Een groene toekomst op eigen kracht

100 procent duurzame energie wereldwijd

Š Josh Estey

Een groene toekomst op eigen kracht

Inhoud

4

Sumba krijgt 100 procent duurzame energie

6

Een energieoplossing voor het klimaatprobleem

9

De energiebronnen zijn er klaar voor: nu de mens nog

12

Hivos werkt aan 100 procent duurzame energie

16

Een markt voor biogas

18

Wat wil Hivos wereldwijd?

20

Wat doet Nederland?

23

Bronnen

Ontwikkelingsorganisatie Hivos handelt vanuit humanistische waarden. Samen met maatschappelijke organisaties in ontwikkelingslanden werkt Hivos aan een vrije, eerlijke en duurzame wereld. Daarin hebben vrouwen, mannen en kinderen gelijke toegang tot middelen en kansen voor ontwikkeling. Onze projecten hebben tot doel mensen actief en gelijkwaardig te laten deelnemen aan de besluitvorming die bepalend is voor hun leven en hun samenleving. Zo geeft Hivos mensen een stem.

Hivos stelt vertrouwen in de creativiteit en capaciteit van mensen. In haar bedrijfsfilosofie zijn kwaliteit, samenwerken en vernieuwen kernbegrippen. Hivos voelt zich verbonden met armen en gemarginaliseerden in Afrika, AziĂŤ en LatijnsAmerika. Een structurele en duurzame verbetering van hun situatie is de uiteindelijke maatstaf voor het werk en de inspanningen van Hivos. Een belangrijke leidraad daarbij is de versterking van de maatschappelijke positie van vrouwen.

2

| EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD

Duurzame energie in handen van mensen

Hivos publiceerde enkele jaren geleden een tamelijk revolutionaire boodschap voor een ontwikkeling­ sorganisatie: wij gaan wereldwijd voor 100 procent duurzame energie. Omdat het de enig mogelijke uitweg biedt uit de huidige klimaatcrisis én omdat het de motor voor ontwikkeling is voor de miljarden armen die geen toegang hebben tot energie.

Onze keuze is onveranderd. Maar gelukkig staan we niet langer alleen met ons pleidooi voor een snelle overstap naar duurzame energie. Zelfs de Verenigde Naties hebben zich tot doel gesteld elke wereldburger te voorzien van duurzame energie. IMF, Wereldbank, OESO en het Internationaal Energie Agentschap (IEA), ze pleiten om het hardst voor meer investeringen in duurzame energie en minder subsidies op fossiele brandstoffen.

Nu de praktijk. Die ziet er wat minder florissant uit.

De CO2-uitstoot heeft de cruciale grens van 400 ppm bereikt en de gemiddelde wereldtemperatuur stevent af op een gevaarlijke stijging met 4 °C eind deze eeuw. De bulk van de energie-investeringen gaat nog steeds naar grootschalige, fossiele energievoorzieningen. Volgens het IEA hebben in 2030 zeker 1,3 miljard mensen geen toegang tot energie, alle mooie doelstellingen ten spijt.

‘We hebben maar één aarde’, schreef Hivos in haar eerste energiebrochure. Dát is niet veranderd. De bedreigingen waaraan mens en milieu blootstaan helaas ook niet. Hivos kiest daarom opnieuw voor een boodschap die tamelijk ­revolutionair is voor een ontwikkelingsorganisatie: we gaan voor een volledig groene samenleving. Robuuste ecosystemen en biodiversiteit zijn immers de basis onder ons bestaan; zonder een gezonde aarde kunnen we niet leven.

Bij een groene samenleving past een groene energie­ voorziening. Overal en voor iedereen. Hivos blijft kiezen voor 100 procent duurzame energie en zal zich in de praktijk ook blijven concentreren op toegang tot energie voor arme mensen in afgelegen gebieden. Daar ligt onze jarenlange expertise, daar zijn we goed in en zo dragen we dus het meest bij aan een werkelijk groene wereld. Maar het perspectief is wereldwijd en Hivos zal haar ervaring in de toekomst zo breed mogelijk in gaan zetten.

‘Iedereen toegang tot duurzame energie’ vereist een ware energierevolutie, een transformatie in het denken en handelen over energie. Dat vraagt om ambitieuze plannen en een innovatieve aanpak. Ook daar is Hivos goed in.

Grootschalig, zoals in vijf Afrikaanse landen waar we een heuse markt voor biogas opbouwen. En in I­ndonesië creëert Hivos een praktijkvoorbeeld dat aantoont dat een duurzame energietoekomst voor iedereen haalbaar is: Iconic Island Sumba. Met dat voorbeeld onder de arm lopen we de deuren plat bij overheden en internationale instellingen. We betrekken bedrijven en maatschappelijke organisaties bij ons doel. Want een duurzame energieoplossing is alleen mogelijk als iedereen meedoet.

Sumba bundelt alle expertise die Hivos en haar partner­ organisaties in de afgelopen jaren hebben opgebouwd.

We realiseren decentrale energievoorzieningen in handen van mensen, samen met overheden en bedrijfsleven. We helpen duurzame energie in de samenleving te verankeren door de opbouw van een groene bedrijfstak die toegang biedt tot energie én werkgelegenheid. Creatieve geesten, een flinke dosis lef en de wil tot samenwerking: dat zijn de ingrediënten waarmee Hivos de groene toekomst vormgeeft. We staan open voor alle partijen die daaraan iets willen en kunnen bijdragen.

Ben Witjes Directeur Programma’s en Projecten

EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD |

3

Sumba krijgt 100 procent duurzame energie

Sumba is een van de duizenden onbekende eilanden in de Indonesische archipel. Prachtige stranden en ongerepte bergen, maar ook: straatarme bewoners zonder uitzicht op economische of sociale ontwikkeling. Totdat Hivos het eiland in 2011 met een ambitieuze zwaai op de kaart zette als Iconic Island Sumba.

De Sumbanezen behoren tot de miljarden mensen op deze wereld die niet beschikken over toegang tot (schone) energie. Ze koken boven ongezonde houtvuurtjes en als ze al licht hebben, is dat vaak afkomstig van walmende olielampjes. In de meeste dorpen stopt het leven zodra de zon ondergaat. Sumba kent twee slecht functionerende elektriciteitsnetwerken die alleen bewoners langs de hoofdweg van stroom voorzien. Arriveert het schip met dure diesel niet op tijd, dan staan de generatoren van deze centrales stil.

Een ambitieus plan De 650.000 inwoners van Sumba zijn grotendeels kleine, hardwerkende boerenfamilies die leven van wat hun land ze biedt. En dat is vrijwel niets, in het droge seizoen. Irrigatie is moeilijk zonder elektriciteit om water op te pompen. Stenen worden op Sumba met de hand uit mijnen gehakt en op maat gezaagd. Gezondheidsposten kunnen hun vaccins niet koelen, scholen beschikken niet over licht of computers, dorpshuizen staan ‘s avonds leeg. Vrouwen en kinderen slepen dagelijks drinkwater en brandhout vanuit het dal de berg op: zwaar en tijdrovend werk.

Sumba was, kortom, bij uitstek geschikt voor het gewaagde plan van Hivos om een arm en ‘vergeten’ eiland te voorzien van 100 procent duurzame energie. Ons motto: als het hier kan, kan het overal. Sumba moet een aanpak opleveren die ook toepasbaar is in andere arme, afgelegen gebieden. Op dit eiland zetten we onze jarenlange expertise met duurzame energieprojecten in, en vroegen deskundige partners om mee te doen. Lokale leiders hoefden we niet te overtuigen: zij wisten al dat duurzame energie de oplossing is voor de ontwikkeling van hun eiland.

Lichtpuntjes Vanuit de lucht gezien is Sumba ‘s avonds een grote donkere vlek. Maar in die vlek zie je nu her en der lichtpuntjes, dankzij zonnepanelen, kleine 4

waterkrachtcentrales en een aantal windmolens langs de kust. Duurzame energievoorzieningen die een belofte inhouden: het gaat lukken. Sumba zal over tien tot vijftien jaar volledig draaien op duurzame energie. Onderzoek van Hivos maakte duidelijk dat Sumba, net als veel andere arme gebieden, rijk is aan duurzame energiebronnen.

Wind, zon en waterkracht zijn er in overvloed. De twee elektriciteitsnetten kunnen met gemak draaien op winden waterkracht. Duizenden boerenfamilies op het eiland beschikken over voldoende vee en water om biogas te kunnen produceren. Duurzame energie blijkt bovendien goedkoper dan de huidige, fossiele energieopwekking, berekende het Nederlandse KEMA. Kamanggih bruist van energie Een van de eerste afgelegen dorpen zonder stroom die meemaakt wat toegang tot duurzame energie kan veranderen, is Kamanggih. Hier hakten de inwoners samen met Hivos-partner IBEKA de sleuven voor een kleine waterkrachtcentrale uit de rotsen. IBEKA leerde hen hoe ze de centrale samen kunnen beheren; iedereen betaalt gewoon voor het onderhoud. Kamanggih bruist nu ook ‘s avonds van energie. Trots vertelt de onderwijzer dat scholieren dankzij licht in huis betere resultaten behalen.

De timmer­man heeft geld geleend voor een schuur­ machine en droomt van uitbreiding van zijn bedrijfje. In de s­ teenhouwerij staat straks een zaagmachine en boeren kunnen hun gewassen nu machinaal verwerken.

Ook vrouwen profiteren van de schone stroom. Zij weven kleding en maken manden bij het licht van een elektrische lamp; dat levert op de markt extra inkomsten op en versterkt hun positie binnen het gezin. Dankzij tv, radio en mobiele telefoons genieten mensen nu van amusement, maar krijgen ze ook informatie over politiek, gewasprijzen en moderne landbouwtechnieken. Toegang tot energie legt zo de basis voor economische en sociale ontwikkeling.

| EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD

© Josh Estey

Hivos heeft in Indonesië duizenden boerenfamilies aan een eigen biogasinstallatie geholpen en doet hetzelfde nu op Sumba. De boeren dragen zelf bij aan de installaties, financieel of, als ze te arm zijn, in natura. Dan zorgen ze voor stenen en helpen bij de bouw. Inmiddels zijn op Sumba al meer dan honderd biogasinstallaties gebouwd door lokale metselaars die van Hivos een speciale opleiding kregen.

Vernieuwende aanpak Hivos koos op Sumba voor een vernieuwende en pragmatische aanpak. We kwamen niet met een complete blauwdruk, maar met een heldere ambitie. Hivos nodigde alle betrokkenen uit actief bij te dragen aan Iconic Island Sumba. Samen bepalen zij hóe Sumba wordt voorzien van 100 procent duurzame energie. Die aanpak werpt zijn vruchten af. Niet alleen bewoners en boerenorganisaties

doen mee, maar ook lokale gekozen leiders, het staatsenergiebedrijf PLN, de Asian Development Bank en het Indonesische ministerie van Energie. Banken en bedrijven investeren voorzichtig in wind en biogas op Sumba. Hivos wil van Sumba een icoon maken van ontwikkeling door 100 procent duurzame energie.

Dat lijkt te lukken: Sumba is hard op weg naar een 100 procent duurzame toekomst.

© Josh Estey

Elisabeth Hada Rendi kookt sinds kort op varkenspoep en dat vindt ze een hele vooruitgang: ‘In huis hangt geen rook meer. Die rook deed pijn aan mijn ogen en ik kreeg er astma van. Koken op gas gaat bovendien veel sneller. En ’s avonds hebben we nu goed licht van onze biogaslamp.’ Haar man is vooral blij met de vruchtbare mest die als restproduct overblijft na de vergisting van zijn varkenspoep. Dat had hij een jaar geleden niet kunnen bedenken: varkenspoep als motor voor de economische groei van zijn boerenbedrijfje.

Een energieoplossing voor het klimaatprobleem

Hivos kiest voor 100 procent duurzame energie.

Als oplossing voor de groeiende klimaatcrisis en voor het gebrek aan toegang tot energie van miljarden mensen.

In 2007 kwam dé autoriteit van de Verenigde Naties op klimaatgebied, het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), met zijn vijfjaarlijkse rapport over klimaatverandering. Voor het eerst stelden de honderden wetenschappers onomwonden vast dat menselijk handelen ‘vrijwel zeker’ de belangrijkste oorzaak was van de opwarming van de aarde. Sinds de industriële revolutie hebben mensen zoveel kooldioxide (CO2) de atmosfeer in gejaagd, dat de broeikas die ons warm moet houden langzaam oververhit raakt.

ALARMBELLEN

© Greenpeace/Peter Caton

De alarmbellen over het klimaat gaan wereldwijd en in brede kring af. De voorspellingen wisselen over hoe erg de gevolgen precies zijn, maar dat het gierend uit de hand loopt als we niet onmiddellijk ingrijpen, daarover zijn deskundigen het eens. Zij maken zich zorgen over ‘tipping points’ waarna klimaatverandering onbeheersbaar wordt, zoals het versneld smelten van poolkappen of het afsterven van het Amazonewoud. Het IPCC voorspelde in 2007 een wereldwijde temperatuurstijging van 1,8-4 °C eind deze eeuw en waarschuwde dat de gevolgen onomkeerbaar zouden zijn bij een stijging van meer dan 2 °C. Anno 2012 voorspelt de Wereldbank dat we uitkomen op bijna 4 °C, zelfs als ieder land zich aan zijn klimaatafspraken houdt. En dat, leert de geschiedenis van klimaatconferenties, is zeer onwaarschijnlijk.

HISTORISCHE MISLUKKING Alle waarschuwingen en merkbare gevolgen ten spijt gebeurt er volstrekt onvoldoende om gevaarlijke klimaatverandering tegen te gaan, constateert Hivos. De hoop van velen was gericht op de grote klimaatconferentie in Kopenhagen (2009), maar die draaide uit op een historische mislukking. In de conferenties die volgden, is het nooit meer goed gekomen tussen burgers en overheden, en tussen rijke industrielanden en ontwikkelingslanden. Opkomende 6

economieën zoals Brazilië, Rusland, India en China (BRIC) zijn al lang niet meer de natuurlijke bondgenoten van arme landen. Ook zij dragen inmiddels stevig bij aan de wereldwijde klimaatcrisis door hun snelle economische groei die sterk leunt op fossiele brandstoffen.

MODDERSTROMEN EN ORKANEN Boeren in landen als Indonesië en Kenia klagen er al jaren over: het weer verandert. De regen blijft uit of

| EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD

© Greenpeace/Alberto Cesar Araújo

stroomt juist overvloedig zodat oogsten mislukken. De boeren krijgen gelijk van het IPCC, dat eind 2011 een direct verband aantoonde tussen klimaatverandering en extreem weer. De gevolgen komen het hardst aan bij de mensen die zich daar het moeilijkst tegen kunnen verweren – en die ook nog eens het minst bijdragen aan de opwarming van de aarde. Niet de rijken, maar de armen van deze wereld worden als eersten verzwolgen door modderstromen, buiten hun oevers tredende rivieren, niet te stoppen bosbranden en verwoestende orkanen. Hun vee verdrinkt of verdorst, hun oogsten mislukken door droogte of aanhoudende tropische slagregens. En hun drinkwater verzilt door de stijgende zeespiegel of verdwijnt doordat gletsjers zich steeds verder terugtrekken.

HITLIST VAN HAVENSTEDEN Toch betekent dit niet dat rijke industrielanden buiten schot blijven. Financieel persbureau Bloomberg maakte op basis van OESO-gegevens een lijst van de twintig havensteden die het grootste risico lopen op overstroming.

Hoewel het merendeel in ontwikkelingslanden ligt, staan ook Amsterdam, Rotterdam en New York op deze hitlist. Niet voor niets bereidt Nederland zich voor op zeespiegelstijging en overstromingen. Het beschikt alleen over beduidend betere papieren om het wassende water te overleven dan landen als Bangladesh of Benin.

VOEDSELZEKERHEID IN GEVAAR Klimaatverandering is desastreus voor de wereldwijde voedselzekerheid, hoewel de effecten regionaal kunnen verschillen. Een temperatuurstijging van 1 à 2 °C wordt veel gewassen al fataal. Dan neemt de productie van basisvoedsel als bonen, maïs en soja af in Brazilië, een van de grootste voedselleveranciers ter wereld. Ook de voedselproductie in Sub-Sahara Afrika zal sterk dalen.

En dat terwijl volgens de FAO de wereldwijde vraag naar voedsel juist enorm stijgt: met 60 procent in 2050. Om nieuwe akkers aan te leggen, kappen boeren steeds vaker bosgebieden. Maar ook dat veroorzaakt veel uitstoot van CO2. Gebrek aan voedselzekerheid leidt zo, net als veel andere klimaateffecten, tot een neerwaartse spiraal.

TRANEN IN DE CONFERENTIEZAAL Klimaatconferenties verworden vaak tot een praatcircus. Maar soms dringt de rauwe werkelijkheid opeens de conferentiezalen binnen.

In Doha, tijdens de VN-klimaatconferentie in december 2012, barstte de ervaren Filippijnse onderhandelaar in tranen uit. Terwijl de orkaan Bopha in zijn land honderden slachtoffers maakte, kwamen in Doha klimaatafspraken geen centimeter dichterbij. In een ongekend emotioneel betoog riep hij de zaal op te stoppen met vertragingstactieken en uitvluchten: ‘Terwijl wij hier zitten, stijgt het dodental in mijn land, honderdduizenden mensen zijn dakloos. We hebben nog nooit zo’n verwoestende orkaan meegemaakt. Ik vraag u allen: als niet nu, wanneer dan wel? Als niet hier, waar dan wel?’

GEBREK AAN VERANTWOORDELIJKHEID Hivos vindt dat rijke – en in toenemende mate ook opkomende – industrielanden hoofdverantwoordelijk zijn voor de huidige klimaatcrisis. De rijkste 11 procent van de wereldbevolking stoot nu al de helft van alle broeikasgassen uit en dat wordt alleen maar meer.

Maar, zoals de Filippijnse onderhandelaar na afloop onderstreepte: ‘Rijke industrielanden dragen geen cent bij om ons te helpen.’ Dat klopt. In die zin is er niets veranderd in Doha, ondanks het daverende applaus dat de Filippino kreeg van de andere delegaties. Rijke industrielanden kwamen opnieuw niet over de brug.

Onduidelijk blijft waar de 100 miljard dollar per jaar vandaan moet komen die ze toezegden voor klimaathulp aan ontwikkelingslanden. Nederland betaalt de beloofde € 200 miljoen wel, maar haalt dit – in strijd met de afspraken – uit het ontwikkelingsbudget.

EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD |

7

CO2-EMISSIE DOOR GEBRUIK FOSSIELE BRANDSTOFFEN EN CEMENTPRODUCTIE PER INWONER Australië Verenigde Staten Saoedi-Arabië Canada Russische Federatie Zuid-Korea Taiwan Duitsland Nederland Japan Polen EU-27 Verenigd Koninkrijk China Zuid-Afrika © Josh Estey

Oekraïne Italië Spanje Frankrijk Iran

SCHONE LEEFOMGEVING

Mexico Thailand Brazilië Indonesië India 0

4

8

INDUSTRIELANDEN (ANNEX I)

12

16 20 24 ton CO2 / inwoner ONTWIKKELINGSLANDEN

1990

1990

2000

2000

2011

2011

Bron: EDGAR 4.2 (1970-2008); UNDP, 2010; Olivier et al., 2012 © www.pbl.nl

STOPPEN MET FOSSIEL Als mensen klimaatverandering veroorzaken, kunnen ze daar ook mee stoppen. Een drastische vermindering van de broeikasgasuitstoot kan de temperatuurstijging beperken tot 1,3 °C à 2,8 °C. Nu is 80 procent van ons energieverbruik nog fossiel, terwijl buiten kijf staat dat dit de belangrijkste oorzaak is van de opwarming van de aarde. De hamvraag is dan ook: is de mensheid in staat zichzelf te ontwikkelen zonder olie, kolen en gas als energiebronnen? Ja, natuurlijk, stelt Hivos. Economische groei is absoluut niet gebonden aan fossiele brandstoffen.

Sterker nog: de oplossing voor een duurzame toekomst ligt juist in een razendsnelle overstap naar schone energiebronnen. Olie en kolen raken onvermijdelijk op en ‘alternatieven’ als teerzandolie en schaliegas leveren mens en milieu hooguit andere, maar niet minder problemen op.

8

Kolen en olie zijn niet alleen aanjagers van klimaatver­ andering, ze vervuilen ook onze leefomgeving. Wereldwijd laten de exploitatie en verbranding van deze fossiele brandstoffen een spoor van vernietiging achter: slecht voor de volksgezondheid en het milieu. Natuurlijk hebben duurzame energiebronnen ook effecten op het milieu, maar die vallen in het niet bij die van fossiele bronnen. Zo is de totale CO2-uitstoot van een windturbine 7-9 gr/kWh en die van een kolencentrale 955 gr/kWh. Arme mensen in plattelandsgebieden zijn nog sterker afhankelijk van een gezond leefmilieu dan inwoners van rijke industrielanden.

Volgens het Human Development Report 2013 van de VN is de wereldwijde armoedebestrijding zelfs zinloos als we klimaatverandering, ontbossing en vervuiling niet onmiddellijk aanpakken. Maar ook in Europa kosten kolencentrales 22.000 onnodige doden per jaar. Ook daarom kiest Hivos voor 100 procent duurzame energie. Duurzame energiebronnen zijn schoon en sparen de bossen, de lucht, de grond en het water waarop we wereldwijd zijn aangewezen.

BUITENSPEL Ons huidige energiesysteem is niet duurzaam en oneerlijk, vindt Hivos. Door de wereldwijde voorkeur van beleidsmakers en financiers voor grootschalige, fossiele energievoorzieningen staan miljarden mensen buitenspel. ‘Beschamend en onacceptabel’, is ook het Internationaal Energie Agentschap (IEA) van mening. Inwoners van Sub-Sahara Afrika en arme Aziatische landen, plattelandsbewoners en vrouwen zijn oververtegenwoordigd onder de wereldburgers die ’s avonds in totale duisternis leven en niet beschikken over elektrische apparaten of schone kookfornuizen.

| EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD

De energiebronnen zijn er klaar voor: nu de mens nog

‘Iedereen toegang tot duurzame energie’ is haalbaar en betaalbaar. Maar het vereist een complete transformatie van het denken over energie.

Ook de Verenigde Naties, die ‘energie’ nog vergaten bij het vaststellen van de millenniumdoelen, realiseren zich dat ontwikkeling zonder toegang tot energie nauwelijks mogelijk is. Eind 2012 stelden ze zich een ambitieus doel: in 2030 moet elke wereldburger toegang hebben tot duurzame energievoorzieningen. Uitgerekend een andere belangrijke multilaterale organisatie, het IEA, legde echter de achilleshiel bloot van de VN-plannen: de financiering.

Overheden en financiële instellingen als de Wereldbank investeren miljarden om burgers van ontwikkelingslanden toegang tot energie te geven, maar ze financieren vooral grootschalige, fossiele energiecentrales en gecentraliseerde elektriciteitsnetten die de armen in afgelegen gebieden nooit zullen bereiken. Als dat niet verandert, berekende het IEA, zitten in 2030 nog steeds 1,2 miljard mensen zonder stroom en 2,8 miljard mensen zonder schone kookvoorziening.

COMPLETE TRANSFORMATIE

WE HEBBEN EEN ENERGIEOVERSCHOT De tijden van goedkope olie en gas zijn voorbij en ook de voorraden uranium voor kerncentrales slinken snel, constateert het IPCC in 2011. Maar het goede nieuws is: we hebben een potentieel oneindig energieoverschot.

Duurzame energie kan ons voorzien van 40 keer zoveel energie als we wereldwijd nodig hebben, voor eeuwig en altijd. En dan hebben de klimaatwetenschappers het alleen over energiebronnen die nu al technisch binnen ons bereik liggen. Bovendien dalen de kosten van zonnepanelen en windturbines in een ongekend tempo en stijgt hun energieopbrengst dankzij snelle technologische ontwikkelingen.

© Josh Estey

‘Iedereen toegang tot duurzame energie’ is dan ook een gigantische uitdaging, die een complete transformatie

vereist van de manier waarop we energie produceren, gebruiken en distribueren. Geldstromen moeten fundamenteel verschuiven van grootschalig fossiel naar decentraal en duurzaam. Maar het kán, daarvan is Hivos overtuigd. Diverse energiescenario’s tonen helder en geloofwaardig aan hoe de wereld al in 2050 kan draaien op vrijwel 100 procent duurzame energie. Voorwaarden zijn dat we snel handelen en wereldwijd voorrang geven aan de installatie van duurzame energievoorzieningen.

Geen nieuwe kolencentrales, maar energie uit zon, wind, waterkracht en aardwarmte.

EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD |

9

WERELDWIJD GEÏNSTALLEERDE WINDCAPACITEIT

300.000 MW

282.430 238.035

250.000 197.686

200.000 158.864 150.000

120.267

100.000 50.000 7.600

10.200

13.600

17.400

23.900

31.100

6.100

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

39.431

47.620

2003

2004

59.091

74.006

93.639

0

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

© GWEC

SPECTACULAIRE GROEI VAN ZON EN WIND

DUURZAME ENERGIESCENARIO’S

Het internationale adviesbureau McKinsey houdt bedrijven voor dat zonne-energie aan de vooravond staat van spectaculaire prijsdalingen en een enorme groei. Zelfstandige zonnesystemen (off-grid) en kleine netwerkjes die op zonne-energie draaien, zijn nu al rendabel in ontwikkelingslanden. Windparken zouden in Nederland onmiddellijk concurrerend zijn met kolencentrales als de overheid de gigantische fossiele subsidies zou stopzetten. Volgens het Energy [R]evolution Scenario, opgesteld door het Duitse Lucht- en Ruimtevaartinstituut (DRL) in opdracht van Greenpeace, kan windenergie in 2030 met de huidige technieken al 21 procent van de wereldwijde energiebehoefte opwekken.

Ook het IEA is ervan overtuigd dat wind, zon en waterkracht in 2035 kolen van de troon zullen stoten als belangrijkste energiebronnen.

Behalve Greenpeace heeft ook het Wereld Natuur Fonds een duurzaam energiescenario op wereldschaal gepubliceerd, dat is opgesteld door onderzoeksbureau Ecofys. Beide scenario’s laten tot in detail zien hóe de wereld in 2050 vrijwel al haar energie duurzaam kan opwekken. Dat ook in Nederland een duurzame energietoekomst mogelijk is, toont het breed gedragen energievoorstel ‘Nederland krijgt nieuwe energie’ aan.

De duurzaamheidsspecialisten van zeven politieke partijen maken hierin glashelder dat ons land in 2050 volledig kan draaien op schone energie.

Een snelle omschakeling naar schone energie kost in het begin veel geld. Maar als je een paar decennia vooruit kijkt, valt de financiële balans juist uit in het voordeel van duurzame energie. Hoe kan dat? Nu zitten we nog met een groot aantal kolencentrales die al betaald zijn en die 30 tot 40 jaar meegaan. Dan is een windturbine die nog gebouwd moet worden natuurlijk duurder. Maar een kolencentrale heeft veel brandstof nodig, terwijl windturbines en zonnecentrales draaien op eindeloos voorradige, gratis energiebronnen. Zodra de aanschafkosten eruit zijn, loopt de winst door deze brandstofbesparing snel op. Bovendien kunnen we wereldwijd dankzij slimme technologie veel energie besparen. Die twee factoren maken een duurzame energietoekomst heel betaalbaar.

10 | EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD

© Greenpeace/Markel Redondo

WAT KOST EEN DUURZAME ENERGIETOEKOMST?

Wat de scenario’s gemeen hebben, is: » In 2050 kan de wereld voor 95 tot 100 procent draaien op volledig duurzame energie. » Ze baseren zich alleen op bewezen technologieën, zoals windturbines en zonnecentrales. » De scenario’s zijn niet alleen haalbaar, maar ook betaalbaar. » Decentraal opgewekte energie is cruciaal.

ONTWIKKELING ENERGIEVERBRUIK WERELDWIJD 800.000 700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 PJ/j 0 REF

E[R] 2009

REF

E[R] 2015

REF

E[R] 2020

REF

E[R] 2030

REF

E[R] 2040

REF

E[R]

••• •• •• •• ••

ENERGIEBESPARING ENERGIE UIT OCEANEN AARDWARMTE ZONNE-ENERGIE BIOMASSA WIND WATERKRACHT GAS OLIE KOLEN KERNENERGIE

2050

ERS: het resultaat van het Energy [R]evolution Scenario | REF: het resultaat als we op de huidige voet doorgaan © Energy [R]evolution 2012, Greenpeace International

SAMEN VOOR 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE

© Markel Redondo/Greenpeace

Een duurzame energierevolutie die echt een motor is voor ontwikkeling, houdt meer in dan een lamp of een energiezuinig fornuis in huis. Duurzame energie moet ook de bedrijvigheid aanwakkeren en een betere gezondheidszorg, schoon water en goed onderwijs mogelijk maken. Het een kan niet zonder het ander in een groene samenleving. Hivos pleit daarom voor een aanpak die ze op Sumba al in praktijk brengt. Idealiter zijn alle partijen betrokken, vervullen hun eigen rol én stemmen hun activiteiten en beleid op elkaar af. Overheden zorgen voor adequate regelgeving en een aantrekkelijk investeringsklimaat. Bedrijven maken daar dankbaar gebruik van en investeren in de lokale groeimarkt van duurzame energie, Financiële instellingen zetten hun fondsen in voor deze initiatieven. Maatschappelijke organisaties betrekken energiegebruikers direct bij dit proces en bewonersgroepen zetten energiecoöperaties op. Samen staan ze op Sumba voor hetzelfde doel: 100 procent duurzame energie voor iedereen.

EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD | 11

Hivos werkt aan 100 procent duurzame energie

Een keuze voor 100 procent duurzame energie maakt wereldwijd de groene, solidaire samenlevingen mogelijk die Hivos voorstaat.

beheerd door de lokale gemeenschap, is hét antwoord op de ambitieuze VN-doelstelling ‘toegang tot energie voor iedereen in 2030’.

Om de hele wereld te voorzien van 100 procent duurzame energie zijn grootschalige windparken en zonnecentrales nodig, maar ook kleinschalige netwerken en onafhankelijke systemen als solar home systems. Burgers van Nederland tot India kiezen ook voor lokale energiebronnen, omdat ze zo de zeggenschap krijgen over hun eigen energie.

Maar voor de armen betekent toegang tot energie nóg meer: het verschil tussen armoede en ontwikkeling. Ook daarom maakt Hivos zich op alle fronten sterk voor een duurzame energietoekomst. Samen met onze partnerorganisaties ondersteunen we schone energieprojecten, initiëren we de opbouw van groene energiesectoren en lobbyen we wereldwijd voor een duurzaam energiebeleid.

DE VOORDELEN VAN DECENTRAAL Decentrale energie biedt vrijwel louter voordelen. Voor arme plattelandsbewoners is het financiële voordeel een belangrijk argument. Dankzij zon, wind en waterkracht zijn ze niet langer afhankelijk van de aanschaf van dure diesel, petroleum of lampolie. Of van de stroomtoevoer van een energiebedrijf dat het regelmatig laat afweten, omdat de diesel op is of het dorp aan het eind van het elektriciteitsnetwerk ligt. Decentrale, hernieuwbar energie geeft gemeenschappen, huishoudens en bedrijven de zeggenschap over hun eigen energie. Samen met partnerorganisaties heeft Hivos talrijke lokale projecten ondersteund die arme burgers van stroom voorzien.

KLEINE NETWERKJES Veel overheden en financiële instellingen zetten in op de uitbreiding van bestaande elektriciteitsnetten om ook arme wereldburgers toegang te geven tot energie. Fout, zegt het IEA. Om iedereen van stroom te voorzien, moet 55 procent van alle energie decentraal worden opgewekt: in kleine netwerkjes en zelfstandige energiesystemen als zonnepanelen en windmolens. Hivos is het daar van harte mee eens: decentraal opgewekte energie, bij voorkeur

JE EIGEN ENERGIE VERKOPEN In Cinta Mekar, Indonesië bouwde Hivos-partner IBEKA samen met bewoners een kleine waterkrachtcentrale en leerde ze die zelf te beheren en onderhouden. Nu verkopen de bewoners hun elektriciteitsoverschot aan het energiebedrijf. Van de opbrengst krijgen kinderen een studiebeurs en vrouwen startkapitaal voor een eigen bedrijfje.

© Josh Estey

GIFTIGE DAMPEN MAKEN ZIEK Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie sterven jaarlijks 3,5 miljoen mensen aan luchtvervuiling binnenshuis, meer dan aan malaria. In Azië en Afrika is dit nu al een van de belangrijkste doodsoorzaken. De rook van houten petroleumvuurtjes veroorzaakt ziektes als kanker en longontsteking, vooral onder vrouwen en kinderen.

Bijna de helft van de slachtoffers is jonger dan 5 jaar en van de volwassenen is 60 procent vrouw. Wereldwijd stoppen bovendien 400 miljoen mensen steenkolen in hun kookoventjes, vooral in China; ook die gewoonte is erg ongezond en zeer vervuilend.

12 | EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD

© Josh Estey

KOKEN OP KOEIENPOEP Hivos promoot samen met lokale organisaties twee technieken die deze sterfgevallen drastisch beperken: biogasinstallaties en zuinige fornuizen. In Afrika, Indonesië en Cambodja hebben Hivos en haar partnerorganisaties samen met boerenfamilies tienduizenden eigen biogasinstallaties gebouwd. Alles wat ze nodig hebben, is een paar stuks vee en water in de buurt. De boeren verzamelen de koeien- en varkensmest in de biogas­ installatie en voegen water toe, waarna de mest vergist tot gas waarop vrouwen schoon kunnen koken. Zij winnen tijd en energie: ze hoeven niet meer uren te lopen om brandhout te sprokkelen. Boerenfamilies zijn blij met de vruchtbare mest die na vergisting achterblijft en waarmee ze de productie op hun akkers flink kunnen verhogen.

EEN SCHONE FORNUIZENSECTOR Organisaties als TaTEDO, een partner van Hivos in Tanzania, ontwikkelen zuinige fornuizen in alle soorten en maten. Vrouwen zijn de belangrijkste gebruikers en worden dus ingeschakeld als adviseurs bij het bepalen van de meest efficiënte en gebruiksvriendelijke ontwerpen.

In 2009 gebruikten al meer dan 1,1 miljoen mensen

WAPENS TEGEN KLIMAATVERANDERING Kwetsbare gemeenschappen kunnen zich dankzij duurzame energietoepassingen beter wapenen tegen de gevolgen van klimaatverandering. Zo zijn ze minder afhankelijk van natuurlijke hulpbronnen als hout dankzij efficiënte fornuizen en biogas­ installaties. Waterpompen op zonne- of windenergie helpen mensen in droge of overstroomde gebieden een tekort aan schoon drinkwater op te vangen.

de schone fornuizen en verdienden ruim 2.000 kleine ondernemers hiermee een aardige boterham. TaTEDO levert de technische kennis waarmee anderen ze kunnen bouwen én onderhouden. Ook zorgt ze voor de voorlichting in dorpen over de voordelen van schoon koken: mensen verruilen hun traditionele kookmethodes immers niet zo snel. Zo is met steun van Hivos in Tanzania een hele nieuwe bedrijfstak ontstaan rond zuinige fornuizen. Inmiddels heeft TaTEDO haar inspanningen rond de mobiele fornuizen beperkt; deze bedrijvigheid kan op eigen benen staan.

EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD | 13

100 PROCENT TOEGANG TOT ENERGIE IS HAALBAAR

Energie is de motor voor ontwikkeling • Sneller koken • Minder rook spaart levens • Efficiënter, bespaart hout • Studeren na zonsondergang • Verbinding en communicatie • Meer comfort • Vrije tijd en leren • Minder voedselverspilling • Betere voeding

HUIS

• Minder fysieke inspanning • Snellere verwerking • Goedkoper • Breder dienstenaanbod • Bedrijvigheid na zonsondergang • Handel zonder reizen • Toegang tot marktinformatie

WERK

• Gekoelde en diepvriesproducten • Langer vers • Medische behandeling ook ’s nachts • Avondonderwijs • Verlichte straten, veilige wijken • Gekoelde vaccins, minder verspilling • Snelle en betrouwbare tests

GEMEENSCHAP

• Schone, betrouwbare watervoorziening • Tijdsbesparing, water dichtbij

• Gesteriliseerde apparatuur • Minder infecties • Geordende en toegankelijke administratie • Digitale dienstverlening

De samenhang tussen toegang tot energie voor huishoudens, ondernemingen en publieke diensten als motor voor ontwikkeling. © Practical Action

PUBLIEKE DIENSTEN Zonnepanelen, een windmolen en waterkrachtcentrales leveren niet alleen stroom aan huishoudens. Afgelegen dorpen zien dankzij lokaal opgewekte energie ook straatlantaarns verschijnen, licht in het gemeenschapshuis en computers op school. Radio, tv en mobiele telefoons brengen de buitenwereld binnen: ze bieden een venster op de wereld. De volksgezondheid verbetert doordat schoon drinkwater letterlijk binnen handbereik komt en in gezondheidsposten kunnen zieken dankzij licht ook ‘s avonds terecht, worden vaccins gekoeld en apparaten gesteriliseerd.

KOFFIESCHILLETJES ALS BRANDSTOF Hivos en haar partnerorganisaties zijn voortdurend op zoek naar nieuwe, innovatieve manieren om boeren toegang te verschaffen tot duurzame energie. Bijvoorbeeld brandstof uit landbouwafval dat de voedselproductie niet verdringt. In Peru experimenteert een boerencoöperatie met de schilletjes van koffiebonen als brandstof voor een droger, waarmee de koffiebonen worden gedroogd.

BETROUWBARE ENERGIE VOOR BEDRIJFJES

BOEREN PRODUCEREN BETER

Voor kleine producenten is leveringszekerheid cruciaal als het gaat om stroom. Hoe kun je nu afspraken maken met klanten als je nooit zeker weet of de stroom halverwege de productie uitvalt? Wat heeft het voor zin te investeren in een zaagmachine als die de helft van de tijd onbruikbaar is? Ondernemingen in Sub-Sahara Afrika noemen het gebrek aan betrouwbare en betaalbare energie het grootste obstakel in hun bedrijfsvoering; landen als Tanzania en Oeganda kampen wekelijks met twee à drie stroomstoringen. Duurzame energie op maat kan een oplossing betekenen voor deze ondernemers, blijkt uit onderzoek van Hivos-partners: energievoorzieningen in eigen beheer, die toegankelijke en betaalbare stroom leveren.

In ontwikkelingslanden woont 45 procent van de mensen op het platteland: zo’n 2,5 miljard mensen zijn afhankelijk zijn wat de landbouw hen oplevert. Moderne landbouwapparatuur, aangedreven door schone energie, kan hier het verschil betekenen tussen armoede en kansen op ontwikkeling. Duurzame energie maakt boeren minder afhankelijk van dure diesel of LPG. Zij kunnen hun akkers irrigeren met pompen op zonneenergie of een kleine windmolen, machines helpen ze hun gewassen te bewerken en ze kunnen hun oogst conserveren met behulp van zonnedrogers. Zo kunnen boeren hun productie verhogen én de kwaliteit van het voedsel verbeteren. Goed voor hun inkomen en voor de voedselzekerheid van hun omgeving.

14 | EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD

© Thomas Mkunda

VROUWEN ALS SUCCESFACTOR Van elke tien armen zijn er zeven vrouw en drie man.

Hivos geeft vrouwen graag een prominente rol bij het realiseren van toegang tot 100 procent duurzame energie. Allereerst omdat duurzame energie de positie van vrouwen versterkt. Biogas, efficiënte ovens en stroom in huis sparen hun gezondheid en kunnen, naast tijdwinst, een eigen inkomen opleveren. Maar misschien nog belangrijker is dat de effectiviteit van duurzame energieprojecten vele malen groter is zodra vrouwen erbij betrokken zijn. Hun inbreng in de ontwerpfase maakt energieapparaten gebruiksvriendelijker en dat vergroot de verkoopkans aanzienlijk. Zij hameren in veel gevallen op het belang van stroom voor ziekenhuisjes, straatverlichting of een schoolcomputer. Vrouwen blijken uitstekende promotors van energietoepassingen waarvan ze zelf het nut inzien én doen het erg goed als duurzame energieondernemers.

GROENE ONDERNEMERS VEROVEREN MARKTEN Hivos werkt aan de opbouw van duurzame energie­ markten. Markten waarin groene ondernemers de fakkel overnemen, omdat het een interessante business wordt.

Het potentieel is ronduit overweldigend: in Sub-Sahara Afrika beschikt slechts 4 procent van de inwoners over een schoon fornuis. Een enorme groeimarkt die wacht op de bedrijfjes die haar durven en kunnen ontsluiten. Eenvoudig is dat niet. De organisatiegraad van consumenten en ondernemingen is laag, de regelgeving sluit niet aan en

BEDRIJVIGHEID OP WATERKRACHT In Chel, een afgelegen Maya-dorpje in Guatemala bouwden bewoners met steun van Hivos’ partner­ organisatie zelf een kleinschalige waterkrachtcentrale. Dankzij deze betrouwbare, goedkope energie is de bedrijvigheid flink toegenomen. Kleine ondernemers grepen hun kans: in Chel zijn nu zestig bedrijfjes en zelfs een hotel.

financiering is vaak uitermate lastig. Maar het kán wel, op voorwaarde dat alle belanghebbenden meedoen.

Hoe, dat laat Hivos zien op Sumba én met het African Biogas Partnership Programme (ABPP, zie ‘Een markt voor biogas’) in vijf Afrikaanse landen.

WIE ZAL DAT BETALEN? Kapitaal (of liever het gebrek daaraan) is het belangrijkste obstakel op de weg naar een duurzame energietoekomst voor arme mensen. Sparen voor een flesje petroleum is nog overzichtelijk, maar een zonnepaneel aanschaffen is beslist een brug te ver. Ook kleine, startende bedrijfjes hebben een energiek steuntje in de rug nodig.

Kredietverlening zou de oplossing zijn. Net als wij betalen mensen in Kenia of Guatemala liever voor de aflossing van hun eigen zonnepaneel – dat altijd energie blijft leveren – dan voor dure brandstoffen als petroleum en houtskool.

Maar kredietverleners staan niet in de rij om hun geld aan armen uit te lenen. Daarom versterkt Hivos samen met Triodos Bank lokale microkredietinstellingen, zodat zij op hun beurt arme huishoudens en kleine bedrijfjes een lening kunnen geven.

GELD VERDIENEN MET CO2-REDUCTIE Hivos helpt organisaties ook via een ingewikkelde, maar effectieve regeling hun duurzame energieprojecten toch te financieren. Bedrijven en overheden van (rijke) industrielanden kunnen hun CO2-uitstoot compenseren door projecten te ondersteunen die de CO2-uitstoot juist terugdringen. De betrouwbaarste manier om CO2-emissies blijvend te verminderen, zijn duurzame energieprojecten in ontwikkelingslanden zoals biogasinstallaties, windturbines of waterkrachtcentrales. Overheden en bedrijven ‘kopen’ zo CO2-certificaten die staan voor een bepaald ‘tegoed’ aan CO2-uitstoot. Hivos koppelt projecten van lokale organisaties aan financiers in rijke industrielanden.

We laten zo precies mogelijk berekenen hóeveel CO2 bespaard wordt en bieden de projecten vervolgens aan op de CO2-reductiemarkt. Dit leverde in 2012 € 410.000 op voor biogasinstallaties bij 15.300 gezinnen op het Cambodjaanse platteland.

EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD | 15

Een markt voor biogas

Duurzame energie is potentieel een enorme groeimarkt. Een markt die werk en inkomen kan creëren voor talloze kleine en middelgrote groene ondernemers in ontwikkelingslanden. En die tegelijkertijd het tempo flink versnelt waarmee duurzame energietoepassingen zich over een land verspreiden.

Hivos en SNV werken al jaren samen aan een biogasprogramma, onder meer in vijf Afrikaanse landen, waar inmiddels al 30.000 installaties zijn gebouwd. Doel is zoveel mogelijk boerenfamilies – en met name vrouwen – te laten profiteren van een eigen biogasinstallatie. Lokale organisaties spelen daarin een gedreven en prominente rol. In Tanzania kreeg FIDE bijvoorbeeld een spectaculaire productiestijging voor elkaar, van 35 biogasinstallaties per maand in 2012 naar 61 in mei 2013.

Een commerciële markt Het opschalen van goed werkende oplossingen is een heuse uitdaging. Hoe ga je van 10 biogasinstallaties in Kenia naar 70.000 of meer in Afrika? Ons antwoord: door de opbouw van een heuse biogassector die haar eigen, commerciële markt creëert. Een succesvolle ­marktontwikkeling is alleen mogelijk als alle partijen meedoen. Banken moeten metselaars en gespecialiseerde bouwbedrijfjes helpen starten en groeien. Microkrediet­ instellingen moeten boerenfamilies geld durven lenen voor de aanschaf van een installatie. En overheden moeten de sector stimuleren met goede regelgeving, reële belastingtarieven en een level playing field.

‘Nu we biogas hebben, hakken we niet langer bomen om voor brandhout en kopen we geen petroleum meer voor onze lampen… Aan energiekosten waren we zo’n 245 euro per jaar kwijt en nu nog maar 95 euro! Dankzij de betere landbouwopbrengst is ons inkomen bovendien verviervoudigd. De vergiste mest die we over hebben, verkopen we aan de buren.’

Ondersteuning bij de opbouw Subsidies zijn natuurlijk uit den boze in een marktgerichte visie. Toch kan een sector in de opbouwfase niet zonder (financiële) ondersteuning. Samen met lokale organisaties trainen we honderden gespecialiseerde metselaars, adviseren startende bedrijfjes en leren biogasgebruikers hoe ze het meeste rendement uit hun installatie kunnen halen. We lobbyen bij overheden voor adequate regelgeving en bij kredietverleners voor financiering.

Speciale promotors gaan van deur tot deur om boerenfamilies te overtuigen van de voordelen – vooral de vruchtbare vergiste mest als bijproduct is vaak onbekend.

En we bouwen proefinstallaties waar boeren kunnen zien hoe zo’n biogasvergister werkt. De werkwijze van onze partnerorganisaties blijkt zeer efficiënt: in twee jaar tijd daalden de ondersteuningskosten per biogasinstallatie met ruim 60 procent.

Kredietverleners blijven achter Vakmensen die goed functionerende biogasinstallaties bouwen, trekken boeren over de streep om zelf te investeren in zo’n installatie, zo leert de ervaring in Azië.

Daar zijn steeds meer boeren in staat hun biogasinstallatie zonder subsidie te financieren. Zij blijken hun leningen gewoon terug te betalen. Toch blijven kredietverleners in Afrika nog achter: het is voor startende bedrijfjes en boeren moeilijk om een lening te verkrijgen. Hivos probeert die barrière te overbruggen met financiering via CO2-reductieprojecten in de biogassector. Ook helpen we beroepsverenigingen op te komen voor hun belangen en kwaliteitskeurmerken op te zetten. Zo ontwikkelt de sector zich tot een serieuze gesprekspartner van overheden en financiers.

Familie Seleman, Arusha, Tanzania

16 | EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD

© Greenpeace/Jan-Joseph Stok

Lilian Lelei, Marakwet, Kenia

Vrouwen en marktontwikkeling Vrouwen hebben veel baat bij schone kookmethodes.

Niet voor niets zijn vrouwen vaak de beste ambassadeurs van schone fornuizen en biogasinstallaties. Zij weten waarover ze het hebben en kunnen andere consumenten uitstekend overtuigen van de voordelen. Dat is precies wat een markt in opbouw nodig heeft. Maar vrouwelijke metselaars en kwaliteitsinspecteurs zijn nog flink in de minderheid. Daarom leidt Hivos vrouwen op en ondersteunt ze bij het overwinnen van obstakels, zoals het verkrijgen van kredieten voor hun eigen bedrijfjes.

Ook stimuleren we ze de vergiste mest te gebruiken voor hun fruit- en groenteproductie: de hogere opbrengst kunnen ze goed verkopen op de markt.

© Petterik Wiggers/Hollandse Hoogte

‘Ik heb zes jaar als gewone metselaar gewerkt, voor ik dankzij een training van Hivos als biogasmetselaar aan de slag ging. Ik werk nu een half jaar voor mezelf en heb 4 metselaars in dienst. Samen bouwen we elke maand zo’n 4 installaties, maar dat wil ik opschroeven tot 30 à 40 per maand. En ik wil ook uitbreiden naar andere regio’s. Dat gaat wel lukken: ik lever kwaliteit, net als andere biogasbouwers hier. Anders raak ik mijn klanten kwijt. Ik weet dat andere vrouwen twijfels hebben over dit beroep, maar ik wil het ze van harte aanbevelen!’

Wat wil Hivos wereldwijd?

Zonder serieuze schaalvergroting komt een wereldwijde energierevolutie niet van de grond.

Hivos stimuleert overheden en internationale instellingen tot innovatieve, duurzame energiekeuzes. Als iedereen meedoet, is een groene toekomst met 100 procent duurzame energie mogelijk.

roept de Wereldbank dan ook op tot een stop op de gigantische subsidiestromen voor fossiele energie. De bank staat daarin niet bepaald alleen: IMF, OESO, IEA en de EU bepleiten precies hetzelfde. Volgens het IMF kosten fossiele subsidies de wereld jaarlijks € 1.900 miljard en daarbij rekent het instituut – verrassend, maar terecht – ook de verborgen kosten van olie en kolen mee: klimaatverandering, luchtvervuiling en gezondheidsschade. Over subsidies op schone energie heeft het IMF helaas geen informatie, die zijn namelijk zo klein dat ze niet relevant zijn. Hivos waardeert de eensgezinde oproepen, maar eist ook boter bij de vis: het financieringsroer moet om.

Van groot belang is dat donoren hun financieringsbeleid drastisch omgooien. In 2010 stegen de fossiele investeringen van de Wereldbank tot een recordhoogte van 6,6 miljard dollar. Daarvan was 4,4 miljard bestemd voor kolencentrales, een stijging met maar liefst 356 procent. Hivos en tientallen andere organisaties dringen er bij de Wereldbank op aan consequent te kiezen voor de armen en dus voor decentrale, duurzame energie. Op Sumba laat Hivos bovendien zien dat dit kán, samen met alle stakeholders.

INVESTEERDERS DURVEN NOG NIET Rapporten als dat van McKinsey (zie pagina 10) laten met harde cijfers zien hoe lucratief de markt van duurzame energie is – ook die van decentrale energie in ontwikkelingslanden. ‘Investeer nu!’ roepen ze bedrijven toe en schetsen winstgevende vergezichten. Maar de particuliere sector stroomt nog niet toe. Althans: niet voor duurzame energie en zeker niet in de rurale gebieden waar de meeste armen wonen. Ondanks de enorme hoeveelheid zonuren, water dat op veel plaatsen van de bergen naar beneden stroomt, vlaktes en kustgebieden waar de wind hard waait, blijven bedrijven huiverig voor de eerste stap in deze onbekende markten.

STOP FOSSIELE ENERGIESUBSIDIES Op de wereldwijde energiemarkt beschikken kolen en olie over een ongekend concurrentievoordeel, dankzij eenzijdig op fossiel gerichte investeringen en subsidies. Dat zet een enorme rem op de groei van duurzame energie.

Ondanks haar eigen scheefgegroeide investeringsbeleid,

© Picasa

GEVRAAGD: EEN KOEVOET Die bedrijven hebben dus een zetje nodig. Want zonder marktontwikkeling blijft de noodzakelijke schaalvergroting een mooie droom. Sociale ondernemers wendden zich in 2012 samen met Hivos en andere internationale organisaties tot de Wereldbank. Zij willen dat de bank haar publieke gelden inzet voor de armen. De grootste ontwikkelingsbank ter wereld kan de koevoet leveren die de energiemarkt openbreekt. Dat geldt ook voor regionale ontwikkelingsbanken als de ADB én voor nationale evenknieën als de Nederlandse FMO (die in 2012 haar winst zag verdubbelen). Zij kunnen kredietgaranties geven, technische ondersteuning financieren en microkrediet­instellingen de armslag geven om lokale duurzame initiatieven te financieren.

18 | EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD

© Josh Estey

OVERHEDEN VERANTWOORDELIJK VOOR ÁLLE BURGERS Naast financiering is het gebrek aan adequate regelgeving dé bottleneck voor toegang tot duurzame energie voor iedereen. Ook veel overheden in ontwikkelingslanden ­kiezen in de eerste plaats voor grootschalige energievoorzieningen die stroom leveren aan de industrie en rijke stadsbewoners. Hivos vindt dat overheden in Kenia, El Salvador of India, net als de Nederlandse overheid, verantwoordelijk zijn voor de toegang tot energie van ál hun burgers. Fossiele brandstofsubsidies zijn daarbij geen effectief instrument: ze drukken steeds z­ waarder op de nationale begrotingen én houden de armen afhankelijk van vervuilende brandstoffen en fluctuerende prijzen.

Overheden die hun armen financieel willen ­ondersteunen, kunnen beter kiezen voor subsidies op onderwijs, ­gezondheidszorg, huisvesting, goed en duurzaam ­openbaar vervoer of het scheppen van groene banen.

DUURZAAM ENERGIEBELEID Ook voor nationale overheden is duurzame energie vaak een nieuw en onbekend terrein. Hivos en haar partners willen hen helpen de voorwaarden te creëren voor een duurzame energietoekomst. Dat kan alleen door verder te kijken dan de traditionele energieneus lang is. Duurzame energie voor iedereen is niet alleen een zaak van het ministerie van Energie. Ook overheidsinstanties op het gebied van bijvoorbeeld landbouw, klimaatverandering en grondstoffenbeheer kunnen bijdragen aan én profiteren van een duurzaam energiebeleid. Overheden moeten bovendien flink investeren in onderwijs en trainingen die ambtenaren, bedrijven, burgers, onderzoekers en maatschappelijke organisaties klaarstomen voor een samen­ leving die draait op duurzame energie.

CONCRETE DOELEN Een cruciale succesfactor is de nauwe afstemming met alle stakeholders, van lokale organisaties tot bedrijven. Alleen dan kan een overheid concrete doelen, plannen en strategieën formuleren die hout snijden: hoeveel huishoudens, bedrijven, publieke diensten zijn verstoken van schone energie? Hoe kunnen zij het beste voorzien worden van elektriciteit, schone kookfaciliteiten en aandrijfkracht voor

machines en apparaten? Hoeveel budget is nodig voor decentrale netwerken en autonome energiesystemen, en waar halen we dat geld vandaan? Ontwikkeling dankzij duurzame energie betekent op termijn: meer burgers die consumeren en belasting betalen. En meer groene bedrijven die de economie verder op gang helpen. Schone energie is, kortom, ook voor overheden een aantrekkelijke motor voor duurzame ontwikkeling. Zónder de schadelijke gevolgen van economische groei op een fossiele basis.

ENERGIE OP MAAT Grote donoren die investeren in energietoegang melden vaak trots hoeveel kWh aan stroom ze in een ontwikkelingsland hebben gerealiseerd. Maar belangrijker is de vraag of dit de energie is waar mensen iets aan hebben.

Onderzoek van Hivos wijst bijvoorbeeld uit dat armen meer betalen voor hun energie dan rijkere landgenoten, zelfs al zijn ze aangesloten op hetzelfde netwerk. De oorzaak: een prijsopbouw van energie die de ongelijkheid in stand houdt. Donoren en overheden moeten zich dus afvragen: is de stroom toegankelijk en betaalbaar voor iedereen? Verlicht hun energieoplossing echt de werkdruk van vrouwen en meisjes? Elektrisch koken komt weinig voor, waardoor toegang tot stroom niet de schone kookvoorziening oplevert die vrouwen nodig hebben. Kortom: bieden overheden en donoren energie op de gewenste maat?

LUISTEREN NAAR OPLOSSINGEN Lokale maatschappelijke organisaties spelen een sleutelrol in het antwoord op deze vragen. Zij kennen de situatie van de armen waar de donoren zich op richten. Ze geven scherpe analyses van de problemen in hun land en komen met inventieve oplossingen. Hun overheden, maar ook de Wereldbank en het IMF zouden veel beter naar hen moeten luisteren. Hivos zorgt ervoor dat hun stem waar mogelijk gehoord wordt. We maken regionale samenwerking tussen Hivos-partners mogelijk en stimuleren de ontwikkeling van gezamenlijke strategieën.

We financieren onderzoek en ondersteunen innovatieve voorbeeldprojecten waarmee organisaties hun overheden kunnen overtuigen. Zo effenen we samen de weg voor duurzame energieoplossingen op lokaal, nationaal en internationaal niveau.

EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD | 19

Wat doet Nederland?

Rijke industrielanden zijn de hoofdverantwoordelijken voor de huidige klimaatcrisis. Wat draagt Nederland bij aan een duurzame energieoplossing?

Op dit moment lijkt het nog helemaal nergens op, met de energierevolutie. Twee vijfde van de mondiale energiebehoefte wordt gedekt door kolen en volgens het World ­Resources Institute (WRI) staan wereldwijd zelfs 1.200 nieuwe kolencentrales gepland. Hoewel het grootste deel in China en India wordt gebouwd, staan in de Verenigde Staten 36 nieuwe centrales op de rol en in Nederland 3 stuks. Elke kolencentrale houdt een land 30 tot 40 jaar lang in haar greep, voordat de vervuilende elektriciteitsopwekker is afgeschreven. Europa betaalt flink mee aan de wereldwijde kolendominantie: in de WRI-ranglijst van ­publieke instellingen die kolen financieren, staat de Europese Investeringsbank (EIB) op de vijfde plaats. Ook de Nederlandse FMO is betrokken bij de bouw van een kolencentrale, staat in het WRI-rapport. En nog een Nederlandse link: huisbankier van de overheid RBS staat op nummer 7 in de top 20 van banken die het meest in kolen investeren.

HALFSLACHTIG OVERHEIDSBELEID Als het gaat om duurzame energie is Nederland in de onderste regionen beland (4,3 procent in 2011), maar het Nationaal Energieakkoord (augustus 2013) biedt hoop: in 2023 moet 16 procent van de energie duurzaam worden opgewekt. Daar staan echter zware subsidies op fossiele energie tegenover plús de bouw van drie nieuwe kolen­ centrales. In 2010 subsidieerde de overheid fossiele energie met € 5,6 miljard, tegen € 1,3 miljard voor duurzame energie. Door de lage aanschafkosten van kolen en het gebrek aan duurzame energiecapaciteit, overvleugelen kolencentrales als energieaanbieders de relatief schonere gascentrales. Zo stijgt de Nederlandse CO2-uitstoot, alle mooie voornemens ten spijt. Ook internationaal is ons land verantwoordelijk voor een flinke CO2-uitstoot: 9,8 ton per inwoner, bijna net zoveel als het veel grotere Duitsland (9,9 ton per inwoner) en veel meer dan de gemiddelde Indonesiër (2 ton). Volgens het WRI staat Nederland wereldwijd op de 14e plaats van landen die met overheidsgeld kolenprojecten in andere landen ondersteunen.

DE WARE PRIJS VAN CO2 TEEB for Business Coalition berekende in 2013 met welke milieukosten bedrijven wereldwijd rekening moeten houden. Op eenzame hoogte staat de uitstoot van broeikasgassen: dit kost de wereld jaarlijks 2.700 miljard dollar. Steeds meer bedrijven beseffen dat zij hun CO2uitstoot moeten beperken. Maar vooralsnog betalen ze daarvoor geen eerlijke prijs, zoals zelfs het IMF bepleit.

Grote bedrijven kregen – ook in Nederland – jarenlang van hun overheden ‘gratis’ rechten op CO2-uitstoot, waardoor het aanbod op de emissiehandelsmarkt veel groter is dan de vraag. Logisch gevolg: de CO2-prijs is onwaarschijnlijk laag en vormt absoluut geen financiële prikkel om te investeren in duurzame energie.

Ook de forse (indirecte) overheidssubsidies op fossiel brandstofgebruik zijn niet echt stimulerend. Die subsidies bevoordelen vooral energie-intensieve bedrijven als Tata Steel, Dow Chemical en AKZO. In 2010 droegen industriële grootverbruikers in Nederland € 1,8 miljard minder af aan energiebelasting dan de werkelijke prijs van hun (vooral fossiele) energieverbruik, de maatschappelijke kosten meegerekend. Consumenten en andere kleinverbruikers betaalden juist € 2,8 miljard te veel.

ICT-SECTOR Hivos vindt dat bedrijven niet alleen moeten inzetten op energie-efficiëntie, maar ook de duurzame energiesector in Nederland een boost moeten geven door lokaal op­ge­wekte duurzame energie af te nemen of zelf op te wekken. Als voorbeeld kozen we de ICT-sector, een bedrijfstak die zeer energie-intensief is en dus verantwoordelijk voor veel CO2-uitstoot. Op basis van onderzoek door CE Delft startte Hivos een campagne om de energievretende data­centra te vergroenen, samen met de ICT-bedrijven, hun energieleveranciers en (lokale) politici. Hivos wil dat de bedrijven hun energieverbruik sterk verminderen én overstappen op duurzame, in Nederland opgewekte energie.

20 | EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD

© Jason Miczek/Greenpeace Google datacentrum in de VS

BURGERS DOEN HET ZELF

© Greenpeace/Ex-Press/Markus Forte

Veel mensen hoopten op beduidend snellere resultaten dan de klimaatonderhandelingen hebben opgeleverd.

‘Kopenhagen’ was een belangrijk keerpunt: het vertrouwen in een politieke oplossing van het klimaatprobleem daalde tot onder het vriespunt.

Op veel plaatsen komen mensen zelf in actie. Ze leggen zonnepanelen op daken, isoleren hun huis, schaffen collectief windmolens aan of richten een lokale energiecoöperatie op. Inmiddels bestaan alleen al in Nederland honderden lokale energie-initiatieven, niet zelden met steun van lokale overheden.

Hivos sluit aan bij die doe-het-zelftrend. Onder meer door samen met de internationale energiebesparingscampagne 10:10 mensen uit te dagen tot innovatieve manieren om energie te besparen. Maar we betrekken Nederlandse burgers ook actief bij de duurzame energieoplossingen op Sumba. Virtueel en via sociale media kan iedereen meereizen met Nederlandse expeditieleden die op Sumba ontdekken hoe groot het verschil is tussen een leven met én zonder duurzame energie. Meer dan 2 miljoen Nederlanders kregen zo de gebeurtenissen op een eiland in de Indonesische archipel onder ogen, waar mensen, net als zij zelf, hun eigen duurzame energietoekomst in handen nemen.

EEN GROENE TOEKOMST OP EIGEN KRACHT - 100 PROCENT DUURZAME ENERGIE WERELDWIJD | 21

© Josh Estey

Bronnen

» ActionAid, Oil Change International & Vasudha Foundation (2012), Access to Energy for the poor: The Clean Energy Option. » africabiogas.org » CAN & Beyond 2015 (2012), UN thematic consultation on energy. » CE Delft (2012) Vergroenen datacenters 2012-2015. » CE Delft en Ecofys (2011), Overheidsingrijpen in de energiemarkt. » Oscar Coto & Ph.D. Sergio Guillén (2012, for Hivos), Issues and challenges for accelerating energy access in the Central American region. » Duurzaamheidscommissies GroenLinks, PvdA, ChristenUnie, D66, CDA, VVD en SGP (2010), ‘Nederland krijgt nieuwe energie’. » Ecofys (2012), Costs and risks of the import of RES statistics by the Dutch government. » Energia & Practical Action, Gender mainstreaming in rural electrification programmes. » EREC/GWEC/Greenpeace (2012), Energy [R]evolution Scenario, A sustainable world energy outlook. » Hivos (2013), The Future We Want – Background paper for global energy consultation. » Hivos & Practical Action (2012), SE4ALL National Implementation Plan Checklist. » Hivos & SNV (2012), ABPP Developing the sustainability of the biogas sector. » Friends of the Earth International (2011), World Bank: Catalysing catastrophic climate change. » IEA (2010), World Energy Outlook 2010. » IMF (2013), Energy subsidy reform: lessons and implications (executive summary). » IPCC (2011), Special Report on Renewable Energy Sources and Climate Change Mitigation (SRREN) – Summary for policy makers. » IPCC (2007), ar4-wg2-chapter13[1] Latin America. » IPCC (2011), Report on Managing the Risks of Extreme Events and Disasters to Advance Climate Change Adaptation – summary for policy makers. » IOB Study (2013), Renewable Energy: Access and Impact. » IRENA (2013), Africa’s renewable future. » IRENA (2012), Financial mechanisms and investment frameworks for renewables in developing countries (summary and conclusions).

» IRENA (2013), REMAP 2030, Doubling the Global Share of Renewable Energy – A roadmap to 2030. » IRENA (2012), Renewable power generation costs. » Stephen Karekezi (2012), Expanding access to cleaner and modern energy options for the rural poor in East Africa – discussion paper for Hivos. » McKinsey (2012), ‘Solar power: darkest before dawn’. » OECD & IEA (2011), Energy access for all – financing access for the poor. » Oil Change International, shiftthesubsidies.org/institution_groups/2 » Planbureau voor de Leefomgeving (2012), Trends in global CO2 emissions. » Planbureau voor de Leefomgeving (2013), De achtergrond van het klimaatprobleem. » Practical Action (2012), Energy for all 2030 - policy paper. » Practical Action (2012), Poor people’s energy outlook 2012 – Energy for earning a living. » Practical Action (2013), Poor people’s energy outlook 2013 – Energy for community services. » Profundo (2012), Eerlijke bankwijzer. » REN21 (2012), Renewables 2012 – Global status report, key findings. » SE4all (2012), Roadmap for Civil Society Partnership. » TEEB (The Economics of Ecosystems & Biodiversity) for Business Coalition (2013), Natural capital at risk: the top 100 externalities of business. » The Energy and Resources Institute (2011), Tackling climate change and energy poverty: Road to 2015. » World Bank (2012), Turn Down the Heat. Why a 4°C Warmer World Must be Avoided. » World Bank (2013), Turn Down the Heat. Climate Extremes, Regional Impacts, and the Case for Resilience. » World Health Organization & UNDP (2009), Energy Access – Report Brief. » World Resources Institute (2012), Global Coal Risk Assessment. » WWF (2011), The Energy Report, 100% renewable energy by 2050.

COLOFON © Hivos, september 2013 Tekst & onderzoek: Jacqueline Schuiling tekst & communicatie Mmv: Eco Matser, Harrie Oppenoorth, Lavinia Warnars, Harry Clemens Vormgeving: Bingo! Graphic Design Druk: Quantes, Rijswijk Gedrukt op 100% gerecycled en chloorvrij geproduceerd papier.

HIVOS Raamweg 16 2596 HL Den Haag T +31 (0)70 376 55 00 F +31 (0)70 362 46 00 www.hivos.nl

MEER INFORMATIE Eco Matser E e.matser@hivos.nl