Album of AC Mander A scanned version of the Mander album was mailed to me by Brian Cooper in 2006.

Information about the life of AC Mander were onbtained from this link: https://www.geni.com/people/ AdolphusMander/6000000096980330293 Entry in Charterhouse School, Godalming, Surrey, Register:Mander, Adolphus Cookney. b. 13 Oct., 1871. (Girdlestoneites); Left L.Q., 1888: - Joined Bechuanaland Police, 1892; transferred to Cape Po-

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

lice; served in Matabele War, 1896-'97 ; in South African War, 1899-1902. A. C. Mander, Esq., 21, Carlton Road, Putney, S.W. The OC co-ordinator at the school has been very quick and helpful. Adolphus was in a house called Girdlestoneites, also known as Duckites and represented by a small "g" in school literature. Adolphus Cookney Mander entered Duckites in OQ1887 aged (Vervolg op bladsy 6)

(Continued from page 5)

16 and was at Charterhouse for just one academic year until CQ1888 - thus there is little known about his time in school nor why he left. (His older brothers entered School aged 14 and 13 respectively, so perhaps Adolphus had been schooled elsewhere). He appeared in the London Gazette of May 13, 1890 aged 18: as "Gent", to be Second Lieutenant, 3rd Battalion, the Leicestershire Regiment. Charterhouse Register shows that he joined the Bechuanaland Police in 1892; transferred to Cape Mounted Police; served in Matabele War; South African War and in WWI was *Inspector, (should read Captain) SW African Expeditionary Forces. Adolphus was the third of six Carthusian brothers (Attended Charterhouse school comment H.A. Abbott): Charles (g1886), D'Arcy (g1887), Frederick (g1891), James (g1892) & Reginald (g1898). Then 4 nephews followed: Henry (g1923), Frederick (G1923) & Michael (L1933) all sons of Frederick above. Also D'Arcy (g1927) son of the same name above (D'Arcy Mander was awarded the DSO in 1944 for espionage work in Rome and later wrote a book about his exploits "Mander's March on Rome") Very best wishes, William Hale. Ref: Charterhouse school. Background report on ACM 1888 Attended Cowley Military College. 1890.05.05 "Joined 3rd Battalion, the Leicestershire Regiment Adolphus Cookney Mander, Gent. to be Second Lieutenant. "ref London Gazette i.e. The 3rd (Militia) Battalion (formerly the Leicestershire Militia). The regimental depot was at Glen Parva.

1890.05.05: Appointed 2nd Lieutenant. 1891.10.This Special Edition of the Nongqai is based on the scanned but unpublished photo albums from two sources namely an album of Adolphus Cookney Mander (b. 1871 - d 1933) and an album of Lt. Col. W.H.C. Taylor that covers a series of inspection tours from Vryburg to the Kalahari from 1933 to 1935. Album of AC Mander A scanned version of the Mander album was mailed to me by Brian Cooper in 2006. Information about the life of AC Mander were onbtained from this link: https://www.geni.com/people/ AdolphusMander/6000000096980330293 Entry in Charterhouse School, Godalming, Surrey, Register:Mander, Adolphus Cookney. b. 13 Oct., 1871. (Girdlestoneites); Left L.Q., 1888: - Joined Bechuanaland Police, 1892; transferred to Cape Police; served in Matabele War, 1896-'97 ; in South African War, 1899-1902. A. C. Mander, Esq., 21, Carlton Road, Putney, S.W. The OC co-ordinator at the school has been very quick and helpful. Adolphus was in a house called Girdlestoneites, also known as Duckites and represented by a small "g" in school literature. Adolphus Cookney Mander entered Duckites in OQ1887 aged 16 and was at Charterhouse for just one academic year until CQ1888 - thus there is little known about his time in school nor why he left. (His older brothers entered School aged 14 and 13 respectively, so perhaps Adolphus had been schooled elsewhere) He appeared in the London Gazette of May 13, 1890 aged 18: as "Gent", to be Second Lieuten-

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

ant, 3rd Battalion, the Leicestershire Regiment. Charterhouse Register shows that he joined the Bechuanaland Police in 1892; transferred to Cape Mounted Police; served in Matabele War; South African War and in WWI was *Inspector, (should read Captain) SW African Expeditionary Forces. Adolphus was the third of six Carthusian brothers (Attended Charterhouse school comment H.A. Abbott): Charles (g1886), D'Arcy (g1887), Frederick (g1891), James (g1892) & Reginald (g1898). Then 4 nephews followed: Henry (g1923), Frederick (G1923) & Michael (L1933) all sons of Frederick above. Also D'Arcy (g1927) son of the same name above (D'Arcy Mander was awarded the DSO in 1944 for espionage work in Rome and later wrote a book about his exploits "Mander's March on Rome") Very best wishes, William Hale. Ref:Charterhouse school. Background report on ACM 1888 Attended Cowley Military College. 1890 05.05 "Joined 3rd Battalion, the Leicestershire Regiment Adolphus Cookney Mander, Gent. to be Second Lieutenant. "ref London Gazette i.e. The 3rd (Militia) Battalion (formerly the Leicestershire Militia). The regimental depot was at Glen Parva. 1890.05.05: Appointed 2nd Lieutenant. 1891.23.10: Made up to Lieutenant in 3rd Battalion Militia. 1893.27.04 enlisted in the Bechuanaland Border Police (BBP) as a Private at Mafeking, & took part in the Matabele War . 1893?10.11: Battle on the Shangani River in Matabeleland. Awarded Medal. (Vervolg op bladsy 7)

(Continued from page 6)

1894?01: Letter to CJ Mander; King Lobengula of Matabeleland died on January 23, 1894. 1895: Transferred to Cape Mounted Police stationed in Griqualand West 1899. Initiated in Claremont Masonic Lodge No. 1861, Croydon, 15th August 1899. Passed, 21st September 1899, Raised, 26th November 1917. Resigned. 1899.12.09: Boer War Starts. He was with the field force attached to the Royal Scots Greys. 1899.10.14.: The Siege of Kimberley involving CMP along with others started. 1899.11.25 - 29: Cape Police & Kimberly Light Horse injured in the direction of Lazaretto & Otto's Kopje. 26.01.1900 - 15.02.1900: The Siege of Kimberley finished CMP & others meet General French's relief column. 1900.04.17: The Siege of Mafeking Finished two detachments of CMP were part of the defence force. 1900.10.06: Made Corporal. 1900.10.12: Inspector.

Made

Sub-

1902.04.31: Boer War Won awarded King & Queens Medal . 1904 - 1905: Acting Inspector in Douglas, then Cape Town, South Africa. 1905: Magistrate of Douglas as Inspector of Police. 1906: Went on six months sick leave. Last pay chit for CMP. 1907.20.09: Marengo killed at the Battle of Eenzaamheid.

1908: Financial reward for extraordinary service Cape Town. 1909.23.01: Agreement to awarded Kaiser's South African Medal with Clasp "Kalahari " for his part in the Marengo exp. In charge of No 2 Troop along with other participants. 1909: Applied for leave. 1910.31.03: Union of S A formed. Draft Police Bill and regulations were drawn up for the Union. 1913.01.04: Made Inspector South African Police District Commandant the 9th District De Aar. April 1913, the CMR were incorporated into the new Union Defence Forces as the 1st South African Mounted Riflemen. In World War I they fought in the German South-West Africa campaign (1914-1915). 1913.06.12: Start course- Depot ?

training

1914.06.03: End course- Depot ?

training

1914.01.04: District Commander No 9 District Calvinia. Served on general staff under General Van der Venter for the German colony of South West Africa (now called Namibia). Expeditionary force during WW1, it was the first German possession to fall to the Western allies. 1914.10.06 Married Kate Palmer 1915 an interim South African military administration was installed in Windhoek. 1915.03.03: George, eldest son born in Calvinia. 1916.01.11: Made District Commandant No 8 District Malmesbury. 1917.13.09: Thursa, Only daug-

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

hter born in Malmesbury 1919.12.00: Rex born on Malmesbury. 1920.02.25: Appointed District Commandant, De Aar. 1920.02.03 Assumed command of above. 1921: Board of Control Police Statistics and reports, De Aar, District No 8, Inspector Mander. 1921.03.05: AC Mander & KD Mander & George & Thursa went to England after coming into his inheritance. 1923.18.02 Frederick, youngest son, born in Pezullar, De Aar. 1924.11.06 Retired in De Aar due to ill health, occasioned by malaria, pension back dated to 29.04.1924. 1926 - 1928 ACM drove alone from De Aar to the Eastern Transvaal, (more than 1000 KM today, on modern roads) to visit his youngest brother Reggie who was having difficulty (both economically and matrimonially) farming citrus. GC Mander was at St Andrews Prep. RGM was invited to go but declined, which he very much regretted later. 1929: AC Mander went to England with KD Mander to seek medical advice on Kate’s health. He was assisted in this by his brother-in-law, Clara's husband, Dr Joseph Ernest (Billy) Passmore 1929.01.08: Kate died, buried in De Aar. He then moved to a ground floor flat in 1 Beach Road, Humewood, Port Elizabeth. He eventually took up residence in Redhouse, Port Elizabeth. 1933.04.04 Died at Stoneham nursing home, buried in South End Cemetery. Probate Mander Adolphus Cookney of Redhouse 7

Port Elizabeth Cape Province South Africa 30 May 1933. Administration (Will) (London) 1 February to James Curzon & Frederick William Mander attorneys of Sedwick Bolton Effects £,1850 in England Some time in his career he was made Captain during WW1. More About ADOLPHUS COOK-

NEY MANDER: Burial: 1933, South End Cemetery, Port Elizabeth Christening: St Marys Balham Education: Charterhouse & Cowley Military College Military service: 1892, Joined Bechuanaland Police then transferred to Cape Mounted Police. Fought in the Matabele War and in South African War: Inspector in SW Africa Expeditionary Forces in

WWI. Nickname: Arthur Charles, which according to Brian Cooper he always used except in very formal papers where he had to use his real name. Probate: 1933, Effects £1850 in England Residence: Pezullar, De Aar, South Africa.

Above: Drostdy at Grahamstown. Parade in Grahamstown may have been during Matabele War

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Comment by Dr Abbott: “The Mansion below near Grahamstown in which they later lived may have belonged to his father-in-law Mr Palmer, but I am guessing”. Imagine moving from this stately home to “Dad’s Home in the Kalahari”

The stately home probably belonged to Grandfather Palmer, the Father-in-law of ACM

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Above: 1904 - 1905: Acting Inspector in Douglas and later also Magistrate of Douglas as Inspector of Police Below: Relaxation: Fishing along the Vaal river. There would be none of this in the Kalahari!

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Above: A festive occasion: Possibly Welcoming committee for a new Pastor or “Dominee” Right: Griquatown Cricket Team, all Civil Service

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Above: The Pont at Douglas Right: Shooting Rinderpest infected cattle. He appears to have been shooting at a drum or tin of petrol to ignite it.

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

RINDERPEST (CATTLE PLAGUE)

https://www.nda.agric.za/vetweb/history/h_diseases/h_animal_diseases_in%20sa8.htm

Rinderpest (Cattle plague) Although rinderpest periodically invaded Egypt in the past, the disease was not known in southern Africa before 1896. The infection was apparently introduced from Arabia or India along the East Coast of Africa in 1889. It was carried southward along the Nile in 1890 by the invading Italian army and reached Masai and Uganda by the end of 1890. It reached the north of Lake Nyasa about July, 1892. Along its southward course, it not only destroyed 90% of domestic bovines, but also many of the indigenous antelopes. Early in February 1896, It was reported that large numbers of cattle and game were dying from an obscure disease along both sides of the Zambesi River. The disease reached Bulawayo on 3 March 1896 and the Veterinary Gray diagnosed rinderpest. The plague was rapidly conveyed southwards by means of transport oxen. A month later, rinderpest reached Mafeking, 500 miles south of Bulawayo and crossed the Limpopo into the Transvaal where the cattle population was rapidly decimated. When rinderpest reached Mafeking, the Government of the Cape of Good Hope tried to contain the infection to prevent it from spreading to the South. Herds of cattle were shot and two lines of fences were erected south of Mafeking. Members of the Cape Mounted Police were deployed at various points to prevent movements of cattle to parts south of the line. But, in spite of all the strenuous measures, the disease had reached Vryburg in May; Herbert, Hay and Barkly West in September; and Kimberley by October 1896. In a determined attempt to stop the southward spread of rinderpest was made by erecting a

thousand mile long barbed-wire fence along the northern boundaries of the Cape Colony, 1,000 yards south of the Orange River. The fence stretched all the way from the south-western corner of Bechuanaland to Basutoland; then continued along the CapeBasutoland and Cape-Natal boundaries up to the coast. Police patrols all along the fence controlled all movement across this fence. For a time the fence and Police control appeared to contain the spread of the disease , but on March 24th, 1897. The source of this outbreak was ultimately traced to the “Touleier” of a span of oxen, which had picked up a sack containing, amongst other things, dried meat and a pair of blood-stained trousers near Aliwal North. The man put on the trousers, and a few days afterwards the leading oxen started to show symptoms of rinderpest. The authorities quickly realised that the fence and Police cordon had not prevented the spread of the disease and adopted an immunization scheme developed by Robert Koch (1897). Koch had been investigating rinderpest at Kimberley for the Cape Government. He confirmed the immunizing properties claimed by cattle farmers for the bile of animals that had died of rinderpest. This method of immunization was adopted all over the country in February 1897, and before the end of 1898 more than two million head of cattle had been successfully inoculated. At the end of 1898 rinderpest was under control and had effectively disappeared from South Africa. The last reported outbreak occurred on the Transvaal-Bechuanaland border in August, 1899. (Hutcheon, 1897, 1899, 1900). The Rinderpest epidemic destroyed 90% of domestic bo-

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

vines, but also considerable numbers of indigenous antelopes. It was estimated that more than two-and-a-half million head of cattle died of rinderpest in South Africa alone. Rinderpest is now considered to be extinct, and only a few viable cultures are kept in secure containment laboratories. Foot and Mouth Disease (Beken-klouseer) SHORT HISTORY OF FOOTAND- MOUTH DISEASE (FMD) IN SOUTH AFRICA https://www.nda.agric.za/docs/ GenPub/fmdreport.htm#1.1 Hutcheon made the first official record of foot-and-mouth disease (`klouwsiekte' or also known then as tongue or hoof sickness) in South Africa in 1892, when an outbreak occurred in Griqualand West¹. The scourge was, however well known to several farmers and, according to information obtained from other older inhabitants, it had been prevalent in South Africa for many years before this outbreak was reported. In the two following years mild epizootics occurred in different parts of the country, but the disease never assumed serious proportions, and no further outbreaks were reported after 1895. ¹ In April 1903 foot-and-mouth disease reappeared in South Africa. This was caused by shipments of cattle from Argentine to the Cape Peninsula. Fortunately the disease was confined to two places only, namely a farm where the imported cattle were kept and a local dairy that harboured a runaway heifer from the Argentine shipment. Both areas were immediately placed under strict quarantine and premises were thoroughly disinfected. At the end of July the (Vervolg op bladsy 14)

(Continued from page 13)

same year, there was no further evidence of the disease, and the quarantine restrictions were raised. ¹ After the Rinderpest pandemic, foot-and-mouth disease disappeared from the region until April 1931, when it occurred in Zimbabwe. The reappearance of the disease was a source of great consternation at the time as the ability of buffalo to provide a reservoir of infection was unknown and many people believed that the infection had been reintroduced by imported animals or animal products, although no evidence for this could be found. ¹ In South Africa only the SAT1, 2 & 3 serotypes have ever been diagnosed prior to the introduction of Type O in September 2000 (KwaZulu-Natal). Foot-and-mouth disease has occurred regularly in most southern African countries since 1931, during which, time and cost of control has undoubtedly eclipsed that of other viral diseases. The last outbreak of FMD, prior to 2000, in the free zone was in 1957 and the last outbreak in domestic animals within the FMD control zone adjacent to the KNP, was in 1983. Although Foot and Mouth Disease is not nearly as destructive as Rinderpest, there is strict international control and even a

small outbreak outside the controlled endemic zone, can lead to banning of our meat products internationally for a year or more, thus having serious economic consequences. Horse sickness or African horse sickness: http:// www.africanhorsesickness.co. za/Documents/doc_31.pdf The African horse sickness (AHS) virus is endemic to, and believed to have originated in Africa. It was first recorded in 1569 in East Africa. Zebras and other endemic equines have adapted to the disease and are less severely affected. The first reference to AHS in South Africa was first made about fifty years after the introduction of horses and donkeys to the Cape of Good Hope in 1657. A major outbreak occurred in 1719 when almost 1700 animals were reported to have succumbed to the dreaded “perreziekte” or “paardenziekte”. Periodic outbreaks have occurred at roughly 20–30 year intervals. The 1854–1855 outbreak in South Africa claimed the lives of nearly 70,000 horses, roughly 40% of the entire horse population of the Cape at the time. The economic impact of the disease has directly and significantly influenced the progress and development of the

field of veterinary science in South Africa. AHS continues to occur regularly in southern African countries, but the virus has also occasionally extended further afield to countries in North Africa, the Middle East, the Arabian peninsula, South-West Asia and the Mediterranean region. The severe epizootic in the Middle East and South West Asia between 1959 and 1963 killed more than 300,000 equines and was finally only arrested as a result of a concerted vaccination campaign and the widespread depletion of susceptible animals. AHS-free countries with milder climate conditions at present, risk increased outbreaks of the disease due to the northward migration of the midge vector as a result of global warming and climate change. African Horse Sickness Virus Piet A. van Rijn, in Reference Module in Life Sciences, 2019 POLICE: EXTRANEOUS DUTIES Apart from Rinderpest, Foot and Mouth Disease and Horse sickness, Police have also been, Locust control officials and preformed various duties for other state departments.

Left: Target practice

CMP - Cape Mounted Police Shoulder NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Rinderpest Camp—Vaal River Cape Mounted Police: Griquatown: Officers, NCO;s and men

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

C.M.P Griquatown.

Above: C.M.P. Parade (Inspection) Griquatown. More than a World away from Grahamstown Below: C.M.P. Wedding, Griquatown. Building on the right appears to be the Mary Moffatt Museum. Rinderpest or no rinderpest, life must go on!

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

C.M.P. Douglass Police Station

Above: C.M.P. Douglass Police Station Below: High Street Douglass

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Cape Mounted Police at Douglas

Above: CMP Camp Douglas Below: CMP Tennis Courts Griquatown

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Upington CMP: Signals Branch – Heliograph wait on you assigned mountain top for three days, waiting for the enemy to arrive. All of a sudden you see that all the enemy ships have floundered and they have all drowned. However, there is no way that you can possibly communicate this by using any of the three agreed upon signals. You were told not to leave your post, and the General certainly looked as if he meant it. So what do you do? Helio Kahanes Drift

The Heliograph was the Mobileor Cell-phone of its day. The sun was already used by the Greek civilization, who used a polished shield or other metal object to flash messages between a command post and a remote observer, mostly for military purposes. This was line-ofsight communication, and only possible while the sun was up. Between two high points such as mountain tops, or trees a distance of about 75 kilometres was possible. There was however, a major shortcoming to this method of communication: it was only possible to communicate prearranged messages. When something unexpected happened, there was no way to communicate this. Lets say the following code was pre-agreed upon: 1 flash = the enemy is coming; 2 flashes = they have not yet come; and 3 flashes = run for your lives. You are told to go to a high hill overlooking the harbour and remain there on pain of death. “Never abandon your post, or I will personally come and kill you”, the high General had said, and you could see he meant it too. You

You can try to send a crazy, impossible combination of signals and hope they send some-one to investigate. The invention of the Morse code by Samuel Morse in c1830 changed all this and meant that you could send any message or combination of messages, even very involved ones.

that date, to at least the end of the 1914 war, the Heliograph was your only communication in areas without telegraph lines. In Upington the Helio-station was on the high hill across from today’s Motor vehicle and testing centre. The Mander album shows several photos of permanent and temporary Helio-stations. The one labelled “Our Happy Home!” really made me laugh. I can hardly think of a less appealing situation. On the other hand, it is perhaps a “Hotel” compared to a exposed position on the top of a dune, as in some of the other photos.

By the time of the Anglo Boer War, the telegraph using wires, and the heliograph where it was not possible to lay wires, had developed into a very capable form of communication or communication machine. You only needed a base station equipped with a Heliograph and a trained operator, and could then send someone to any remote spot within view, to achieve instant communication of a high order. Of course your operating hours were limited to daylight hours, but by the use of gas-powered or electrical lamps even this shortcoming could be circumvented. The first telegraph cable between Upington and Rietfontein was only installed towards the end of 1909. Before this all remote communication required either a messenger or a Heliograph. Even after

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Above: Cape Mounted Police Helio operator on a sand dune Below: Cape Mounted Police Helio operator at Rietfontein

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Upington Pont & Golf Course

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Orange River

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Pont over the Orange River

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Marengo

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

His Medals

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Kalahari Smous (Kalahari Vendor)

Cape Mounted Police: Mafeking

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Gordonia Gymkhana Meeting

Pioneer building in the Kalahari

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Caption: “Dad in front of his house in the Kalahari”.

Early buildings in the Kalahari

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Camels

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Firing a Camel Comment by HBH Mr Lawrence Green wrote many years ago: “I came across an old official report recently about the men of the camel patrol. "The men quartered at Rietfontein and Witdraai are almost as inured to hardships and thirst as the Hottentots themselves," said the report. "Their duties have been well and cheerfully performed." And here is one unrecorded fragment which would never find its way into an official report. One of the old camel troopers told me that he was riding alone between the dunes forty years ago in an area beyond the last farms—a stretch of Kalahari where he might easily have left the first footprints. There in that wilderness his alert eye discovered two London tram-tickets. One had been punched at Petticoat Lane, the other at Pall Mall. The problem is still puzzling him.

[TO THE RIVER’S END – LAURENCE GREEN: HOOFSTUK 6 – FRONTIER POLICE]”

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Auachap Copper Mine

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Above: Most probably a Camel Wagon Below: The desolate Kalahari landscape

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Jacob Morenga

https://en.wikipedia.org/wiki/Jacob_Morenga NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Cape Mounted Police: Rietfontein

Cape Mounted Police: Helio Station: Rietfontein

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Comments by HBH: 1907: The Marengo Raid: Kalahari

This photo was taken from a Nongqai dated 1918. Maj. Donald appears in this photo. 1907—1908 Medals awarded & Names of those who took part in the Marengo Affair

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Here is Mander’s name

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

I found the above list in my archive—particulars of the compiler is unknown. If the author could contact me, I would be glad to credit him in this magazine—HBH.

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Uniform: Cape Mounted Police

Source: Scrapbook: HBH. Original Source: Artist unknown

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Jacob Marengo Jacob Morenga, also Jakob, Jacobus, Marengo, and Marenga, known as the "black Napoleon", (1875 – 20 September 1907) was an important figure in Namibia, then the German colony of German South West Africa. He was chief leader in the insurrection against the German Empire which took place between 1904 and 1908, and was best known for forging an alliance between the rival Herero and Namaqua tribes.

can police. However, he was released a short time later under the condition that he never return to German South West Africa again. Despite this, he again ventured into German South West Africa by crossing the Orange River. He soon began the task of assembling an army of native peoples to once again attack German troops. He gathered together the nowdispersed tribes of the Herero, Namaqua, and Witboois, leading them into battle against the GerMorenga/Marengo was born to a man occupation. Herero mother and Nama father and was educated by Christian Morenga gained a reputation missionaries and worked as a within the German army as a mineworker in South Africa. strategic genius and a noble fighter, earning him his nickBefore the Herero and Namaqua name, "the Black Napoleon". In War of 1904–1907, Morenga had May 1906, after the climacparticipated in smaller, more lo- tic Battle of Rooysvlei, Morenga calized insurrections which were was again forced to leave Gertaking place across German man South West Africa, fleeing South West Africa. Through to South Africa. He retreated to these, Morenga (Morenga the Kalahari desert, where he means Kings in Otjiherero) planned further insurrections proved himself to be an able tac- against German troops. Howevtician. However, it was through er, Morenga was traced through his three years of leadership of cooperation between German the anti-German guerrilla forces troops and South African police, that Morenga gained the majority and was eventually shot and of his reputation. It often proved killed in a battle between his difficult for Morenga to maintain forces and the combined Gerproper control of his armies, as man-South African forces on 20 their preferred methods of attack September 1907 at Eenzaamdiffered fundamentally. The He- heid. rero sought direct and open combat with German forces, Uwe Timm's 1973 novwhile the Namaqua preferred el Morenga revolves around Mamore guerrilla-like tactics. The renga's insurrection. group under Morenga planned their attacks from the hidden for- Recognition tress of ǁKhauxaǃnas in southern Jacob Morenga is one of nine Namibia. The diverse methods national heroes of Namibia that of attack used by Morenga's were identified at the inauguraforces were enough to force a tion of the country's Heroes' special election in the Ger- Acre near Windhoek. Founding man Reichstag, due to the rela- president Sam Nujoma remarked tively heavy losses suffered by in his inauguration speech on 26 German troops. August 2002 that: “Born of a Herero mother and a Nama father, After more than 50 battles Marenga had a vision of broad against German troops, Morenga African nationalism which transwas captured and imprisoned cended narrow ethnic loyalties by South AfriNONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

and he was therefore designated as 'the man of the future'. He employed scientific guerilla tactics with the multi-ethnic troops under his command and engaged the German colonial army in more than fifty battles. [...] To his revolutionary spirit and his visionary memory we humbly offer our honour and respect”. Morenga is honoured in form of a granite tombstone with his name engraved and his portrait plastered onto the slab. A statue of Morenga is situated at the cemetery of Warmbad in the far South of Namibia. Jakob Marengo Secondary School and Tutorial College in Windhoek's Khomasdal suburb is named after him. References •

Kenyon, Jack (July 1, 2014). "The Legacy of Jacob Morenga". The Namibian. Retrieved 1 July 2014.

•

Dierks, Klaus. "Chapter 2: The Rediscovery of ǁKhauxaǃnas". ǁKhauxaǃnas . Retrieved 30 Sep 2010.

•

Nujoma, Sam (26 August 2002). "Heroes' Acre Namibia Opening Ceremony inaugural speech". via namibia-1on1.com.

•

Froehling, Marc (November 2012). "Warmbad: (Noch) Abseits der Touristenrouten" [Warmbad: (Yet) Beyond the Beaten Track]. Allgemeine Zeitung (in German). 2012 (10). Tourismus Namibia.

Kisting, Denver (2 April 2015). "Jakob Marengo School Turns 30". The Namibian. p. 7. [https://en.wikipedia.org/wiki/ Jacob_Morenga — 06-03-2021]. •

Officers and men of the Cape Mounted Police Via Zetef du Plessis

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Photographs from the Album of Lt. Col. W.H.C. Taylor Dr Henry Abbott NOTICE Photo of Lt. Col. W.H.C. Taylor, on the album, number MMKP 4081 McGregor Museum, Kimberley, appears to have had an earlier number McGregor Museum, Kimberley, (MMK 1421/292). So, there are two names for the same face. The photo above gives him as Mounted Constable W.W. Elliot (12th Lancers) and as Lt. Col. W.H.C Taylor on the album. It is not only the same face, but clearly the same man cropped from the larger composite photo.

Walter Henry Cleverly TAYLOR (b. 1880 - d. 1966) Lt. Col. W.H.C. Taylor. Had quite a successful career and became Deputy Commissioner of the Transkei in about circa 1920 KA22?

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Note In the Taylor Album a few people are only identified by initials, fortunately the mystery was solved by a photograph in the Nongqai, July, 1933 that Dr Henry Abbott noted. These are “Maj. B”, namely Maj. E.J. Brinton, “W” is Wolfaardt and his driver, Const. van d er Walt. (See next page)

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Mostly Sand dunes, Camels and Non-existent roads:

Caption: A few miles below Mogopon. A Foot and Mouth Disease Police patrol Left: Farrier Sgt. Hodgson on the slippery side of a dune, which an automobile cannot cross, and even a camel goes on its haunches! Note Dune-encroachment on roads, can be effectively controlled by the simple expedient of spreading fist- sized and larger stones on the exposed dune edge by hand or by machine, so now tarred roads can be built and the Kalahari tamed. (See next page)

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Above: Farr. Sgt. Hodgson on the Kuruman road. Do you see a road? Below: The road is blocked by sand. Only intelligent scouting on foot will find a way through this mess!

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

At Oliphant’s Hoek. Lolly on “Kalahari Pete”. “W” stands by. January 1935.

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Injecting serum for Horse sickness. This appears to be a police horse, so that the Sgt. is at least doing something inside his job description!

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

The tallest camel in the Division, at Khuis Foot and Mouth Disease post.

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

SAP Bushmen Pils

Below: A well-known smuggler of arms in the Bechuanaland Protectorate lived in (this place?)

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Above: Near the Molopo River Below: Katakura Foot and Mouth Disease SA Police Post, 7 miles from the Molopo River

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Katakura Foot & Mouth Disease SAP Post

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

SAP TAUNGS

SAP Genesa

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Married SAP Quarters, Genesa.

SAP Morokwen

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

SAP Mafeking

SAP Tsenin

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

SAP Witdraai: Police Camel Breeding Station

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

SAP Bully Beef Halt (Between Pomfret and Riverside (Molopo River))

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

SAP Schaapfontein (Skaapfontein)

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Police Map of Bechuanaland and Griqualand West

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Distances: Police Map of Bechuanaland and Griqualand West

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

SERSANT PJN BOTHMA Onderhoud op 11 November 1997 met PJN Bothma deur Pieter Goussaard, Kalahari-Oranje-museum by mnr Bothma (83-jaar oud) woning te Schröderstraat 111, Upington. Ontvang via dr Henry Abbott Grepe uit sy lewe as Polisieman op Upington indirek ook van die berede afdeling. Dan was hier ‘n ondersersant EL Swart hierbo by die hoofkantoor en stalleafdeling, d.w.s die beredeafdeling. As ek reg onthou was hier 24 perde wat die polisie gebruik het vir patrollie. Die ander vier manne is toe uit Upington verplaas. Ek is toe aangesê om in Upington aan te bly en hulle perde in te breek. Ek was ‘n soort van “rough rider” soos hulle genoem is, in die depot. In elk geval Upington het lang perde patrollies gehad. Tien dae, sewe dae, en as ek reg onthou drie dae, twee dae en een dag patrollies.

Ek het op 26 Augustus 1934 saam met vier ander konstabels op Upington gearriveer uit die Polisie-depot van Pretoria. Ons is toe hiervandaan uitverplaas deur die offisiere. Destyds was hier ‘n luit. Swartz en ‘n kapt. Black in bevel van die polisie en ons was almal berede manne, die vyf van ons wat gekom het en by die hoofkantoor, waar die huidige hoofkantoor staan, was destyds die polisiehoofkantoor. Dit was ook die beredeafdeling

waar hulle perde in stalle was. Die voetafdeling was in die dorp gewees, by die ou aanklagtekantoor. Wat destyds net langs die huidige landdroskantoor was. Die voetafdeling was ‘n hele groepie manne, as ek reg onthou, seker daar by die tien rond en die berede manne was omtrent so vier na ses man, met ‘n eerste-klas-sersant Steyn in beheer van die aanklagtekantoor en van die voetafdeling, en

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Dit is langs die Rivier, ooswaarts, en langs die Rivier suidwaarts tot by McTaggartskamp. Dan van die Rivier af noordwes was dit tot by die plase T’jamateep, Koeipan en dan regaf hier na Duikerrand en Arrimaggam, en dan weer op langs die ou Gemsbokparkpad na Kalkpoort, en daarvandaan op na Noenieput en Obobogorab. Dit was eintlik die dele wat met perde bedien was. Op Swartmodder was ‘n polisiestasie, op Obobogorab was ‘n polisiestasie en in Upington was natuurlik die hoofkantoor met die hoof-polisiestasie. Die ander polisiestasies wat ek onthou was Witdraai in die Kalahari, en later met die uitbreek van die bek-enklouseer was daar een op Kei(Vervolg op bladsy 66)

(Continued from page 65)

Kei in die Nossobrivier en een in Welkom, min of meer waar die huidige Tweeriviere is. Langs die Rivier was Louisvale, Keimoes, Kakamas, Onseepkans, Pofadder en Kenhardt. Dan was daar nog een op Putsonderwater. Die is later oorgeplaas na Groblershoop wat ook verklaar is as ‘n dorpie. Die nommer 10 polisiedistrik het behels van die Noordelike baken van die Nossobrivier en van die Unie by die Nossobrivier in Suidwes en Betsjoeanaland. Dan af tot onder Pella en daarvandaan anderkant Pofadder op in Verneukpan se rigting. Van Verneukpan weer reg tussen Marydale en Putsonderwater en daarvandaan tussen

Koegas en Boegoebergdam en dan in Olifantshoek se rigting tot by ‘n werf waarvan ek die naam nou vergeet het, maar dit was duskant Lombaardsvlakte. Dan het hy deurgesny na Koeipan en daarvandaan na die Kurumanrivier, deur na die Moloporivier, al met die grens af na KoopanNoord en deur na Unie-end toe. Die nommer 10 Polisiedistrik het hulle altyd gesê is baie groter as wat die Vrystaat was. Die vervoer wat hier destyds gebruik was, toe ek hier gekom het: - Widraai was ‘n kameelstasie, nie net om patrollie te ry nie, maar ook ‘n kameelteelstasie en ‘n inbreekstasie. Daar was oor die 400 kamele op Witdraai onder die bevel van wyle sers. Gagiano. Hy was in beheer van die brei van die kamele en oor die opleiding wat

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

manne gekry het om kameelpatrollies te doen. Dan het ons kamele gehad bo by Keikei, lateraan en op Obobogorab was ook kamele, Dis die enigste kameelstasies wat onder nommer 10 distrik geval het wat ek kan onthou. (Hy het vergeet van Rietfontein—HA). Verder was dit alles perdestasies. Patrollies het ek gesê dat dit in Upington tot 10 dae was. In Pella was daar tot 21 dae perdepatrollies en van Witdraai af Unie-end toe het dit amper ‘n halwe maand geneem om daar te kom en weer terug, ses weke om heen en weer te ry. Dit was die manier wat die patrollies toe waargeneem is met perde en kamele, maar met tyd het dinge verander want Upington het net oor een (Vervolg op bladsy 67)

(Continued from page 66)

motorvoertuig beskik toe ek hier gearriveer het in 1934. Dit was ‘n Ford karretjie wat aan die offisiere behoort het, met sy drywer. Met daardie kar het die offisiere al die verskillende polisiestasies maandeliks en soms meer besoek. Verder was hier geen motortransport nie, behalwe die speurder. Hier was speurder, ‘n tweedeklas-sersant. Iky de Villiers het ons hom altyd genoem, want ons kommissaris was ook Kolonel Iky de Villiers vanmelewe. Iky de Villiers het ‘n ou motorfiets gery. ’n Beltaangedrewe BSA met ‘n syspan. Met die het hy in Upington rondgery en soms moes hulle met dié motorfiets die hoefsmit wegbring na Swartmodder toe om perde te beslaan. Dit was ‘n ontsettende taak want ons het nie destyds paaie gehad nie. Dit was net twee spore en verder was dit sand en klip. Dit het een of twee keer gebeur en nie weer nie. Toe is daar aansoek gedoen vir ‘n vervoermiddel vir die hoefsmit en op die manier het hy toe ‘n Fordbakkie gekry. Mettertyd het die motorvervoer toegeneem en Upington het later twee bakkies gehad en ‘n paneelwa waarmee patrollies gery is. Die Departement van Lande het ook ‘n paneelwa geskenk aan die polisie om kosvoorrade vir die bek-en-

klouseer manne weg te bring. Die vervoer het toe ook na die buitestasies uitgebrei. Die BSAmotorfiets was die beroemde motorfiets van daardie tyd en so het uiteindelik alle stasies

motorfietse gekry, waar ‘n motorfiets kon loop. Op Widraai en Obobogorab was daar net kamele en daar was nooit sprake van motorvervoer nie. Dit is hoe Upington gelyk het toe ek hier gekom het. Op ‘n vraag of kamele ingespan is om byvoorbeeld ‘n kar of wa te trek, waarmee pos op Rietfontein en elders afgelewer is, antwoord mnr. Bothma soos volg: Nooit gehoor nie, in my tyd het dit nie bestaan nie. Hier was nooit so iets wat deur kamele getrek is nie. Wat hier wel was, voor 1934. Van Prieska af is die pos per perdekar vervoer na Upington. Na die agterland was daar geen vervoer nie. Die boere moes maar self inkom om hulle pos te kom haal. Die eerste motorvervoer wat na die agterland gekom het, was ‘n man met die naam van Nicholas Jooste (foto hierbo). Het ‘n winkel op Koopan-Noord gehad. Hy het vir hom ‘n 3-ton Ford trok gekoop waarmee hy die boere se wol ingebring het en die boere se benodighede soos hulle aangekoop het, uitgevat het na Koopan-Noord toe.

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

‘n Hele paar jaar later was hier, amper by 1940, of sê 1938, ek kan nie die jaar onthou nie, toe het die Spoorweë ‘n bus ingestel wat deurgeloop het na Witdraai, maar voor die tyd was daar nie so-iets nie. Van kameelwaens het ek nooit gehoor, nooit gesien of in ‘n foto gesien nie.” (Op ‘n vraag met betrekking tot Boesmans se teenwoordigheid in die bedieningsgebied, het mnr. Bothma verder vervolg) “Ek het die voorreg gehad om vanaf 1937, as ek reg onthou, die motordrywer te word van die Distrik se offisiere en toe het ek ook ‘n bakkie gekry waarmee ek die Kalahari gepatrolleer het. Dit wil sê die ou Gemsbokreserwe en ook langs die nuwe Gemsbok op na Geisemap toe en na die Suidwesgrens toe. Ek het die Kalahari regtigwaar op die punte van my vingers geken en met alle respekte, ons het nêrens Boesmanwerwe geken nie. Ons het hulle nooit teëgekom nie. Die Boesmans soos wat ons hulle vandag ken, en soos wat ek hulle later jare in Suidwes leer ken het, hier was nooit sulke (Vervolg op bladsy 68)

Bek-en-klouseer pos by Kei-Kei

Boesmans bymekaar gemaak, die volk wat hy genoem het Boesmans, hier in Witdraai se omgewing en daar na Tweeriviere en hy het hulle geleer om nie Afrikaans te praat nie en hulle gevat na die Empire Exhibition. In 1938 was daar ‘n groot saamtrek in Johannesburg.

(Continued from page 67)

Boesmans nie. Die Bosmans wat ons vandag het wat hier genoem word Boesmans, is volk wat by boere op hulle plase

gewerk het en op ‘n sekere tyd, ek dink dit was in 1938, het ‘n sekere persoon gekom (Hy verwys na Kalahari Bain, opmerking H. Abbott) en die

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Toe is die Boesmans, noem dit nou maar Boesmans, is soontoe gevat, hulle is toe geleer hulle kan glad nie Afrikaans praat nie. Hulle moes toe net soos die Boesmans leef. Hulle moes ook net so aantrek en net Boesmantaal praat. (Vergelyk my Vader se storie oor Maerman wat die fotograaf gehelp het en ‘pak klere en donkerbril’ betaal is, H. Abbott) Daarvandaan het die Boesmans weer teruggekom en hulle is hier gelos. Toe het (Vervolg op bladsy 69)

Afrikaans kon praat. Dit was in

(Continued from page 68)

Gemsbokbegraafplaas: - Die gevolg van veral Stedelinge wat voor die voet wild geskiet het. Die horings is vir trofeë voorberei.

iemand anders hulle weer Kaap toe gevat en daar met hulle gaan skou. Hy het hulle toe daar gelos en toe moes die Afdelingsraad, as ek reg onthou, hulle terugbring hier na Upington toe, die enigste toevlug wat hulle toe met die mense gehad het. Hulle toe heeltemal rou, nou glo hulle, hulle is Boesmans en hulle wil ook nie werk nie. Toe is hulle eers hier by Witdraai bymekaar geroep en daarvandaan is hulle met ‘n donkiewa, ek het by die donkiewa stilgehou toe hulle op hom gesit het, ek en oorlede Gagiano en wyle Kaptein Castle. Toe word hulle vervoer na Twee Riviere toe en daar word toe vir hulle herberg gegee en dis waar die Boesmans van Gordonia ontstaan het. Hulle is makgemaakte volkies wat by die Boere gewerk het en gesê is, julle is nou Boesmans. Hulle is toe afgesonder en na Tweeriviere gevat en daar afgelaai en daar bly hulle vandag nog. Hulle kon volt Afrikaans praat, onder andere die een ou Boesmanvrou, toe hulle van die wa afklim, toe sê die vrou vir oorlede Gagiano, “Hallo, hoe gaan dit met jou ou Gag”. Nou as dit Boesmans gewees het dan is ek verbaas dat hulle so vlot

my teenwoordigheid dat dit plaasgevind het en dis die laaste wat ek van hulle gesien of gehoor het. Hulle het toe maar daar gebly en hulle word vandag nog daar bymekaargehou. Ek het geen Boesmans in al my patrollies teëgekom nie. Ons het wel, terwyl ons in Telleriepan en Longepan omgewing soms ‘n klein ou hutjie onder ‘n boom gekry, waar volk gebly het, want hulle het gejag. Die Boere het ook almal gejag. Almal het gelewe van wildsvleis, want die Boere het gejag en dit vir hulleself gebruik. Die stedeling, die het hom daarop toegelê om die wild uit te roei. (Foto—links bo) Ek was toe die man wat hulle opgespoor het en al die jagters gevang het. Ek weet van gevalle waar daar tot 12 gemsbokke doodgeskiet is op ‘n pan, dan word net die rugstringbiltong en die boude gevat en die res kan maar daar lê en vrot. Dis wat ek gesien het in my tyd, maar ek het die Kalahari gepatrolleer met die polisiewa en dit was gewone 2wiel trek. Ons het nie 4-wiel trek gehad nie. Nie geweet van so iets nie, net 650 en later 750 bande onder, dis al en daarmee moes ek die Kalahari vol ry.

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Ek het die voorreg gehad om van Upington af reguit na Witdraai toe te ry. Etlike kere dwars (oor die duine) sonder pad. My spoed was so plus minus 7 myl per uur. Witdraai is 180 myl hiervandaan. Die hele Kalahari het ek deurgery sonder pad. Die Kalahari natuurlik was vir my wonderlik gewees, dis een sandduin na die ander, strate en sandduine, hulle loop almal Noord-Wes na Suid-Oos, en soos die een duin volg op die ander dan kry jy weer knop duine, hoë duine, swaar duine. Wat baie interessant was, by elke pan, want hier is baie panne in die Kalahari, maar by elke iedere pan aan sy SuidOostelike kant was altyd ‘n hoë kop gewees en dit is soos die panne uitgeken is, dat jy geweet het waar is ‘n pan, anders was dit maar net (alles) duine aanmekaar. Ons het ‘n metode uitgevind om die Kalahari maklik te leer ken (Ek soek ‘n foto hiervan en gaan Lesers van die Gemsbok vra of iemand dit nie wil gaan probeer afneem nie— HA). Dit was om in die more vroeg op te staan en dan so 20minute voor sonop staan jy op die hoogste punt waar jy is en wag tot die son opkom. Net soos die son uitkom dan strek daardie hele Kalahari soos ‘n hol kom voor jou uit. Al die panne is ‘n blink glans- en so sit jy al die panne en kyk. Jou distansie wat jy kon sien was geweldig ver wat jy die panne kon sien op daardie metode en sodra die son ‘n bietjie hoër is dan verdwyn alles. Dan kyk jy teen ‘n vaste groot duin vas, dan is daar nie meer panne nie. (Kan iemand dalk vir ons ‘n foto neem van hierdie (Vervolg op bladsy 70)

(Continued from page 69)

verskynsel? Ek wonder ook of dit ewe goed werk as die panne vol water is teenoor tye wanneer die panne heeltemal droog is.) Ja, daar is Groot-Aarpan, KleinAarpan, Vry-Soutpanne, Witpan (verskeie plekke) Longepanne, Telleriepan. Van Telleriepan gaan jy na Massakloutjie en daarvandaan gaan jy oor ons grens na Koeipan toe. Nou Suid van Aardpan (bedoel hy Aarpan? Opmerking deur H. Abbott) was ander panne, ek kan nie meer al die name onthou nie. Hier na Vroenspan was ook nog panne gewees en duskant na die dorp toe (Upington) was Groot-Witpan onder Kalkpoort en nog Witpan waar die Malan’s vandag woon (1997?). Hier was geweldig baie panne. Dan natuurlik by Rietfontein. Duskant Rietfontein by Oxfort daar het jy die groot Oxfortpan gekry wat byna 24 myl lank is. (Daar word beweer dat dit eers Oskort was, H. Abbott)

Die Soutwerke (Foto: ‘n Motor op ‘n Soutpan) het heelwat later begin, ek kan nie meer die presiese datum daarvan gee nie, want ek is Opskort in 1947 weg van Upington af, toe was die

Soutpanne nog nie gewerk nie, maar hier by Kalkpoort daar was Soutpanne gewees, dié het die Boere op klein skaal gewerk, maar die werklike Soutwerke het eers later gekom toe hulle die paaie beter gemaak het. Ek wil net noem ons het geen padmakers gehad daardie tyd nie. Hier was ‘n jong vriend, Theunis van der Westhuizen. Hy het ......? Ek het dikwels by hom verbygery. Ek dink hy het agt donkies voor ‘n padskrapertjie gehad met een lemmetjie, daarmee het hy die pad probeer skraap het. As hulle nou wil moeite doen, van Dikpunt af waar die Noenieput pad wegdraai van die teerpad af, plus minus 4 myl op daardie grondpad na Gelukspruit toe aan jou linkerkant van die pad, tussen die draad en die pad lê ‘n groot roller wat ons genoem het vanmelewe tennisbaanrollers Die roller staan vandag nog daar, hy is al verweer, maar hy kon gerus ook Museum toe

gebring word, want dit was die eerste roller wat in Gordonia gebruik is as hulle pad gemaak het om dit vas te rol maar dit was ‘n mislukking. Hy staan nog daar. Ek het vir Dirk ..... dikwels gesê: Man, laat haal daardie

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

roller en sit hom by die Museum want dit is ‘n aandenking want nêrens in Suid-Afrika het ek ooit so ‘n roller gekry wat langs ’n pad langs ’n staan waarmee ‘n pad gerol is nie. Theunis van der Westhuizen het toe later die pad deur die Kalahari gemaak van anderkant Kalkpoort af en dit is die huidige Theunis van der Westhuizen pad wat na hom vernoem is. (Wat betref Water)

voorsiening

van

Destyds met die kamele het die Polisie vir jou twee drommetjies voorsien, hy is in die helfte deurgesny sodat hy gelyk teen die drommetjie dier se liggaam kan rus. Hulle het plus minus 2 gallon water gevat elkeen en dit was die drinkwater vir die polisieman wat patrollie ry. ‘n Kameel het op tsammas geleef (vir water) en as hy nie tsammas kry nie, kon hy geweldig lank sonder water klaarkom. Langer as sy ruiter. As hulle nou by tsammas kom, dan is drinkwater hulle baie gelukkig, maar so nie moes jy ook maar gery het dat jy by die water kom dat jou kameel kan drink. Water in die Kalahari was daar nie, behalwe op die plase was etlike boorgate. Daar was ook gatdamme gemaak. Die meeste water op die plase was verskriklik sout, maar nieteenstaande die (erge) soutgehalte het die diere dit tog gesuip. Koffie was natuurlik vanmelewe ‘n probleem met die Depressie hier in Gordonia. Toe het hulle van die Witgatboom se wortels afgekap en drooggemaak en gestamp en getrek en dit was (Vervolg op bladsy 71)

(Continued from page 70)

die koffie wat jy gekry het wat hulle ‘Wigatkoffie’ genoem het. Nou, Witgatkoffie, party dames kon hom nogal vir jou lekker maak dat jy dit geniet, maar daarna moet jy oppas want jy blaas verskriklik op. Hy was ‘n algemene bekende koffie in hierdie wêreld, want die mense was te arm, hulle kon feitlik nie koffie koop nie. Die kameel het my geleer dat jy met ‘n motorkar kan ry net waar ‘n kameel kan loop. ‘n Kameel as hy sy poot optel, dan trek hy hom klein, as hy hom neersit gaan die poot oop, dan maak hy ‘n kussing en dan trap hy nie in die sand in nie, hy stap weg. Dit het my geleer dat as jy op hardeveld kom dan pomp jy jou wiele styf en as jy in sandwêreld kom dan blaas jy jou wiele af. Ek het die voorreg gehad met vragte. Ek weet nie hoeveel (wat dit kan bevestig) leef nog nie, maar daar leef min, maar ek sal dit onder eed aflê dat ek hierdie Kalahari dwars en kruis gery het met 5 pond wind voor en nege pond agter vol vrag, met 750 bande, maar dan kan jy hom nie laat stop nie. Jy moet baie stadig wegtrek en as jy ‘n duin storm dan moet jy van ver af storm, maar jy kan nie op een plek jou wiele laat sangwêreld maal nie. Jy mag hom nooit; laat maal nie, want dan ruk die binneband uit. As sand koud is, dan is hy styf. Sodra die son hom bak dan is hy warm (en los). Ons het verskriklik teëspoed in die Kalahari gehad met karre. Vere breek, skokbrekers breek en jy moet alles self regmaak. Daar is nie ‘n buurman nie, daar is nie ‘n Garage nie. Ek moes genoeg

gereedskap en goed saamneem dat as ek teëspoed kry dan maak ek self reg. Ek het tot die “cross member” van Fordkarre (reggemaak) want hulle het net 2 vere gehad wat dwars gesit het, en breek die “cross member” waar die bak op die veer rus, breek daardie stuk yster uit. Dan moet jy maar in die Kalahari ‘n plan maak om verder te ry.

motorwielkarretjies. Toe ek hier gekom het moes ek paaie ry van Upington of na Witdraai toe, wat ysterwiele getrap het wat jy met ‘n motorkar amper nie kon deurkom nie, jy val vas binne in daardie spoor. Ons het toe ‘n vreeslike tyd gehad. Ek het ongelukkig nie ‘n foto van ‘n ysterwiel wa nie, maar kan soek vir wat ek wel het.

(Boerdery aktiwiteite)

Ek het die voorreg gehad om met ‘n motorkar op ‘n Sondag uit te ry. Ek was uitgeroep om dit te doen. Dit was met ‘n 1938 Ford sedan wat ek na Koeipan gery het. ‘n Polisieman en ‘n offisier het saam met my uitgegaan. Ons het jagters gaan opspoor wat hulle daar gekry het wat gejag het en hulle het toe gevlug vir die polisieman wat met ‘n kameel gery het. Hy het van Witdraai af gekom en toe is ek soontoe en ek het die nag daar ‘n paar manne gearresteer en ek is met hulle uit na hulle jagkamp toe. Die jagkamp was tussen Koeipan en Massakloutjie, omtrent 10 myl van Koeipan af maar ver van Massakloutjie af. Dit was heel weg van die pad en as ek praat van ‘n pad dan praat ek van twee spore wat daar gelê het wat ons altyd mee gery het tussen Koeipan en Massakloutjie. Toe het hulle my deur geneem na hulle kamp toe en daar het ek ’n waentjie gekry met motorwiele. Dit was ‘n redelike groot wa, seker so ‘n 12 voet wa, waarop hulle, hulle gemsbokke en voorraad opgelaai het waarmee hulle kom jag het. Die wa was deur donkies getrek, maar hulle het toe die donkies na Koeipan gejaag en die spore doodgemaak sodat die polisie nie kon uitvind wie is wie

Daar was baie Boere wat laat boor het. Dit is heeltemal reg. Met ‘n span osse of donkies het hulle ver gekom. Hulle sleep daardie boormasjien tot waar hulle hom wil hê en hulle boor totdat hulle water kry. Hier was seker (vroeër) osse gebruik, maar toe ek hier gekom het was dit meer donkies. Ons het maar ‘n paar beesboere gehad in hierdie wêreld, nie veel beesboere nie, maar die algemene trekdier was maar arme donkie se kind.” (Antwoord op ‘n vraag hoeveel donkies nodig was om so ‘n boormasjien oor ‘n duin te sleep.) “’n Duin se hoogste skuinste na sy toppunt toe is soms maar so 25 treë of 20 treë. Hulle het geweldige lang spanne donkies ingespan. Die mense was verplig om dit te doen, want hulle het geen ander manier gehad om daardie boormasjien anderkant te kry nie. Wat hulle ook gedoen het, hulle het die boormasjien uitmekaargemaak en met die donkiewa gedeeltes aangery en dit wat oorgebly het met die donkies oorgesleep. Die ysterwielwa was die enigste metode wat hulle destyds hier gehad het totdat hulle later met die motorwiele gekom het en die

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

(Vervolg op bladsy 72)

(Continued from page 71)

nie. Ek het nietemin daardie wa gevat en hulle voorraad wat daar rondgelê het op die wa gelaai. Ek het ‘n spaar ysterband wat iewers aan die wa vasgemaak was afgehaal en aan my kar se “bumper” vasgemaak. Ek het die wa se disselboom aan daardie “bumper” vasgemaak aan daardie dwarsyster. Ons was 3 Blankes en twee Swartes wat ek gearresteer het met al hulle goed wat agter die wa gelê het. Dié het ek oor die duine gesleep met daardie motorkar tot op Witdraai, oor die 80 myl. Dit was eintlik ‘n wonderwerk en niemand kon glo dat dit moontlik was nie. (Verwysende na die meer moderne sleepwaentjies (seker bedoelende waentjies met motorbande)) “Nee, hulle het eers later op die mark gekom. Nee dit is sommer nuwelinge, daardie tyd was daar nie so-iets nie.” (U praat van swart mense?) “Noem dit nou Kleurlinge, dit was Kleurlinge gewees”. ”Ja, daar was swart mense ook, ek het ‘n swart korporaal gehad, ‘n “Magosi”, hy was ‘n Makatees dink ek. Hy het vlot Afrikaans gepraat, maar hy was nie ‘n Kleurling nie. Hy is ook later hier dood, maar die meeste polisie hier was Kleurlinge, baie min swartes. Alhoewel, hier was swart mense al, wat langs die Rivier ingekom het. Onthou, in daardie jare van 1934 af, is die Oranjerivierskema aangelê. Dié het ek nou nie eers genoem nie, maar van 1934 af is hierdie skema aangelê en al hierdie kanale is

gegrawe en al hierdie ontbossing is gedoen van die eilande en van die besproeiingsgrond en al die huise is toe gebou want die Boegoebergdam is in 1933 gebou, daarom is hy bekend as die Depressiedam. Toe moes die kanaal verder gegrawe word tot waar hy vandag loop, daar onder langs die Rivier, Louisvale en die plekke. (Mnr. Bothma, ons het nou ‘n wye pad geloop hier in die Kalahari, omtrent die boordery. Dit is al vir my genoem, of ek het op gesprekke afgekom dat dit gesê is, dat byvoorbeeld die plek Kameelboomvlakte, dat hy baie ontbos is deurdat hulle die bome uitgehaal het om te gebruik by die boormasjiene, seker om vuur te maak om die stange skerp te maak ---- Ek weet nie of die boormasjiene ook met stoom aangedryf is nie ----) “Ja, jy vra my nogal. Nee, hulle het met stoom gewerk want hoe sou hy anderster gewerk het? Hoewel hulle het lateraan dieselmasjiene opgesit. Onthou, die dieselmasjien het toe ook al in die mark gekom. Hier was min wat met stoom geloop het. Ek kan nie onthou dat ek ‘n stoomboor gekry het nie, hulle het maar met dieselmasjiene gewerk. Ek weet nie of dit die Kameelboomvlakte was nie. Ek ken Kameelboomvlakte en hy was nooit vir my so vreeslik bosagtig nie. ‘n Deel wat bosagtig gewees het was tussen Tgop en Gamateep, daar deur die poort wat jy gaan, daardie rante, daar het Kameeldoringbome, Witgatbome en al die soorte doringbome baie gestaan. Daar was van die Boere wat op baie groot skaal geboor het. Hier

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

was ‘n mnr. Robertsohn, Jodevriend in Upington met ‘n slaghuis. Hy het ‘n plaas gehad duskant Inkruip, daar onderkant Tgop. Ek het die naam van die plaas vergeet. Vandag staan daar ‘n groot reservoir, maar hy het oor die 30 boorgate daar gesink en hy kon nie water kry nie. Toe verkoop hy die plaas aan oorlede Oom Koos Celliers, oupa van Kosie Celliers wat hier by Delta is. Oorlede oom Koos het die plaas gekoop en hy het ‘n boormasjien soontoe laat sleep. Die eerste boorgat wat hy sink was tussen Robertsohn se boorgate, slaan hy ontsettende sterk water oop, lieflik vars. Baie interessant, ek kon dit nie glo nie. (So u kan vandag terugkyk en sê u het oor hierdie dele beweeg wat redelik waterloos was en waar tog die ontwikkeling gekom het met die pyplyne wat toe hierdie probleem opgelos het. As ‘n mens so terugdink --- wat die sogenaamde soutblok nou mos water gee ---). Hier was geen ontwikkeling vir water nie. Ek het te perd gery, ‘n hele liewe dag lank wat ek nie ‘n druppel water kry om te drink nie of om my perd water te gee nie. So ver was die waters uitmekaar uit. Hier by Glen Ruby se wêreld moes ons uit klipgate, wanneer dit reën staan daar water in daardie gate en hulle is later so van die bobbejaan se “gemors” maar jy moes maar daarvan probeer drink. Water was ‘n skaarste gewees. Dit was maar hier en daar, elke plaas het ‘n boorgat gehad. Dit moet ons toegee, die meeste het boorgate gehad, maar party ondrinkbaar, ander weer redelik drinkbaar. (Vervolg op bladsy 73)

(Continued from page 72)

Water was ‘n groot probleem gewees.” (Die polisie ondersoek ‘n saak op Kanoneiland) As ek nou iets interessant aan u kan meedeel sal ek graag hierdie gedeelte van my ondervindings in Upington aan u graag wou oordra. Ek kan die jaar nie meer onthou nie, maar dit was gedurende die oorlogsjare. Toe het ‘n hoofkonstabel en ‘n sersant, ek dink van Bethlehem se wêreld af gekom om ‘n sekere saak hier langs die Oranjerivier te kom ondersoek, maar hulle vermoed het waar een of ander kriminele oortreding gepleeg is. Dit was ‘n oortreding van ‘n ernstige gehalte, ek kan nie meer die detail gee nie wat die oortreding was nie. Hulle het opdrag gekry hulle moet ‘n sekere man in Kanoneiland gaan opspoor want hy kan vir hulle al die inligting gee omtrent die saak. Hulle moes genoeg drank saamvat want hulle moet die man eers onder die invloed van drank kry, dan sal hy praat, anderster praat hy nie. Goed, van Upington moes ek hulle vat Kanoneiland toe met die polisiekar en daarvandaan waar hulle ookal wil wees. Ons het die môre in Kanoneiland gearriveer so omtrent agtuur se kant by ‘n sekere erfhouer. Hy was werklikwaar ‘n platjie van ‘n man. Jy kon hom nie sonder handskoene hanteer nie, maar ongelukkig of gelukkig, die speurders van die Vrystaat het nooit kennis gedra van sulke mense nie. Toe ons afklim en begin gesels daarso sê die

hoofkonstabel, sal ons nie ‘n doppie maak nie, nou dis nege uur in die more. “Ja”, sê hy, “as julle ‘n doppie het, sal ek dit geniet.” Dis toe waar die bottel brandewyn toe uitgebring is en hulle begin toe daar ‘n doppie maak en gesels en dit het al beter gegaan want die bottel het gesak. Toe ons sien toe is die bottel leeg. Toe sê die man vir hulle, maar is dit al wat julle het? Hulle sê “Ja, ons het nie meer nie”, Toe sê hy, “Maar dan gaan ek myne haal.” Toe gaan haal hy ‘n werklike Withond (Witblits) uit. Dis regte Withond en hy bring dit vir hulle en sê: “Kêrels nou sal julle moet versigtig drink!” Nietemin, hulle het Withond begin drink en op die ou end kan ek nie onthou of daar veel oor die polisiesaak gesels is nie. Toe het hulle later besluit, hulle het vleis gebraai en rondgegaan (rondgestaan?) Toe besluit hulle die aand sal hulle Keimoes toe ry, want die vriende van Bethlehem wil vreeslik graag ‘n klein voorraadjie Withond saamvat huis toe, en die man op Kanoneiland het nie meer Withond gehad nie. Hy sê toe “Goed, ek sal julle na ‘n sekere man toe vat in Keimoes en daar sal ons Withond kry dis nou seker.” Ek sal nie die vanne noem nie want dit is nie nodig nie. Ons is toe in die polisiekar, die vriende ook saam. Nou gaan ons Withond haal op Keimoes by die sekere meneer. Ons het toe by sy huis gekom, dit was reeds donker. Want jy kan nie Withond helder oordag sondig nie, dan sê hulle jy kan in die moeilikheid kom. By die huis gekom, die man is toe vriendelik, hy het ons vriendelik ontvang, het toe

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

sommer vinnig die sakie gestel: hulle wil graag ‘n paar botteltjies Withond hê. Toe sê hy, “Nee man, jammer maar ek het regtigwaar nie, myne is op, maar ek sal julle na ‘n plek toe vat waar Withond is, baie Withond.” Toe is hy ook in die kar saam met ons. Die kar is toe al vol, ons is al vyf in die kar. Ons ry en hy vat ons na ‘n sekere huis. Dis in die omgewing van Malanshoek, Keimoes en ons het by ‘n huis stilgehou. Die maan was mooi op, dit was volmaan. Ek het ‘n polisie-blazer aangehad nogal, maar ek het dit so gedraai dat hulle nie die wapen kon sien nie, maar ek kom ook nie in die lig nie, ek bly in die donker. Hulle ontmoet toe die vriende daarso en dié sê: “Ja, ons het Withond, ons sal vir julle Withond gee, maar het julle bottels?” “Nee ons het nie bottels nie.” “Maar dan sal ek vir julle bottels moet kry, hoeveel wil julle hê?” Ek kan nie meer die hoeveelheid onthou nie, maar darem so drie vier bottel elkeen. Toe sê die man: “Dan moet julle my nou volg.” Ons stap oor die kanaal met ‘n bruggie en daar staan so ‘n buitehuisie, dit lyk soos ‘n toilet. Ons kom by die kleinhuisie se deur en die man sê: “Kêrels, nou moet julle net versigtig wees, want nou gaan ons met trappe af.” Toe is dit ‘n ondergrondse kelder, heel weggesteek. Die man sê vir my “Jy moet darem ook kyk of die polisie nie kom nie.” Nou moet ek staan en kyk of die polisie nie kom nie. Hulle is in en ek stap toe ook af want ek wil ook daar binne gaan kyk. Ek weet mos hier is geen (Vervolg op bladsy 74)

(Continued from page 73)

polisie nie, ons is dan almal polisie. Toe sien ek binnekant: Ek dink daar het vyf of ses groot vate gestaan. Dit is die mooiste versameling van Withond wat ek ooit in my lewe gesien het. Hulle het daar vir hulle getap en kortkort dan skree hulle na my toe “Is dit nog veilig, sien jy nie polisie nie?” Dan sê ek “Nee, hier is nie polisie nie” Hulle kom toe uit en ons is in die kar en ons is weg. Dit was vir my ‘n fantastiese ondervinding, want ek was gestasie op Keimoes voorheen en nooit kon ek droom dat so naby aan die polisie so ‘n pragtige versameling Withond was nie. Sover ek weet het hulle daardie mense nooit vervolg nie, want ek het nooit daardie geheim uitgelaat nie, ek kon dit nie doen nie, dit sou gemeen gewees het van my as ek daardie geheim uitgelaat het. Hulle is seker ook al almal dood vandag. Dit was alom bekend dat by elke vyeboom wat op die kanaal se wal staan, kan jy seker wees jy gaan ‘n bottel onder hom kry... (Nog ‘n gebeurtenis) “Nou goed, ek sal weer nie name noem nie, want daar is nog kinders wat leef. Ek was op Witdraai gewees saam met Kaptein, ek dink dit was Kapt. Castle gewees, as ek reg onthou. Ons besluit toe om van Witdraai af oor Massakloutjie, Tellerie terug te kom na Upington. Ons ry toe in die Kurumanrivier op met ‘n sedankar en toe ons by ‘n sekere plaas verby ry, toe sien ons die mense werk daar, maar ons was bewus dat hierdie mense groot jagters is. Ons het gehoor hulle hou net die

polisiekar dop. As hy hier verby kom, dan weet hulle presies wanneer hulle kan gaan jag en waar hulle kan gaan jag en hulle word nooit gevang nie. Ons is verby en die volgende aand het ons in Upington gearriveer. Toe ons hier arriveer, sê ek vir die ouens hier, ek gaan nou die polisiebakkie vat, ons gaan hom laai en ek gaan nog ‘n man saam met my vat, dan gaan ek die Kurumanrivier afry want daardie manne gaan ek nou vang wat jag, want daardie manne wat ons daar gesien werk het, het net gewag dat ons verbykom. Hulle weet dis die polisieoffisier wat nou daar verby ry, nou kan hulle maar gaan jag. Ek en oorlede Bronkhorst, ons is hier in die polisiebakkie en ons is oor Aardpan (Aarpan?), en tussen Aardpan en Witdraai, meer of min in die Kurumanrivier, toe draai ek van die pad af. Ek ry al langs die Kurumanrivier op plus minus 12 myl van die Rivier af, ry ek nou oor die duine, sny ek al die plase af, om te kyk of daar spore deur is. Die agtermiddag omtrent hier so by 3 of 4 uur terwyl ons so skuins straatop ry, jy ry nou altyd skuins oor ‘n duin straat op, sê ek vir hom, Kyk, daar gaan die bakkie daarvoor. Toe kom die man net uit die jagveld uit, die bakkie swaar gelaai en hy is nou op pad huis toe en hier gewaar hy ‘n polisiekar. Hy ry toe vir al wat hy werd is met daardie swaar vrag, klim hy die duine en ek ry toe. My vriend Bronkhorst sê vir my: “Kom ons sny sommer hier af”. Ek sê: “Nee, jy moet sy spoor gaan optel want jy weet nooit watter kant toe draai hy nie, en jy ry net so swaar soos hy.” Ons het sy spoor opgetel en

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

ry al agter hom aan. Hy het toe ‘n vrag gemsbokke op. Ons gelukkig nie, ons is leeg. By ‘n sekere duin het hy toe die straat opgery en storm toe ‘n duin en die duin het ‘n swaar maanhaar. Toe kook daardie Chev so vreeslik, dat hy soos ‘n stoomketel in die lug in staan en blaas. Hy sien toe dat die polisiekar kom nou vinnig nader en hy gryp ‘n geweer en patrone wat hy ookal by hom gehad het en hy hol weg. Ek hou toe langs die bakkie stil waar die klomp gemsbokke op lê. Ek roep toe na die man, want ek het geweet wie dit was, ek het sy voornaam geken en ek roep na hom. Maar kry geen antwoord nie. Toe sê ek vir Bronkhorst ons speel met vuur, ons staan hier by sy bakkie, hy kan agter ‘n boom staan, hy kan ons altwee doodskiet en niemand weet wie dit is nie. So ons speel met vuur hierso. Ek sê, hou op dat ons roep, ons vat ons bewysstukke, sny gou bewysstukke af en ons kry spoor. Ons gee pad van hierdie bakkie af, ek sê, want hy kan enige plek vanaand op ons skiet as hy wil. Ons doen dit toe ook en ons besluit ons ry reguit Widraai toe, straat af terug Kurumanrivier toe. Ons het die nag op Witdraai gekom. Ons het die bewysstukke daar afgelaai en die volgende môre vroeg, het ek my kar weer daar op Witdraai vol petrol gemaak en ry nou weer met die Kurumanrivier op. Nou moet ons by daardie plaas verbyry waar ek die mense gesien het wat ek weet gaan jag het. Toe ons by die plaas verbykom, stap die twee broers netjies (Vervolg op bladsy 75)

geskiet het.”

(Continued from page 74)

aangetrek voor hulle huis, stap hulle so heen en weer. Toe lag ek, toe ek vir Bronkie sê hier staan die manne wat gaan jag het en een van hulle het daar gejag. Ek draai af en draai reguit na hulle toe. Kom daarso, vriendelik, baie aangenaam, niks verkeerd nie en ons gesels en ek lag naderhand, maar kyk die een broer het toe gaan jag, die ander een was nie saam gewees nie, hy het by die huis gebly maar hy weet van alles. Ek sê: “Kom man, ry saam met my, ons gaan haal jou bakkie dan hoef jy nie terug te stap of te sukkel nie. Dan bring jy hom reguit huis toe.” “Nee,” sê die ander een, “Jy wil net bewysstukke hê.” Ek sê “Man, ek het al die bewysstukke, hulle is klaar opgesluit op Witdraai. Moenie dink ek wil nou bewysstukke soek nie, ek wil nou vir julle help.” “Ek sal julle oplaai en julle kan op julle gemak saam met my ry en daar kan julle in julle bakkie klim. Ons vat nog water vir julle ook saam, want daardie bakkie is horingdroog gekook.” Goed, op die ou end besluit hy, hy aanvaar my voorstel. Ons het toe ‘n paar dromme water vir hom opgelaai en hy is saam met ons. Toe ons by sy bakkie kom, toe lê alles nog so, want dit is winter, dis koud. Die bokke lê daar of niks gebeur het nie en ons laai die water daar af. Ek sê, “Maat, jy moet my nou gaan wys waar jy orals geskiet het en waar jy hierdie bokke

Ek sê, “Kom ons ry, dis lekker koud vandag, en ons gaan kyk waar jy geskiet het.” Hy sê, “Ja, ek sal julle gaan wys, ek is tog in die moeilikheid, wat help dit nou dat ek stry.” Hy ry saam en dis in Tellerie se omgewing waar hy gejag het. Ons kom toe terug, en by ‘n pannetjie naby Tellerie, toe breek my bakkie se agterveer en daar sit ons, maar ek het ‘n spaar veer. Dis nou ‘n kwessie van alles aflaai, die veer uithaal en weer terugsit. Ons drie maak eers daar vuur en ons braai vleis en ons drink tee of koffie, wat ons ook al het. Ek haal my domkrag af. My magtie, daar is die domkrag kondêm, hy wil nie behoorlik werk nie. Nou moet jy hom mos hoog optel want daardie veer is mos nou krom en hy is dik. Ek sê, hier is moeilikheid. Ek is onderin en maak die boute los en nou sukkel ons om daardie bakkie opgedomkrag te kry. Die man kyk ons so, hy sit daar eenkant, hy wil ons nie help nie. Toe hy nou sien dat ons moeg is, daardie domkrag wil nie werk nie, hy wil net nie die kar optel nie.

veer optel om by die ander boutjie te kom? Nou is ons kniediep in die moeilikheid. Hy lag en sê: “Kêrels kom, ek sal gou daardie veer vir julle indruk, julle hou net daardie bak vas, ek sal die veer indruk.” Hy was ‘n fris man hoor! Hy gaan lê onder daardie bakkie en hy vat daardie veer met sy een hand en hy druk hom op en hy sê: “Bothma, jy moet vinnig wees. Haak in daardie (punt?)-----”. Wragtie, met sy een hand stoot hy hom op en ek sit die twee klampe aan. Dis die sterkste wat ek nog gesien het. Daarvandaan het ons teruggery en weer na my bakkie toe en hy het my goed plaas toe gevat en ek is toe vort op my patrollie. Dit is my ondervindings wat ek in die Kalahari opgedoen het en hy het ook nie eers ‘n groot boete gekry nie. (Die gesprek is sover moontlik woordeliks neergeskryf) Pieter Goussaard, 17 November 1997 Getik en minimaal geredigeer deur H.A. Abbott, Des. 2020, met foto’s uit die Bothma album ingesorteer.

Sê hy, “Ag wat, kom ek help julle gou. Ons tel daardie kar op met ons hande en ons sit hom op ‘n drom, dan het ons die veer op ‘n drom. Ek sê: “Ja, magtie, dis nogal ‘n idee” en een twee drie tel ons die kar op en sit hom op ‘n drom wat ons daar gehad het en ons haal daardie veer uit. Nou die nuwe veer, ons het hom aan die een kant vas, ek het sy “U-bolts” aan die anderkant vas, maar hoe gaan ek nou daardie

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Nawoord Jare gelede (1985 om presies te wees) het ek die volgende boek gelees en veral hoofstuk 6 oor die “Frontier Police” (lees Cape Mounted Police) het ‘n diep indruk op my gemaak: TO THE RIVER’S END – LAURENCE GREEN: HOOFSTUK 6 – FRONTIER POLICE In hierdie boek gee Green 'n beskrywing van die CMP. Green vertel dat hierdie lang en eensame, onherbergsame, woestyngrens destyds deur 'n afdeling van die Kaapse Polisie bekend as “D2” van die Kimberley Polisie-afdeling gepatrolleer is. Soos die bekende Kanadese 'Mounties', was dit manne wat hul lewens op afgeleë plekke deurgebring het, waar maande van verveling soms deur avontuurlike dae gewissel is. “Manskappe in die Kaapse Polisie is nie almal na die Kalahari en die poste langs die Oranjerivier ‘verban’ nie. Sommige lede het op redelik beskaafde plekke gedien. 'n Bejaarde oudlid van die CMP vertel dat die meer truskulente en onrustige geeste hulself na die woestyn laat verplaas het; dit was hulle wat 'n jaar of langer op die veld geslaap het en amper vergeet het hoe hulle aan tafel moes optree. Byna almal van die polisie was bekend vir die klein koloniale ponies wat hulle gery het, en kort voor lank is die mag herdoop tot die Kaapse Berede Polisie. Hulle het 'n uniform gedra wat in 'n moderne film goed sou lyk, maar ‘n uniform wat hulle op die grens geïrriteer het. Opslaanhoede, stywe kakie-tuniek, bandeliers, wit rybroeke, blou oprolkamaste en swart stewels met spore - dit was die uitrusting. Probeer net om 'n wit rybroek in die Kalahari skoon te hou! Sommige van die mans van oorsee is aangetrek deur advertensies in die Skotse en ander koerante. Baie lede is in Suid-Afrika gebore, en 'n redelike aantal het Afrikaanse name gehad. Diegene wat die veld geken het, het die nuwelinge gou veldkuns geleer. Die opleidingsdepot was in die Kaapstadse voorstad Maitland, waar die jong rekrute 'n aantal leeutemmers ontmoet het en 'n strawwe kursus van perdry, voet- en berede dril, skietkuns en regte deurgemaak het.

Laat in 1902 is 'n afdeling Kaapse Berede Polisie na Kenhardt gestuur en om die burgerlike reg na die chaos van die Anglo-Boereoorlog te herstel. Nuwe polisiekantore is gestig, maar daar was geen geboue nie en dikwels nie eens tente nie. 'Twee mans met 'n pakperd onder 'n bos' het in daardie dae 'n polisiekantoor gevorm, en die gelukkige manskappe het rietskuilings gehad. Die ongelukkigste manskappe was diegene wat kamele by die nuwe stasie by Witdraai moes inbreek. Daar was baie ongelukke. Sommige manskappe is ernstig gebyt, en een het 'n arm verloor.' Wanneer hulle die kuns van kameelry onder die knie het, vertrek hulle na woestynpatrollies. 'n Patrollie kon tien weke duur. Die Kaapse Berede Polisie het veel verder weg as die telegraaflyne gepatrolleer. Helio-stasies is opgerig, en in die helder lug het die helder spieëls net so doeltreffend soos moderne draadlose stasies gewerk. Een ou hand het verklaar dat die operateurs so kundig geword het dat hulle kon agterkom of die volgende man in die ry aan 'n "witblits"babaelaas ly - net deur na die flits van sy spieël te kyk. Na ongeveer 'n jaar in die woestyn het die manne van die Kaapse Berede Polisie nuwe pligte gehad. Oor die grens in Duits-Suidwes-Afrika het die Hottentotte in opstand gekom en die polisie het te doen gehad met ‘n verskeidenheid van kriminele en vlugtelinge. Die vier jaar wat die DuitsHottentot-oorlog geduur het, was die mees aktiefste periode van die Kaapse Berede Polisie in die woestyn. Waarskynlik die langste woestynpatrollie wat ooit deur die kameelafdeling van die Kaapse Berede Polisie uitgevoer is, was dié wat Rietfontein in Julie 1906 verlaat het. Onderinspekteur Attwood en vyf manskappe het na Twee Rivieren, by die kruising van Auob en Nossob, gery. Daar het hulle uitmekaar gegaan, een deel met die Nossob op, die ander een deur die huidige wildreservaat. Hulle ontmoet mekaar toe weer naby Groot Kolk, hulle patrolleer toe reg wes met 'n kompas na die Auob, en keer toe weer terug na Rietfontein. Tydens hierdie patrollie het hulle byna ses honderd

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

kilometer afgelê. Beide die manskappe en die kamele het op die t'samma vir vloeibare voeding gesteun; die kamele het negentien dae sonder water geloop en in 'n goeie toestand gebly. Op 'n dag tydens die Duits-Hottentotoorlog stuur die Kaapse polisiebeampte op Rietfontein die boodskap per helio: "Europeër arriveer hier in 'n uitgeputte toestand, beweer dat sy naam Ironside is, ‘n imperiale offisier wat op ‘n spesiale sending is, verifieer en gee opdrag." Die uitgeputte man wat deur die woestyn gestrompel het en reeds oor die grens was, was geen bedrieër nie. Hy was kaptein Ironside van die Royal Artillery, later veldmaarskalk Sir Edmund Ironside. In die vroeë jare van hierdie eeu is Ironside as intelligensiebeampte na Roberts Heights gepos. Hy het Afrikaans soos 'n Transvaalse Boer leer praat; hy het 'n baard gegroei en na Duits-SuidwesAfrika geglip om uit te vind of die Duitse militêre magte vir die inheemse oorloë aan opgebou is - of vir 'n belangriker veldtog. Die Kaapse Berede Polisie het die een kant van die Duits-Hottentot-oorlog beleef. Dit was 'n bittere stryd en 'n voormalige Duitse offisier onlangs 'n nuwe lig daarop gewerp. Hy is Hauptmann Eres von Schauroth, een van daardie ou Duitse aristokrate wat met minagting na die Nazi-opstanders gekyk het. Hy woon in 'n kasteel op die plaas Blinkoog in die Karasburg-distrik, baie oos van die dorp en naby die Kaapse grens. Von Schauroth was 'n Garde offisier. Hy het gedink dat hy nooit 'n skoot sou afvuur as hy in Duitsland sou bly nie. Daarom het hy in 1904 as 'n Schutz-truppe-offisier na die Hottentot-oorlog gekom. Hy het groot erkentlikheid en eerbetoon aan die ridderlikheid van die Bondelswarts tydens die lang oorlog in die sand en die berge van die suide getoon. Die Bondelswarts, en veral hul leier Marengo, het nooit stryders of vroue en kinders skade berokken nie. Na een geveg waarin sommige Duitse vervoerwaens in 'n lokval gelei is, stuur Marengo 'n boodskap aan die Duitse garnisoenebevelvoerder in Ukamas en vra dat 'n dokter die gewondes van Duitsland moet bywoon. Marengo het ook 'n vleiswond gehad, en die dokter (Vervolg op bladsy 78)

Kameelstandbeeld voor Upington se polisiestasie

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

(Continued from page 76)

het hom verbind. Marengo het 'n brief van waardering geskryf en aan die dokter veilige optrede gegee. Soos ek gesê het, het die manne van die Kaapse Berede Polisie maande van verveling beleef, gewissel deur avontuurlike dae. Die Ferreira-intog was een van die tussenspele, en die verhaal word steeds vertel deur mans wat meer as veertig jaar gelede daar op die Kalahari-grens was.” Ek het die Kalahari besoek aangesien ek Heymans-familie in daardie wêreld het. Saam met my kleinneef Toors Heymans het ons die Kalahari plat gery. Dis harde, maar dankbare wêreld! Minder as ‘n eeu gelede was daar leeus en allerhande ongediertes. Die polisiemanne was harde manne—sening taai! Behalwe dat ek die Kalahari plat gery het, het ek ook drie maal per trein Van Pretoria via Upington na Tsumeb gereis. Dis soos ek gesê het: Harde maar dankbare wêreld en baie uitgestrek! Die mense is baie vriendelik en gasvry! Regte Boeremense—baie het Engelse familiename maar het Afrikaans geword soos Scotty Smith en sy familie! Benewens Lauwrence Green was die boeke van Doc Immelman ook skitterend van die wêreld—maar na Suidwes se kant toe. Wyle genl “Witkop” Badenhorst het my sy fotoalbums geleen en ek het kopiee gemaak van sy foto’s. Sy Vader was ook kameelpolisieman in Suidwes! Hierdie uitgawe gaan hoofsaaklik oor die “ou” Noord-Kaap met sy hoofsetel te Kimberley, daarom het ek nie Suidwes-kamele hier gedeel nie. Wat bly oor nadat mens sulke opwindende polisiegeskiedenis gelees het? Eerstens mens kan die ou pionier-polisiemanne loof vir hul deursettingsvermoë en vasbyt onder moeilike

omstandighede! Mens dink aan die gades wat baie moes ontbeer. Dink maar aan vars produkte soos kopslaai, kool, varsmelk en dies meer. Tweedens beïndruk die manne met hul lojaliteit aan die polisiemag—in vrede en oorlog het die manne gedien. Derdens jy kry nie ‘n goeie man onder nie! Hy is soos ‘n kurkprop in ‘n swembad—hy skiet altyd op na die oppervlak. Niks kan die mense oorwin nie! Vierdens die manne is taai! Dink maar aan die hitte en die koue snags! Vyfdens is hulle vol inisiatief—sers Bothma vertel hoe hulle een maal die polisievoertuig se vere moes vervang. Die manne ken die woestyn. Ek het eenmaal die voorreg gehad om in die 1980’s vir kaptein Schlegter te Lauberville in die Walvisbaai-polisiewyk te ontmoet. Ons het die nag lank onder die helder sterrehemel gesels 0 hy het ook die woestyn soos sy handpalm geken! Hy kon ook aanpas en in die woestyn op langpatrollies langs die kus oorleef. Ek het bietjie navorsing gedoen oor die vegter Marengo—ek het gelees dat hy ‘n opregte vegter was—hy het nooit vrouens en kinders aangeval nie en het gewondes laat verpleeg. Ons voorgangers in die Cape Mounted Police en Cape Mounted Rifles het teen hom geveg. As amateurgeskiedkundige kan mens ’n man soos Marengo loof vir sy ridderlike optrede tydens skermutselings! Volgens alle berigte was hy werklik ‘n waardige opponent. Nie almal wat teen ons geveg het, was “sleg” nie! Die punt wat ek met Marengo wil maak is, ons moet onbevange alle helde uit ons verlede vereer. Aan ons kant was daar ook verbete vegters maar ordentlike vegters en polisiemanne. Ek sluit af met ‘n pragtige foto van die Oranjerivier met sonop een oggend vanuit my kompartement se venster. Dis pragtige wêreld!

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

SLOT | END Dear reader

Geagte leser

Please note that in this quasi-historical magazine we make use of various sources and consequently it is obvious that the document contains various diverse and personal opinions of different people and the author of the Nongqai cannot be held responsible or be liable in his personal capacity.

Vir hierdie kwasiehistoriese tydskrif maak ons van verskeie bronne gebruik en bevat die dokument uiteraard uiteenlopende en diverse persoonlike menings van verskillende persone en die opsteller van die Nongqai kan nie in sy persoonlike hoedanigheid daarvoor verantwoordelik of aanspreeklik gehou word nie.

NONGQAI VOL 12 NO 4A SPECIAL EDITION 2021

Nongqai Vol 12 No 4A (Special Edition)

Articles inside

Bechuanaland Police, Cape Police and

Dr HA Abbott

Nawoord

Photographs from the Album of Lt Col