nr 7 maart 2019
special
Wie leest die leert!
SPECIAL LEZEN
Leesinstructies beter benutten
Executieve functies bij leren lezen
Bekende bouwstenen voor de leesontwikkeling zijn klankbewustzijn en letterkennis. Maar ook executieve vaardigheden als plannen, de aandacht erbij houden en doorzetten bij een moeilijke taak zijn essentieel om te leren lezen. TEKST EVA VAN DE SANDE EN MARIAN BRUGGINK
E
xecutieve functies is een veelgehoord begrip, maar niet makkelijk eenduidig te definiëren. Deze cognitieve controlefuncties bestaan uit verschillende deelfuncties die met elkaar samenhangen. Je kunt ze zien als de dirigent van je brein. Ze helpen het ‘complexe concert’ van je gedachten, gedrag en emoties te dirigeren: controleren en waar nodig bijsturen. Het gaat om die cognitieve regelfuncties die doelgericht en aangepast gedrag aansturen, en die de informatieverwerking ondersteunen. Executieve functies helpen je om met veranderingen om
te gaan, informatiestromen te verwerken, te focussen en niet te snel op te geven. Je hebt ze nodig bij elke taak of omgeving die nog niet helemaal vertrouwd is. Bij het uitvoeren van leestaken hebben kinderen in elke fase in het proces een scala aan executieve functies nodig: bij het opstarten van een leestaak (plannen, taakinitiatie), het vasthouden van de aandacht op die taak (volgehouden aandacht, doorzettingsvermogen) en het kunnen reflecteren op de taak (metacognitie, cognitieve flexibiliteit). Qua informatieverwerking helpen executieve functies bijvoorbeeld in de bewustwording van
6
FOTO'S: VINCENT VAN DEN HOOGEN
rijm. Ze maken het mogelijk om twee rijmwoorden in het geheugen vast te kunnen houden en te vergelijken, zodat duidelijk wordt dat veel klank in de woorden hetzelfde is, maar de beginklank anders (bijvoorbeeld tak – dak). Qua gedrag helpt het de kinderen om de rijmtaak af te maken en niet op te geven, ook als de taak moeilijk is of de motivatie minder. BEGIN LEESONTWIKKELING Hoewel executieve functies vanaf jonge leeftijd belangrijk zijn, is het inzetten ervan voor kinderen niet gemakkelijk. In vergelijking met andere hersenfuncties, ontwikkelen deze functies zich relatief langzaam; tot ver in de adolescentie. Voor jonge kinderen vraagt het om een relatief grote cognitieve inspanning om executieve functies in te zetten. Maar het is zeker mogelijk. Opvallend is dat kinderen tussen de 4 en 6 jaar een ontwikkelingsspurt laten zien in de executieve functies. Dat is de leeftijd dat de leesontwikkeling begint.
ROL VAN EXECUTIEVE FUNCTIES In recent onderzoek van Van de Sande, Segers en Verhoeven in 2017 en 2018 werden meer dan honderd kinderen gevolgd in hun ontwikkeling van executieve functies en leesvaardigheden van groep 2 tot en met groep 4. Met die gegevens werd onderzocht in hoeverre executieve functies de leesontwikkeling over de jaren heen beĂŻnvloeden. Het onderzoek toonde aan dat executieve functies in groep 2 helpen om een sterkere basis te leggen in het fonologisch bewustzijn. Die basis zorgt ervoor dat kinderen beter kunnen doorpakken op het latere technisch en begrijpend lezen. Executieve functies hebben dus al vroeg een belangrijke invloed op het leesgedrag, zelfs nog voordat kinderen blootgesteld zijn aan structurele leesinstructie. Ze leggen op jonge leeftijd mede het fundament voor de leesontwikkeling tot wel twee jaar later. De vervolgvragen vanuit bovenstaand onderzoek waren hoe die executieve functies dan het
7
JSW 07 2019
Bekende bouwstenen voor de leesontwikkeling zijn klankbewustzijn en letterkennis
FOTO'S: VINCENT VAN DEN HOOGEN
Teksten om van te leren
Begrijpend lezen en transfer 12
SPECIAL LEZEN
Een begrijpend leesmethode kan houvast bieden om basisvaardigheden aan te leren. Een methodische aanpak alleen is niet voldoende. Toepassen is nodig voor de transfer naar verdiepend leren. Hoe maak je die transfer mogelijk? TEKST KARIN VAN DE MORTEL
A
ls ik vanuit mijn rol als adviseur tijdens trainingen in gesprek ben over de ontwikkeling van luisteren leesbegrip in de doorgaande lijn, merk ik dat er bij veel schoolteams overeenkomstige vragen leven. De meestgestelde vragen hebben betrekking op de invulling van het toepassen van de vaardigheden die tijdens begrijpend luisteren en lezen zijn opgedaan: Hoe geven we vorm aan verbreding en verdieping? Welke plek neemt de methode dan in en waar blijven de strategieën? Wat zijn verantwoorde keuzes? BEGRIJPEND LEZEN Tijdens groepsbezoeken observeer ik vaak leerkrachten die instructies begrijpend lezen bieden met behulp van methodische teksten. De lessen worden verwerkt met opdrachten uit werkboekjes of werkbladen en geëvalueerd naar proces en product. In de lessen wereldoriëntatie wordt nauwelijks gebruikgemaakt van de eerder aangeleerde vaardigheden. Dat is een gemiste kans, omdat er op deze wijze geen transfer plaatsvindt naar andere vakgebieden waarbij teksten een rol spelen. Begrijpend lezen wordt te weinig als middel ingezet om tot dieper leren te komen.
DIEPER LEREN Leerlingen doen van alles op school, maar ze komen er vooral om te leren. Leren lezen (decoderen) wordt te vaak beschouwd als ‘maar’ leren lezen. Vloeiend kunnen lezen (vlot, correct
en met expressie en begrip) is een cruciale vaardigheid. De onderwaardering van basisvaardigheden is een misvatting, omdat het een ontkenning is van het belang van een goede start (Van de Mortel & Bouwman, 2015). Maar leerlingen hebben om verder te kunnen leren meer nodig dan de basistaalvaardigheden alleen, namelijk veel gelegenheid tot oefenen en toepassen. Het betekent dat leren lezen, leren spreken en leren schrijven (de domeinen van de taalvaardigheid) zich moeten kunnen doorontwikkelen tot lezen om te leren en schrijven en spreken om te leren. Vanuit een sterk fundament kunnen transfer en verdieping ontstaan (Van de Mortel & Ballering, 2014). Een methodische leidraad kan helpen als middel. Er bestaat dus de behoefte en de noodzaak om uit te vinden wat helpt om dieper te begrijpen waarbij strategieën geen doelen, maar (basis) gereedschappen zijn: wat is nodig om verdiepend te leren, hoe ziet dit er dan uit en op welke wijze kunnen de domeinen van de taalvaardigheid betekenisvol worden geïntegreerd? DIEPER BEGRIJPEN Om basisvaardigheden te implementeren en breed te laten oefenen, is veel gelegenheid nodig om te kunnen toepassen. Als het gaat om luisteren en lezen van teksten om te leren, doet die gelegenheid zich zeker voor bij de wereldoriënterende thema’s. Om transfer te laten ontstaan, is het noodzakelijk dat er een directe link bestaat tussen de geleerde taak en de nieuwe situatie (Fisher, Frey, & Hattie, 2016).
13 13
JSW 07 2019
Hoe werkt Close Reading?
32
FOTO: VINCENT VAN DEN HOOGEN
Dieper leesbegrip leidt tot denken
SPECIAL LEZEN
Veel scholen worstelen met het vormgeven van begrijpend leesonderwijs. Leerlingen zijn niet gemotiveerd en de resultaten blijven achter. Leerkrachten ervaren begrijpend lezen als een complexe activiteit. Hoe kan de aanpak Close Reading helpen? TEKST MARIEKE VAN LOGCHEM EN ANNEMARIEKE KOOL
C
lose Reading is begrijpend lezen waarbij de leerlingen het lezen verdiepen. Bij Close Reading gaat het om het inzetten van activiteiten door de lezer om de complexe tekst je eigen te kunnen maken. Het draagt bij aan het kritisch kunnen denken en de bedoeling van de tekst te kunnen doorzien. Daartoe moet de lezer de inhoud van een tekst kunnen analyseren, vergelijken, concluderen, analyseren, evalueren en interpreteren (Lapp et al., 2018). Het vraagt een stimulerende en sturende rol van de leerkracht. Het leren maken van aantekeningen, inzetten van leesstrategieën, hardop denkend voordoen, tekstgerichte vragen stellen en beantwoorden, leren over tekstkenmerken en -structuren zijn belangrijke elementen van Close Reading. Het herhaald lezen is niet saai of vervelend, maar met inzet van de juiste interventies leidt dat juist tot verdieping. HOE WERKT CLOSE READING? De eerste keer lees je de tekst in de grote lijn van het verhaal, bedenk je over wie het gaat, wat er gebeurt en waar het zich afspeelt. Je maakt als het ware een foto van het verhaal. De tweede keer gaat het om de vraag: wat betekent de tekst? Het gaat dan om het achterhalen van betekenis van onbekende woorden, belangrijke details die je nodig hebt om het verhaal te begrijpen of je richt je op de tekststructuur. Je maakt als het ware een röntgenfoto. De derde keer lees je een tekst om na te denken
over wat de tekst zegt, het vergelijken van een tekst met een andere tekst over hetzelfde onderwerp of de gevoelens van een hoofdfiguur of de loop van het verhaal of de bedoeling van de schrijver. Dit is het afleidende niveau. Je maakt een keuze uit deze mogelijkheden per sessie, je hoeft niet alles te doen (zie figuur 1). Close Reading is geen aparte ‘vorm’ van lezen die erbij komt, maar wordt geïntegreerd in de bestaande les- en leespraktijk en zou moeten terugkomen bij alle te lezen teksten.
Figuur 1 – Sessies van Close Reading (Lapp et al., 2018)
Vragen naar opinies, argumenten en verbanden met andere teksten SESSIE 3
Afleidingen
Vragen over de bedoelingen van de schrijver
Vragen over woordenschat en tekststructuur SESSIE 2
Vragen naar de belangrijkste details
SESSIE 1
33
Algemene begripsvragen
JSW 07 2019
INTERVIEW
‘De leerkracht is het belangrijkste in een klas’ Renée van Eijk wil inspireren en enthousiasmeren
40
TEKST RONALD BUITELAAR
R
Wie ben je en wat beweegt je? ‘Ik ben geboren en getogen in de Hoekse Waard en wist al vroeg dat ik juf wilde worden. Na het vwo ging ik naar de pabo en genoot ik vooral van leren door doen. Zo herinner ik me dat ik bij mijn eerste stageopdracht het sprookje van ‘Het meisje met de rode schoentjes’ voorlas en applaus van de klas kreeg. Hoe mooi is dat! Na de pabo, nu dertien jaar geleden, ging ik bij Combinatie70 werken, een basisschool in het Oude Noorden. Ik heb daar, in een achterstandswijk, heel veel geleerd. Dankzij Ria van Onna, mijn toenmalige directeur, heb ik leren kijken naar wat een kind en een groep nodig heeft en geleerd hoe ik mijn onderwijs daarop moet aanpassen. Daar is ook de basis gelegd voor de kwaliteit die ik nu als leerkracht heb. Na een aantal jaar werd ik voorzitter van Leraren met Lef, een club die de kwaliteit van het onderwijs en die van leerkrachten van onderop wil versterken. In 2015 werd ik genomineerd voor Leer-
Renée van Eijk: ‘We moeten meer aan de slag met een betere matching van scholen en leerkrachten’
kracht van het Jaar, maar haalde ik de eindstreep net niet. Dat vond ik toen niet leuk, maar achteraf pakte het voordelig voor me uit. Het zorgde dat ik mijn handen vrij had voor het panel van Onderwijs2032. Een supertoffe tijd, omdat ik op hoog niveau met heel veel mensen over onderwijs kon praten. In die periode gaf ik veel presentaties en ontdekte ik hoe leuk het is om voor grote groepen mensen over onderwijs te spreken. Na mijn overstap
41
JSW 07 2019
FOTO: CHANTAL WINATASASMITA
enée van Eijk is een geboren leerkracht en ontwikkelde zich de afgelopen jaren in rap tempo tot een onderwijsduizendpoot. Ze is pas 34 jaar, staat nog steeds met veel plezier twee dagen per week voor de klas bij basisschool de Pijler op de Kop van Zuid in Rotterdam en heeft daarnaast een indrukwekkende lijst nevenactiviteiten op haar curriculum vitae. Van politieke spelletjes en mediarumoer moet Van Eijk niets hebben. Liever levert ze op een positieve wijze een bijdrage aan kwalitatief goed onderwijs. Ik zocht haar op in Rotterdam en trof een vlot denkend en sprekend ‘onderwijsdier’ met één grote wens. Dat startende en gevorderde leerkrachten bezield onderwijs verzorgen en plezier hebben in wat zij doen: ‘Ik wil dat leerkrachten (weer) inzien dat zij de spil zijn waarom het in een klas draait.’