Zansti Nwe No. 19

‫‪Nwe‬‬

‫‪Zanist y‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ ،)19‬ئابی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫چۆن کرێمی دژەخۆر لەسەر پێستی مرۆڤ کاردەکات؟‬ ‫بۆچی ئەو کەسانەی منداڵیان هەیە کەمتر نەخۆش دەکەون؟‬ ‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫ئەگەر سیسرکی مااڵن نەبێت‪ ،‬ژیان لەناودەچێت!‬

‫بەنەمانی سیسرک‌و مێرووی ناوماڵ‪ ،‬سوڕی نایترۆجینی زەوی تێکدەچێت‌و‬ ‫مرۆڤ‌و رووەک‌و گیانداران لەناودەچن‬

‫بۆزۆنی هێگز دۆزرایەوە‬ ‫وردەکاریی دۆزینەوە مەزنەکە‬

‫زۆر حەزت لەچ‬ ‫خواردنێکە؟‬

‫حەزی زۆر بۆ هەندێک‬ ‫خواردن نیشانەی نەخۆشییە!‬

‫بۆ هەسارەی پلۆتۆ‬ ‫لەکۆمەڵەی خۆر‬ ‫دەرکرا؟‬

‫خۆڵبارین‬

‫چۆن چارەسەر دەکرێت؟‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی زانستی‬

‫دەشاردرێتەوە!‬

‫گەر مرۆڤ شەش پەنجەی هەبووایە‪ ،‬چی گۆڕانکارییەک لەژیانیدا روویدەدا؟‬

‫چۆن خۆت لەتیمساح رزگاردەکەیت؟‬

‫‪N we‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬

‫‪Z a n i s t y‬‬

‫ژماره (‪ ،)19‬ئابی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫چۆن کرێمی دژەخۆر لەسەر پێستی مرۆڤ کاردەکات؟‬ ‫بۆچی ئەو کەسانەی منداڵیان هەیە کەمتر نەخۆش دەکەون؟‬ ‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫ئەگەر سیسرکی مااڵن نەبێت‪ ،‬ژیان لەناودەچێت!‬

‫بەنەمانی سیسرکو مێرووی ناوماڵ‪ ،‬سوڕی نایترۆجینی زەوی تێکدەچێتو‬ ‫مرۆڤو رووەکو گیانداران لەناودەچن‬

‫بۆزۆنی هێگز دۆزرایەوە‬ ‫وردەکاریی دۆزینەوە مەزنەکە‬

‫زۆر حەزت لەچ‬ ‫خواردنێکە؟‬

‫حەزی زۆر بۆ هەندێک‬ ‫خواردن نیشانەی نەخۆشییە!‬

‫بۆ هەسارەی پلۆتۆ‬

‫لەکۆمەڵەی خۆر‬ ‫دەرکرا؟‬

‫خۆڵبارین‬

‫چۆن چارەسەر دەکرێت؟‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی زانستی‬

‫دەشاردرێتەوە!‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬

‫گەر مرۆڤ شەش پەنجەی هەبووایە‪ ،‬چی گۆڕانکارییەک لەژیانیدا روویدەدا؟‬

‫چۆن خۆت لەتیمساح رزگاردەکەیت؟‬

‫‪No.19, August 2012‬‬

‫چاپخانەی چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویده‌کاته‌وه‌‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪16 11‬‬ ‫‪40 25‬‬

‫‪nce‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬

‫زانست بۆ گشت‬

‫زانست ڕ‬ ‫گەندەڵی‬

‫ادەگرێ‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫کوردستان‬ ‫پیشەسازیە‪،‬‬ ‫ەوتنی ئەم‬ ‫ەکادیمی و‬ ‫بۆ سەرک‬ ‫خوێندن‪ ،‬ئ‬ ‫بگرێتەوە‪.‬‬ ‫هەمەجۆری‬ ‫کەرتە دابین‬ ‫پیادەکردنی‬ ‫دەستگای‬ ‫تیەکانی ئەم‬ ‫وتن بەندە بە‬ ‫ە پێویستە‬ ‫ێ تا پێویس‬ ‫ڕۆدا پێشکە‬ ‫و ه �ەزاران‬ ‫تن‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ێن‬ ‫ش‬ ‫ژگاری ئەم‬ ‫ر‬ ‫پێ‬ ‫ز‬ ‫ینەوە دابمە‬ ‫‪ .‬سەرجەم‬ ‫بێ س �ەدان‬ ‫لە ڕۆ‬ ‫ژ‬ ‫ە‬ ‫وێ‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫جی‬ ‫ش لە الوان‬ ‫ەنگە پێویس‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ەل‬ ‫ە‬ ‫کن‬ ‫غ‬ ‫ب �ەردی بنا‬ ‫انستی و تە‬ ‫ت‪ .‬خۆر ڕ‬ ‫کرێ‪ .‬ئەمە‬ ‫بنەماکانی ز‬ ‫پێکەوە بە‬ ‫ریان بکا‬ ‫رتە ئامادە ب‬ ‫کان دەخاتە‬ ‫کنەلۆجیەکان‬ ‫رێم گۆڕانکا‬ ‫بۆ ئەم کە‬ ‫و پیشەیە‬ ‫ە‬ ‫انست و ت‬ ‫واڵت و هە‬ ‫‪ .‬پسپۆڕ‬ ‫ئەکادیمی‬ ‫ز‬ ‫ۆی ڕەنگە‬ ‫ەنرێن‪ .‬زۆر‬ ‫وتن دانانرێن‬ ‫ی دەستگا‬ ‫کەرتەکە خ‬ ‫د‬ ‫دا‬ ‫ە‬ ‫ان‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫چ‬ ‫ش‬ ‫و‬ ‫پێ‬ ‫ر‬ ‫نب‬ ‫ە‬ ‫تا‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫شا‬ ‫هەمو ئەمان‬ ‫ری ئەوەی‬ ‫اتە سەرکار‬ ‫تێئاخنراوە‪.‬‬ ‫دێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کار‪ .‬سەربا‬ ‫واڵتیان بخ‬ ‫زۆر مانای‬ ‫دا‬ ‫ەزار لە ها‬ ‫ران سەر‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫بە‬ ‫ۆ‬ ‫ایەخدان بە‬ ‫ن› ئەمــــڕ‬ ‫خۆشگوزە‬ ‫و دەیان ه‬ ‫ه�ەر لە ب‬ ‫‹پێشکەوت‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ن‬ ‫نێ‬ ‫را‬ ‫یا‬ ‫زا‬ ‫ژ‬ ‫ی‬ ‫ێنم‪ .‬ه �ە‬ ‫انی خۆیدا‪،‬‬ ‫ی گۆڕان بۆ‬ ‫وشە‬ ‫واستنەوەی‬ ‫دا بەکاردەه‬ ‫جیاوازەک‬ ‫تەنیا بە مانا‬ ‫انەوە و گ‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ان‬ ‫ش‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫اڵت‬ ‫م‬ ‫چ‬ ‫ب‬ ‫دا‬ ‫پێ‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫لێرە‬ ‫رب���ەی ه��ا‬ ‫روست ل‬ ‫��ا دەگ �ات �ە‬ ‫کەرتە لە‬ ‫وەن��دی زۆ‬ ‫شتمانی تەند‬ ‫ەک �ان �ەوە ت‬ ‫راندنی ئەم‬ ‫ە‬ ‫ژ‬ ‫نی‬ ‫�‬ ‫ەڵ‬ ‫ز‬ ‫ە‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ژ‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫�ا‬ ‫دا‬ ‫ک‬ ‫�‬ ‫ئ‬ ‫ل�ە‬ ‫تێ‬ ‫دەرەوەی‬ ‫بە سیاسە‬ ‫خۆ ڕەنگە‬ ‫سیاسەتی‬ ‫وتن پێویستە‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫کا‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫وب‬ ‫بێ لەسە‬ ‫پێشکە‬ ‫قاقای بەر‬ ‫بازرگانی و‬ ‫ی کاریگەر‬ ‫خ �ات �ە بینە‬ ‫ە مامەڵەی‬ ‫ە‬ ‫‪.‬‬ ‫ز‬ ‫د‬ ‫سا‬ ‫ێ‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ک‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫بپارێ‬ ‫م�ەڵ دەس��‬ ‫جیەوە‪ .‬پی‬ ‫واڵتانەش‬ ‫قوتابیانەی‬ ‫ڵبونی ک�ۆ‬ ‫تان و ئەو‬ ‫و تەکنەلۆ‬ ‫ڕەنگە ئەو‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫د‬ ‫ش‬ ‫ەن‬ ‫د‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫گ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ان‬ ‫دەکرێ‪ .‬ب‬ ‫کەوتنی ز‬ ‫نتر بزانن چ‬ ‫ی د ە چێ ‪.‬‬ ‫می لەگەڵدا‬ ‫ن و پێش‬ ‫سازیدا› ئاسا‬ ‫و نەخۆش‬ ‫پیادەکرد‬ ‫ن ئەکادی‬ ‫گرامی توانا‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫ز‬ ‫جۆرێكە لە‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫تا‬ ‫و‬ ‫اڵ‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ڕ‬ ‫ها‬ ‫�‬ ‫دارن لە ‹پ‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ونکە ئێستا‬ ‫ڵ‬ ‫ان‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫د‬ ‫ەیە کە توانا‬ ‫ۆمەڵی گەن‬ ‫ی کە بەش‬ ‫ەڵببژێرن‪ ،‬چ‬ ‫ک‬ ‫مانای ئەو‬ ‫بابەتەکەی‬ ‫کەمینەیەک‬ ‫خوێندن ه‬ ‫ڵ‬ ‫ەنەی ئەقڵ‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫د‬ ‫ەن‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ون‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫ڵب‬ ‫ژ‬ ‫تێ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫اب‬ ‫ب‬ ‫گەن‬ ‫قوتابیەك بە‬ ‫ب‬ ‫ینەوەی بۆ‬ ‫نیشتمان لە‬ ‫الوژێ‪ ،‬هەر‬ ‫ی کاردۆز‬ ‫ەرامەتەکانی‬ ‫هاواڵتان‪.‬‬ ‫ە دەستەبەر‬ ‫ە‬ ‫ڕ‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫گ‬ ‫و‬ ‫کاردێ‪ ،‬نەك‬ ‫�ە ئەستۆی‬ ‫ی‪ ،‬کە ڕەنگ‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫دا‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫شێ‬ ‫ژێ‬ ‫‪.‬‬ ‫دا‬ ‫ەب‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫اڵت‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫د‬ ‫ی تەواو ک‬ ‫ۆزی هەڵ‬ ‫دەسە‬ ‫ۆم �ەڵ‪ ،‬ک�ە‬ ‫ی گەندەڵدا‬ ‫خوێندنەکە‬ ‫رشت و ئاڵ‬ ‫ەب�ردن�ی ک �‬ ‫کوردستانێک‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫ڕێ‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫کا‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫راوە‪ .‬نە‬ ‫مەڵێك بناغ‬ ‫مان سێناریۆ‬ ‫سەتێکی وا‬ ‫ری دام �ەز‬ ‫لەسەر کۆ‬ ‫ر ئێستا هە‬ ‫دارێك سیا‬ ‫دەوڵەتدایە‪،‬‬ ‫ە‬ ‫ون‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ه‬ ‫اڵت‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫‪ .‬چەند دە‬ ‫ێ‪ .‬ئەمیش‬ ‫ی‬ ‫ۆڤ‬ ‫ی‬ ‫شت‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫گ‬ ‫ی‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ج‬ ‫ی خۆیان ب‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫ەن‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ەل‬ ‫ەڵ بەرژەو‬ ‫ەبەرچاو بگ‬ ‫ستی‪ ،‬تەکن‬ ‫وەنی تایبەت‬ ‫سەکان لەگ‬ ‫ش‪ ،‬بەگژ ل‬ ‫زان‬ ‫شیرەمەنی‬ ‫ە لە بەرژە‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫بەروبومی‬ ‫ری‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫جا‬ ‫تا‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ۆ‬ ‫د‬ ‫ژ‬ ‫ز‬ ‫ڕێ‬ ‫ەن‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫و‪،‬‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ە باج لەس‬ ‫بەرژ‬ ‫تێکەڵ دە‬ ‫یەکبگرنەوە‬ ‫ۆلی هێنانی‬ ‫ب �ەوەی ک‬ ‫ەرژەوەندیە‬ ‫مەرج نیە‬ ‫سێك مۆنۆپ‬ ‫ێ‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ڵ‬ ‫�‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫رپ‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫کۆ‬ ‫ۆیە نابێ ئە‬ ‫و چەند بە‬ ‫ومی ناوخۆ‬ ‫شگوزەرانی‬ ‫چن‪ .‬جا ب‬ ‫ئیدی بەروب‬ ‫ە الب�درێ‬ ‫ن‪ ،‬ئەوا خۆ‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫وە‪ .‬بێگان‬ ‫دا‬ ‫ە دەست‪.‬‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫یە‬ ‫ب‬ ‫کان چۆڵ‬ ‫گەر تێکەڵ‬ ‫ە مەترسیە‬ ‫ومانە بگرن‬ ‫ردە گوندە‬ ‫ك ببن‪ .‬خۆ‬ ‫ون‬ ‫وب‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫د‬ ‫کاندا‪ ،‬ئەم‬ ‫ی نەتەوەیی‬ ‫انەت وردە‬ ‫بەیە‬ ‫یان دەبن‪.‬‬ ‫تەندروستە‬ ‫ەوە و تەن‬ ‫و ئاسایش‬ ‫ی ئاژەڵەکان‬ ‫ە‬ ‫ێت‬ ‫ن‬ ‫ەڵ‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫تا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫دا‬ ‫ۆ‬ ‫اڵ‬ ‫ەپ‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫هاو‬ ‫هەمو د‬ ‫ش دەستبە‬ ‫ی زانکۆکان‬ ‫شە کە‪ ،‬لە‬ ‫م‪ ،‬زۆرجار‬ ‫ئاژەڵدارانی‬ ‫انێ دەرچو‬ ‫لەبەر ئەمە‬ ‫وا‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ەب‬ ‫ە‬ ‫ات‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫هە‬ ‫ت‬ ‫ەگەیەنێ کە‬ ‫سیاسەتێکی‬ ‫رەی دەوڵە‬ ‫ێنەوە‪ .‬خۆ‬ ‫مەتیش ڕاید‬ ‫ەبەرانی ئیدا‬ ‫�ەوەی�ە ک�ە‬ ‫ی دی ناگەڕ‬ ‫و‬ ‫ش ل�ەب�ەرئ‬ ‫سەر حک‬ ‫بەڕێو‬ ‫ن و جارێک‬ ‫گانیە دەچێتە‬ ‫�ێ‪ .‬ئ�ەم�ە‬ ‫ستبگرن بە‬ ‫ك‪ ،‬دەگۆڕێ‬ ‫ش لەم بازر‬ ‫�ن‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫د‬ ‫رێ‬ ‫ڵێ‬ ‫ز‬ ‫ك‬ ‫سا‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ەی‬ ‫تی‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫اب‬ ‫چەند بنەماڵ‬ ‫و دەستکەو‬ ‫چوا‬ ‫دەکەن د‬ ‫ش دەبن و‬ ‫ی پیادە نیە‬ ‫اڵەیەك یان‬ ‫ڵ گەندەڵ‬ ‫ن لێی بێبە‬ ‫نیشتیمان‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫وە‪ ،‬هاواڵتا‬ ‫م‬ ‫بن‬ ‫ۆ‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫گە‬ ‫ەڵدا‪ ،‬ئ�ەوا‬ ‫دی خۆیان‬ ‫ەند کەسێکە‬ ‫ردنی کۆم‬ ‫ەن‬ ‫ەلۆجیەوە‪.‬‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ژ‬ ‫چ‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫رب‬ ‫ی گیرفان‬ ‫رامەتەکان لە‬ ‫بەڕێوە‬ ‫ست و تەکن‬ ‫سیاسەتێکی‬ ‫ن بزوتنەوە‬ ‫واناکان و دە‬ ‫خزمەتی زان‬ ‫دەکەوێ کە‬ ‫ۆ‬ ‫چ‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ون‬ ‫ێت‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ڵب‬ ‫ناچ‬ ‫ساکارەوە دە‬ ‫بەوە‬ ‫ئەم گەندە‬ ‫دەکات و‬ ‫ر لەم نمونە‬ ‫هێنن‪ .‬ئایا‬ ‫ۆشگوزەران‬ ‫؟‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫کا‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫خ‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫کا‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ەندین خێزا‬ ‫بە‬ ‫کۆمەڵێکی‬ ‫جی سەرکو‬ ‫ی ئ�اب�وری‬ ‫ت چۆن چ‬ ‫انەشەوە لە‬ ‫و تەکنەلۆ‬ ‫سیاسەتێك‬ ‫ش دروس‬ ‫‪ .‬بە پێچەو‬ ‫ت‬ ‫س‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ان‬ ‫د‬ ‫ز‬ ‫�‬ ‫دی کەسان‬ ‫ی گ �ەن �دەڵ‬ ‫ەکان‪ .‬ئەمە‬ ‫اتە سەرکار‬ ‫ە بەرژەوەن‬ ‫ە کۆمەڵێک‬ ‫کااڵ خۆماڵی‬ ‫الوان دەخ‬ ‫دەوڵەت ل‬ ‫ل�‬ ‫رچاو ڕون‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫د‬ ‫ان‬ ‫ی‬ ‫پێ‬ ‫د‬ ‫ەت‬ ‫پێ‬ ‫ە‬ ‫ش‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫دا‪ ،‬کە سیا‬ ‫ێ لەسەر پە‬ ‫نابێ بۆ گ‬ ‫رەکان لەبە‬ ‫ەڵ‬ ‫ر‬ ‫کا‬ ‫ەب‬ ‫را‬ ‫د‬ ‫د‬ ‫ەن‬ ‫ە‬ ‫بەرق‬ ‫ەر لە گ‬ ‫ڕێ��ژڕێ و‬ ‫ی نەگەتیڤی‬ ‫و دەرچوی‬ ‫تان‪ ،‬جا گ‬ ‫ەکان دەدە‬ ‫ك کاردانەوە‬ ‫هەژار دەبن‬ ‫اڵ‬ ‫اڵ‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫بن‬ ‫ها‬ ‫ڵێ‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫کۆ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ەڕمێ‪ ،‬خەڵ‬ ‫ی گەندەڵدا‬ ‫تەکنەلۆج‬ ‫کۆمەڵ داد‬ ‫زانستی و‬ ‫لە کۆمەڵێک‬ ‫‪.‬‬ ‫ی‬ ‫زی نابن‪،‬‬ ‫یان ئەکادیم‬ ‫توانای‬ ‫‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫کڕ دەبێ‪،‬‬ ‫ێ پیشەسا‬ ‫دانامەزرێن‬ ‫سازیدا بوە‬ ‫تەکنەلۆجی‬ ‫دا دەت �وان �ر‬ ‫واری پیشە‬ ‫زانکۆکان‬ ‫زانست و‬ ‫کوردستان‬ ‫ب‬ ‫رە ئەمەش‬ ‫و داهێنانی‬ ‫نمونە‪ ،‬لە‬ ‫رێ‪ .‬دی��ا‬ ‫پیادەکردن‬ ‫ۆ‬ ‫�‬ ‫�ن‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫رێ‬ ‫ی داب�م�ەز‬ ‫کوردستان‪.‬‬ ‫پەرەپێدانی‬ ‫ی شیرەمەن‬ ‫کنەلۆجی و‬ ‫ك ئەمڕۆی‬ ‫بەروبوم‬ ‫ژیان وە‬ ‫ست و تە‬ ‫ۆر الیەنی‬ ‫انکاری زان‬ ‫ە ڕەنگە ز‬ ‫س‬ ‫ئا‬ ‫بەبێ‬ ‫ناکرێ‪ ،‬ک‬ ‫مرۆڤیەکان‬ ‫توانا‬

‫‪5‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫ی مرۆڤ (‪ )٦‬پەنجەی‬ ‫ئەگەر دەست‬ ‫هەبووایە‪ ،‬چی دەبوو؟‬ ‫بكردایە‪ ،‬ئامێری موسیقای‬ ‫لەوانەیە ئاسانتر تایپمان‬ ‫وایە‪،‬‬ ‫ی ژمارەكان‌و ماتماتیكیش‬ ‫ئەگەر ئێمە (‪ )٦‬پەنجەمان هەبو ەرگەریمان دەكرد‪ ،‬سیستەم‬ ‫ترمان لێدەداو باشتر نەشت‬ ‫(‪ )٥‬پەنجەش زیادەبێت‪.‬‬ ‫پێشكەوتوو‬ ‫بڕوایان وایە لەوانەیە ئەم‬ ‫یەوە دەگۆڕا‪ ،‬بەاڵم زانایان‬ ‫بەدڵنیای‬

‫‪6‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫و‪ .‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬ ‫دەستی مرۆڤ بەشێوەیەكی‬ ‫ی زۆری‬ ‫سەرسووڕهێنەر‪ ،‬توانا ‌‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ل���ەدرووم���ان���ەوە بگرە‬ ‫ت��اوەك��و دڕان��دن��ی الپەریەكی‬ ‫ك���اغ���ەز! ه���ەر ب���ەم ه��ۆك��ارە‬ ‫زۆرب����ەی ك���ات ك���ەس ل��ەوە‬ ‫ناپرسێت بۆ وادی��زای��ن��ك��راوە‪،‬‬ ‫بۆیە وادەزانێت ئەمە باشترین‬ ‫دیزاینە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر لەڕۆژی‬ ‫یەكەمەوە لەجیاتی (‪ )٥‬پەنجە‪،‬‬ ‫(‪)٦‬مان هەبووایە چی ‌دەبوو؟‬ ‫چ��ی ل��ەژی��ان��ی رۆژان��ەم��ان��دا‬ ‫دەگۆڕا؟‬ ‫ل��ەڕاس��ت��ی��دا زیندەناسانی‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن هێشتا ن��ازان��ن‬ ‫بۆچی م��رۆڤ‌و بەشێكی زۆر‬ ‫ل��ەگ��ی��ان��ل��ەب��ەران��ی س����ەرزەوی‬ ‫(‪ )٥‬پەنجەیان هەیە‪ ،‬نەزیاتر‬ ‫نەكەمتر‪ ،‬ئەگەر لەجیاتی (‪)٥‬‬ ‫پەنجە (‪ )٦‬پەنجەمان هەبووایە‬ ‫چی رووی���دەدا؟ بارۆدۆخەكە‬ ‫باشتر دەبوو‪ ،‬یان خراپتر؟‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ئ��ەگ��ەر ل��ەپ��اڵ‬ ‫پەنجەی بچووك پەنجەیەكی‬ ‫گ�������ەورە ب����وون����ی ه��ەب��ێ��ت‬ ‫دەمانتوانی ئامێری مۆسیقای‬ ‫ئ��ال��ۆزت��ر ل��ێ��ب��دەی �ن‌و خێراتر‬ ‫تایپ بكەین‌و تەنەكان باشتر‬ ‫بگرین‪ ،‬كلیف تابین‪ ،‬پسپۆری‬ ‫جینیتیك لەفاكەڵتی پزیشكی‬ ‫زانكۆی هاروارد كە لێكۆڵینەوە‬ ‫ل��ەس��ەر ش��ێ��وازی شكڵگرتنی‬ ‫ماسولكەكان لەبڕبڕەدارەكاندا‬ ‫دەك���ات‪ ،‬ل��ەو ب���ارەوە دەڵێت‬ ‫«تەنانەت هەبوونی دەستێكی‬ ‫ب���ەرب�ڵ�اوت���ر ل���ەی���اری ت��ۆپ��ی‬ ‫سەبەتەدا كاریگەری باشتری‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەو پەنجانەی‬ ‫رۆڵیان زۆرترە پەنجەی ئاماژەو‬ ‫پەنجەی گەورەیە‪ ،‬بۆیە ئەگەر‬ ‫دانەیەكیتر لەوانەمان هەبێت‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ك��اری��گ��ەری باش‬ ‫ل��ەس��ەر ج��ووڵ��ەك��ان دابنێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم پەنجەی ب��چ��ووك بەو‬ ‫شێوەیە نییە‪ ،‬دانەیەك كەمتر‪،‬‬ ‫ی��ان زیاتر كاریگەری زۆری‬ ‫نییە»‪.‬‬

‫ه��ەب��وون��ی ی��ەك پەنجەی‬ ‫زیاتر لەنێو دەستدا‪ ،‬بەئەگەری‬ ‫زۆرەوە زی��اد لەهەر شتێكیتر‬ ‫لەسەر ماتماتیك كاریگەری‬ ‫هەیە‪ ،‬لەئەنجامدا سیستەمێكی‬ ‫ژم���اردن���ی زۆر ج��ی��اوازم��ان‬ ‫دەبوو‪.‬‬ ‫ژماردنی مرۆڤ‬ ‫ل��ەس��ەران��س��ەری جیهاندا‪،‬‬ ‫زۆرب����ەی خ��ەڵ��ك ب��ەش��ی��وەی‬ ‫(‪)١٠‬ی دەژم����ێ����رن‪ ،‬ئێمە‬ ‫تاوەكو (‪ )٩‬دەژمێرین‌و دوای‬ ‫ئ����ەوە دەچ��ی��ن��ە ك��ۆڵ��ەك��ەی��ەك‬ ‫ك��ە ژم���ارەك���ان���ی ل��ەی��ەك��ەوە‬ ‫دەستپێدەكات‪ ،‬بۆیە بەهای هەر‬ ‫كۆڵەكەیەك دە بەرانبەر زیاترە‬ ‫لەكۆڵەكەی الی راستی‪ ،‬ئەمە‬ ‫سیستەمێكی ژمارەییە لەسەر‬ ‫بنچینەی (‪)١٠‬و مرۆڤناسەكان‬ ‫لەسەر ئ��ەو ب��ڕوای��ەن ئێمەی‬ ‫م��رۆڤ لەسیستەمی ژماردنی‬ ‫دە سوود وەردەگرین‪ ،‬چونكە‬ ‫(‪ )١٠‬پەنجەمان هەیە ‪ ،‬بەڵگە‬ ‫ئ��ەوەی��ە‬ ‫لەسەر ئەمە‬

‫ئەوەیە ئێمە لەگەڵیدا راهاتووین‪،‬‬ ‫ئەگەر ئێمە لەدەستماندا (‪)٦‬‬ ‫پەنجەمان هەبووایە‪ ،‬بێگوومان‬ ‫سیستەمێكی ژمارەییمان لەسەر‬ ‫بنچینەی (‪ )١٢‬دروستدەكرد‌و‬ ‫بەم شێوەیە دەمانژمارد (‪، ٢ ،١‬‬ ‫‪) y, x ، ١٠ ، ٩... ، ٤ ،٣‬‬ ‫ئ���ەو دەڵ��ێ��ت «ئ��ەوك��ات‬ ‫س��ی��س��ت��ەم��ی (‪ )١٢‬دان��ەی��ی‬ ‫زۆر ئاسایی دەب���وو بۆمان‌و‬ ‫سیستەمی (‪ )١٠‬دانەیی دەبوو‬ ‫بەسیستەمێكی سەیر»‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە وادەرب��ك��ەوێ��ت‬ ‫كە ئەگەر واشبێت لەوانەیە‬ ‫زۆر گ��رن��گ ن��ەب��ێ��ت‪)٦( ،‬‬ ‫دان���ەی���ان ب���ەم دەس����ت‌و (‪)٦‬‬ ‫ی تریشییان بەدەستەكەیتر‬ ‫دەژمێرین! هەروەكو ئێستا كە‬ ‫دەتوانیین (‪ )٥‬بەیەك دەست‬ ‫بژمێرین‪ ،‬بەاڵم كەسانێك وەك‬ ‫م��ارك چەنگیزی‬

‫لەژمارەیەكی‬ ‫زۆر زم����ان����دا‬ ‫وش���ەی���ەك ب���ۆ ژم���ارە‬ ‫بەكاردەهێنرێت كە بەواتای‬ ‫پەنجەیە‪ ،‬بۆ نموونە لەزمانی‬ ‫ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زی��ی��دا‬

‫(‪ )digit‬وات�����ای پ��ەن��ج��ە‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫س��ی��س��ت��ەم��ی (‪ )١٠‬دان��ەی��ی‬ ‫ت��اڕادەی��ەك��ی زۆر سروشتی‌و‬ ‫ئاسایی بێت‪ ،‬بەاڵم هۆكارەكەی‬

‫وابیرناكەنەوە‪.‬‬ ‫چەنگیزی ب��ەڕی��وەب��ەری‬ ‫بەشی مرۆڤناسی لەتاقیگەكانی‬ ‫(‪ )2EI‬ئەنستیتۆی توێژینەوەی‬

‫ئایداهۆ لەسەر ئەو بڕوایەیە‬ ‫ك����ە ب���ەش���ێ���ك���ی ب����ەرچ����او‬ ‫مرۆڤایەتی‬ ‫لەچاالكییەكانی‬ ‫وەك����و م��ات��م��ات��ی��ك‪ ،‬زم���ان‌و‬ ‫مۆسیقا‪ ،‬سەردەمێك پێشكەوتنی‬ ‫ب��ەرچ��اوی��ان بەدەستهێنا كە‬ ‫كەلتورە مرۆڤایەتییەكان لەگەڵ‬ ‫ئ���ەم ت��ی��ك��ۆش��ان��ەن��ەدا خ��ۆی��ان‬ ‫گونجاند‪.‬‬ ‫ئ��ەو ل��ەو ب����ارەوە دەڵێت‬ ‫«م���ن لەكتێبەكەی خ��ۆم��دا‬ ‫لەژێر ناونیشانی «شۆڕشی‬ ‫دی����داری» شیمكردووەتەوە‬ ‫لەخوێندنەوەدا‬ ‫تواناكانمان‬ ‫ب���ەم ب��اش��ی��ی��ە‪ ،‬دەگ��ەرێ��ت��ەوە‬ ‫ب��ۆ پیتەكان ك��ە بەشێوەیەك‬ ‫دیزاینكراون تاوەكو بەسروشت‬ ‫نزیكتربن‪ ،‬ئ��ەوان بەشیوەیەك‬ ‫دروس��ت��ك��راون‌و ن��اون��راون كە‬ ‫پێكهاتەكان هەڵگری رووداوە‬ ‫سروشتییەكانن»‪.‬‬ ‫هەروەها دەڵێت «من‬ ‫لەنوێترین كتێبی خۆمدا‬ ‫ل���ەژێ���ر ن��اون��ی��ش��ان��ی‬ ‫(‪ )Harnessed‬لەو‬ ‫بارەوە باسمكردووە‬ ‫ك��ە ت��وان��ای��ی��م��ان بۆ‬ ‫پ������رۆس������ەی ق��س��ە‬ ‫ب��ەن��دە ل��ەس��ەر ئ��ەو‬ ‫دەن����گ����ان����ەی ك��ە‬ ‫بەشێوەی كەلتوری‬ ‫ب�����ەج�����ۆرێ�����ك‬ ‫پ�������ەرەی�������ان‬ ‫سەندووە كە‬ ‫ه����ەرچ����ی‬ ‫زی�����ات�����ر‬

‫‪7‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫بەدەنگەكانی سروشت نزیكبن‪،‬‬ ‫بۆیە ئێمە دەتوانین لەزمانی‬ ‫دانیشتوانی سەرزەوی‪ ،‬هەندێك‬ ‫دەن���گ ببیستیین ك��ە لەگەڵ‬ ‫دەنگی رووداوەكانی پێوەندیدار‬ ‫لەگەڵ تەنە رەقەكاندا پێوەندی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫لەو شوێنانەی كە كەلتور‬ ‫بەشێوەیەك گۆڕانی بەسەردا‬ ‫هاتووە كە ستركتۆرەیەكی بۆ‬ ‫هاتنەئارای سروشتی هەندێك‬ ‫ك���ار دروس���ت���ك���ردووەو ب��وو‬ ‫بەهۆی ئەوەی ئێستا ئێمە ئەم‬ ‫كارانە بەجوانی ئەنجامبدەین‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەو شوێنانەی كە‬ ‫كەلتور نەیتوانیوە گۆڕانی مرۆڤ‬ ‫كۆنتڕۆڵ ب��ك��ات‪ ،‬ئێمە ك��ارە‬ ‫نوێیەكان بەشێوەی مەهاركراو‪،‬‬ ‫ب��ێ��وردەك��اری ئەنجامدەدەین‪،‬‬ ‫بۆ نموونە لەلۆژیكدا‪ ،‬بەباشی‬ ‫نەمانتوانیووە هاوئاهەنگ بین‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك تەنانەت هەندێك‬ ‫ل��ەس��ادەت��ری��ن پرینسیپەكانی‬ ‫ل���ۆژی���ك ب���ۆ زی��رەك��ت��ری��ن��ی‬ ‫كەسەكانیش قورسە»‪.‬‬ ‫با بگەڕینەوە بۆ ژم��ارەی‬ ‫پەنجەكان‌و كاریگەری لەسەر‬ ‫ماتماتیك‪ ،‬ه��ەب��وون��ی (‪)١٢‬‬ ‫پەنجە‪ ،‬گۆڕانی گەورەی بەسەر‬ ‫ماتماتیكدا دەهێنا‪ ،‬ژم��ارەی‬ ‫(‪ )١٢‬لەچاو ژم��ارەی (‪)١٠‬‬ ‫شیتەڵی زی��ات��رە‪ ،‬چەنگیزی‬ ‫لەو ب��ارەوە دەڵێت «گەیشتن‬ ‫ب��ەس��ی��س��ت��ەم��ێ��ك��ی ژم���ارەی���ی‬ ‫«راس������ت» ب���ۆ مێشكمان‬ ‫تاڕادەیەك دەكرێت جیاواز بێت‬ ‫ئەگەر لەجیاتی خوێندنەوەی‬ ‫ژمارە باركۆدەكان بەكاربهێنیین‪،‬‬ ‫هەرچەند هەوڵیش بدەین باش‬ ‫ف��ێ��ری ببین هێشتا بەباشی‬ ‫ناتوانیین كاری پێبكەین»‪.‬‬ ‫یاسای پەنجە گەورە‬

‫هەبوونی پەنجەی زی��ادە‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی ئ��اس��ای��ی لەكاتی‬ ‫لەدایكبووندا دەكرێت بەخەلەل‬ ‫ئەژماربكرێت‌و پێیدەوترێت‬ ‫خ��ەل��ەل��ی چ��ەن��د پ��ەن��ج��ەی��ی‬ ‫(‪ )polydactyl‬كە هەڵەیەكی‬ ‫جینیتیكی سادەیە‪.‬‬ ‫ب����������ەاڵم س���ی���س���ت���ەم���ی‬ ‫گ���ۆڕان���ی س���روش���ت‪ ،‬پەنجە‬ ‫زیادەكانی هەڵگرتووەو وەكو‬ ‫ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ەك��ی ن��ەگ��ۆڕو‬ ‫پایەداری مرۆڤی لێنەكردووە‪،‬‬ ‫ئەمە بۆچی وایە؟ تابین بڕوای‬ ‫وای���ە ك��ە پەنجەیەكی زی��ادە‬ ‫ناتوانێت هیچ كارێكی زیادە‬ ‫ئەنجامبدات‪ ،‬ب��ۆی��ە ل��ەدی��دی‬ ‫پەرەسەندنەوە‪ ،‬بایەخی ئەوەی‬ ‫نییە بهێلرێتەوە‪ ،‬ئەگەر بڕیارە‬ ‫ئێمە ی��ەك پەنجەی زیادەمان‬ ‫هەبێت‪ ،‬دەب��ێ��ت ل����ەدەرەوەی‬ ‫ئێسكە ئاساییەكانی دەستدا‬ ‫جێگیرببێت‌و شتێك بێت وەكو‬ ‫پەنجە گەورە‪.‬‬ ‫ئەمە مودێلێكی ستانداردە‬ ‫لەهەندێك لەگیانلەبەرە (‪)٦‬‬ ‫پ��ەن��ج��ەی��ی��ەك��ان��دا‪ ،‬ه��ەڵ��ب��ەت‬

‫ژمارەشییان زۆر نییە بوونی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ئ���ەو گ��ی��ان��ل��ەب��ەران��ەی كە‬ ‫ل��ەپ��ێ��ش��ت��رەوە ب��ەس��ەر زەوی���دا‬ ‫دەڕۆن وەك���و ورچ���ی پاندا‬ ‫زی��ادەی��ەك هاوشێوەی پەنجە‬ ‫گ��ەورەی��ان هەیە‪ ،‬ئەم زیادەیە‬ ‫بۆ قایمترگرتنی لقەكانی بامبۆ‬ ‫دروستبووە‪.‬‬ ‫ب�����ەب�����ڕوای چ��ەن��گ��ی��زی‬ ‫ل��ەم��رۆڤ��دا پەنجەی شەشەم‬ ‫دروس��ت��ن��اب��ێ��ت‪ ،‬ئ���ەو ئ��ام��اژە‬ ‫بەیاسایەك دەك��ات كە خۆی‬ ‫پێیدەڵێت یاسای پێ‪ ،‬ئەم یاسایە‬ ‫فڕموڵێكی ماتماتیكی سادەیە‬ ‫كە لەتۆڕەكانی كۆمپیوتەردا‬ ‫بۆ ئەژماركردنی ژمارەی گرێ‬ ‫پێویستەكان بەكاردەهێنرێت‌و‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��دەدات بەپێی ل��ەش‌و‬ ‫قورسایی بۆ هەر گیانلەبەرێك‬ ‫چەند پا پێویستە بۆ ئ��ەوەی‬ ‫بتوانێت پێوەندی لەگەڵ جیهانی‬ ‫دەورووب��ەری��دا دروستبكات‪،‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ئ���ەم ی��اس��ای��ە‪ ،‬كاتێك‬ ‫پێیەكان لەچاو لەش درێژبێت‪،‬‬ ‫ژم������ارەی گ��ون��ج��او ش��ەش��ە‬ ‫(بیر لەمێرووەكان بكەنەوە)‪،‬‬

‫ه��ەرچ��ی ژم�����ارەی پێیەكان‬ ‫كورتتربێت ژمارەكەیان بەرزتر‬ ‫دەبێتەوە (وەك��و ه��ەزار پێ)‪،‬‬ ‫هەروەها ئەم یاسایە ژمارەی‬ ‫پەنجەكانی دەست لەكاتێكدا‬ ‫ئ���ەوان وەك���و پ��ێ ب��ۆ دەس��ت‬ ‫لەبەرچاوبگرین پێشبینیدەكات‬ ‫بەسەرنجدان بەوەی پەنجەكان‬ ‫دەب��ێ��ت بەباشی بچەمێنەوەو‬ ‫لەنێو مشتدا كۆببنەوە‪ ،‬باشترین‬ ‫ژمارە ژمارەی پێنجە‪.‬‬ ‫ل��ەئ��ەن��ج��ام��دا ئ��ەگ��ەر بۆ‬ ‫هەندێك كاری وەكو تایپكردن‪،‬‬ ‫یان نەشتەرگەری پێویستیمان‬ ‫بەپەنجەی زیاتربێت‪ ،‬پێویستە‬ ‫دیزاینی دەستمان بگۆڕێت‪.‬‬ ‫فرانك ویلسن‪ ،‬دەمارناسی‬ ‫خانەنشین ك��ە دەی���ان ساڵە‬ ‫ل��ەس��ەر پ��ێ��وەن��دی دەس���ت‌و‬ ‫مێشك كاریكردووە‪ ،‬لەسەر ئەو‬ ‫بڕوایەیە‪ )٦( ،‬پەنجە بۆ ئێمە‬ ‫زیادەیە‪ ،‬بەوتەی ئەو رۆبۆتانەی‬ ‫ك��ە ب��ە (‪ ،)٢‬ی��ان (‪ ،)٣‬یان‬ ‫(‪ )٤‬پەنچەوە دروستدەكرێن‪،‬‬ ‫هەموو ئەو كارانەی ئێمە بە‬ ‫(‪ )٥‬پەنجە دەكەین دەتوانێت‬ ‫ئەنجامی بدات‪.‬‬ ‫ئ���ەو دەڵ��ێ��ت «ژم����ارەی‬ ‫ئێستای پەنجەكانمان لەوانەیە‬ ‫ب���ەڕێ���ك���ەوت ب���ێ���ت‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫ئەگەر ئێمە خۆمان بتوانیین‬ ‫پەنجەكانمان هەڵبژێرین من‬ ‫زۆرتر الیەنگری (‪ )٤‬پەنجەم‬ ‫تاوەكو (‪ )٦‬پەنجە»‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫دەكرێت سووپەر پاڵەوانێكی‬ ‫ئۆڵەمپیك دروستبكرێت؟‬ ‫س��ەدان ساڵە وەرزشكاران هەوڵدەدەن توانای جەستەی خۆیان‬ ‫زیادبكەن بۆ ئەم مەبەستە‪ ،‬لەخواردنی قارچك‌و چەووندەوەر بگرە‪،‬‬ ‫تا دەرمانە وزەبەخشەكان‪ ،‬بەاڵم شێوازێكیتریش بۆ دوپێنگبوونی هەیە‬ ‫ئەویش بەكارهێنانی جینیتیك‌و تەكنەلۆژیایە‪.‬‬ ‫دواین چمبرز‪ ،‬راكەری ئینگلیزی ئەو چانسەی دەبێت تاوەكو یەكێك‬ ‫بێت لەبەشداربووانی ئۆڵەمپیكی (‪)٢٠١٢‬ی لەندەن‌و ئەو شەرمەزارییەی‬ ‫كە لەساڵی (‪)٢٠٠٣‬وە تائێستا بەهۆی بەكارهێنانی دەرمانی رێگەپێنەدار‪،‬‬ ‫لەگەڵێتی بسڕێتەوە‪ ،‬ئەو كە لەچەند ساڵی رابردوودا هەوڵی زۆری داوە‬ ‫بۆ ئەوەی وەرزشكاران تێبگەێنێت لەبەكارهێنانی دەرمانە وزەبەخشەكان‬ ‫خۆیان بپارێزن‪ ،‬دەڵێت پێشتر (‪ )٦‬جۆر دەرمانی رێگەپێنەدراوی‬ ‫بەكارهێناوە‪.‬‬ ‫چمبرز یەكەم وەرزشكار نییە كە بەدوای رێگەیەكەوە بوو تاوەكو‬ ‫بگات بەوپەڕی هێزو توانا‪ ،‬مێژوو پیشانیدەدات تێكۆشان بۆ باشتربوون‬ ‫هەر لەسەردەمی یۆنانی كۆنەوە بوونی هەبووەو پزیشكە یۆنانییەكان‬ ‫نهێنییەكانی بەهێزبوونی جەستەیان بۆ رۆمییەكان گواستووەتەوە‪،‬‬

‫پاڵەوانەكانی سەدەكانی رابردوو بە بەكارهێنانی رووەكە خۆراكییەكان‌و‬ ‫قارچك خۆیان بەهێزدەكرد‪ ،‬بەاڵم لەئەمڕۆدا رێگەیتر بۆ باشتركردنی‬ ‫توانای لەش لەئارادایە كە هەندێكییان مەترسیدارن‌و لەوانەیە تەندروستی‬ ‫كەسەكە بخاتە مەترسییەوە‪.‬‬ ‫توماس م��وری پسپۆری ئاكاری زیندەیی لەناوەندی هیستیگز‬ ‫لەنیۆیۆرك دەڵێت «پێشبڕكێیەكی قورس لەنێو واڵتە جۆربەجۆرەكاندا‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی تەكنەلۆژیای باشتركردنی توانای لەش لەئارادایە‪ ،‬من‬ ‫پاسكیلسوارێكی ئاماتۆڕم‌و دەزان��م بەكارهێنانی دەرمانی وزەبەخش‬ ‫رۆڵی زۆری لەلێدانی پایدەردا هەیە‪ ،‬لەجیاتی ئەوە دەتوانم مەكینەیەك‬ ‫لەپاسكیلەكە ببستم‪ ،‬بەاڵم ئیتر بەمە ناوترێت وەرزش‪ ،‬رێك وەك كاتێك‬ ‫كە دەرمانی وزەبەخش بەكاردەهێنم‪ ،‬من راموایە‪ ،‬هەموو وەرزشكارێكی‬ ‫پرۆفشناڵ وەك من بیردەكاتەوە»‪.‬‬ ‫كارناسێكیتر بەناوی ئەندی میا‪ ،‬پسپۆڕی ئاكار زیندەیی لەزانكۆی‬ ‫وێست لەسكۆتلەند رایەكی جیاوازی هەیە‪ ،‬ئەو دەڵێت بەسەرنجدان بە‬ ‫بەكارهێنانی بەردەوامی وەرزشكاران لەدەرمانی رێگە پێنەدراو‪ ،‬باشتر‬

‫‪9‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫وایە رێگەیەك بۆ بەكارهێنانی تەندروست پێشنیاربكرێت تاوەكو رێی‬ ‫لێبگیرێت‪.‬‬ ‫میا دەڵێت «ئەگەر ئامانجی سەرەكی پاراستنی تەندروستی‬ ‫وەرزشكارە لەگەڵ زیادكردنی تواناكەی‪ ،‬دەكرێت دەرمان لەژێر چاودێری‬ ‫كۆمیتەیەكی پزیشكییدا بەكاربهێنرێت»‪.‬‬ ‫زانست ناتوانێت الیەنگری هیچكام لەم دوو كارناسە بكات‌و‬ ‫بەشداری قسەوباسە ئاكارییەكان بكات‪ ،‬بەاڵم دەتوانێت وەاڵمی ئەم‬ ‫پرسیارە بداتەوە كە ئەگەر تەكنیكەكانی زیادكردنی توانای جەستە‬ ‫رێگەیان پێبدرێت‪ ،‬لەشی مرۆڤ تا چ‌رادەیەك دەتوانێت پێشبكەوێت؟‬ ‫حەپی وزەبەخش‬ ‫ناسراوترین چارەسەرەكانی ئەم دەستەیە كە بۆ زیادكردنی خۆڕاگری‌و‬ ‫بەهێزكردنی لەش بەكاردەهێنرێت لەبنەماڵەی سترویدەكانی ئانابوولیكن‪،‬‬ ‫ئەم دەرمانانە ساڵهایە بۆ ئەوەی لەتاقیكردنەوەكاندا لەسەر وەرزشكاران‬ ‫دەرنەكەون بەپێكهاتەی جۆربەجۆرەوە بەرهەمدێن‪.‬‬ ‫دون كاتلین‪ ،‬دەرمانسازی زانكۆی كالیفۆڕنیا لەلوس ئەنجلێس لەو‬ ‫بارەوە دەڵێت «دەكرێت (‪ )٢٠٠٠‬ستركتۆرەی جیاواز لەم پێكهاتەنەدا‬ ‫دروستبكرێت‌و دەرمانگەلێك دروستبكرێت كە خەڵك ماسولكەكانی‌‬ ‫بەهێزدەكات»‪.‬‬ ‫ئەم پێكهاتانە وەكو هۆرمۆنی تستوسترۆن لە لەشدا كاردەكات‌و‬ ‫دەبێت بەهۆی دروستكردنی زیاتری ئەو پروتینانەی كە شانەی‬ ‫ماسولكەیی دروستدەكەن‪ ،‬خولێك بەكارهێنانی ئەم سترویدانە لەگەڵ‬ ‫وەرزشكردندا وەرزشكارێكی پیاو (‪ )%٣٨‬زیاتر بەهێزدەكات‌و لەژنانیشدا‬ ‫زۆر بەهێزتر كاردەكات‪.‬‬ ‫یەكێكیتر لەو پێكهاتانەی كە لەالی وەرزشكارەكان زۆرخۆشەویستەو‬ ‫خۆڕاگری بەرزدەكاتەوە‪ ،‬هۆڕمۆنی گەشەی مرۆڤە كە ئەمیش دەبێت‬ ‫بەهۆی دروستكردنی ماسولكە‪ ،‬لێكۆڵینەوە لەسەر وەرزشكارانی‬ ‫ناپرۆفشناڵ دەریخستووە ئەم هۆڕمۆنە دەبێت بەهۆی بەهێزبوون تاوەكو‬ ‫(‪ ،)%٤‬لەوانەیە ئەم ژمارەیە كەمبێت‪ ،‬بەاڵم هەر ئەم ژمارە لەمەلەی (‪)٥٠‬‬ ‫میترو راكردنی (‪ )١٠٠‬میتر دەتوانێت كاریگەری چارەنووسساز دابنێت‪،‬‬ ‫وەرزشكارێكی پرٶفشناڵ دەتوانێت بەم گۆڕانە بچووكە تۆماركردنەكان‬ ‫تاوەكو (‪ )١‬لەسەر سەد چركە باشتر بكات‪.‬‬ ‫لەو وەرزشانەی كە پێویستییان بەخۆڕاگرییە وەشاندنی دەرزی‬ ‫هەڵگری خڕۆكە سوورەكان‪ ،‬یان بەكارهێنانی پێكهاتەیەك كە خڕۆكەی‬ ‫سووری خوێن زۆردەك��ات‪ ،‬گۆڕانی زۆر دروستدەكات‪ ،‬یەكێك لەم‬ ‫پێكهاتانە هۆڕمۆنی ئیریتۆپۆیتیین‪ ،‬یان بەكورتكراوەی (‪)EPO‬ی��ە‪ ،‬كە‬ ‫دەتوانێت بەدروستكردنی گۆڕانكاری لەدەماخی كەسەكە ناچاریبكات‬ ‫تاوەكو مەشق‌و راهێنانی زیاتربكات‪ ،‬لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدەن دۆپینگی‬ ‫خوێنی دەتوانێت خۆڕاگری كەسەكە تاوەكو (‪ )%٣٤‬بەرزبكاتەوەو دەبێت‬ ‫بەهۆی ئەوەی (‪ )٨‬كیلۆمەتر (‪ )٤٤‬چركە خێراتر لەپێشرابكات‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەم دەرمانانەو پێكهاتە وزە بەخشەكان‪ ،‬قەرەبوو كەرەوەكانی‬ ‫خ��ۆراك دەتوانێت لەباشتركردنی توانای جەستەی وەرزشكارەكاندا‬ ‫كاریگەربێت‪ ،‬یەكێك لەناسراوترینی ئەم قەربووكەرانە بریتییە لەكراتیین‬ ‫كە بەكارهێنانی لەكاتی مەشقكردندا دەتوانێت ببێت بەهۆی دروستكردنی‬ ‫مولكیولەكانی (‪ )ATP‬كە رۆڵێكی بنچینەیی لەگواستنەوەی وزەدا‬ ‫دەگێڕن‌و دەتوانێت تاوەكو (‪ )%٨‬كرداری وەرزشكارەكە باشتربكات‪.‬‬ ‫قەربووكەرەوەیەكیتری خواردەمەنی بریتییە لەشیری چەوەندەر كە‬ ‫بەیارمەتی بڕە نیتراتەكەی ناوپێكهاتەكەی‪ ،‬پرۆسەی هەڵمژینی ئۆكسیجن‬ ‫باشتردەكات‪ ،‬غەواسەكان بە بەكارهێنانی ئەم پێكهاتەیە دەتوانن (‪)%١١‬‬

‫زیاتر لەژێر ئاودا بمێننەوە‪ ،‬بەكارهێنانی ئەم مادەیە بۆ مەلەوانانیش‬ ‫دەتوانێت ببێت بەهۆی ئەوەی زیاتر هەناسەیان رابگرن‪.‬‬ ‫دەبێت ئاماژە بەو خاڵەش بكەین كە بەكارهێنانی ئەم پێكهاتانە‬ ‫زیانی الوەكییان هەیە‪ ،‬بۆ نموونە بەكارهێنانی ئەسترۆییدەكان دەبێت‬ ‫بەهۆی بەرزكردنەوەی پەستانی خوێن‌و دەرچەكانی دڵ تەسكدەكاتەوە‬ ‫ئەگەری منداڵبوون كەمدەكاتەوە‪ ،‬بەكارهێنانی پێكهاتەكانی كاریگەر‬ ‫ل��ەب��ەرزك��ردن��ەوەی رێ���ژەی خ��ڕۆك��ە س���وورەك���ان‪ ،‬دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫خەستبوونەوەی خوێن‌و ئەگەری جەڵتە بەرزدەكاتەوە‪.‬‬ ‫كۆدەكانی جینیتیكی‌‪ ،‬یان پارچە نوێیەكان نزیكەی دە ساڵە دەربارەی‬ ‫زیادكردن‪ ،‬یان گۆڕینی جینەكان وەكو رێگەیەك بۆ دروستكردنی سووپەر‬ ‫وەرزشكار قسەدەكرێت‪ ،‬بەاڵم نموونەگەلێك لەوەررزشكار بوونیان هەیە‬ ‫كە بەهۆی چەند بازدانێكی جینیتیكییەوە توانای زیاتریان پەیداكردووە‪،‬‬ ‫یەكێك لەوان (‪ )Eero Mäntyranta‬وەرزشكاری خلسكێنەی فیلەندییە‬ ‫كە لەسااڵنی سەرەتای (‪)١٩٦٠‬دا توانی (‪ )٣‬میداڵیای ئاڵتوون بباتەوە‪،‬‬ ‫بازدانی جینیتیكی بوو بەهۆی ئەوەی وەرگرەكانی (‪ )EPO‬لە لەشیدا‬ ‫باشتر كاربكات‪.‬‬ ‫توێژەران خەریكن لەسەر چاالككردن‌و ناچاالككردنی جینەكان‬ ‫لەڕێگەی پێكهاتەی دەرمانییەوە كاردەكەن‪ ،‬یەكێك لەم چارەسەرانە بریتییە‬ ‫لە (‪ )GW1516‬كە دەتوانێت رێژەی ئەو ماسولكانەی كە بەهێواشی‬ ‫كۆدەبنەوە لەچاو گروپێكیتر كە بەخێرای كۆدەبنەوە بەرزبكەنەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫ماسولكانەی بەهێواشی كۆدەبنەوە لەچاالكییەكاندا رۆڵی كاریگەرییان‬ ‫هەیە‪ ،‬تاقیكردنەوەكان پیشانیدەدات بەكارهێنانی هاوكاتی دەرم��ان‌و‬ ‫مەشقكردن دەتوانێت ببێت بەهۆی ئ��ەوەی خۆڕاگری ماسولكەكان‬ ‫بەڕادەی (‪ )%٧٠‬بەرزببێتەوە‪.‬‬ ‫هەڵبەت چارەسەركردنی جینیتیكی هێشتا نەبووە بەزانستێك‬ ‫تاوەكو لەموندیال‪ ،‬یان ئۆڵەمپیكدا بەكاربهێنرێت‪ ،‬نیگەرانی سەبارەت‬ ‫بەكاردنەوەی تووندی سیستەمی بەرگری لەش سەبارەت بەڤایرۆسێك‬ ‫لەئارادایە كە وەك هەڵگری جین بەكاردەهێنرێت‪ ،‬لەالیەكیترەوە ئەگەر‬ ‫دەرمانێك بۆ چاالككردنی جین بوونی هەیە دەبێت دەرمانێكیش بۆ‬ ‫ناچاالككردنی بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫رێگایەكیتر ب��ۆ ب��ەرزك��ردن��ەوەی ك���ارای وەرزش��ك��ار دەكرێت‬ ‫نەشتەرگەری‪ ،‬یان زیادكردنی تەكنەلۆژیا بێت لە لەش‪ ،‬یاریكەرانی باسكە‬ ‫كە تووشی پێكانی جوومگەی ئەنیشك هاتوون‌و بەناچار نەشتەرگەرییان‬ ‫بۆ كراوە‪ ،‬تاوەكو ژێی ماسولكەیان بۆ دابنرێت دەڵێن دوای دووساڵ‬ ‫راهێنان توانیویانە باشترو بەهێزتر لەڕابردوو كاربكەن‪ ،‬لەگەڵ ئەمەشدا‬ ‫گۆڕینی بەتەواوەتی جومگە بەئەندامی نوێ لەئێستادا ئاڵۆزتر لەوەیە‬ ‫بەئاسانی بكرێت‪ ،‬ئەم خاڵە لەیارییەكانی پارائۆلۆمپیكدا دەبینرێت‬ ‫ئەندامێكی دەسكرد بۆ یاریكەرەكە لەوانەیە ئایدیاڵ بێت‪ ،‬بەاڵم هەندێك‬ ‫كێشەی بۆ دروستدەكات كە هیچ مرۆڤێكی تەندروست لەكاتی یاریدا‬ ‫بۆی دروستنابێت‪.‬‬ ‫لەوانەیە دروستكردنی پێی بایونیكی كە تایبەت بۆ راك��ردن‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬بكرێت تاوەكو رادەیەك بەسەر ئەو كێشانەدا زاڵ ببێت‪،‬‬ ‫هەندێك لەكارناسان بڕوایان وایە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا لەدرێژماوەدا‬ ‫دەتوانێت هەندێك یاری نوێ لەئۆڵەمپیك زیادبكات‪ ،‬وەرزشگەلێكی وەك‬ ‫مەلەی بەرگەگرتن‪ ،‬راكردنی بەرگەگرتن‌و پاسكیلسواری بەرگەگرتن‌‪،‬‬ ‫لەوانەیە ئەو بوارە نوێیانە بن‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سەباح محەمەد‬ ‫سەرچاوە‪Nature :‬‬

‫‪10‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫ژنان بەڕاستی لەپیاوان زیرەكترن‬ ‫ئەنجامی لێكۆڵینەوەیەك‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ك��ە ب��ەه��رەی‬ ‫زیرەكی ژنان لەپیاوان زیاترە‪.‬‬ ‫لەنزیكەی (‪ )١٠٠‬ساڵ‬ ‫ل���ەوەو پ��ێ��ش��ەوە ت��اوەك��و ئەم‬ ‫دواییانە هەرچی تاقیكردنەوە‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دراوە پ��ی��ش��ان��ی��داوە‬ ‫ت��ێ��ك��ڕای ب���ەه���رەی زی��رەك��ی‬ ‫ژن��ان لەپیاوان نزمترە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��ی ن���وێ كە‬ ‫لەالیەن جیمز فلن‪ ،‬توێژەری‬ ‫ن��اس��راوی ب��ەه��رەی زی��رەك��ی‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دراوە پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫م��ەودای نێوان ژن��ان‌و پیاوان‬ ‫زۆر كەمبووەتەوەو تەنانەت‬ ‫ژنان لەپیاوان پێشكەوتوون‪.‬‬ ‫جیمز فلین ل��ەو ب���ارەوە‬ ‫دەڵ����ێ����ت «ب���������ەڕای ئ����ەو‪،‬‬ ‫س��ەردەم��ی‬ ‫پێویستییەكانی‬ ‫ن���وێ ب���ووە ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی‬ ‫ستانداردەكانی زیرەكی مرۆڤ‬ ‫بەرزببێتەوە»‪.‬‬

‫ئ����ەو دەڵ���ێ���ت «ل���ەس���ەد‬ ‫س��اڵ��ی راب������ردوودا ه���ەم ژن‬ ‫هەم پیاو بەهرەی زیرەكییان‬ ‫ب������ەرزب������ووەت������ەوە‪ ،‬ب����ەاڵم‬ ‫بەرزبوونەوەی بەهرەی زیرەكی‬ ‫ژنان خێراترە»‪.‬‬ ‫ئ��ەو زیاتر لەمانە دەڵێت‬ ‫«ئ�����ەم پ���رۆس���ە ئ��ەن��ج��ام��ی‬ ‫مودرنیتەیە‪ ،‬ئاڵۆزی جیهانی‬ ‫م���ودرن���ە‪ ،‬مێشكمان ن��اچ��ار‬ ‫ب��ەخ��ۆگ��ون��ج��ان��دن دەك����ات‌و‬ ‫هەر ئەمەش بەهرەی زیرەكی‬ ‫بەرزدەكاتەوە»‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێت «رایەكیتریش‬ ‫بوونی هەیە بەپێی ئەم رایە‪،‬‬ ‫پێویستییەكانی ژیانی ئەمڕۆ‪،‬‬ ‫وەك���و ئ��ی��دارەك��ردن��ی بنەماڵە‬ ‫لەگەڵ هەبوونی كار لەدەرەوەی‬ ‫ماڵ بووە بەهۆی ئەوەی ژنان‬ ‫زیرەكتر ببن‪ ،‬هەروەها رایەكیتر‬ ‫دەڵێت ژنان هەمیشە زیرەكتر‬ ‫بوون‪ ،‬بەاڵم ئێستا بەتەواوەتی‬

‫دەركەوتووە»‪.‬‬ ‫ج��م��ز ف��ل��ی��ن واب����ڕی����ارە‬ ‫دۆزینەوەكانی خۆی لەكتێبێكی‬ ‫نوێدا باڵوبكاتەوە‪ ،‬لەو بارەوە‬ ‫دەڵ���ێ���ت «م��ێ��ش��ك��ی م��رۆڤ��ی‬ ‫م��ودێ��رن‪ ،‬ب��ەش��ێ��وازی جیاواز‬ ‫خەریكی گەشەسەندنە‌و ئاڵۆزتر‬ ‫ب����ووە‪ ،‬ل��ەت��اق��ی��ك��ردن��ەوەك��ان��ی‬ ‫ب��ەه��رەی زی��رەك��ی ئ��ەم شتە‬ ‫بەڕوونی دەردەكەوێت»‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا دەڵ���ێ���ت «ب��ۆ‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی زی���ات���ر ل��ەم‬ ‫پرۆسەیە‪ ،‬دەبێت دات��ای زیاتر‬ ‫كۆبكرێتەوە»‪.‬‬ ‫لەدەیەی (‪)١٩٨٠‬ی زایینیدا‬ ‫ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی دی���اردەی���ەك‬ ‫لەژێر ناونیشانی «كاریگەری‬ ‫فلین» وترا بەهرەی زیرەكی‬ ‫خەڵك لەواڵتانی خۆرئاوای‬ ‫لەهەر (‪ )١٠‬ساڵدا سێ یەكە‬ ‫ب���ەرزب���ووەت���ەوە‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫بەهرەی زیرەكی ئەم واڵتانە‬

‫ل��ەس��ەردەم��ی ن��وێ��دا ل��ەچ��او‬ ‫(‪ )١٠٠‬س����اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش‬ ‫بەتێكڕای (‪)٣٠‬یەكە بەرزترە‪.‬‬ ‫لەوكاتەدا وترا كە بەهرەی‬ ‫زی���رەك���ی ت��ەن��ی��ا پ��ێ��وەن��دی��دار‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ج��ی��ن��ی��ت��ی��ك��دا ن��ی��ی��ە‪،‬‬ ‫بەڵكو دەكرێت بەرزببێتەوە‪،‬‬ ‫ژم��ارەی��ەك��ی زۆر لەخەڵك‬ ‫لەواڵتانی خۆرئاوای ئەوروپا‪،‬‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬ك��ەن��ەدا‪ ،‬ئوسترالیا‪،‬‬ ‫نیوزیلەند‪ ،‬ئەرجەنتین‌و ستونی‬ ‫لەلێكۆڵینەوەی ئ��ەم دواییەی‬ ‫فلیندا بەشدارییان كردووە‪.‬‬ ‫بەپێی ئ��ەم لێكۆڵینەوەیە‪،‬‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫بەهرەی زیرەكی ژنان‌و پیاوان‬ ‫لەئوسترالیا بەنزیكەیی هاوشێوە‬ ‫ب��ووە‪ ،‬ب��ەاڵم ژن��ان لەستونی‌و‬ ‫ئەرجەنتین‌ بەتێكڕایی بەهرەی‬ ‫زیرەكییان بەرزتربوو لەپیاوان‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سەباح محەمەد‬ ‫سەرچاوە‪Sunday times :‬‬

‫‪11‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫كڕیار‬ ‫بەدوای‬ ‫چیدا‬ ‫دەگەڕێت؟‬ ‫ئەو كەسانەی كە لەبواری‬ ‫ری��ك�لام‌و لێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫رەفتاری بەكارهێنەر كاردەكەن‪،‬‬ ‫هەموو ساڵێك پارەیەكی زۆر بۆ‬ ‫لێكۆڵینەوەی جۆربەجۆر لەبواری‬ ‫ب��ازاڕو بەكارهێنەرو بابەتەكانی‬ ‫پێوەندیدار خەرجدەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وادیارە بەشی زۆری ئەو پارەیە‬ ‫ل��ەڕاس��ت��ی��دا ب��ەه��ەدەر دەچ��ێ��ت‌و‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان‬ ‫سوودمەند نییە‪ ،‬ئەو كڕیارانەی‬ ‫پرسیارییان لێدەكرێت لەڕاستییدا‬ ‫دەیانەوێت پرسیاركەر خۆشحاڵ‬ ‫بكەن ت��اوەك��و وەاڵم���ی راستی‬ ‫پرسیارەكان ب��دەن��ەوە‪ ،‬بەگشتی‬ ‫ب���ەراوردی دروستییان ل��ەڕادەی‬ ‫ح����ەزی خ��ۆی��ان ب��ۆ ك��ااڵك��ان‬ ‫بەدروستی دەرنابڕن‪.‬‬ ‫لەئەنجامدا‪ ،‬ژمارەیەكی زۆر‬ ‫لەكۆمپانیاكان‌و بەرهەمهێنەرانی‬ ‫ك��ااڵ ب��ڕی��اری��ان��داوە ئ��ەو شتەی‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ەر دەی��ڵ��ێ��ت وەالوە‬

‫بنێن‌و شێوازێكی راستەوخۆتر‬ ‫بەكاربهێنن‪.‬‬ ‫بڕیارە لەمەودوا لێكۆڵینەوەكان‬ ‫ل��ەس��ەر ئ���ەوە بێت بەكارهێنەر‬ ‫بیرلەچیدەكاتەوە تاوەكو چیدەڵێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم چ��ۆن دەك��رێ��ت دەستمان‬ ‫بگات بەبیركردنەوەی بەكارهێنەر‬ ‫ئەویش بەشیوازی راستەوخۆ؟‬ ‫بڕیارە بەهاوشێوەسازی سێ‬ ‫دوورای كۆمپیوتەری كڕین‪،‬‬ ‫تەكنەلۆژیای خوێندنەوەی چاوو‬ ‫ت��ۆم��اری ش��ەپ��ۆل��ەك��ان��ی مێشك‬ ‫زیادبكرێت‪ ،‬ئەم هاوشێوەسازییە‬ ‫كۆمپیوتەرییە‪ ،‬جێگەی لێكۆڵینەوە‬ ‫ئ��اس��ای��ی��ەك��ان ل���ەس���ەر ك��ڕی��ن‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ب��ەس��وودوەرگ��رت��ن‬ ‫لەناوەندە هاوشێوەسازییەكانی‬ ‫ك��ڕی��ن‪ ،‬كۆمپانیاكان دەت��وان��ن‬ ‫زانیاری زۆر واتادارتر لەئەزموونی‬ ‫كڕینی خەڵك بەدەسبهێنن‪.‬‬ ‫هاوشێوەسازییە ئاڵۆزەكان‬ ‫دیزاینی بەستەبەندی‌و مودێلی‬

‫كاتێك لەلێكۆڵینەوەیەكدا‪،‬‬ ‫لەكڕیار دەربارەی كااڵ جۆربەجۆرەكانی‬ ‫فرۆشگەیەك پرسیاربكرێت‪ ،‬بەشێوەی‬ ‫خۆنەویست هەمان وەاڵمدەداتەوە كە‬ ‫پرسیاركەر دەیەوێت بیبیستێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەمەودوا توێژەران راستەوخۆ دەیانەوێت‬ ‫لێكۆڵینەوە لەسەر چاوو مێشكی‬ ‫مشتەرییەكان بكەن‪.‬‬

‫رێڕەوەكانی فرۆشگە‪ ،‬ئەو هەلە‬ ‫بۆ توێژەران دەڕەخسێنێت تاوەكو‬ ‫كۆنتڕۆڵی زۆر زیاتریان لەسەر‬ ‫لێكۆڵینەوەكەی خۆیان هەبێت‌‌و‬ ‫پارامیتەری جۆربەجۆر بەوردی‬ ‫هەڵسەنگێنن‪.‬‬ ‫سوودوەرگرتن لەتەكنەلۆژیای‬ ‫ش��وێ��ن��ه��ەڵ��گ��رت��ن��ی چ�����او‪ ،‬ی��ان‬ ‫ب��ەك��ورت��ك��راوەی (‪ )EEG‬ئەو‬ ‫هەلە بۆتوێژەران دەڕەخسێنێت‬ ‫ت���اوەك���و ن��ەخ��ش��ەی گ��ەرم��ای‬ ‫بەدەستبهێنن ك��ە پیشانیدەدات‬ ‫چ��اوی مشتەری زۆرت��ر ب��ەدوای‬ ‫كام یەك لە لەیبڵەكان‪ ،‬یان كام‬ ‫ی��ەك ل��ەن��ه��ۆم��ەك��ان‪ ،‬ل��ەڕێ��رەوی‬ ‫ف��رۆش��گ��ەك��ەدا دەڕوات‪ ،‬ئ��ەوان‬ ‫دەتوانن ببینن كە چ شتگەلێك‬ ‫لەئەزموونی كڕیندا‪ ،‬دەبێت بەهۆی‬ ‫ئەوەی ناوەندی چێژ لەنێو مێشكی‬ ‫بەكارهێنەردا چاالك ببێت‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ە ب��ە بەكارهێنانی ئەم‬ ‫شێوازە‪ ،‬لەڕاستیدا كۆمپانیاكان‌و‬

‫ت���وێ���ژەران‌و ه��ەر گ��روپ��ێ��ك كە‬ ‫ح��ەزی��ان ل���ەم لێكۆڵینەوانەیە‬ ‫رێگەیەك بۆ چوونە نێو سەری‬ ‫بەكارهێنەر دەدۆزن��ەوە‪ ،‬رێگەیەك‬ ‫كە پێشتر بوونی نەبووە‪.‬‬ ‫پێش ئێستا ئەنجامی زۆربەی‬ ‫لێكۆڵینەوەكان‪ ،‬بەهۆی نەستی‬ ‫بەكارهێنرەوە كە پرسیاركەر حەزی‬ ‫لێبوو لەزمانی ئ��ەوەوە بیبیستێت‬ ‫دەكەوتە ژێر كاریگەرییەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫زۆر جێگەی متمانە نەبوو‪.‬‬ ‫ب��ەم ش��ێ��وازە‪ ،‬بڕێكی زۆر‬ ‫ئەنجام‌و زانیاری بەسوود دەربارەی‬ ‫دیزاینی بەستەبەندی بەرهەمە‬ ‫جۆربەجۆرەكان‪ ،‬شیوازی چنیین‌و‬ ‫فۆڕمی رێ��رەوەك��ان��ی فرۆشگە‌و‬ ‫زۆر شتیتریش دەستدەكەوێت‪،‬‬ ‫كە بەئەگەری زۆرەوە هەموو ئەو‬ ‫زانستەی كە پێشتر هەبوو وەالوە‬ ‫دەنرێت‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬ ‫سەرچاوە‪Popular science :‬‬

‫‪12‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫ئەگەر تیمساحێك هێرش بكاتە‬ ‫سەرتان چۆن خۆتان رزگاردەكەن؟‬ ‫ئ������ەگ������ەری ه���ێ���رش���ی‬ ‫ت��ی��م��س��اح ب��ۆ س���ەر م��رۆڤ‬ ‫زۆر نییە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر شتی‬ ‫واڕووب����دات‪ ،‬دەت��وان��ن چی‬ ‫بكەن؟ لەویشكایی‪ ،‬یان لەنێو‬ ‫ئ��او چ��ۆن دەت��وان��ن خۆتان‬ ‫ل��ەت��ی��م��س��اح دەرب��ازب��ك��ەن؟‬ ‫ئ���ەگ���ەر ت��ی��م��س��اح ق��ەپ��ت��ان‬ ‫پ��ێ��داب��ك��ات‌ چ���ۆن خ��ۆت��ان‬ ‫رزگاردەكەن؟‬ ‫ب���ەئ���ەگ���ەری زۆرەوە‬ ‫تاوەكو ئێستا فیلمی زۆرتان‬ ‫دەرب��ارەی هێرشی گیاندارە‬ ‫ترسناكەكان بۆ سەر مرۆڤ‬ ‫ك��ە ی���ەك ل���ەوان تیمساحە‬ ‫بینیوە‪ ،‬بەاڵم كاتێك لەڕاستیدا‬ ‫دەت���وان���ێ���ت‬ ‫روودەدات‬ ‫لەهەر فیلمێك جیاوازبێت‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د ت��ی��م��س��اح��ەك��ان‬ ‫نزیكەی (‪ )٤٠‬ملیۆن ساڵە‬ ‫لەسەر گۆی زەوی دەژین‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا هەر دەتوانن ببن‬ ‫بەمانشێتی هەواڵەكان‪ ،‬ئەوان‬ ‫خۆیان متدەكەن‌و چاوەڕێی‬ ‫ب��ارۆدۆخ��ی گونجاودەكەن‪،‬‬ ‫ت��اوەك��و راوەك����ەی خۆیان‬ ‫ب��ەچ��ن��گ ب��ێ��ن��ن‪ ،‬ه��ەڵ��ب��ەت‬ ‫ب����ەخ����ت����ەوەران����ە رێ���گ���ەی‬ ‫دەربازبوونیش بوونی هەیە‪.‬‬ ‫لەحەفتەی راب���ردووداو‬ ‫ل��ەدوو رووداوی جیاوازدا‬ ‫لەفلۆریدای ئەمریكا‪ ،‬دوو‬ ‫الوی تازەپێگەیشتوو كەوتنە‬ ‫بەر هێرشی تیمساح‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەوان كە تەنیا (‪ )١٥‬ساڵێتی‬ ‫ه���اوڕێ ل��ەگ��ەڵ باپیری بۆ‬ ‫راوە م��اس��ی چ��ووب��وو كە‬ ‫لەالی سینگەوە كەوتە بەر‬ ‫قەپاڵی تیمساح‪ ،‬بەختەوەرانە‬ ‫ئ��ەو ت��وان��ی لەدەرفەتێكدا‬ ‫ك��ە تیمساحەكە بەریدابوو‬

‫خ��ۆی دەرب��ازب��ك��ات‪ ،‬دوات��ر‬ ‫بەهاوكاری باپیری توانییان‬ ‫تیمساحەكە بكوژن‪.‬‬ ‫ل����ەڕووداوێ����ك����ی����ت����ردا‬ ‫ك��وڕێ��ك��ی (‪ )١٧‬س���ااڵن‬ ‫لەكاتی مەلەكردندا نیوەی‬ ‫قۆڵی لەنێو دەمی‬ ‫ت��ی��م��س��اح��ێ��ك��دا‬ ‫لەدەستدا‪ ،‬ئەو‬ ‫توانی لەكاتی‬ ‫خ��ۆی��دا بیری‬ ‫بە كا ر بهێنێت‌و‬ ‫خ����������������������ۆی‬ ‫رزگاربكات‪.‬‬ ‫لەمانگە گەرمەكانی‬ ‫ساڵدا ئاستی زیندە چاالكی‬ ‫(میتابۆلیسم)ی تیمساحەكان‬ ‫ب��ەرزدەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬بۆیە زیاتر‬ ‫روودەك�����ەن�����ە راوك������ردن‪،‬‬ ‫م��ان��گ��ە گ��ەرم��ەك��ان��ی س��اڵ‪،‬‬ ‫هەروەها مانگی جووتگیری‬ ‫ت��ی��م��س��اح��ەك��ان��ە ه��ەرب��ۆی��ە‬ ‫تووڕەترن لەهەموو كاتێكتر‪،‬‬ ‫بۆیە ه��ەواڵ��ەك��ان��ی هێرشی‬ ‫ت��ی��م��س��اح ب��ۆ س���ەر م��رۆڤ‬ ‫لەهاویندا لەهەموو كاتێك‬ ‫زیاترە‪.‬‬ ‫بەسەرنجدان بەقەبارەی‬ ‫تیمساح درێ����ژی (‪ )٣‬بۆ‬ ‫(‪ )٣،٥‬میتەر‬ ‫ئەم دوو الوە‬ ‫ب���ەخ���ت زۆر‬ ‫یاوەریان بووە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هەمیشە‬ ‫ب��ەخ��ت ی����اوەر‬ ‫ن��ی��ی��ە‪ ،‬ل��ەن��ێ��وان‬ ‫سااڵنی (‪ )٢٠٠٠‬بۆ‬ ‫(‪ )١٣( ،)٢٠١٠‬كەس‬ ‫بەهۆی هێرشی تیمساحەوە‬ ‫گیانی خۆیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫ل���ەڕاس���ت���ی���دا ه��ێ��رش��ی‬

‫ت��ی��م��س��اح ل��ەچ��او هێرشی‬ ‫قرشە ماسییەكان‪ ،‬ئەگەری‬ ‫روودان����ی ك��ەم��ت��رە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئەگەری مەرگهێنەر بوونی‬ ‫زیاترە‪ ،‬لەالیەكیترەوە بەهۆی‬

‫ف��راوان��ب��وون��ی ش���وێ���ن���ی‬ ‫ژیانی مرۆڤەكان‪ ،‬ئەگەری‬ ‫ب��ەری��ەك��ك��ەوت��ن��ی م���رۆڤ‌‌و‬ ‫تیمساح رۆژ ل��ەدوای رۆژ‬ ‫زیاتردەبێت‪.‬‬ ‫ه���ەرچ���ەن���د ئ���ەگ���ەری‬ ‫ب���ەری���ەك���ك���ەوت���ن ل��ەگ��ەڵ‬ ‫تیمساحدا ئەگەرێكی الوازە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هێشتا زانینی ئەوەی‬ ‫ل��ەك��ات��ی ب����ەرەوڕووب����وون‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ت��ی��م��س��اح��دا‪ ،‬بۆ‬ ‫رزگ��ارك��ردن��ی گیانمان‬ ‫دەبێت چی‬

‫بكەین سوودمەندە‪.‬‬ ‫ق��س��ەی��ەك ه��ەی��ە دەڵ��ێ��ت‬ ‫كاتێك ل��ەوش��ك��ی��دا لەگەڵ‬ ‫تیمساح ب��ەرەوڕوودەب��ی��ت‬ ‫بەشێوەی زیگزاگ رابكەن‪،‬‬ ‫ئ���ەم ق��س��ەی��ە ب��ەه��ۆی ئ��ەو‬ ‫زێ��ه��ن��ی��ی��ەت��ەی��ە ك��ە تیمساح‬ ‫ناتوانێت لەكاتی دواكەوتنی‬

‫‪13‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫قوربانییدا بەهۆی شێوازی‬ ‫لەشی لەویشكاییدا بەئاسانی‬ ‫ب��س��ووڕێ��ت��ەوەو لەئەنجامدا‬ ‫ن��اگ��ات ب���ەڕاوەك���ەی‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئەمە ناتوانێت سوودمەندبێت‪،‬‬ ‫ئ��ەی ل��ەئ��اودا ك��ە تیمساح‬ ‫خێراو بەهێزە دەبێت چی‬ ‫بكرێت؟‬ ‫پ����ێ����ش ه���ەرش���ت���ێ���ك‬ ‫لەبیرتان بێت لەوشكاییدا‬ ‫كاتێك لەگەڵ تیمساحێكدا‬ ‫بەرەوڕوودەبن تەنیا راكەن‪،‬‬ ‫هەڵهاتنی زی��گ��زاگ��ی تەنیا‬ ‫هێواشتان دەك��ات��ەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫راس��ت��ەوخ��ۆ هەڵبێن‌و تەنیا‬ ‫راكەن!‬ ‫ب��ەوت��ەی ئیمی هانتەر‪،‬‬

‫تیمساح لەوشكایدا زۆرترینی‬ ‫خ��ێ��رای��ی��ەك��ەی (‪)١٧.٧‬‬ ‫لەكاتژمێردایە‪،‬‬ ‫كیلۆمیتەر‬ ‫هەروەها ئ��ەوان ناتوانن بۆ‬ ‫ماوەیەكی دوورودرێژ دوایی‬ ‫قوربانی بكەون‪.‬‬ ‫تیمساحەكان لەو جۆرە‬ ‫راوچ��ی��ی��ان��ەن ك���ە خ��ۆی��ان‬ ‫م����ت����دەك����ەن‌و ب����ەرب����ژاری‬ ‫یەكەمیان بۆ راوك��ردن ناو‬ ‫ئاوە‪.‬‬ ‫ت��ی��م��س��اح��ەك��ان كەمین‬ ‫دادەن���ێ���ن‌و زی��ات��ر ح��ەزی��ان‬ ‫ل��ەوەی��ە لەناو ئ��اودا هێرش‬ ‫بەرن‪ ،‬هەروەها ئەوان زیاتر‬

‫راوی گ��ی��ان��داری ب��چ��ووك‬ ‫دەك����ەن ب��ۆ ئ����ەوەی ب��ەی��ەك‬ ‫ه��ەڵ��م��ەت راوەك������ە ل��ەپ��ێ‬ ‫بخەن‌و ناچارنەبن جەنگ‌و‬ ‫بەربەرەكانێ بكەن‪.‬‬ ‫ئ������ەگ������ەر ك���ەوت���ن���ە‬ ‫بارودۆخێكەوە كە تیمساح‬ ‫ب���ەش���ێ���ك ل����ە ل��ەش��ت��ان��ی‬ ‫ل��ەن��ێ��و دەم��ی��دا راگ��ەرت��ب��وو‬ ‫ه����ەوڵ����م����ەدەن ب���ەن���وێ���ڵ‪،‬‬ ‫ی��ان ه��ەر كەرەستەیەكیتر‬ ‫دەم����ی ب��ك��ەن��ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ش��ەوێ��ل��ك��ەك��ان��ی تیمساح‬ ‫زۆر بەهێزەو تەنیا وزەت��ان‬ ‫ل��ێ��دەب��ات‪ ،‬ل��ەج��ی��ات��ی ئ��ەوە‬ ‫ه��ەوڵ��ب��دەن دەن��گ��ە دەن��گ‬ ‫دروستبكەن‪ ،‬بەرگری بكەن‌و‬

‫ش����ەڕی ل���ەگ���ەڵ���دا ب��ك��ەن‪،‬‬ ‫تێبكۆشن پەنجە بۆچاوی‬ ‫ب���ەرن‪ ،‬لەڕاستییدا كاتێك‬ ‫لەنێو قەپۆزی تیمساحێكدا‬ ‫گ��ی��رت��ان ك����ردووە باشترین‬ ‫چ��ەك ف��ش��اردان��ی چاوێتی‪،‬‬ ‫ب���ەئ���ەگ���ەری زۆرەوە ئ��ەم‬ ‫كارە دەبێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫بەرتانبدات‪.‬‬ ‫هەڵبەت باشترین كار بۆ‬ ‫ئەوەی نەكەونە بەر هەڵمەتی‬ ‫تیمساح‪ ،‬دوورك��ەوت��ن��ەوەی��ە‬ ‫لەتیمساحەكان‪ ،‬ئەگەر چوون‬ ‫بۆ شوێنێك تیمساحی لێبوو‬ ‫تا ئەو جێگەی دەكرێت لێیان‬ ‫دوورك���ەون���ەوەو ئ��اگ��اداری‬ ‫ئ��ەو تیمساحەنەش ب��ن كە‬ ‫نایانبینن‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬

‫‪14‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫قالۆنچەی مااڵن نەمێنێت‬ ‫چی روودەدات؟‬

‫‪15‬‬

‫ل������ەن������اوچ������وون������ی‬ ‫ئ������ەوان ه���اوك���ات���ە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ل��ەن��اوچ��وون��ی رووەك���ەك���ان‪،‬‬ ‫دارستانەكان‌و باڵندەكان‌و‬

‫ئیكۆسیستەمگەلێكی زۆر‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژی���ن���ەوە ن��وێ��ی��ەك��ان‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��دەدەن ئ���ەم م��ێ��رووە‬ ‫قیزەونانە ئەركێكی گرنگییان‬ ‫لەهێشتنەوەی ئیكۆسیستەمی‬ ‫س����������ەرزەوەی‌و زن��ج��ی��رەی‬ ‫خۆراكدا هەیە‪ ،‬زۆربەی كات‬ ‫ئەوان لەماددەی ئەندامی گەنیو‬ ‫دەخ��ۆن كە پڕە لەنایترۆجین‪،‬‬ ‫نەتەنیا دەبن بەسەرچاوەیەكی‬ ‫خ����واردەم����ەن����ی ب��ەپ��ی��ت بۆ‬ ‫ب��اڵ��ن��دەك��ان‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا‬ ‫رۆڵێكی بنچینەییان لەزنجیرەی‬ ‫نایترۆجیندا هەیە‪.‬‬ ‫(‪،)Srini Kambhampati‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫ئەگەر ئێوە لەو كەسانەن‬ ‫بەبینینی قاڵۆنچەی حەمام‬ ‫(‪ )Cockroach‬هیواخوازن‬ ‫خ��اش��ەب��ڕب��ب��ن‪ ،‬ب��اش��ت��ر وای���ە‬ ‫ئ���اگ���ادارب���ن ب��ەن��ەم��ان��ی ئ��ەم‬ ‫مێرووە س��ووڕی نایترۆجینی‬ ‫زەوی ل��ەوان��ەی��ە تێكبچێت‌و‬ ‫ببێت بەهۆی نەمانی رووەك‌و‬ ‫گ����ی����ان����داران‌و ت��ێ��ك��چ��وون��ی‬ ‫ئیكۆسیستەمەكان‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر داوت���ان لێبكرێت‬ ‫لیستێك لەقیزەونترین گیاندارانی‬ ‫س�������ەرزەوی ئ���ام���ادەب���ك���ەن‪،‬‬ ‫بێگوومان قاڵۆنچەی حەمام‬ ‫یەكێك لەیەكەم گیاندارەكان‬ ‫دەب���ێ���ت ك���ە ل��ەل��ی��س��ت��ەك��ەدا‬ ‫تۆماریدەكەن‪ ،‬ئ��ەوان گەورەو‬ ‫ناشیرینن‪ ،‬خێرا دەجووڵێن‌و‬ ‫زۆرب����ەی ك��ات لەپیسترین‌و‬ ‫ن��ات��ەن��دروس��ت ش��وێ��ن��ەك��ان��دا‬ ‫دەی��ان��دۆزن��ەوە‪ ،‬لەگەڵ هەموو‬ ‫ئەمانەدا باشتروایە ئ��ارەزووی‬ ‫ئەوە نەكەن خاشەبڕببن‪ ،‬چونكە‬

‫ب���ەڕێ���وەب���ەرو پ��رۆف��ی��س��ۆری‬ ‫زیندەناسی‪ ،‬لەزانكۆی تگزاس‬ ‫ب���ڕوای وای���ە خاشەبڕبوونی‬ ‫قاڵۆنچەی ح��ەم��ام دەكرێت‬ ‫ب��ب��ێ��ت ب��ەه��ۆی تێكچوونی‬ ‫زن���ج���ی���رەی ن��ای��ت��رۆج��ی��ن��ی‬ ‫سروشت‪ ،‬ئەو كە چەند ساڵێكە‬ ‫لەسەر كاریگەرییەكانی ئەم‬ ‫مێرووانە لەژینگەدا كاردەكات‬ ‫دەڵێت «قالۆنچەكانی حەمام‬ ‫لەماددە ئەندامییە گەنیوەكان‬ ‫دەخ���ۆن‌‌و پ��رە لەنایترۆجین‌و‬ ‫ئ���ەم ن��ای��ت��رۆج��ی��ن��ە ل��ەڕێ��گ��ەی‬ ‫پ���اش���ەڕۆوە دەگ���وازن���ەوە بۆ‬ ‫خ��اك‌و بەپیتی دەك��ەن كە بۆ‬ ‫رووەكەكان زۆر سوودمەندە‪،‬‬ ‫بەواتایەكیتر لەناوچوونی ئەم‬ ‫م��ێ��روان��ە زەرب����ەی كوشەندە‬ ‫ل���ەدارس���ت���ان���ەك���ان دەدات‌و‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆش‬ ‫كاریگەری لەسەر گیاندارانی‬ ‫نێوئیكۆسیستەمەكە دادەنێت»‪.‬‬ ‫س���ەرەڕای ئ��ەوە نزیكەی‬ ‫(‪ )٥‬تاوەكو (‪ )١٠‬هەزار جۆر‬ ‫قاڵۆنچە لەسەر زەویدا بوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬كە سەرچاوەیەكی‬ ‫گرنگی خ��واردەم��ەن��ی‬ ‫ب���ۆ ب��اڵ��ن��دەك��ان‌و‬ ‫ش������ی������ردەرە‬

‫بچووكەكانی وەك مشكن‪.‬‬ ‫بەسەیركردنی زنجیرەی‬ ‫خ����ۆراك دەزان��ی��ی��ن ك��ە ئ��ەم‬ ‫گیاندارە بچووكانە بۆ خۆیان‬ ‫خواردەمەنی گیاندارانی وەك‬ ‫پشیلە‪ ،‬گ��ورگ‌و خشۆكەكان‌و‬ ‫باڵندەی راوچ���ی گ��ەورەت��ری‬ ‫وەك هەڵۆن‪ ،‬بۆیە هەرچەشنە‬ ‫كاریگەرییەك لەسەر ژم��ارەی‬ ‫ق��اڵ��ۆن��چ��ەك��ان ك��اری��گ��ەری‬ ‫ن����اڕاس����ت����ەوخ����ۆی ل���ەس���ەر‬ ‫س��ەرچ��اوەك��ان��ی خ��ۆراك��ی‌و‬ ‫جۆرەكانی رووەك‌و گیانلەبەری‬ ‫سەر زەوی دەبێت‪.‬‬ ‫ه����ەڵ����ب����ەت پ��ێ��وی��س��ت‬ ‫بەنیگەرانی زۆرن��اك��ات‪ ،‬ئەم‬ ‫م��ێ��رووان��ە ل��ەو ژم���ارە كەمە‬ ‫گ��ی��ان��داران��ەن ك��ە وەك دی��ارە‬ ‫تەنانەت ئەگەر پلەی گەرمی‬ ‫زەوی بەتووندی بەرزببێتەوە‪،‬‬ ‫ی��ان خ��وان��ەخ��واس��ت��ە جەنگی‬ ‫جیهانی سێهەم رووب���دات‌و‬ ‫چەكی ناوكی بەكاربهێنرێت‬ ‫هێشتا لەوە ناچیت خاشەبڕببن‪.‬‬ ‫و‪ .‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬ ‫سەرچاوە‪daily mail :‬‬

‫‪16‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫بۆچی نووسینگەی كاركردنی پیاوان‬ ‫پیسترە لەهی ژنان؟‬

‫‪17‬‬

‫‪National Geographic‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫نووسینگەكانی كاركردن‬ ‫ب������ەڕادەی ح���ەم���ام‌و ف���ەزای‬ ‫ن���اوەوەی ف��ڕۆك��ەك��ان پیسن‌و‬ ‫زیاد لە (‪ )٥٠٠‬جۆر بەكتریای‬ ‫تێدایە‪ ،‬خاڵی سەرنجراكێش‬ ‫ئەوەیە نووسینگەی ژنان زۆر‬ ‫پاكترە لەهی پیاوان‌و ژمارەی‬ ‫میكرۆبەكانی زۆر كەمترە‪.‬‬ ‫گرنگی ئ��ەم دۆزی��ن��ەوەی��ە‬ ‫ل��ەوەدای��ە ژمارەیەكی بەرچاو‬ ‫ل���ەدان���ی���ش���ت���ووان���ی واڵت����ە‬ ‫پێشكەوتووەكان (‪)%٩٠‬ی كاتی‬ ‫بەسەربردن لەفەزای داخراودا‪،‬‬ ‫لەشوێنی كارەكەیاندان‪ ،‬ئەوان‬ ‫رۆژان��ە النیكەم (‪ )٨‬كاتژمێر‬ ‫كاردەكەن‌و بەدەگمەن پێشدێت‬ ‫نووسینگەكەیان بەجێبهێڵن‪.‬‬ ‫سكات كلی زیندەوەرناسی‬ ‫زان���ك���ۆی وی�ل�ای���ەت���ی س��ەن‬ ‫دییەگۆو یەكێك لەئەندامانی‬ ‫ئەم لێكۆڵینەوەیە لەو ب��ارەوە‬ ‫دەڵێت «نووسینگەكانی كار‬ ‫ب��ووە بەشوێنی ژیانی ئێمەی‬ ‫مرۆڤ‌‪ ،‬بۆیە گرنگە بیزانیین لەم‬ ‫فەزایەدا لەگەڵ چ جۆرە كێشەی‬ ‫تەندروستییەكدا بەرەوڕووین‌و‬ ‫س���ەرچ���اوی پ��ی��س��ب��وون��ەك��ان‬ ‫چییە؟ ئێمە مرۆڤ سەرچاوەی‬ ‫س����ەرەك����ی ب��ەك��ت��ری��اك��ان��ی‬ ‫ناوەندەكانی كاریین‌و بەردەوام‬ ‫ل���ەف���ەزای دەورووب���ەرم���ان���دا‬ ‫ب�ڵ�اوی���ان���دەك���ەی���ن���ەوە‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫ب��ەك��ت��ری��ای��ان��ە زۆرب����ەی ك��ات‬ ‫م��ەت��رس��ی نیین ب��ۆ ژی��ان��م��ان‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ەن��ەخ��ۆش��خ��ان��ەك��ان‌و‬ ‫ماڵی بەسااڵچووندا تەنانەت‬ ‫بوونی یەك بەكتریاش دەكرێت‬ ‫مەترسیداربێت»‪.‬‬ ‫ك���ل���ی‌و ه���اوك���ارەك���ان���ی‬ ‫ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ەوەی���ان ل���ەس���ەر‬ ‫نووسینگەكانی س��ێ ش��اری‬ ‫ن��ی��وی��ۆرك‌و سانفرانسیسكۆو‬ ‫توسكان لەئاریزۆنای ئەمریكادا‬ ‫ك�������ردووە‪ ،‬ل���ەه���ەرك���ام ل��ەم‬ ‫س��ێ ش���ارەدا س��ی نووسینگە‬ ‫لێكۆڵینەوەی لەسەر ك��راوە‪،‬‬ ‫ئەوان بۆ تێگەیشتن لەبارۆدۆخی‬ ‫تەندروستی ناوەندەكانی كار‬

‫تەواوی بەكتریا دۆزراوەكانییان‬ ‫روان��������������دەوەو ت���ەن���ان���ەت‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی جینیتیكییان‬ ‫لەسەر كردن‪.‬‬ ‫ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان‬ ‫پ���ی���ش���ان���ی���دەدات ب��ەك��ت��ری��ا‬ ‫دۆزراوەك��ان��ی نووسینگەكانی‬ ‫ش��ارەك��ان��ی ن��ی��وی��ۆرك‌و سەن‬ ‫فرانسیسكۆ بەهۆی ئەوەی لەو‬ ‫جۆرانەی سەر پێستی مرۆڤن‬ ‫ی��ەك��س��ان��ن ل��ەگ��ەڵ ی��ەك��ت��ری‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوانەی شاری توسكان‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ب��ەه��ۆی سروشتی‬ ‫ب��ی��اب��ان�ی‌و وش��ك��ی ن��اوچ��ەك��ە‬ ‫لەوەكانیتر جیاوازبوو‪.‬‬ ‫ك���ل���ی دەڵ����ێ����ت «ئ����ەم‬ ‫وردە زی��ن��دەوەران��ە ب���ەردەوام‬ ‫لەڕێگەی پێستەوە ل��ەف��ەزای‬ ‫ن��ووس��ی��ن��گ��ەی ك���ارك���ردن���دا‬ ‫باڵودەبنەوە‪ ،‬ئێمە دەمانزانی‬ ‫م����رۆڤ ب��ەش��ێ��ك ل��ەك��ۆم��ەڵ��ە‬ ‫میكرۆبەكانی لەگەڵدایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب��ەس��ەرس��ووڕم��ان��ەوە بینیمان‬

‫هەر بۆ خۆی رۆڵێكی گرنگ‬ ‫لەباڵوبوونەوەیدا دەگێڕێت»‪.‬‬ ‫بۆچی ژم��ارەی میكرۆبەكانی‬ ‫نووسینگەی پ��ی��اوان زی��ات��رە‬ ‫لەهی ژنان؟‬ ‫كلی‌و‬ ‫لێكۆڵینەوەكانی‬ ‫ه��اوك��ارەك��ان��ی پیشانیدەدات‬ ‫ژم�������ارەی م��ی��ك��رۆب��ەك��ان��ی‬ ‫ت���ەل���ەف���ۆن‌و ك��ورس��ی��ی��ەك��ان‬ ‫لەبەشەكانیتر زی��ات��رە‪ ،‬كلی‬ ‫دەڵ��ێ��ت «تێگەیشتن ل��ەوەی‬ ‫بۆچی تەلەفۆنەكان پیسترن‬ ‫لەئامێرەكانیتر وەاڵم��ەك��ەی‬ ‫ئ��اس��ان��ە‪ ،‬چ��ون��ك��ە ب��ەدەس��ت‬ ‫رادەگیریەن‌و لەكاتی قسەكردندا‬ ‫بەدەم نزیكدەكرێنەوە‪ ،‬دەربارەی‬ ‫كورسییەكان ل��ەوان��ەی��ە ئەمە‬ ‫بۆ تاقیكردنەوەكە بگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە هەڵگرتنی نموونەی‬ ‫بەكتریا لەسەر كورسی زۆر‬ ‫ئاسانترە لەهەڵگرتنی نموونە‬ ‫لەسەر كیبۆردو كەرەستەكانیتر‬ ‫كە پڕە لەچاڵی‌و چۆڵی»‪.‬‬

‫ئەو سەبارەت بەوەی بۆچی‬ ‫شوێنی پیاوان پیسترە لەهی‬ ‫ژنان دوو هۆكار دەهێنێتەوە‪:‬‬ ‫یەكەم پیاوان بەڕادەی ژنان‬ ‫هەستیار نیین بۆ بارۆدۆخی‬ ‫تەندروستی‪ ،‬ئ��ەوان بەڕادەی‬ ‫ژن���ان ب��ۆ ن��م��وون��ە دەستییان‬ ‫ن��اش��ۆن‌و ددانەكانییان فڵچە‬ ‫ناكەن‪.‬‬ ‫دووه���ەم‪ :‬هۆكار ئەوەیە‬ ‫دەستی پیاوان زۆرب��ەی كات‬ ‫لەدەستی ژنان زۆر پانترە‪ ،‬بۆیە‬ ‫رۆڵیان زیاترە لەباڵوكردنەوەی‬ ‫میكرۆبدا‪.‬‬ ‫كلی لەكۆتاییدا دەڵێت‬ ‫«ئێمە دەزانیین زۆربەی هەرە‬ ‫زۆری بەكتریاكانی شوێنی‬ ‫كاركردن مەترسیدارنیین‪ ،‬ئێمە‬ ‫نامانەوێت بەم لێكۆڵینەوەیە‬ ‫خ��ەڵ��ك لەنووسینگەكانییان‬ ‫بترسێنین»‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سەباح محەمەد‬

‫‪18‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫‪19‬‬

‫حەزكردن لەهەندێك خواردەمەنی‬ ‫كاتییەو دوای ماوەیەك نامێنێت‪،‬‬ ‫بەاڵم كاتێك ئەم حەزلێكردنە‬ ‫نائاسایی‌و درێژخایەن بێت‪،‬‬ ‫دەبێت نیگەران بن‪.‬‬ ‫سەیری ئەم چیرۆكە بكەن‪:‬‬ ‫ژنێكی (‪ )٥٩‬ساڵەی بەریتانی‬ ‫دەگێڕێتەوە لەپڕ حەزێكی زۆری‬ ‫بۆخواردنی زەاڵتە پەیداكرد‪،‬‬ ‫ئەمە نیشانەی تووشبونبوو‬ ‫بەشێرپەنجەی مەمك‪.‬‬ ‫ئەلسی كەمپل بەشێوەیەك‬ ‫حەزی لەخواردنی زەاڵتە دەكرد‬ ‫كە هەموو رۆژێك (‪ )٤‬كاهوی‬ ‫تەواوی دەخوارد‪ ،‬دوای راوێژ‬ ‫لەگەڵ پزیشك تێگەیشت گەاڵی‬ ‫كاهو هەڵگری ماددەیەكە بەناوی‬ ‫سولفۆرافین كە دەتوانێت‬ ‫هێرش بكاتە سەر خانە‬ ‫شێرپەنجەییەكان‪،‬‬ ‫لەشی ئالسی‬ ‫پێویستی بەم‬ ‫ماددەیە هەبوو‪،‬‬ ‫بۆیە ئالسی لەپڕ‬ ‫حەزی زۆری‬ ‫بۆخواردنی‬ ‫كاهو پەیداكرد‪.‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫ئەوانەی زۆریان حەز لەخواردنێكی‬ ‫تایبەتە لەوانەیە نەخۆش بن!‬

‫‪20‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫ئەگەر حەزتان لەچپسە؛ لەوانە‬ ‫نەخۆشی تیروید‪ ،‬یان كێشەی هۆرمۆنی‬ ‫سەرگورچیلەتان هەبێت‪.‬‬ ‫نیگەرانی ت��وون��د دەت��وان��ێ��ت لەسەر‬ ‫كرداری هۆرمۆن رێژێنەكانی سەرگورچیلە‬ ‫كاریگەری خراپ دابنێت‪ ،‬ئەگەر كەسێك‬ ‫بەردەوام لەژێر كاریگەری هۆكارەكانی‬ ‫سترێس خولقێندابێت‪ ،‬ئ��ەم رژێنانە‬ ‫بەڕادەی راست هۆرمۆنە حەیاتییەكانی‬ ‫وەك ئ��ادرن��اڵ��ی��ن‌و ك��ورت��ی��زۆل‌و‬ ‫ئالدوستون بەرهەمناهێنن‪ ،‬ئەم بابەتە‬ ‫دەبێت بەهۆی تێكچوونی هاوسەنگی‬ ‫خوێ لەلەشداو هەندێك كەس بەرەو‬ ‫خ��واردن��ی خواردەمەنییە سوێرەكان‬ ‫دەچن‪.‬‬ ‫ح���ەز ل��ەس��ەر خ��واردەم��ەن��ی سوێر‬ ‫دەتوانێت یەكێك لەنیشانەكانی دابەزینی‬ ‫بڕی یۆد لە لەشدا بێت‪ ،‬كە لەم كاتەدا‬ ‫تیروید كەمكاردەبێت‪ ،‬كەمكاری‌و تەمبەڵی‬ ‫تیرۆید هاوڕێیە لەگەڵ نیشانەكانی بێحاڵی‪،‬‬ ‫ی‬ ‫م��ان��دووێ��ت��ی‪ ،‬ك��ارن��ەك��ردن��ی س��ك‪ ،‬كێش ‌‬ ‫زۆرو خەمۆكی‪ ،‬زۆركاركردنی تیرۆیدیش‬ ‫نیشانەكانی بریتییە لەدابەزینی كێش‪،‬‬ ‫هەست بەنائۆمێدی‌و هەبوونی سووڕی‬ ‫مانگانەی ناڕێكوپێك‪.‬‬ ‫ئەگەر حەزتان لەسەهۆڵە لەوانەیە‬ ‫كەمخوێن بن‬ ‫لەنەخۆشی ك��ەم خوێنیدا ل��ەش ب��ەڕادەی‬ ‫پێویست خرۆكەی سوور بەرهەمناهێنێت‪ ،‬هۆكاری‬ ‫سەرەكیشی كەمبوونی بڕی ئاسنی ناوخوێنە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگەر ئەم توخمە نەگات بەلەش ژمارەی خڕۆكەكانی‬ ‫خوێن دادەبەزێت‪.‬‬ ‫گرنگترین نیشانەی كەمخوێنی دابەزینی وزەیە‪ ،‬بەوتەی‬ ‫زانایانی ئەستیتۆی مایۆكلینیك لەویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‬ ‫ئەوكەسانەی حەزیان لەسەهۆڵە بەشێوەی خۆنەویست دەیانەوێت‬ ‫ئازارو هەوكردنی سەرزمانیان بەسەرمای سەهۆڵ دابەزێنن‪.‬‬ ‫لیكۆڵینەوەیەكیتر دەریخستووە‪ ،‬سەهۆڵ لەنێو دەم��ی كەسانی‬ ‫كەمخوێندا تامێكی خۆشی هەیە كە هێشتا هۆكارەكەی دیارنییە‪.‬‬ ‫ئەگەر حەزتان لەخواردنەوەی گازدارە لەوانەیە كەمی كالسیۆمتان‬ ‫هەبێت‬ ‫ئایا ئێوەش لەو كەسانەن كە بەبێ ساردی نانتان بۆناخورێت؟ كەوابوو‬ ‫بەئەگەری زۆرەوە ئێوە تووشی كەمبوونەوەی كالسیۆم هاتوون‪ ،‬بەداخەوە‬ ‫خواردنەوەی ساردی نەتەنیا كالسیۆمتان بۆ ناگەڕێنێتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو بۆسەالمەتی ئێسكیشتان زیانبەخشە‪،‬‬ ‫ب����ۆی����ە ئ����ەگ����ەر ت���ووش���ی‬

‫‪21‬‬

‫دەك�����ەن�����ەوە‪ ،‬ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان‬ ‫پیشانیدەدەن‪ ،‬لەشی مرۆڤ بەخواردنی‬ ‫كاربۆهیدرات دەیەوێت هۆرمۆنی دڵخۆشی‬ ‫لە لەشدا زیادبكات‪.‬‬ ‫س��روت��ون��ی��ی��ن ی��ەك��ێ��ك��ە ل��ەه��ۆرم��ۆن��ەك��ان كە‬ ‫بەرهەمهێنانی بەخواردنی نان‌و شیرینی‌و كێك زیاتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬سەرنجبدەن ماددە پرۆتینییەكان دەبن بەهۆی‬ ‫كەمبوونەوەی ئەم هۆرمۆنە لە لەشداو باشتر وایە ئەو‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫كەمبوونەوەی كالسیۆم هاتوون نیازەكەتان بەخواردنی سەوزەو‬ ‫شیرەمەنی كەم چەوری قەرەبوو بكەنەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر حەزتان لەتۆزی كارییە بەئەگەری زۆرەوە تووشی‬ ‫پاركنسن‪ ‌،‬یان كەمبوونەوەی زینكی لەشن‪.‬‬ ‫تۆزی كاری (‪ )curry‬بریتییە لەتێكەڵەیەكی زەردەچەوەو‬ ‫سیرو گشنیزو دارچین‌و حێل‌و زیرە‪.‬‬ ‫بڕێكی زۆر زینك هەیە‬ ‫زینك گرنگی زۆری بۆ پێستی لەش هەیەو چاكبوونەی‬ ‫برینەكان خێراتر‪ ،‬رادەی ئەم ماددەیە لەنێو لەشدا لەسەر هەستی‬ ‫تامكردنمان كاریگەری هەیە‪.‬‬ ‫كاتێك بڕی زینك لەنێو لەشدا كەمببێتەوە‪ ،‬ژمارەی رێژنەكانی‬ ‫هەستپێكردنی سەرزمانیش كەمدەبێتەوەو هەستی زمان دادەبەزێت‪،‬‬ ‫بۆیە ئەگەر حەزی زۆرت��ان بۆخواردنی كاری هەیە بەئەگەری‬ ‫زۆرەوە بڕی زینك لە لەشتاندا بەڕادەی پێویست نییەو بەئاسانی‬ ‫هەست بەتامی خواردەمەنی ناكەن‪.‬‬ ‫دابەزینی زینك پێوەندی زۆری لەگەڵ نەخۆشییەكی زۆر‬ ‫ترسناكی وەك پاركینسندا هەیە‪ ،‬بەوتەی زانایانی ئەنستیتۆی‬ ‫تەندروستی‌و زانستی ئیتالیا‪ ،‬خانەكانی كەسی تووشبوو بەم‬ ‫نەخۆشییە بەهۆی ئەو ژەهرانەی هەموو رۆژێك دێتە نێو لەشەوە‬ ‫زیانێكی زیاتر دەبینێت‪ ،‬بەاڵم خواردنی زینك دەتوانێت خانەكان‬ ‫لەبەرانبەر ئەم زیانانە بپارێزێت‪ ،‬هەرچەندێك رادەی ئەم ماددەیە لە‬ ‫لەشدا كەمببێتەوە‪ ،‬زیان گەیشتن بەخانەكانی لەش زیاتر دەبێت‪.‬‬ ‫توێژینەوەكان سەلماندویانە كە جگەرە‬ ‫بڕی زینكی لەش كەمدەكاتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫كەسانی جگەرەخۆر زیاتر حەزیان‬ ‫لەبەهاراتە لەگەڵ خواردەمەنیدا‪.‬‬ ‫ئەگەر حەزتان لەنان‌و‬ ‫ماكارۆنییە‪ ،‬بەئەگەری زۆرەوە‬ ‫تووشی نەخۆشی خەمۆكی‬ ‫هاتوون‪.‬‬ ‫ل���ەوان���ەی���ە ئ��ێ��وەش‬ ‫تەجرووبەتان كردبێت‬ ‫ك���ە ئ����ەو رۆژان�����ەی‬ ‫لەدۆخێكی گونجاودا‬ ‫ن��ی��ی��ن‪ ،‬ب�������ەردەوام‬ ‫ه��ەس��ت بەبرسێتی‬ ‫دەك��ەن‌و دەرگ��ای‬ ‫س����ەالج����ەك����ە‬ ‫ب���ۆخ���واردن‬

‫رۆژانەی هەست بەخەمۆكی دەكەن كەمتر خواردنی گۆشتی بخۆن‪.‬‬ ‫ئەگەر حەزی زۆرتان لەماسییە بەئەگەری زۆرەوە تووشی‬ ‫ئالرجی‌و ئارترۆز هاتوون‬ ‫یەكێك ل��ەم��اددە زۆر پێویستەكانی ل��ەش بریتییە لەترشە‬ ‫چەورەكانی ئۆمێگا (‪ ،)٣‬ئ��ەم ترشە چ��ەوران��ە ه��ەم رۆڵێكی‬ ‫گرنگییان لەگەشەو پارێزگاری كۆئەندامی دەمار هەیە‌‪ ،‬هەروەها‬ ‫رۆڵێكی گرنگییان لەپێشگیری نەخۆشیدا هەیە‪ ،‬شانەكانی مێشك‌و‬ ‫تۆڕی چاویش پێویستی زۆری بەئۆمێگا (‪ )٣‬هەیە‪ ،‬لێكۆڵینەوەكان‬ ‫پیشانیدەدەن كەمی ئۆمێگا (‪ )٣‬لە لەشدا ئەگەری تووشبوون‬ ‫بەئالرژی‌و ئارترۆز بەرزدەكاتەوەوە لەوانەیە شێرپەنجەو نەخۆشی‬ ‫دڵ لەگەڵ خۆیدا بهێنێت‪.‬‬ ‫كەمبوونەوەی بڕی ترشە چەورەكان لە لەشدا دەبێت بەهۆی‬ ‫دروستبوونی حەز بۆخواردنی چەورو خەمووكی‌و بیستنی دەنگی‬ ‫جومگەكان‌و برین‌و وشكبوونی پێست‪.‬‬ ‫ئەگەر حەزتان لەخواردنی چوكلەیتە‪ ،‬لەوانەیە تووشی‬ ‫خەمۆكی سترێس‌و تەنگەژەی پێش سووری مانگانە هاتبێتن‬ ‫ئایا هەستان پێكردووە كە شەوی تاقیكردنەوە لەپڕ حەزێكی‬ ‫زۆرتان بۆ خواردنی چوكەلیت بۆ دروستدەبێت‪ ،‬هۆكارەكەی‬ ‫روونە لەنێو ئەم ماددەدا پێكهاتەیەك بەناوی ئەلكالیدبوونی هەیە‬ ‫كە دەبێت بەهۆی زیادبوونی هۆرمۆنی سروتونین‪ ،‬ئەم هۆرمۆنەش‬ ‫وەك باسمانكرد دەبێت بەهۆی دڵخۆشی‪.‬‬ ‫هەروەها چوكلێت یەكێكە لەسەرچاوەكانی گرنگی ڤیتامینی‬ ‫(‪)B‬و مەنیەزیۆم كە لەبەرهەمهێنانی وزەدا رۆڵی بنچینەیی هەیە‪،‬‬ ‫بەم شێوەیە لەگەڵ خواردنی ئەم ماددەیە وزەی پێویست بۆ زاڵبوون‬ ‫بەسەر سترێس‌و فشار بەرهەمدێت‪ ،‬لێكۆڵینەوەیەكی سویسری‬ ‫پیشانیدەدات ئەو كەسانەی رۆژانە (‪ )٤٠‬گرام چوكلێت دەخۆن‌و‬ ‫ئەم كارە بۆ ماوەی دوو حەفتە درێژە پێبدەدەن دەبێت بەهۆی‬ ‫دابەزینی كوریتزۆل لە لەشدا‪ ،‬ئەم هۆرمۆنە ناسراوە بەهۆرمۆنی‬ ‫سترێس‪ ،‬كاتێك ئێوە لەژێر فشاری رۆحیدان بڕێكی زیاد لەپێویست‬ ‫لەم ماددەیە لەنێو لەشتاندایە‪.‬‬ ‫هەندێكجار ح��ەزی زۆر ل��ەخ��واردن��ی چوكلێت نیشانەی‬ ‫دەستپێكردنی سووڕی مانگانەیە‪ ،‬لەم كاتەدا رادەی منیزیۆم لە‬ ‫لەشی ژناندا كەمدەبێتەوەو خواردنی چوكلێت چارەسەری ئەم‬ ‫بابەتە دەكات‪.‬‬ ‫ئەگەر حەزی زۆرتان لەسپێناخە‪ ،‬لەوانەیە زۆر ماندووبن‪،‬‬ ‫یان تەركیزتان نەبێت‪ ،‬یان تووشی نەخۆشی دڵ هاتبێتن‪.‬‬ ‫ڤیتامینەكانی (‪ )B‬بۆ شیتەڵكردنەوەی كاربۆهیدرات لە لەشدا‬ ‫زۆر پێویستە‪ ،‬ئەم ڤیتامینانە‪ ،‬هەروەها بۆ تەندروستی دەمارەكان‌و‬ ‫پێست‌و دەم��اخ زۆر گرنگە‪ )٨( ،‬جۆر ڤیتامینی (‪ )B‬بوونی‬ ‫هەیەو كەمبوونەی هەركام لەمانە دەبێت بەهۆی تێكچوونی‬ ‫لێدانی دڵ‪ ،‬هیالكی زۆرو تێكچوونی تەركیز‪ ،‬بۆیە حەزی زۆر‬ ‫بۆ خواردنی ئەو خواردەمەنیانەی كە هەڵگری ڤیتامینی‬ ‫(‪)B‬ی��ن وەكو جگەر‪ ،‬سپێناخ‌و شیرو ماست‪،‬‬ ‫بەهەندوەربگرن‪ ،‬چونكە لەوانەیە تووشی‬ ‫هەندێك نەخۆشی هاتبێتن‬ ‫ك����ە چ�����ارەس�����ەری‬ ‫هەندێكییان كاتی‬ ‫زۆر ببات‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫ئەگەر حەزتان لەخۆڵە لەوانەیە تووشی دابەزینی ماددە كانزایی‬ ‫كاتی سكپڕی‪ ،‬نەخۆشی سلیاك‪ ،‬هاتبێتن‬ ‫حەزی زۆر بۆخواردنی خۆڵ ناوی نەخۆشیێكە بەناوی پیكاست كە‬ ‫زۆربەی كات لەژنانی سكپڕدا دەردەكەوێت‪ ،‬ئەگەر ژنێكی سكپڕ لەپڕ‬ ‫بێزو بەخۆڵەوە بكات‪ ،‬پیشانیدەدات رادەی ماددەی كانزای نێو لەشی‬ ‫بەڕادەی پێویست نییە‪ ،‬لەم كاتەدا ئاسن یەكێكە لەگرنگترین ماددەكان‬ ‫كە بەڕادەیەكی زۆر كەمدەبێتەوە‪ ،‬مس‌و مەنیەزیۆم‌و زینك ئەو ماددانەن‬ ‫كە لەخۆڵدا بوونیان هەیە‪ .‬لێكۆڵینەوەیەكی تر كە لە گۆڤاری ئەمریكی‬ ‫خ��ۆراك باڵوبووەتەوە‪ ،‬كەمبوونەوەی م��اددەی كانزای دەبەستێتەوە‬ ‫بەنەخۆشیێكی كۆئەندامی هەرس بەناوی سلیاك‪ ،‬ئەو مندااڵنەی رجیمی‬ ‫خواردنیان ناڕێكوپێكە‌و ئەو كچانەی سووڕی مانگانەی تووندیان هەیە‬ ‫ئەگەری تووشبوونییان بەم نەخۆشییە هەیە‪.‬‬ ‫ئەگەر حەزتان لەشیرینییە كێشەی رۆحی‌و حەساسیەتی خۆراك‌و‬ ‫كێشەی كۆئەندامی هەرس هۆكارن‪.‬‬ ‫شیكاری حەزی زۆر بۆخواردنی شەكر لەچاو ماددە خۆراكییەكانیتر‬ ‫تاڕادەیەك ئاڵۆزە‪ ،‬چونكە هۆكاری زۆر دەوریان لەم بابەتەدا هەیە‪ ،‬كاتێك‬ ‫شەكر دەخۆن ئانسولین لەنێوخوێندا باڵودەبێتەوەو لەگەڵ ترشەكانی‬ ‫ئامینۆدا پێكهاتەیەك دروستدەكەن‪ ،‬پێكهاتەی دروستبوو بەخێرایی دەچێتە‬ ‫نێو ئەندامەكانەوەو بەرەو مێشك دەچێت‪ ،‬لەمكاتەدا مێشك بەڕژاندنی‬ ‫هۆرمۆنی سروتینن دەوروژێت‌و هەستێكی خۆش دروستدەبێت‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەكانی توێژەرانی زانكۆی میشیگان پێنیشانیداوە كاتێك‬ ‫سترێس لەجەستەدا دروستدەبێت‪ ،‬حەز بۆخواردنی شەكر سێ بەرانبەر‬ ‫دەبێتەوەو دۆخێك وەكو تووشبوون بەماددەی سڕكەر دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانە پێسانیدەدات ئەوكەسانەی شەكر زۆر دەخۆن لەوانەیە‬ ‫لەباری دەروونییەوە كێشەیان هەبێت‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئەمە لەوانەیە حەزی زۆر بۆخواردنی شەكر یەكێك‬ ‫لەنیشانەكانی تێكچوونی هۆرمۆنی بێت‪ ،‬ئەم ماددەیە رۆڵێكی گرنگی‬ ‫لەبەرهەمهێنانی هۆرمۆنی ئەندرۆفین لەمێشكدا هەیە كە لەمكردنەوەی‬ ‫ئازاردا كاریگەرە‪ ،‬لەكاتی سووڕی مانگانەدا راددەی ماددەی ئەندرۆفین‬ ‫دەگاتە كەمترین ئاستی خۆی ئەمە دەبێت بەهۆی ئەوەی ژنان لەكاتی‬ ‫نانی بەیانیدا چای شیرینتر بخۆن‪.‬‬ ‫ئەوانەی شەكر زۆر دەخۆن دەبێت نیگەرانی كێشەی كۆئەندامی‬ ‫هەرسیش بن‪ ،‬كاتێك هاوسەنگی بەكتریا سوودمەندەكان تێكدەچێت‬ ‫رادەی مشەخۆرەكان لە لەشدا زیاددەكات هەردوی ئەمانە پێویستیان‬ ‫بەشەكری زۆرە‪ ،‬حەساسەیەت بەخۆراكیش هاوسەنگی خوێن تێكدەدات‌و‬ ‫بەكارهێنانی شەكر بەرزدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر حەزی زۆرتان بۆ سیر هەیە لەوانەیە تووشی دابەزینی‬ ‫ڤیتامین‌و ماددەی كانزای هاتبێتن‬ ‫دەركەوتنی ح��ەزی لەپڕ بۆخواردنی سیر یەكێكە لەنیشانەكانی‬ ‫دابەزینی رێژەی هەندێك ماددەی گرنگی پێویست بۆ لەش‪ ،‬سیر پڕە‬ ‫لەڤیتامین (‪)c‬و كالسیۆم‌و ئاسن‪ ،‬لەش بۆ باشتركردنی كرداری سیستەمی‬ ‫ب��ەرگ��ری‌و دروستكردنی كۆالجین‌و بەربەرەكانی لەگاڵ رادیكاڵە‬ ‫سەربەستەكاندا پێویستی بەڤیتامینی (‪)c‬ی��ە‪ ،‬لەالیەكیترەوە كالسیۆم‬ ‫رۆڵێكی گرنگی لەگەشەسەندن‌و پارێزگاریكردن لەددان‌و ئێسكدا هەیە‌و‬ ‫تەندروستی ماسۆلكەكان‌و سیستەمی دەمارەكان دەستەبەردەكات‪ ،‬ئاسنیش‬ ‫وەك باسمانكرد یەكێكە لەماددە پێویستەكان بۆ دروستبوونی خرۆكە‬ ‫سوورەكان‌و بەكارهێنانی بۆ ژنان زۆر پێویستە‪ ،‬كەمبوونەوەی هەركام‬ ‫لەوانە دەبێت بەهۆی ئەوەی حەزی زۆر بۆخواردنی سیر دروستببێت‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫سوودو مەترسییەكانی ئەسپرین‬ ‫م���ێ���ژووی دۆزی���ن���ەوەی���ی‬ ‫ئەسپرین دەگەرێتەوە بۆ سەدەی‬ ‫پێنجەمی پێش زایین‪ ،‬كاتێك‬ ‫هیپۆكراتەكا نتۆزێكی تاڵیان‪،‬‬ ‫كە لەنیانی دارچنار دروستیان‬ ‫ك��ردب��وو بەكاریان دەهێنا بۆ‬ ‫نەهێشتنی ئ��ازارو دابەزاندنی‬ ‫تا‪.‬‬ ‫ئ���ەم���ڕۆ ل��ێ��ك��ۆڵ��ەرەك��ان‬ ‫توانیویانە بەكارهێنانی تازەو‬ ‫پێشكەوتوو بۆ ئ��ەو دەرمانە‬ ‫ك��ۆن��ە م��ێ��ژووی��ی��ە ب��دۆزن��ەوە‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی نەگۆڕ هەوڵدەدەن‬ ‫تازەگەری لەپێكهاتەی كیمیایی‬ ‫ب��ك��ەن ت��ا زۆرت���ری���ن خەڵك‬ ‫س��ودی لێببینن ب��ۆ مەبەستی‬ ‫تەندروستی‪.‬‬ ‫ئەسپرین بۆچی بەكاردێت؟‬ ‫ب���ای���ەخ���دان ب��ەئ��ەس��پ��ری��ن‬ ‫ل���ەوەوە دێ��ت ك��ە تێگەیشتن‬ ‫ل��ەڕێ��گ��ەك��ان��ی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان‌و‬ ‫جۆراوجۆری كاریگەرییەكانی‬ ‫بەكارهێنانی بەبڕێكی كەم‬

‫كاریگەری دەبێت لەسەر خوێن‬ ‫مەیەنەرەكان (پەڕەكانی خوێ ‌ن‬ ‫بەبڕێكی مامناوەند دەبێتە هۆی‬ ‫دابەزاندنی تاو نەهێشتنی ئازارە‬ ‫بچوكەكان‪ ،‬بەاڵم بەبڕێكی زۆر‬ ‫دەبێتە جەنگاوەرێك لەخزمەت‬ ‫نەهێشتنی ئ��ازارو هەوكردنی‬ ‫هەندێك جۆری نەخۆشی وەك‬ ‫رۆماتیزمی جومگەكان)‪.‬‬ ‫ژم������ارەی������ەك������ی زۆر‬ ‫لەلێكۆڵینەوەكان دەریانخستووە‬ ‫كە ئەسپرین تەنیا كاریگەری‬ ‫ن��ی��ی��ە ل����ەس����ەر پ��اراس��ت��ن��ی‬ ‫خەپلەكانی خوێن لەنەخۆشی‪،‬‬ ‫بەڵكو بەشێوەیەكی بەرچاو‬ ‫هەستپێكراوە ك��ە ئەسپرین‬ ‫دەورێ�����ك�����ی ب������ااڵی ه��ەی��ە‬ ‫لەكەمكردنەوەی رێژەی مردن‬ ‫ل���ەو ك��ەس��ان��ەی ك��ە ت��ووش��ی‬ ‫س��ن��گ��ەك��وژێ ی��ا ن���ۆرەی دڵ‬ ‫بوون كە زیاتر بەجەڵدەی دڵ‬ ‫ناسراوە‪.‬‬ ‫بوارێكیتری بەكارهێنانەكانی‬

‫ئاسپرین بۆ چارەسەری ئازاری‬ ‫نیوەسەر (شقیقە)‪ ،‬چارەسەری‬ ‫لێڵی چاو‪ ،‬هەروەها نەهێشتنی‬ ‫مەترسی بەرزی پەستانی خوێن‬ ‫ل��ەژن��ی دوگ��ی��ان��دا‪ ،‬هەندێك‬ ‫لەژنان لەكاتی دوبارەبوونەوەی‬ ‫ل���ەب���ارچ���وون���ی ك���ۆرپ���ەل���ە‬ ‫هەوڵدەدرێت چارەسەربكرێن‬ ‫بەپێدانی ئەسپرین‌و دژە خوێن‬ ‫مەین كە پێیدەوترێت هیپارین‪،‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ل��ەب��ەڵ��گ��ەك��ان ئ��ەوە‬ ‫دەردەخەن كە ئەسپرین لەوانەیە‬ ‫یارماتیدەربێت لەڕێگەگرتن‬ ‫ل��ەم��ەی��ن��ی خ���وێ���ن ل��ەك��ات��ی‬ ‫رۆیشتنی ب��ەن��او دەم��ارەك��ان��ی‬ ‫خ��وێ��ن��دا‪ ،‬ب����ەاڵم دەرب�����ارەی‬ ‫نەخۆشییەكانی دڵ زۆر روون‬ ‫نییە‪ ،‬لەبەر ئەو هۆیە بۆ ئەو‬ ‫ه��ەرزەك��اران��ەی ك��ە مەترسی‬ ‫گ��ەورەی��ان لەسەرە دەرب��ارەی‬ ‫گەشەكردنی نەخۆشییەكانی‬ ‫دڵ ئێستا رۆژان��ە بڕێكی كەم‬ ‫لەئەسپرینیان پ��ێ��دەدرێ��ت كە‬

‫بڕەكەی (‪ )٧٥‬ملگ‪.‬‬ ‫مەترسییە گ��ەورەك��ان بۆ‬ ‫تووشبوون بەنەخۆشییەكانی دڵ‬ ‫ئ��ەگ��ەر ت��ۆ ی��ەك��ێ��ك ل��ەم‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ان��ەی خ�����وارەوەت‬ ‫ه���ەب���وو پ��ێ��وی��س��ت��ە پ��رس��ی��ار‬ ‫بكەیت لەپزیشكی پسپۆر بۆ‬ ‫بەكارهێنانی ئەسپرین بەبڕێكی‬ ‫كەم رۆژانە‪.‬‬ ‫ب��ەرزی پەستانی خوێن ‪،‬‬ ‫ن��ۆرەدڵ��ێ‪ ،‬نەخۆشی شەكرە‪،‬‬ ‫نەخۆشییەكانی دەم��ارەك��ان��ی‬ ‫خ��وێ��ن‪ ،‬سنگە ك���وژێ‪ ،‬وات��ە‬ ‫جەڵدە لەهەموویان مەترسیدارتر‬ ‫ئ���ەو ك��ەس��ان��ەی ك��ە كێشەی‬ ‫بەرزی چەوری خوێنیان هەیە‬ ‫واتە بەرزی كۆلیسترۆڵ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪www.ivillage.co.uk‬‬

‫ئا‪ :‬دارا محەمەد جاف‬ ‫خ���وێ���ن���دك���اری م��اس��ت��ەر‬ ‫لەزانستی كیمیای پزیشكی‬ ‫لەزانكۆیی هامدارد‪ ،‬نیودلهی‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫كرێمی دژەخۆرچۆن کاردەکات؟‬ ‫كرێمەكانی دژە خۆر تیشكی‬ ‫زیانبەخشی خۆر بە دوو شیوە‬ ‫دەپاڵێون‪ ،‬ئەم كرێمانە دوو جۆر‬ ‫فیلتەری فیزیایی‌و كیمیاییان‬ ‫ه��ەی��ە‌و ه��اوش��ێ��وەی پێكهاتە‬ ‫كیمیاییەكانی دارچینی‌و كافورو‬ ‫گەاڵی داری بیین‪.‬‬ ‫لەكاتی كرێمی دژەخ���ۆردا‬ ‫ئاگاداری «فاكتەری پارێزگاری‬ ‫لەبەرانبەر رووناكی خۆردابن»‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��اگ��اداری رادەی توانای‬ ‫كرێمەكە لەبەرانبەر هەڵمژین‌و‬ ‫دان���������ەوەی ت��ی��ش��ك��ی س���ەرو‬ ‫بەنەوشەیی بن‪.‬‬ ‫تیشكی سەروبەنەوشەیی‬ ‫نەتەنیا دەتوانێت ببێت بەهۆی‬ ‫شێرپەنجەی پێست‌و خۆرسووتان‪،‬‬ ‫بەڵكو بەچوونیشی بۆنێو قوواڵیی‬ ‫شانەكانی پێست‪ ،‬خاڵ‌و چرچ‌و‬ ‫لۆچیش دروستبكات‪.‬‬ ‫كرێمەكانی دژەخ��ۆر بەپێی‬ ‫فاكتەرە پارێزەرەكەی لەبەرانبەر‬

‫تیشكی سەروبەنەوشەویدا كە پێی‬ ‫دەوترێت (‪Sun Protection‬‬ ‫‪ ،)Factor‬یان بەكورتكراوەیی‬ ‫(‪ )SPF‬پلەبەندی دەكرێن‪ ،‬ئەم‬ ‫كرێمانە تیشكی سەروبەنەوشەیی‪،‬‬ ‫یان باڵودەكەنەوە‪ ،‬یان دەیدەنەوە‪،‬‬ ‫یان هەڵیدەمژن‌و رێگەی چوونە‬ ‫ناوەوەی بۆ نێو پێس دادەخەن‪.‬‬ ‫ش���ێ���وازی ی���ەك���ەم‪ ،‬وات���ە‬ ‫دان��ەوەو باڵوكردنەوەی تیشكی‬ ‫زیانبەخش‪ ،‬كردارێكە فیلتەرە‬ ‫فیزیاییەكانی كرێمە دژەخۆرەكان‬ ‫ئەنجامی دەدەن‌و وەك��و ئاوێنە‬ ‫ت��ی��ش��ك��ی س��ەروب��ەن��ەوش��ەی��ی‬ ‫دەگێڕنەوە‪.‬‬ ‫ش��ێ��وازی دووه���ەم بریتییە‬ ‫لەپااڵوتنی كیمیایی‪ ،‬یان هەمان‬ ‫ه��ەڵ��م��ژی��ن‌و پ��ێ��ش��گ��ی��ری��ك��ردن‬ ‫لەچوونی تیشك بۆ نێو پێست‪،‬‬ ‫فیلتەرە كیمیاییەكان ئەو پێكهاتانەن‬ ‫كە بەشێوەی مولكیولی (گەردی)‬ ‫ل��ەس��ەر پێست ب�ڵاودەب��ن��ەوەو‬

‫تویێكی پارێزەر دروستدەكەن‪.‬‬ ‫ئەم توێیە تیشكی زیانبەخش‬ ‫ناگەڕێنێتەوە‪ ،‬بەڵكو دەیكات‬ ‫ب��ەڕوون��اك��ی ژێ��ر س��وور كە بۆ‬ ‫پێست زیانبەخش نییە‪ ،‬بەڵكو تەنیا‬ ‫تۆزێك گەرمی دەكات‪ ،‬تیشكی‬ ‫س���ەرو وەن��ەوش��ەی��ی ل���ەدوای‬ ‫كەوتن لەم توێیانە‪ ،‬گەردەكانی‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ێ��ن��ەری دەج��ووڵ��ێ��ن��ێ��ت‪،‬‬ ‫لەئەنجامدا پێوەندی ئەم گەردانە‬ ‫لەگەڵ گەردەكانی دەورووب��ەردا‬ ‫دەپچڕێت‌و هەرگەردێك لەگەڵ‬ ‫گەردێكیتردا پێوەندیێكی نوێ‬ ‫دروستدەكات‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ئ���ەم گ��ۆڕان��ان��ە‬ ‫لەئاستێكدا نییە كە پێكهاتەكانی‬ ‫ماددە لەیەك بپچڕێت‪ ،‬بەلێدانی‬ ‫ت��ی��ش��ك‪ ،‬پ��ێ��ك��ه��ات��ەی توێكڵی‬ ‫پارێزەری كرێم دەچێتە دۆخی‬ ‫وروژاوو دووب��ارە دەگەڕێتەوە‬ ‫دۆخی ئاسایی خۆی‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ەك��ات��ی گ��ەڕان��ەوە‬

‫ب���ۆدۆخ���ی پ����ای����ەدار‪ ،‬بەشێك‬ ‫ل���ەو وزەی������ەی ب���ۆ زاڵ���ب���وون‬ ‫بەسەر بەرگری نێوان گ��ەردی‬ ‫بەكارهاتووە‪ ،‬لەجیاتی تیشكی‬ ‫س��ەروب��ەن��ەوش��ەی��ی‪ ،‬بەشێوەی‬ ‫تیشكی ژێ��رس��وور‪ ،‬ی��ان هەمان‬ ‫گەرمای بێزیان ئازاد دەبێت‪.‬‬ ‫بەرهەمهێنەرانی كرێمەكانی‬ ‫دژەخ��������ۆر ب����ۆ ه��ەڵ��م��ژی��ن��ی‬ ‫ت��ی��ش��ك��ە ج���ۆرب���ەج���ۆرەك���ان���ی‬ ‫سەروبەنەوشەیی‪ ،‬چەندین فیلتەر‬ ‫لەگەڵ یەكتریدا تێكەڵدەكەن‪،‬‬ ‫فیلتەرە كیمیاییەكانیش هەرچەند‬ ‫دەسكردن‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ فیلتەرە‬ ‫سروشتییەكاندا لەیەك بنەماڵەن‪.‬‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ە پ��ارێ��زەرەك��ان��ی‬ ‫كیمیایی كرێمەكانی دژەخ��ۆر‬ ‫هاوشێوەن لەگەڵ پێكهاتەكانی‬ ‫گەاڵی درەختی شۆڕەبی (ترشی‬ ‫س��ال��ی��س��ی��ل��ی��ك)و ك���اف���ور‪ ،‬ی��ان‬ ‫دارچینی‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬

‫‪25‬‬

‫هاككردنی مێشكی ستیڤن‬ ‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫زان��ای��ان ل��ەس��ەر شێوازێك‬ ‫كاردەكەن تاوەكو بتوانن مێشكی‬ ‫ستیڤن هۆوكینگ هاكبكەن‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ����ەوەی ئ��اس��ان��ت��ر بتوانێت‬ ‫پێوەندییەكانی ئەنجامبدات‪.‬‬ ‫ن���اس���راوت���ری���ن ف��ی��زی��ازان��ی‬ ‫جیهان م��اوەی��ەك��ە تێدەكۆشێت‬ ‫ئ��ام��ێ��رێ��ك ب���ەن���اوی (‪)iBrain‬‬ ‫بەكاربهێنێت‪ ،‬تاوەكو شەپۆلەكانی‬ ‫مێشكی وەربگرێت‌و بینێرێت بۆ‬ ‫كۆمپیۆتەرو شیكاری بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫لەم تاقیكردنەوەدا هۆوكینگ‬ ‫سەرپێچێكی رەش بەكاردەهێنێت‬ ‫كە لەناویدا زنجیرەیە گوازەرەوەی‬ ‫دەم���اری ب��وون��ی ه��ەی�ە‌و داوای‬ ‫لێكرا دەرب����ارەی كۆكردنەوەی‬ ‫پەنجەكانییەوە بیربكاتەوە‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر ستیڤن هۆوكینگ‬ ‫مێشكی خۆی خستووەتە بەردەست‬ ‫زانایان تاوەكو بتوانن رێگەیەك‬ ‫ب��دۆزن��ەوە ب��ۆ ئ���ەوەی ئاسانتر‬ ‫بتوانێت لەگەڵ دەورووب��ەری��دا‬ ‫پ��ێ��وەن��دی دروس��ت��ب��ك��ات‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫لەكاتی ئەم تاقیكردنەوەدا توانی‬ ‫شیوازێك دروستبكات كە زانایانی‬ ‫هیواداركردووە بۆ ئەوەی رۆژێك‬ ‫بتوانن بیركردنەوەكانی بكەن‬

‫بەپیت‌و وشەو رستە‪.‬‬ ‫هۆوكینگ لەساڵی رابردوودا‬ ‫ب��ەه��ۆی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەوە ت��وان��ای‬ ‫قسەكردنی لەدەستداوە‪ ،‬نەخۆشی‬ ‫‪Amyotrophic‬‬ ‫(‪Lateral‬‬ ‫‪ )Sclerosis‬بەتەواوەتی لەشی‬ ‫الوازك������ردووەو ماسولكەكانی‬ ‫تاڕادەیەكی زۆر لەكارخستووە‪.‬‬ ‫ئەو لەئێستادا كۆمپیوتەرێك‬ ‫بۆ پێوەندیكردن بەكاردەهێنێت‌و‬ ‫دەن��گ��ی كۆمپیۆتەرەكەی وەك��و‬ ‫دەنگی رۆبۆتە كە م��اوەی (‪)٧‬‬ ‫ساڵە بەكلیككردن چاالكدەكرێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لەئێستادا بەهۆی ئ��ەوەی‬ ‫م��اس��ول��ك��ەك��ان��ی دەس��ت��ی زۆر‬ ‫الوازن هەستەوەرێكی ژێرسوور‬ ‫بەچاویلكەكەی بەستراوەتەوەو‬ ‫چ��اودێ��ری ج��ووڵ��ەی چەناگەی‬ ‫دەك��ات‪ ،‬لەدواییدا ئەم جوواڵنە‬ ‫ب��ەه��ۆی ك��ۆم��پ��ی��ۆت��ەرێ��ك��ەوە كە‬ ‫بەستراوەتەوە بەڤیلچەرەكەیەوە‬ ‫دەكرێت بەنووسراو‪.‬‬ ‫(‪ )ibrain‬لەلەیەن فیلیپ لۆو‬ ‫پرۆفیسۆری زانكۆی ستانفۆردی‬ ‫ئەمریكاوە دیزاینكراوە‪ ،‬ئەم ئامێرە‬ ‫بەقەبارەی قوتوویەكی شقارتەیەو‬ ‫زۆر سووكەو كێش ناخاتە سەر‬

‫سەری هۆوكینگ‪.‬‬ ‫فیلیپ لۆو هیوادارە ئەم ئامێرە‬ ‫بتوانێت چاودێری هۆوكینگ بەبێ‬ ‫هیچ چەشنە دواكەوتنێك‌و بەبێ‬ ‫سەرنجدان بەوەی دەیەوێت چی‬ ‫بكات‪ ،‬ئەنجامبدات‪ ،‬ئەو دەڵێت‬ ‫«ئێمە دەم��ان��ەوێ��ت رێگەیەك‬ ‫بدۆزینەوە بۆ ئەوەی بەشێوەیەك‬ ‫مێشكی هاكبكەین‪ ،‬ئەم بابەتە زۆر‬ ‫بۆ ئێمە سەرنجڕاكێشە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەمانەوێت پەنجەرەیەك ب��ەرەو‬ ‫مێشكی هۆوكینگ بكەینەوە»‪.‬‬ ‫ئ��ەو دەڵ��ێ��ت ئێمە خەریكی‬ ‫دروستكردنی تەكنەلۆژیایەكین كە‬ ‫ئەو هەلە بۆ مرۆڤ دەرەخسێنێت‬ ‫تاوەكو بۆ یەكەمینجار دەستمان‬ ‫ب��گ��ات ب��ەم��ێ��ش��ك‪ ،‬ب���ەم ك���ارە‬ ‫ئ���ەگ���ەری ئ����ەوە ه��ەی��ە ج��ووڵ��ە‬ ‫خۆویستەكان بكەین بەوشە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو كەسانەی كە نەخۆشی وەك‬ ‫نەخۆشی هۆوكینگیان هەیە‌و ئامێر‬ ‫بەكاردەهێنن دەكرێت لەداهاتوودا‬ ‫لەجیاتی ئ��ەوەی بەندبن لەسەر‬ ‫لەشیان ك��ار بەمێشكی خۆیان‬ ‫ب��ك��ەن‪ .‬پرۆفیسۆر فیلیپ لۆو‬ ‫ب���ڕی���ارە ل��ەم��ان��گ��ی داه���ات���وودا‬ ‫لەگردبوونەوەیەكدا لەزانكۆی‬

‫ك��ەم��ب��ری��ج دەرب������ارەی دوای��ی��ن‬ ‫دۆزینەوەكانی خۆی قسەبكات‌و‬ ‫هۆوكینگیش ئ��ەم تەكنەلۆژیایە‬ ‫پیشانبدات‪ ،‬ئ��ەم تەكنەلۆژیایە‪،‬‬ ‫هەروەها دەكرێت بۆ ئەو كەسانەی‬ ‫تێكچوونی خەویان هەیە‪ ،‬یان بۆ‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی خێرایی نەخۆشی‬ ‫ئۆتیسم بەكاربهێنرێت‪.‬‬ ‫نەخۆشی (‪Amyotrophic‬‬ ‫‪ )lateral sclerosis‬نەخۆشی‬ ‫مەكینە دەمارییەكانی جووڵەیە‬ ‫(‪ )MND‬ئەم نەخۆشییە دەبێت‬ ‫بەهۆی تێكچوونی ب���ەردەوام‌و‬ ‫چ��ارەس��ەرن��ەك��راوی سیستەمی‬ ‫دەم�����اری ن���اوەن���دی (مێشك‌و‬ ‫دركەپەتك)و سیستەمی دەماری‬ ‫چێوەیی (‪Peripheral nervous‬‬ ‫‪ )system‬ئەم نەخۆشییە گشتیترین‬ ‫نەخۆشی نۆرۆنە بەجووڵەكانە‬ ‫(‪.)MND‬‬ ‫ئەم نەخۆشییە هەم نیشانەكانی‬ ‫ن��ۆرۆن بەجووڵەی س���ەرەوەی‌و‬ ‫هەم نیشانەكانی نورۆن بەجووڵەی‬ ‫بنەوەی دروستدەكات‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫ل��ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەدا نیشانەكانی‬ ‫ئیفلیجی ن���اوەن���دی‌و چێوەیی‬ ‫پێكەوە دەردەكەوێت‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫شانەی هەنگی ویندۆس ریجستری‬ ‫و‪ .‬لەئینگلیزییەوە‪ :‬بڕیار عوسمان‬ ‫لەویندۆزدا داتابەیسێك هەیە‬ ‫ب��ەن��اوی ریجستری‪ ،‬ی��ا پ��وورە‬ ‫هەنگ‪ ،‬زۆر بەسادەیی‪ ،‬داتابەیس‬ ‫شوێنێكە بۆ هەڵگرتنی زانیاری‬ ‫دەربارەی شتێك بۆ ئەوەی دواتر‬ ‫بتوانیت بەئاسانی ئەو زانیارییانە‬ ‫بەدەست بهێنیتەوە‪ ،‬ئ��ەم پ��وورە‬ ‫هەنگە (واتە ریجستری) زانیاری‬ ‫دەرب������ارەی ه��ەم��وو شتەكانی‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت تێدایە‪ ،‬سێتینی‬ ‫بەرنامەكان‪ ،‬هاردوێر‪ ،‬ئەو شتانەی‬ ‫بەكارهێنەر دای��ن��اوەو پێیباشە‪،‬‬ ‫زان��ی��اری دەرب����ارەی فایلەكان‪،‬‬ ‫زۆرشتی تریش‪ ،‬دەسكاریكردنی‬ ‫ریجستری بەشتێكی تۆقێنەرو‬ ‫ت��رس��ن��اك دادەن���رێ���ت‪ ،‬ئ��ەم��ەش‬ ‫لەبەر ئەوەی كاتێك گۆڕانكاری‬ ‫ت���ێ���دادەك���ەی���ت‪ ،‬ه��ی��چ شتێك‬

‫لەالیەن سیستەمەكەوە پاڵپشت‌و‬ ‫سەلماندنی (‪ )verification‬بۆ‬ ‫ناكرێت‪ ،‬بۆیە لەوانەیە ئەگەر‬ ‫ش��ت��ێ��ك��ی ه��ەڵ��ەب��ك��ەی��ت‪ ،‬زۆر‬ ‫بەتوندی ببێتە ه��ۆی تێكدان‌و‬ ‫ل��ەن��اوب��ردن��ی س��ی��س��ت��ەم��ەك��ەت‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ێ��س��وودو بێكاركردنی‪.‬‬ ‫بیرۆكەیەكی زۆر باشە ئەگەر پێش‬ ‫ئەوەی دەسكاری پوورە هەنگەكە‬ ‫بكەیت‪)restore point( ،‬ێك بۆ‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت دروستبكەیت‪،‬‬ ‫یان ئەوەتا باك ئەپی (‪)backup‬‬ ‫ری��ج��س��ت��ری��ی��ەك��ەت ب��ك��ەی��ت‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە ئ��ەم��ەش گەرەنتی‬ ‫سەالمەتیت ناكات‪.‬‬ ‫ك������ە ئ�����ام�����ادەب�����ووی�����ت‬ ‫دەستپێبكەیت‌و بچیتە ناو پوورە‬ ‫ه��ەن��گ��ەك��ەوە ئ���ەوە (‪)win+r‬‬ ‫بكەن بۆ كردنەوەی رەن‌و لەوێ‬ ‫بنووسن (‪ ،)regedit‬دەبینن‬

‫كە دەت��وان��ن سەیری پێكهاتەی‬ ‫فۆڵدەرەكان بكەن تاوەكو بزانن‬ ‫ش��ت��ەك��ان چ���ۆن رێ��ك��خ��راون‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی بنەمای ف��ۆڵ��دەرە‬ ‫سەرەكییەكانت هەیە‪ ،‬پاشان سەب‬ ‫ترییەكان (‪)sub-trees‬و پاشان‬ ‫كلیلەكان (‪ )keys‬سەدان شێوەی‬ ‫ه��اك��ك��ردن‌و دەس��ك��اری��ك��ردن��ی‬ ‫ریجستری لەئینتەرنێت هەیە‪.‬‬ ‫ل��ەڕاس��ت��ی��دا ئ��ەگ��ەر كەمێك‬ ‫ش�����ارەزا ن��ەب��ی��ت‪ ،‬ی���ان بەپێی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك رێ��ن��م��ای��ی ن��ەب��وو‪،‬‬ ‫وا ب��اش��ت��رە ه����ەرواو ل��ەخ��ۆوە‬ ‫دەسكاری ریجستری نەكەیت‪،‬‬ ‫چونكە ل��ەوان��ەی��ە ببێتە هۆی‬ ‫تێكدانی هەموو سیستەمەكەت‪،‬‬ ‫وەك ن����ووس����ەر دەڵ���ێ���ت وا‬ ‫باشترە پێش دەسكاریكردنی‬ ‫ریجستری (‪)restore point‬‬ ‫ێك دروستبكەیت‪ .‬هەروەها بۆ‬

‫باك ئەپ كردنی ریجسترییەكەت‪،‬‬ ‫پ��اش ك���ردن���ەوەی (‪)regedit‬‬ ‫وات��ە (‪ )registry editor‬كە‬ ‫بۆ دەسكاریكردنی ریجستری‬ ‫بەكاردێت‪ ،‬بچۆرە سەر (‪)file‬‬ ‫و ل��ەو ‌‬ ‫ێ (‪ )export‬هەڵبژێرەو‬ ‫ناوێك‌و شوێنێك بۆ ئ��ەو فایلە‬ ‫دیاریبكە‪ ،‬كە بە (‪)extension‬‬ ‫ی ‪ reg‬سەیڤ دەبێت‌و دەتوانیت‬ ‫ب��ەك��ردن��ەوەی بەنەوتپاد هەموو‬ ‫زانیارییەكانی ن���اوی ببینیت‌و‬ ‫دەسكاری بكەیت‪ ،‬بەم شێوەیە‬ ‫دەت��وان��ی��ت ل��ەڕێ��ی ئ��ەو فایلەوە‬ ‫زانیارییەكانی ریجسیترییەكەت‬ ‫ب��ه��ێ��ن��ی��ت��ەوە‪ ،‬ئ���ەوی���ش ب��ەدەب��ڵ‬ ‫كلیككردن ل��ەو فایلە‪ ،‬یاخود‬ ‫لە ن��او (‪ )regedit‬و لەمێنۆی‬ ‫(‪)file‬دا (‪ )import‬هەڵبژێرن‌و‬ ‫شوێن‌و ناوی فایلی باك ئەپەكە‬ ‫دیاریبكەن‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫_‪HKEY_LOCAL‬‬ ‫ ‬ ‫\‪MACHINE‬‬ ‫\‪Software‬‬ ‫\‪Microsoft \Windows NT‬‬ ‫‪CurrentVersion\ Winlogon‬‬ ‫«‪Legal Notice‬‬

‫پ��اش��ان‬ ‫‪ »Caption‬ل��ەب��ەش��ی راستی‬ ‫ویندۆكە بدۆزنەوەو كلیكی الی‬ ‫راس��ت��ی لێبكەن‌و «‪»modify‬‬ ‫هەڵبژێرن‪ ،‬هەرشتێك ئ��ارەزووی‬ ‫دەك��ەن بینووسن‪ ،‬بۆ ناونیشانی‬ ‫ئەو ویندۆیەی كە دەرەكەوێت‬ ‫(بۆ نموونە بنووسن‪legal« :‬‬ ‫‪ – »notice‬واتە تێبینی یاسایی)‪.‬‬ ‫پاشان كلیكی الی راست لەسەر‬ ‫«‪ »Legal Notice Text‬بكەن‬ ‫كە كەوتووەتە خ��واروی ئەوەی‬ ‫پێشوو‪ »modify« ،‬هەڵبژێرن‌و‬ ‫تێكستەكەتانی تێدا بنووسن‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە بنووسن‪:‬‬

‫واتە‪« :‬ڤێرژنی ویندۆزەكەت‬ ‫لەژێر لێكۆڵینەوەو پشكنیندایە بۆ‬ ‫ئەوەی بزانرێت كە ئایا نەدزراوە‪،‬‬ ‫تكایە بەگوێرەی رێنماییەكانی سەر‬ ‫شاشەكەت بكە كە پاش چوونە‬ ‫ژوورەوەت دێتە سەری‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بۆ ئەوەی یارمەتی ئێمە بدەیت‬ ‫لەوەی دڵنیابین سۆفتوێری یاسایی‬ ‫بەكاردەهێنیت‪ ،‬ئەگەر سەركەوتوو‬ ‫نەبیت لەجێبەجێكردنی ئەو‬ ‫رێنماییانەدا‪ ،‬لەوانەیە ببێتە هۆی‬ ‫لەناوبردنی سیستەمەكەی خۆت‪،‬‬ ‫سوپاس‪ ،‬رۆژێكی خ��ۆش «بۆ‬ ‫هەردوو تێكستەكە تۆ دەتوانیت‬ ‫ب���ەئ���ارەزووی خ���ۆت ش��ت��ی تر‬ ‫بنووسیت‌و پاشان كۆمپیوتەرەكەت‬ ‫ریستارت بكەرەوەو ئەنجامەكە‬ ‫ببینە‪ .‬وەرگێڕ‬ ‫ج���اری واه��ەی��ە ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫ئەو كاریگەرییانەو گۆڕانكارییانە‬ ‫جێبەجێببن‪ ،‬پێویست دەك��ات‬ ‫ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرەك��ەت ری��س��ت��ارت‬ ‫ب���ك���ەی���ت���ەوە‪ ،‬ب������ەاڵم ب��ەپ��ێ��ی‬ ‫ئەزموونەكانم هەندێكییان یەكسەر‬ ‫كاریگەرییەكانییان دەرەكەوێت‪.‬‬ ‫هەروەها ئەوەش بزانن كە بۆ‬ ‫ئەو نرخانەی تێكست دەنووسین‪،‬‬ ‫وات���ە ن��ووس��ی��ن��ێ��ك دەن��ووس��ی��ن‬ ‫(وەك لەنموونەكەی پێشوو ئەم‬ ‫نموونەیەو نموونەكەی دواتریشدا‬ ‫ه��ەی��ە) دەت��وان��ی��ن ب��ەع��ەرەب �ی‌و‬ ‫ك��وردی��ش بنووسین‪ ،‬دی���ارە بۆ‬ ‫ئ����ەوەی ب���ەك���وردی بنووسین‬ ‫دەبێت كیبۆردو فۆنتی یونیكورد‬ ‫ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��ی��ن‪ ،‬ك��ە دەت��وان��ی��ن‬ ‫ل��ەم سایتە داون��ل��ۆدی بكەین‪:‬‬ ‫‪ - .kurditgroup.org‬وەرگێڕ‬ ‫شوێنێكی ت��ر ب��ۆ ئ���ەوەی‬ ‫سەیری بەرنامەكانی ستارت ئەپی‬

‫_‪HKEY_CURRENT‬‬ ‫\‪USER‬‬ ‫\‪Software‬‬ ‫\‪Microsoft‬‬ ‫\‪Windows‬‬ ‫‪CurrentVersion\ Run‬‬

‫دەت��وان��ی��ت بەدروستكردنی‬ ‫(‪ )reg_sz‬و نووسینی ناوی فایلی‬ ‫(‪)executable‬ی بەرنامەكەو‬ ‫دیاریكردنی شوێنەكەی (‪،)path‬‬ ‫هەر بەرنامەیەكت بوێت زیادی‬ ‫بكەیت‪ ،‬ئ��ەو بەرنامەو شتانەی‬ ‫بەم شێوەیە زیادیبكەیت‪ ،‬لەناو‬ ‫فۆڵدەری (‪ )startup‬ناتوانیت‬ ‫بیان بینیت‪ ،‬بەاڵم لە (‪)msconfig‬‬ ‫دیاردەبن‪ ،‬كە لەڕەندا دەینووسیت‪،‬‬ ‫ئەگەر ویستت شتێكیش بسڕیتەوە‪،‬‬ ‫ئەوە كلیكی الی راستی لەسەر‬ ‫بكەو «‪ »delete‬هەڵبژێرە‪.‬‬ ‫دەتوانیت كلیكی الی راست‬ ‫لەسەر هەر كییەكی ریجستری‬ ‫بكەیت و (‪)export‬ی بكەیت‬ ‫(ئەمەش شێوازێكی زۆرباشە بۆ‬ ‫ب��اك ئ��ەپ كردنی ئ��ەو شتانەی‬ ‫دەت����ەوێ����ت پ��ێ��ش دەس���ك���اری‬ ‫كردنییان)‪ ،‬ه��ەروەه��ا دەتوانیت‬ ‫فایلی ‪ reg.‬دروستبكەیت لەڕێی‬ ‫ن��ۆت��پ��ادەوە‪ ،‬ئ��ەم��ەش ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫بەئاسانی دەسكاری پێكهاتەكانی‬ ‫ن���او ری��ج��س��ت��ری ب��ك��ەی��ت‪ ،‬ی��ان‬ ‫بیانسڕیتەوە‪ ،‬یان بۆیان زیادبكەیت‪،‬‬ ‫ب��ەب� ‌ێ بەكارهێنانی (‪)gui‬ی‬ ‫تایبەت بەڕیجستری‪ ،‬واتە بەبێ‌‬ ‫ئ��ەوەی (‪ )regedit‬بكەیتەوە‬ ‫(ئ��ەم��ەش شێوەیەكی ب��اش��ە بۆ‬ ‫ئ���ەوەی دەس��ك��اری ریجستری‬ ‫كۆمپیوتەری كەسانی تر بكەیت)‪،‬‬ ‫ئەمەش نموونەیەكە‪:‬‬ ‫‪Windows Registry Edi‬‬‫‪tor Version 5.00‬‬ ‫;‪creates subkey1‬‬ ‫[ _‪HKEY_CURRENT‬‬ ‫‪]USER\Key\Subkey1‬‬ ‫;‪changes the dword to‬‬ ‫‪equal 1‬‬ ‫‪D w o r d‬‬ ‫«‬ ‫‪1»=dword:00000001‬‬ ‫;�‪deletes the string val‬‬ ‫‪ue‬‬

‫‪]USER\Key\Subkey2‬‬

‫ئ���ەم ك����ۆدە ل��ەن��او ن��ۆت��پ��اد‬ ‫بنووسەو پاشان بەفایلی جۆری‬ ‫‪ reg.‬سەیڤی بكەو پاشان دەبڵ‬ ‫كلیكی لێبكەو بڕۆرە ئەو بەشەی‬ ‫ریجستری بۆ ئ��ەوەی ئەنجامی‬ ‫كارەكەت ببینیت‪ .‬وەرگێڕ‬ ‫ئەمانە شتە بنەماییەكانن‪،‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ن��م��وون��ەی خ��ۆش‬ ‫بەهیوای ئەوەی كەمێك دڵخۆش‌و‬ ‫ئ��اس��وودەت بكات ل��ەگ��ەڵ ئەو‬ ‫پوورەهەنگە داماوو خەمبارەیا‪.‬‬ ‫ه����ەرچ����ەن����دە زۆرب�������ەی‬ ‫س��ۆف��ت��وێ��رەك��ان ب��ەش��ی تایبەت‬ ‫ب���ەس���ڕی���ن���ەوەو الب���ردن���ی���ی���ان‬ ‫(‪ )uninstall‬لەگەڵدایە‪ ،‬رێگەی‬ ‫راس��ت��ی ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ئ��ەم��ەش‬ ‫ئ���ەوەی���ە ك���ە ب��ەش��ی «‪add/‬‬ ‫‪ »remove programs‬لە‬ ‫«‪ »control panel‬بكەیتەوە‪،‬‬ ‫دەتوانیت ریجستری بەكاربهێنیت‬ ‫ب��ۆ ش����اردن����ەوەی لیستی ئ��ەو‬ ‫پرۆگرامانەی كە لێرەدان‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەچوونە سەر‪:‬‬

‫_‪HKEY_LOCAL‬‬ ‫‪MACHINE/Software/‬‬ ‫‪Microsoft/Windows/‬‬ ‫‪CurrentVersion/Uninstall‬‬

‫پ���اش���ان ل��ەب��ەش��ی چ��ەپ��ی‬ ‫ویندۆكە ئەو پرۆگرامەی دەتەوێت‬ ‫دی��اری��ب��ك��ە‪ ،‬ل��ەب��ەش��ی راس��ت��ی‬ ‫ویندۆكەش كلیكی الی راست‬ ‫ل��ەس��ەر «‪»display name‬‬ ‫بكەو «‪ »rename‬هەڵبژێرەو‬ ‫ن��اوەك��ەی ب��گ��ۆڕە ب��ۆ «‪Quiet‬‬ ‫‪.»Display Name‬‬ ‫بەئازادی ت���ەواوەوە سەیری‬ ‫ئ��ەو ف��ۆڵ��دەران��ە ب��ك��ەن‌و بزانن‬ ‫چییان تێدا نووسراوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئینتەرنێتیش بەكاربهێنن بۆ ئەوەی‬ ‫زانیاری زیرەكانەو خۆش لەسەر‬ ‫ریجستری بەدەست بهێنن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪hax or handbook, 1337‬‬ ‫‪tapeworm, Sams Publish‬‬‫‪ing, 2005‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫دی���ارە ئ��ەم��ە ب��ۆ ب��اك ئەپ‬ ‫ك����ردن‌و ه��ێ��ن��ان��ەوەی ه��ەم��وو‬ ‫ریجسترییەكە ب��وو‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی‬ ‫تەنیا ی��ەك كیش (‪ )key‬باك‬ ‫ئ��ەپ بكەیت‪ ،‬ی��ان بیهێنیتەوە‪،‬‬ ‫ئەوە هەمان هەنگاو ئەنجامبدە‪.‬‬ ‫وەرگێڕ‪.‬‬ ‫بۆ دروستكردنیشی كلیكی‬ ‫الی راس�����ت ل��ەش��وێ��ن��ێ��ك��ی‬ ‫بۆشایی ویندۆی دەستی راست‬ ‫بكەو «‪ »new‬هەڵبژێرەوەو‬ ‫جۆرەكەشی «‪»string value‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژێ��رەو پ��اش��ان وەك���و ئەو‬ ‫زانیارییانەی لەپێشتر درا‪ ،‬ناوی‬ ‫ب��ن��ێ�ت‌و ن��رخ��ی ب��ۆ دان����ێ‌‪ ،‬بۆ‬ ‫گۆڕینی ن��اوی ه��ەر دان��ەی��ەك‪،‬‬ ‫كلیكی الی راستی لەسەربكەو‬ ‫«‪ »rename‬هەڵبژێرە‪ ،‬یاخود‬ ‫سەلێكتییان بكەو لەسەر كیبۆرد‬ ‫‪ f2‬بكەو ناوە نوێكەیان بنووسە‪.‬‬ ‫وەرگێڕ‬ ‫ه�����ەم�����وو ج�����ارێ�����ك ك��ە‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت دادەگیرسێنیت‪،‬‬ ‫ئەو هەڵبژاردنەت هەیە كە دەتوانیت‬ ‫ویندۆیەكی رێپێدراو دروستبكەیت‬ ‫لەگەڵ ه��ەر پەیامێك كە خۆت‬ ‫دەت����ەوێ����ت‪ ،‬ك���ە دەب���ێ���ت پێش‬ ‫شاشەی هاتنە ژوورەوە «‪log‬‬ ‫‪ »on screen‬دەربكەوێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەمەش بچۆرە سەر‪:‬‬

‫‪your‬‬ ‫‪version‬‬ ‫«‪of‬‬ ‫‪windows‬‬ ‫‪is‬‬ ‫‪under‬‬ ‫‪investigation for piracy.‬‬ ‫‪please follow the on‬‬‫‪screen instructions that will‬‬ ‫‪be provided after logging‬‬ ‫‪in to help us ensure you‬‬ ‫‪are using legal software.‬‬ ‫‪failure to follow these‬‬ ‫‪instructions may result‬‬ ‫‪in self-destruction. thank‬‬ ‫‪».you، have a nice day‬‬

‫(‪ )startup programs‬لێبكەیت‪،‬‬ ‫ی��ان زیادیبكەیت‪ ،‬ریجسترییە‪،‬‬ ‫ل��ەڕەن ( ‪ ) regedit‬بنووسەو‬ ‫بچۆرە سەر‪:‬‬

‫«‪-=»String 1‬‬ ‫;�‪deletes the key Sub‬‬ ‫‪key2‬‬ ‫[‪HKEY_CURRENT_-‬‬

‫‪28‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫پلۆتۆ‬

‫كۆمەڵەی نهێنی‬

‫«ك��ۆم��ەڵ��ەی خ��ۆری ئێمە (‪ )٩‬ه��ەس��ارەی ت��ێ��دای��ە»‪ ،‬لەكتێبی‬ ‫خوێندنگەكاندا تاوەكو پێش ساڵی (‪ )٢٠٠٦‬بەم شێوەیە دەنووسرا‪،‬‬ ‫لەوانەیە هەر لەو سەردەمەشدا زۆر كەس بڕوایانوابوو ئەم ژمارەیە‬ ‫دەگۆڕێت‌و زانایان دەتوانن ژمارەیەكی زیاتر لەهەسارە بدۆزنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەوانەیە كەمكەس بیری لەوە بكردایەتەوە ئەم ژمارەیە لەوانەیە كەمبكات‬ ‫نەك زۆر‪.‬‬ ‫ئەوكاتەی زانایان رایانگەیاند هەسارەی دەهەمییان دۆزیوەتەوە‪ ،‬كە‬ ‫دواتر ناوی ئێریسیان لێنا‪ ،‬ئەنجوومەنی جیهانی ئەستێرەناسی (‪)IAU‬‬ ‫بەپێی لێكۆڵینەوەی درێژماوەو دوای پەسەندكردنی هەموو ئەندامەكان‪،‬‬ ‫نەتەنیا ئەم هەسارە نوێی لەنێو كۆمەڵەی خۆردا پەسەندنەكرد‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پلۆتۆشی لەبنەماڵەی كۆمەڵەی خۆر دەركرد‪ ،‬بۆیە لەئێستادا كۆمەڵەی‬ ‫خۆر (‪ )٨‬هەسارەو ژمارەیەكی زۆر هەسارەی گرنگی شێوە پلۆتۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬هەرچەند ئەو بڕیارە بڕیارێكی چارەنووسساز بۆ پلۆتۆ بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم هەموو چیرۆكەكە نەبوو‪ ،‬چونكە ئەم هەسارەیە تەنانەت پێش‬ ‫دۆزینەوەشی سەرنجی زۆری خەڵكی بەرەو الی خۆی راكێشا بوو‪.‬‬ ‫گەڕان بەدوایی هەسارەی (‪)X‬‬ ‫لەسەرتاوە‪ ،‬دۆزینەوەی پلۆتۆ بەهۆی پێشبینی زانستییەوە بوو‪،‬‬ ‫ل��ەدەی��ەی (‪)١٨٤٠‬دا ئوربەین لۆ ڤەغییە (‪)Urbain Le Verrier‬‬ ‫بەپێی ئ��ەوەی هەڵبەزو داب��ەزە لەسووڕگەی ئورانوسدا هەیە بوونی‬ ‫هەسارەیەكیتری دوورتر لەو پێشبینیكردبوو‪ ،‬لەكۆتایی سەدەی نۆزدەهەم‌و‬ ‫دوای دۆزینەوەی هەسارەی نیپتۆن‪ ،‬ئەم لێكۆڵینەوانە درێژەی كێشاو‬ ‫حەسێبكردنەكان پیشانیدەدا‪ ،‬دەبێت هەسارەیەكیتریش بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫لەساڵی (‪)١٩٠٦‬دا پرسیڤاڵ الورێنس لۆیڵ (‪Percival Lawrence‬‬ ‫‪ )Lowell‬رووانگەی لۆیڵی دام��ەزران��د بەمەبەستی دۆزی��ن��ەوەی ئەم‬ ‫هەسارەیە كە پێیدەوترا هەسارەی ئێكس‪ ،‬گەڕان بەدوای هەسارەكەدا‬ ‫بێئەوەی ئەنجامی هەبێت (‪ )١٠‬ساڵ درێژەی كێشا‌و ئەمە بوو بەهۆی‬ ‫ئەوەی (‪ )١٠‬ساڵیتریش گەڕان بوەستێت‪ ،‬ئەنجام لەساڵی (‪)١٩٢٩‬دا‬ ‫بەڕێوەبەری روانگەكە الوێكی (‪ )٢٣‬ساڵەی خەڵكی كانزاسی بەناوی‬

‫كالید ویلیام تومبا (‪ )Clyde William Tombaugh‬راسپارد بۆ گەڕانی‬ ‫سەرلەنوێ بەدوای هەسارەكەدا‪.‬‬ ‫دوایین دۆزەرەوەی مەزن‬ ‫تومبا بۆ ئەم گەڕانە دەبووایە بەشێوەیەكی رێكوپێك‌و رێكخستوو‬ ‫لەبەشە دابەشكراوەكانی ئاسماندا هەر دوو حەفتە جارێك وێنە بگرێت‌و‬ ‫لەدواییدا وێنەكان لەگەڵ یەكتریدا ب��ەراوردب��ك��ات‪ ،‬تاوەكو نیشانی‬ ‫هەسارەیەك بدۆزێتەوە‪ ،‬هەسارەكان چونكە بەدەوری خۆردا دەسووڕێنەوە‬ ‫بەردەوام شوێنەكەیان بەپێی شوێنی ئەستێرەكان دەگۆڕێت‪ ،‬ئەم گۆڕانانە‬ ‫دەكرێت بۆ هەسارە نزیكەكان هەموو شەوێك ببینرێت‌و پێشبینی بكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ هەسارە دوورەكان گۆڕانكارییەكان زۆر هێواشە‪ ،‬بۆیە مەودای‬ ‫درێژخایەنتر پێویستە بۆ ئەوەی الدانەكان ببینرێت‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستە تومبا‬ ‫كەرەستەیەكی بەكارهێنا كە بەخێرایی وێنەكانی ناوچەیەكی لەپێشچاویدا‬ ‫دەهێناو دەبرد‪ ،‬بۆیە بارۆدۆخی وێنەی جوواڵوی پەیدادەكرد كە ئەو‬ ‫هەلەی بۆ دەڕەخساندا تاوەكو تەنە بەجوڵەكان ببینێت‪.‬‬ ‫یەك ساڵ دوای ئەم گەڕانە‌و لەڕۆژی (‪ )١٨‬فیبریوەری (‪)١٩٣٠‬‬ ‫دا تومبا لەوەدەچوو تەنێكی بەجووڵەی‪ ،‬لەنێو وێنەكانی (‪)٢٣‬و (‪)٢٩‬‬ ‫جانیڤەری هەمانساڵدا بینیبێت‪ ،‬بەگرتنی چەندین وێنەیتر دۆزینەوەی‬ ‫هەسارەكە سەلمێندراو لەڕۆژی سێزدەی ئازاری (‪)١٩٣٠‬دا بەفەرمی‬ ‫دۆزینەوەی راگەیەندرا‪.‬‬ ‫ناوی پلۆتۆ كێ هەڵیبژارد؟‬ ‫لەدوای دۆزینەوەی هەسارەكە دواكرا ناوی بۆ پێشنیاربكرێت‪ ،‬ناوێكی‬ ‫زۆر پێشنیاركرابوو‪ ،‬بەاڵم لەكۆتاییدا ناوی پێشنیاركراوی كچێكی (‪)١١‬‬ ‫ساڵە هەڵبژێردا بەناوی ڤینیتا برنی‪ ،‬پلۆتۆ ناوی خودای جیهانی مردووەكان‬ ‫لەئەفسانە یۆنانییەكاندا بوو‪ ،‬كە لەالیەن ئەم كچەوە پێشنیاركراو جیهان‬ ‫پەسەندیكرد‪ ،‬گونجاوی ئەم ناوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە‪ ،‬لێكۆڵینەوەكان‬ ‫پیشانیدەدا‪ ،‬پلۆتۆ شوێنێكە سەهۆڵبەندان‌و تاریك‪ ،‬هاوشێوەی جیهانی‬ ‫مردووەكانی ئەفسانە یۆنانییەكان‪.‬‬ ‫چەندین ساڵ دوای دۆزینەوەی پلۆتۆ دەركەوت وێنەی ئەم هەسارەیە‬

‫‪29‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫لەوێنە هەڵگیراوەكانی ساڵی (‪)١٩١٥‬شدا بوونی هەیە‪ ،‬بەاڵم دەركی‬ ‫پێنەكرابوو‪ .‬هەرچەند دوای دۆزینەوەی پلۆتۆ ناوی هەسارەی نۆیەمی‬ ‫لێنرا‪ ،‬بەاڵم لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدا ئەم هەسارەیە لەهەسارەكانیتر‬ ‫ناچێت‪.‬‬ ‫بۆچی هەسارەبوونی پلۆتۆ كێشەی تێدایە؟‬ ‫لەكۆمەڵەی خۆردا دوای خۆر چوار هەسارەی بەردینی‪ ،‬عەتارود‪،‬‬ ‫زوهرە‌و زەمین‌و مەریخ جێگیربوون‪ ،‬دوای ئەم چوار هەسارە چڕو‬ ‫بچكۆلەیە‌و لەمەودایەكی دوورت��ردا‪ ،‬جیهانی غولە گازییەكان بوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬هەسارەكانی مشتەری‪ ،‬زوحەل‪ ،‬ئورانوس‌و نێپتۆن‪ ،‬هەموو ئەمانە‬ ‫گازیین‪ ،‬چڕی كەم‌و قەبارەو بارستای گەورە‪ ،‬پلۆتۆ ئەم رێكخستنەی‬ ‫تێكدەدا‪ ،‬بەپێی لێكۆڵینەوەكانی دواتری تلسكۆپی هابڵ‪ ،‬چڕی پلۆتۆ‬ ‫لەنێوان (‪ )١.٨‬تاوەكو (‪ )٢.١‬گرام لەسەر سانیتمیتەری سێ جایە‪ ،‬واتە‬ ‫لەنێوان (‪ )%٥٠‬تاوەكو (‪)%٧٠‬ی پێكهاتەكەی بەردەو لەنێوان (‪)%٥٠‬‬ ‫تاوەكو (‪ )%٣٠‬تری سەهۆڵە‪ ،‬هەروەها دەركەوت ئەم هەسارەیە بەتەنیا‬ ‫نییە‌و لەساڵی (‪)١٩٧٨‬دا مانگێك كە گەورەییەكەی بەئەندازەی نیوەی‬ ‫گەورەیی پلۆتۆ بوو لەنزیكییدا دۆزرایەوە‪ ،‬بەهۆی بواری كێشكردنەوە‬ ‫ئەم دووانە بەتووندی لەسەر یەكتری كاریگەریان هەیە‪.‬‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠٠٥‬دا دوو مانگیتر بەناوەكانی نیكس‌و هیدراو لەساڵی‬ ‫(‪)‌٢٠١١‬و (‪ )٢٠١٢‬مانگەكانی چوارەم‌و پێنجەمی پلۆتۆ دۆزرانەوە‪.‬‬ ‫گرنگتر لەپێكهاتەكەی ئ��ەوەی ئ��ەم هەسارەیە لەهەسارەكانیتر‬ ‫جیادەكاتەوە سووڕگەی جیاوازییەتی لەچاو هەسارەكانیتری كۆمەڵەی‬ ‫خۆر‪ ،‬سووڕگەی پلۆتۆ نەتەنیا زۆر هێلكەیترە (واتە زۆر كێشڕاوە) لەچاو‬ ‫سووڕگەی هەسارەكانیتر‪ ،‬بەڵكو لەهەندێك كاتی ساڵدا (مەبەست لەساڵ‪،‬‬ ‫ساڵی پلۆتۆییە كە یەكسانە بە (‪ )٢٤٨‬ساڵی زەمینی) ئەم تەنە دەگاتە‬ ‫مەودا گەلێك لەخۆر كە لەمەودای نیپتۆن نزیكترە‪ ،‬لەهەمانكاتدا گۆشەی‬ ‫خوڵگەكەی لەگەڵ رووبەری كۆمەڵەی خۆر گۆشەیەكی گەورەی (‪)١٧‬‬ ‫پلەییە‪ .‬لێكۆڵینەوەكانی دواتر پیشانیدا چیرۆكی دروستبوونی پلۆتۆ زۆر‬ ‫جیاوازترە لەهەسارەكانیتری كۆمەڵەی خۆر‪ ،‬لەڕاستیدا ئەم هەسارەی‬ ‫پێشووە‪ ،‬ئەندامێكی بنەماڵەی پشتێنەی كویپەرە (‪ ،)kuiper belt‬ناوچەیەك‬ ‫لەوسەری هەساری نیپتۆن كە پاشماوەی بەردو سەهۆڵی سەردەمی‬ ‫دروستبوونی كۆمەڵەی خۆری تێدایە‪.‬‬ ‫دۆزرانەوەی گرنگی ئێریس (‪ )Eris‬بوو بەهۆی ئەوەی زانایان دڵنیابن‬ ‫لەوەی تەنی گەورەتر لەپلۆتۆ لەو ناوچەدا بوونی هەیە‌و هەر بەم هۆكارە‌و‬ ‫جیاوازی نێوان شێوەی دروستبوونی هەسارەكانی كۆمەڵەی خۆرو پلۆتۆ‬ ‫كە دوو رێچكەی جیاوازیان هەیە‪،‬‬ ‫رێكخستنێكی نوێ بۆ هەسارەكان‬ ‫هاتە ك��ای��ەوەو پلۆتۆ لەنازناوی‬ ‫ه��ەس��ارەی��ەك��ی ك��ۆم��ەڵ��ەی خۆر‬ ‫بێبەشكرا‪ ،‬بنەماڵەیەكیتر بەناوی‬ ‫هەسارە گرگنەكان‪ ،‬یان هەسارەی‬ ‫شێوە پلۆتۆ هاتە كایەوە‪.‬‬ ‫پێناسەی نوێ بۆ هەسارە‬ ‫كاتێك (‪ )IAU‬ئ��ەم پێناسە‬ ‫نوێیەی بۆ هەسارە پێشنیاركرد‪،‬‬ ‫ب��اس��ی س���ەرچ���اوەی ت��ەن��ەك��ان‬ ‫ن��ەك��ردووە‪ ،‬بەڵكو پێناسەكەی‬ ‫بریتییە لەوەی هەر تەنێك ئەم سێ‬ ‫تایبەتمەندییەی هەبێت هەسارەیە‪.‬‬

‫‪ -١‬لەسووڕگەیەكدا لەدەوری خۆر بسۆڕێتەوە‬ ‫‪ -٢‬بارستاییەكەی بەڕادەیەك بێت بگەێنێتە هاوسەنگی هایدرۆستاتیكی‬ ‫(تادەكرێت رووخساری گۆیین بێت)‪.‬‬ ‫‪ -١‬دەورووبەری خۆی پاك كردبێتەوە‪ ،‬لەڕوانگەی كێشكردنییەوە‬ ‫فەرمانڕەوای ناوچەی خۆی بێت‪ ،‬واتە مانگی هەسارەیەكیتر نەبێت‪.‬‬ ‫هەروەها هەسارەی گرنگیش بەهاسەریەك دەوترێت كە بەدەوری‬ ‫خۆردا بسۆڕێتەوە‪ ،‬رووخسارە رواڵەتییەكەی لەجیاتی ئەوەی لەژێر‬ ‫كاریگەری هێزە میكانییكییەكانی دەورووبەریدا بێت لەژێر كاریگەری‬ ‫كێشكردنی خودی تەنەكەدایەو ناوەندەكەی خۆی پاكنەكردووەتەوە‪.‬‬ ‫شەپۆلێكی گەورەی رەخنەگرتن دەركردنی پلۆتۆ لەبنەماڵەی كۆمەڵەی‬ ‫خۆر‪ ،‬بوو بەهۆی ئەوەی تەنانەت خەڵكانێكی زۆر لەئاروزمەندانی‬ ‫ئەستێرەناسی رێپوان بەدژی ئەو بڕیارە بكەن‪ ،‬لەنێو كۆمەڵگەی زانستیشدا‬ ‫كەسانێكی زۆر بەدژی ئەم كارەو تەنانەت دژ بەپێناسەی فەرمی بۆ‬ ‫هەسارە بوون‪ ،‬هەروەها ئەندازیارانی ناساش لەم دەركردنە رەزامەند‬ ‫نەبوون‪.‬‬ ‫سەفینەی ئاسۆ نوێیەكان‬ ‫كاتێك پلۆتۆ هێشتا بەهەسارەی كۆمەڵەی خۆر هەژماردەكرا‪،‬‬ ‫یەكێكبوو لەو شوێنانەی كە مرۆڤ لێكۆڵینەوەی كەمی لەسەر كردبوو‪،‬‬ ‫بۆیە ناسا لەساڵی (‪)٢٠٠٦‬دا سەفینەیەكی فەزایی بەناوی ئاسۆ‬ ‫نوێیەكان (‪ )New Horizons‬بەرەو پلۆتۆ بەڕێكرد‪ ،‬هێشتا زۆر لەزەوی‬ ‫دوورنەكەوتبووەوە‪ ،‬پلۆتۆ لەكۆمەڵەی خۆر دەركرا‪ ،‬هەڵبەت ئەمە هیچ‬ ‫لەگرنگی ئەركەكانی ئەم سەفینەیە كەمناكاتەوە‪ ،‬پلۆتۆو تەنەكانی دوورتر‬ ‫لەنێپتۆن تاڕادەیەكی زۆر نەناسراون‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە بەڵگەی زۆریان‬ ‫لەسەر پەرەسەندنەكانی كۆمەڵەی خۆر‪ ،‬لەنێو ناخی خۆیاندا هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫سەفینەی ئاسۆ نوێیەكان لەساڵی (‪)٢٠١٥‬دا دەگاتە سووڕگەی‬ ‫پلۆتۆو ئەركەكەی بریتییە لەلێكۆلینەوە لەسەر پلۆتۆو (‪ )٥‬مانگەكەی‪،‬‬ ‫هەڵبەت ئەگەری ئەوە هەیە بەنزیكبوونەوەی ئاسۆ نوێیەكان مانگیتریش‬ ‫بدۆزرێتەوە‪ ،‬بەپێی ئەو بەرنامەی بۆی داڕێژراوە‪ ،‬دوای لێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫پلۆتۆ‪ ،‬سەفینەكە بەرەو تەنەكانیتری پشتێنەی كویپەر دەچێت تاوەكو‬ ‫النیكەم لێكۆڵینەوە لەسەر دوو تەنیتری ئەم پشتێنەیە بكات‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە لەساڵی (‪)٢٠١٥‬دا جارێكیتر قسەوباسی پلۆتۆ دەكەوێتەوە‬ ‫سەرزاران‪ ،‬هەسارە‪ ،‬هەسارەی گرنگن‪ ،‬یان ئەندامێكی پشتینەی كویپەر‪،‬‬ ‫بەالی زانایانەوە گرنگ ئەو ناوانە نییە‪ ،‬ئەوەی گرنگە پلۆتۆ لەناخی خۆییدا‬ ‫نهێنی زۆری هەڵگرتووە كە تێگەیشتنمان بۆ گەردون فراوانتردەكات‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫سەرئەنجام هیگز بۆزۆن دۆزرایەوە‬ ‫كاتژمێر (‪)٩‬ی سەرلەبەیانی (‪)٤‬ی تەموزی (‪ )٢٠١٢‬بەكاتی ناوەندی ئەوروپا‪ ،‬لەجینێڤ‬ ‫سمینارێكی لەپڕ رێكخرا‪ ،‬تەنیا یەك هەفتە بەسەر لێكۆلینەوە لەسەر داتا جۆربەجۆرەكان كە‬ ‫لە «تاوەدەری گەورەی هادڕۆنی»‪ ،‬یان (‪ )LHC‬وەدەستهاتبوو تێدەپەڕی سێڕن دانشتنێكی‬ ‫تایبەتی بۆ راگەیاندنی ئەنجامە بەدەستهاتووەكان رێكخست‪.‬‬ ‫زانستی نوێ‬ ‫نیو سەدە تێكۆشانی زانایان‬ ‫ب���ۆ دۆزی����ن����ەوەی گرنگترین‬ ‫تەنۆلكەی سەرەتایی گ��ەردوون‬ ‫بەكردەوە گەیشتە سەرئەنجام‌‪.‬‬ ‫بەئامادەبوونی پەیامنێران‌و‬ ‫چ���وار فیزیایی هەڵكەوتووی‬ ‫تیۆری ب��واری هیگز كە (‪)٥٠‬‬ ‫س��اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش داه��ێ��ن��راب��وو‪،‬‬

‫وتەبێژانی هەردوو هەستەوەری‬ ‫(‪‌)ATLAS‬و (‪)CMS‬ی ئەم‬ ‫تاودەرە‪ ،‬ئەنجامی راوكردنی ئەم‬ ‫تەنۆلكەیان راگەیاند‪ ،‬تێكۆشانێك‬ ‫بۆ گەیشتن بەسەرئەنجام‪ ،‬نیو سەدە‬ ‫تێكۆشانی پێویستبوو‪ ،‬هەروەها‬ ‫ب���وو ب��ەه��ۆی دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫گ��ران��ت��ری��ن تاقیگەی م��ێ��ژووی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬ئێستا وەاڵمی یەكێك‬ ‫لەپرسیارە گرنگەكانی مرۆڤ‬

‫دەرب���ارەی ماهییەتی گ��ەردوون‬ ‫دراوەت��������ەوە‪ ،‬ب���ۆزۆن���ی هیگز‬ ‫بەرپرسی دروستبوونی بارستایی‬ ‫(‪ )Mass‬ناو گەردوونە‪.‬‬ ‫پ��ای��زی س��اڵ��ی راب�����ردوو‪،‬‬ ‫ب����ەڕێ����وەب����ەران����ی ه�����ەردوو‬ ‫ه��ەس��ت��ەوەرەك��ە ب��ۆ پەیامنێران‬ ‫ق��س��ەی��ان��ك��رد‪ ،‬ب���ەاڵم ئەنجامە‬ ‫راگ���ەی���ان���دراوەك���ان‪ ،‬ن��ە زۆر‬ ‫س��ەرن��ج��ڕاك��ێ��ش��ب��وو ن��ەزۆری��ش‬

‫ن���اه���ۆم���ێ���دك���ەر‪ ،‬ل����ەه����ەردوو‬ ‫تاقیكردنەوەكەدا نیشانەگەلێك‬ ‫دۆزرای��ەوە كە دەكرا پێوەندییان‬ ‫بەبۆزۆنی هیگزەوە هەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دڵنیایی تاقیكردنەوەكان بەڕادەیەك‬ ‫ن��ەب��وو ك��ە بكرێت پێیبوترێت‬ ‫بۆزۆنی هیگز‪ ،‬بۆیە بڕیاردرا بەپێی‬ ‫تاقیكردنەوە نوێیەكان ئەنجامی‬ ‫وردت��ر باڵوبكرێتەوە‪ ،‬یەكەمین‬ ‫راپ���ۆڕت لەئەنجامی شیكاری‬

‫‪31‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫دات��اك��ان��ی ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەك��ان��ی‬ ‫(‪ )٢٠١٢‬لەكاتژمێر (‪ )٩‬بەیانی‬ ‫بەكاتی ناوەندی ئەوروپا كاتژمێر‬ ‫(‪ )١٠‬بەكاتی هەرێمی كوردستان‬ ‫لەبنكەی س��ەرەك��ی ت���اودەری‬ ‫نێودەوڵەتی تەنۆلكەی سێڕن‬ ‫راگەیاندرا‪.‬‬ ‫بۆزۆنی هیگز چییە؟‬ ‫ب���ەپ���ێ���ی م���ودێ���ل���ەك���ان���ی‬ ‫پەرەسەندنی گەردوون دەزانیین‬ ‫ل���ەس���ەرەت���ای دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫گەردووندا تەنۆلكەكان بارستاییان‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەاڵم بەماوەیەكی كەم هەر‬ ‫كام لەتەنۆلكەكان بارستاییەكی‬ ‫دی��اری��ك��راوی��ان پ��ەی��داك��رد‪ ،‬ئەم‬ ‫بارستاییەی تەنۆلكەكان بوو‪،‬‬ ‫پ��رۆس��ەی دوای پەرەسەندنی‬ ‫گەردوونییان دیاریكرد‪ ،‬هەندێك‬ ‫لەتەنۆلكەكانی وەك فۆتۆن‪ ،‬كە‬ ‫تەنۆلكەی پێكهێنەری رووناكییە‪،‬‬

‫بەبێ بارستایی مانەوەو دەتوانن‬ ‫ب��ەب��ێ س��ن��وور ل��ەگ��ەردوون��دا‬ ‫س��ەف��ەرب��ك��ەن‪ ،‬هەندێكیترییان‬ ‫بارستاییان پەیداكردو رەفتارییان‬ ‫گۆڕا‪ ،‬پرسیارێكی گرنگی جیهانی‬ ‫فیزیا ئەوەیە چ شتێك بوو بەهۆی‬ ‫ئ��ەوەی تەنۆلكەكان بارستایی‬ ‫پەیدا بكەن؟‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی لەگرنگی ئەم‬ ‫چیرۆكە باشتر بگەن‪ ،‬سەیرێكی‬ ‫جیهانی دەورووب��ەرت��ان بكەن‪:‬‬ ‫جیهانی دەورووبەرمان لەمەوادی‬ ‫جۆراجۆر دروستكراوە‪ ،‬من‌و تۆو‬ ‫هەموو ئەو شتانەی كە دەیبینیین‬ ‫هەركامەیان لەپێكهاتەو مەوادی‬ ‫جۆربەجۆر دروستكراون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر وردتر سەیربكەین دەبینیین‬ ‫ه��ەم��وو ئ��ەم م���ەوادە دەكرێت‬ ‫وردب��ك��رێ��ت��ەوە ب��ەژم��ارەی��ەك��ی‬ ‫سنووردار لەتەنۆلكە‪ ،‬بۆ نموونە‬

‫ه��ەم��وو م��اددەك��ان لەمولیكول‬ ‫(گ��������ەرد) دروس����ت����ك����راون‪،‬‬ ‫جۆرایەتی‌و ژمارە گەردەكان زۆر‬ ‫زۆرن‪ ،‬بەاڵم هەر پێكهاتەیەكییان‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەدڵنیاییەوە لەژمارەیەك‬ ‫تووخم پێكدێن‪ ،‬كە لەسروشتدا‬ ‫ناسراون‪ ،‬هەموو ئەم تووخمانەش‬ ‫لەتەنۆلكەی بنچینەیتر بەناوەكانی‬ ‫ئەلیكترۆن‪ ،‬نیوترۆن‌و پرۆتۆن‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��وون‌و تایبەتمەندییە‬ ‫جیاوازەكەیان دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫ژم����ارەی ئ��ەم س��ێ تەنۆلكەیە‬ ‫لەپێكهاتەكەیاندا‪.‬‬ ‫هەندێك لەم تەنۆلكانە بۆ‬ ‫خۆیان لەتەنۆلكەی بنچینەیتر‬ ‫دروستكراون‪ ،‬لێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫ئەم تەنۆلكە سەرەتاییانە دەتوانێت‬ ‫ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��م��ان ل���ەگ���ەردوون‬ ‫فراونتربكات‪ ،‬پێكهاتەی ئەم‬ ‫تەنۆلكانە ك��ە پێیاندەوترێت‬

‫نیمچە ئەتۆمی (‪)subatomic‬‬ ‫یارمەتیمان دەدات تاوەكو تێبگەین‬ ‫چ جۆر یاساگەلێك فەرمانڕەوایی‬ ‫ب��ەس��ەر گ���ەردوون���ەوە دەك���ەن‪،‬‬ ‫گرنگی جیهانی زۆر بچووك‬ ‫ب��ووە بەهۆی ئ���ەوەی تاوەكو‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لەزانایان تەواوی‬ ‫ژی��ان��ی خ��ۆی��ان ب��ۆ ك��ردن��ەوەی‬ ‫نهێنی ئەم جیهانەو وەسفكردنی‬ ‫بە بەكارهێنانی تیۆری تەنۆلكە‬ ‫سەرەتاییەكان (‪Elementary‬‬ ‫‪ )particles‬تەرخانبكەن‪.‬‬ ‫تیۆری تەنۆلكە سەرەتاییەكان‬ ‫وەك هەر تیۆریێكیتر لەجیهانی‬ ‫زانستدا لەسەر بنچینەی بینینەكان‬ ‫دروستدەبێت‌و بەتاقیكردنەوەی‬ ‫ن���وێ ت��اق��ی��دەك��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ل��ەت��اق��ی��ك��ردن��ەوە دەرب��چ��ێ��ت‬ ‫بڕواپێكراوتر دەب��ێ �ت‌و ئەگەر‬ ‫لەتاقیكردنەوەیەكیش شكست‬

‫‪32‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫بهێنێت دەبێت تیوریێكیتر لەسەر‬ ‫دات��ای نوێ جێگەی بگرێتەوە‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە ب��ۆ وەس��ف��ی دی��اردەی��ەك‪،‬‬ ‫هەندێكجار رای جۆربەجۆر دێتە‬ ‫ئ��اراوە‪ ،‬هەركامێكییان بتوانێت‬ ‫لەو تەنگەژانەی دێتە رێی خۆی‬ ‫دەرباسبكات مەحكەمتر دەبێت‌و‬ ‫زیاتر پەسەند دەكرێت‪.‬‬ ‫مۆدێلی ستاندەری تەنۆلكە‬ ‫سەرەتاییەكان‬ ‫ل����ەت����ی����ۆری ت��ەن��ۆل��ك��ە‬ ‫سەرەتاییەكاندا تیۆرییەك بەناوی‬ ‫مودێلی ستاندەر ب��ۆ تەنۆلكە‬ ‫سەرەتاییەكان بوونی هەیە‪ ،‬كە‬ ‫بێئەوەی بچینە نێو وردەك��اری‬ ‫تەكنیكی‌و قورسی ئەم تیۆرییەوە‪،‬‬ ‫دەكرێت پێیبوەترێت تیۆرییەك‬ ‫ك��ە تێدەكۆشێت بەسادەترین‬ ‫ش��ێ��وە ی��اس��اك��ان��ی ف��ەرم��ان��ڕەوا‬ ‫لەسەر تەنۆلكە سەرەتاییەكان‬ ‫وەس��ف��ب��ك��ات‌و ش��ی��ك��ارێ��ك بۆ‬ ‫هۆكاری رەفتارەكانی تەنۆلكە‬ ‫سەرەتاییەكان پێشكەشبكات‪.‬‬ ‫بۆزۆنی هیگز لەم تیۆرییەدا‬ ‫رۆڵ��ێ��ك��ی گ��رن��گ دەگ��ێ��ڕێ��ت‪،‬‬ ‫یەكێك لەتایبەتمەندییەكانی مەواد‬ ‫بریتییە لەبارستایی‪ ،‬ئەگەر لەئێوە‬ ‫بپرس بارستاییەكەتان چەندە‬ ‫لەوانەیە بڵێن (‪ )٦٠‬كیلۆگرام‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەگەر لێتانبپرسن بۆچی‬ ‫بارستاییەكەتان ئەوەندەیە‪ ،‬دەڵێن‬

‫لەشم لەمەوادێك پێكهاتووە كە‬ ‫هەركامێكییان بارستاییەكییان‬ ‫ه���ەی���ەو ك����ۆی ه���ەم���وو ئ��ەم‬ ‫بارستانە دەكاتە ژم��اری (‪،)٦٠‬‬ ‫ئ����ەم پ����رۆس����ەی وردك����ردن����ە‬ ‫دەكرێت هێندە درێ��ژە پێبدرێت‬ ‫ت��اوەك��و دەگ��ەی��ت بەتەنۆلكە‬ ‫سەرەتاییەكان‪.‬‬ ‫بەاڵم لەوە زیاتر ناتوانییت‬ ‫بچیتە پێش‪ ،‬بەشێك لەماددەی‬ ‫دروس���ت���ك���ەری ل��ەش��ی ئ��ێ��وە‬ ‫ئەلیكترۆنەكانن‪ ،‬بۆچی ئەلیكترۆن‬ ‫بارستاییەكی دیاریكراوی هەیەو‬ ‫ب��ۆچ��ی ئ���ەم ب���ڕە ب��ۆ تەنۆلكە‬ ‫س��ەرەت��ای��ی��ە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان‬ ‫ج��ی��اوازە؟ ب��ۆ نموونە بۆچی‬ ‫ب��ارس��ت��ای��ی ئەلیكترۆن لەهی‬ ‫پ��رۆت��ۆن‌و ن��ی��وت��رۆن كەمترەو‬ ‫ب���ۆچ���ی ل��ەت��ەن��ۆل��ك��ەی وەك‬ ‫فۆتۆن‌و نیوترینۆ كە بەنزیكەیی‬ ‫بێبارستاین زی��ات��رە؟ چ ‌شتێك‬ ‫دەبێت بەهۆی ئەوەی لەجیهانی‬ ‫فیزیایی تەنۆلكە بارستاییەكی‬ ‫تایبەتی بۆ تەنۆلكەیەك بچێت؟‬ ‫ئەمە یەكێكبوو لەمەتەڵەكانی‬ ‫م��ودێ��ل��ی س��ت��ان��دەرو ل��ەدەی��ەی‬ ‫(‪)١٩٦٠‬دا پیتەر هیگز تیورێكی‬ ‫هێنایە كایەوە كە بەناوی بواری‬ ‫هیگزەوە ناسراو توانی ئەو مەتەڵە‬ ‫بەشێوەی تیۆری هەڵبێنێت‪.‬‬ ‫تیۆری هیگز‬

‫بەپێی تیۆری هیگز‪ ،‬بواری‬ ‫ه��ی��گ��ز ه���ەم���وو گ���ەردوون���ی‬ ‫داگ��ی��رك��ردووە‪ ،‬بۆ ئ��ەوە بزانن‬ ‫ب��وار چییە‪ ،‬ب���واری ئاشناتری‬ ‫كارۆموگناتیسی لەبەرچاوبگرن‪،‬‬ ‫ه���ەم���ووت���ان ل���ەوان���ەی���ە ئ��ەو‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوت��ان ك��ردب��ێ��ت كە‬ ‫موگناتیسێك لەژێر الپەڕەیەكی‬ ‫ك��اغ��ەزدا دابنیین‌‌و وردە ئاسن‬ ‫لەسەر كاغەزەكە باڵوبكەینەوە‪،‬‬ ‫دەبینیین وردئاسنەكە هەندێك‬ ‫ئاراستەی دیاریكراو وەردەگرێت‌و‬ ‫بەو ئاراستانە دەوترێت هێڵەكانی‬ ‫ب����وار‪ ،‬ل��ەڕاس��ت��ی��دا موگناتیس‬ ‫هەڵگری ب��واری موگناتیسییەو‬ ‫ل���ەس���ەر ئ���ەو م����اددان����ەی كە‬ ‫تایبەتمەندی كانزاییان هەیە‬ ‫كاریگەری دادەنێت‪.‬‬ ‫بەپێی تیۆری هیگز‪ ،‬گرنگ نییە‬ ‫لەدەورووبەری بارستاییەكدابن‪،‬‬ ‫ی��ان لەبۆشاییدا ب��ن‪ ،‬لەهەموو‬ ‫شوێنێكدا ب��واری هیگز هەیەو‬ ‫هەموو شوێنێكی داگیركردووە‪،‬‬ ‫بۆ تەسەوری باشتری ئەم بابەتە‬ ‫حەوزێكی ماسی لەبەرچاو بگرە‪،‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ماسییەكان واب��زان��ن‬ ‫ح���ەوزەك���ە هیچی ت��ێ��دا نییە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئێمە دەزانیین حەوزەكە‬ ‫پ��ڕە لەئاوو ئاویش لەگەردێك‬ ‫بەناوی (‪ )H2O‬دروستكراوە‪،‬‬ ‫ب�����واری ه��ی��گ��زی��ش ه���ەر ب��ەو‬

‫شێوەیە‪ ،‬بەاڵم لەجیاتی مولكیول‬ ‫(گەرد)ەكانی ئاو تەنۆلكەیەكی‬ ‫بنچینەیی بەناوی بۆزۆنی هیگزی‬ ‫تێدایە‪ ،‬ئەم تەنۆلكە سەرەتاییە‬ ‫ب��ارس��ت��ای��ی��ەك��ی دی��اری��ك��راوی‬ ‫هەیەو تاڕادەیەك بەتەنۆلكەیەكی‬ ‫ق��ورس ئ��ەژم��اردەك��رێ��ت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گرنگتر لەبارستاییە گەورەكەی‬ ‫هەیە‬ ‫تایبەتمەندیێكیتریشی‬ ‫ئەویش بریتییە ل��ەوەی كارلێك‬ ‫لەگەڵ تەنۆلكە سەرەتاییەكانیتردا‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫وەك���و چ���ۆن وردە ئاسن‬ ‫ب���ۆ ب���وارێ���ك���ی م��وگ��ن��ات��ی��س��ی‬ ‫ك���اردان���ەوەی ه��ەی �ە‌و هەندێك‬ ‫رێچكەی تایبەتی وەردەگ���رن‌‪،‬‬ ‫هەموو تەنۆلكەیەكیش لەگەڵ‬ ‫بۆزۆنەكانی هیگزدا ب���ەردەوام‬ ‫خەریكی كارلێكە‪ ،‬بەپێی ئەم‬ ‫تیۆرییە‪ ،‬جۆر‌و هێزی كاردانەوەی‬ ‫ب��ۆزۆن��ەك��ان��ی ه��ی��گ��ز ل��ەگ��ەڵ‬ ‫م��ەواد‌و تەنۆلكە سەرەتاییەكانی‬ ‫دەورووب��ەردا دیاریدەكات ئەو‬ ‫تەنۆلكەیە دەبێت بارستاییەكەی‬ ‫چ��ەن��د ب��ێ��ت‪ ،‬وات���ە بارستایی‌‬ ‫ئەلیكترۆنەكان بەهۆی هێزی‬ ‫ك���اردان���ەوەی ئەلیكترۆنەكانە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب��ۆزۆن��ی هیگز‪ ،‬ئەگەر‬ ‫فۆتۆن بەنزیكەیی بێبارستاییە‬ ‫ه��ۆك��ارەك��ەی ئ��ەوەی��ە كارلێكی‬ ‫لەگەڵ بۆزۆنەكانی هیگزدا زۆر‬ ‫الوازە‪ ،‬ب���ەاڵم بەپێچەوانەوە‬ ‫ئەلیكترۆن كاردانەوەی بەهێزە‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە بەهۆی ئەوەی‬ ‫ب��ۆزۆن��ەك��ان��ی هیگز لەهەموو‬ ‫شوێنێكی گ���ەردوون���دا ه��ەن‪،‬‬ ‫كەوابوو فۆتۆن‪ ،‬یان ئەلیكترۆن‬ ‫لەهەموو شوێنێكدا كاردانەوەیان‬ ‫ب���ۆ ب���ۆزۆن���ەك���ە ه���ەی���ە‪ ،‬ب��ۆی��ە‬ ‫بارستاییەكەیان نەگۆڕە‪.‬‬ ‫ب���ەم ش��ێ��وەی��ە ل��ەم��ودێ��ل��ی‬ ‫ستاندەری تەنۆلكە سەرەتاییەكاندا‬ ‫ب��ۆزۆن��ەك��ان��ی هیگز دەت��وان��ن‬ ‫روونیبكەنەوە كە بۆچی هەر‬ ‫تەنۆلكەیەك بارستایی تایبەت‬ ‫ب���ەخ���ۆی ه���ەی���ە‪ ،‬ب�����ەاڵم ئ��ەم‬ ‫تەنۆلكەیە ت��اوەك��و پێش ئێستا‬ ‫تەنیا تەنۆلكەیەكی ماتماتیكی‬

‫‪33‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫ب�����وو‪ ،‬ه��ەرگ��ی��ز ل��ەت��اق��ی��گ��ەدا‬ ‫نەبینرابوو‪ ،‬تەنیا بەشێوەی تیۆری‬ ‫پێشبینیكرابوو‪ ،‬ئ��ەم تەنۆلكانە‬ ‫تەنیا كاتێك دەك��را ببینرێت كە‬ ‫پێكدادانی گەورە لەنێوان تەنۆلكە‬ ‫سەرەتاییەكاندا دروستبكرێت‌‪،‬‬ ‫تاوەكو ئەم تەنۆلكەیە بۆ ماوەیەك‬ ‫دەرب��ك��ەوێ �ت‌و ئاشكرایبكەین‪،‬‬ ‫یەكێك لەهۆكارە سەرەكییەكان‌و‬ ‫ئامانجە زانستییە سەرەتاییەكانی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی پ��ێ��ك��دادەری‬ ‫گ���ەورەی ه��ادرۆن��ی لەناوەندی‬ ‫توێژینەوەی سێڕن‪ ،‬دەرخستنی‬ ‫ب��وون��ی ئ���ەم تەنۆلكەیە ب��وو‪،‬‬ ‫هەڵبەت ئەگەر تاقیكردنەوەكانی‬ ‫س���ێ���ڕن‌و ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەك��ان��ی‬ ‫تیڤاترۆنی تاقیگەی ن��ەت��ەوەی‬ ‫فێرمی (زانستی نوێ ژمارە ‪)١٨‬‬ ‫ئەنجامییان نەبووایە‪ ،‬رووداوێكی‬ ‫گرنگ لەفیزیادا دەهاتە ئەژمار‪،‬‬ ‫چونكە زانایان دەبووو ئەو دەم‬ ‫بۆ دۆزینەوەی سەرچاوەی ماددە‬ ‫بەدوای تیۆرێكی نوێدا بگەڕێن‪.‬‬ ‫بازاڕی گەرمی دەنگۆ‬ ‫پ��ێ��ش دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی ئ��ەم‬ ‫دان��ی��ش��ت��ن��ە ب��ازاڕێ��ك��ی گ��ەرم��ی‬ ‫دەنگۆ بوونی هەبوو‪ ،‬هەندێك‬ ‫كەس دەیانوت ئەو ئەنجامانەی‬ ‫رادەگ��ەێ��ن��رێ��ت ت��ەن��ی��ا ت��ۆزێ��ك‬ ‫دڵنیایی لەبوونی ئەم تەنۆلكەیە‬ ‫ب�����ەرزدەك�����ات�����ەوە‪ ،‬ه��ەن��دێ��ك‬ ‫خەڵكیتریش ب��ڕوای��ان واب��وو‬ ‫بەفەرمی دوای (‪ )٥٠‬ساڵ بوونی‬ ‫ئەم تەنۆلكەیە رادەگەێنرێت‪.‬‬ ‫سایتی نەیچەر لەزمانی‬ ‫یەكێك ل��ەزان��ای��ان��ی پێشڕەوی‬ ‫ئ���ەت���ڵ���ەس���ەوە ل����ەو ب�����ارەوە‬ ‫نووسیبووی «بێگومان ئێمە‬ ‫تەنۆلكەیەكی نوێمان دۆزیوەتەوەو‬ ‫ل���ەم ك��ۆن��ف��ران��س��ەدا ه��ەواڵ��ی‬ ‫دۆزینەوەكەی رادەگەێنین»‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو هەوااڵنەی كە پێش‬ ‫راگەیاندنی فەرمی ئەنجامەكان‬ ‫باڵوكرابووەوە‪ ،‬لێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫داتاكانی ساڵی (‪ )٢٠١٢‬كە تەنیا‬ ‫یەك هەفتە پێش ئەم سمینارە‬ ‫ك��ۆك��راب��ووەوە‪ ،‬پیشانیدەدا‬ ‫ن��ی��ش��ان��ەی��ەك ل��ەه��ەڵ��وەش��ان��ی‬

‫تەنۆلكەیەك‪ ،‬زۆر هاوشێوەی‬ ‫ب���ۆزۆن���ی ه��ی��گ��ز‪ ،‬ب��ی��ن��راوە كە‬ ‫هەڵدەوەشێت بۆ دوو فۆتۆنی‬ ‫پڕوزە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەم داتایانە وزەی ئەم‬ ‫تەنۆلكەیە كە بەئەگەری زۆرەوە‬ ‫هەمان بۆزۆنی هیگزە (‪)١٢٤.٦‬‬ ‫گیگا ئەلیكترۆن ڤۆڵتە‪.‬‬ ‫هەروەها یەكێك لەتوێژەرانی‬ ‫تاقیكردنەوەی (‪ )CMS‬پێش‬ ‫دانیشتنە فەرمییەكەی سێڕن‬ ‫رایگەیاند كە لەهەستەوەرەكەی‬ ‫ئەوانەوە نیشانەگەلێكی بەهێز‪،‬‬ ‫لەبوونی تەنۆلكەی هیگز لەنێو‬ ‫دات��اك��ان��ی س��اڵ��ی (‪)٢٠١٢‬دا‬ ‫بینراوە‪ ،‬هەرچەند تاوەكو دوایین‬ ‫رۆژەك����ان قسەی زۆر لەسەر‬ ‫راستی‌و دروستی داتاكان دەكرا‪،‬‬ ‫زانایانی فیزیا دەیانوت تاوەكو‬ ‫پلەی متمانەی نیشانە بینراوەكان‬ ‫لەسیگما (‪ )٥‬تێنەپەڕێنێت‬ ‫ل��ەڕاگ��ەی��ان��دن��ی ب��ۆزۆن��ی هیگز‬ ‫خۆیان دەپارێزن‪.‬‬ ‫ئەم متمانەیە بەو واتایە‪ ،‬وردی‬ ‫تاقیكردنەوەكە دەبێت بەشێوازێك‬ ‫بێت كە نیشانە بینراوەكان بەهۆی‬ ‫هەر رووداوێكیترەوە‪ ،‬یان بەهۆی‬ ‫هەڕەمەكی بوونەوە دەبێت كەمتر‬ ‫بێت لە (‪ ،)%٠.٠٠٠٠٦‬بەپێی‬ ‫دەنگۆكانی پێش راگەیندنەكە‬ ‫م��ت��م��ان��ەی دات���اك���ان ل��ەن��ێ��وان‬

‫(‪ )٤.٥‬تاوەكو (‪ )٥‬بەرانبەری‬ ‫الدان لەستاندەرە (‪standard‬‬ ‫‪)deviation‬و ئەگەر ئەم قسانە‬ ‫راس��ت بێت دەبێت تەنۆلكەكە‬ ‫دۆزابێتەوە‪.‬‬ ‫جگە ل��ەو دات��ای��ان��ە ئ��ەوەی‬ ‫زیاتر ب��وو بەهۆی ئ��ەوەی ئەم‬ ‫كۆنفرانسە سەرنجڕاكێش بێت‪،‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی دانیشتنەكانیتر‬ ‫داوا لەچوار فیزیای تیۆری كە‬ ‫لەسااڵنی (‪ )١٩٦٠‬بوونی ئەم‬ ‫تەنۆلكەیان بەشێوەی تیۆری‬ ‫پێشبینیكردبوو كە لەدانیشتنەكەدا‬ ‫ئامادەبن‪ ،‬ئەوانیش بریتیبوون‬ ‫لەفرانسیس ئینگلرت‪ ،‬ك��ارڵ‬ ‫ه��اگ��ن‪ ،‬پیتەر هیگز‌و جراڵد‬ ‫گورالینك‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئەمانەشدا‬ ‫بەرپرسی سێڕن لەڕاگەیاندنی‬ ‫ن��اوەڕۆك��ی خ��ەب��ەرەك��ە خۆی‬ ‫دەپ���اراس���ت‌و دەی���وت ت��اوەك��و‬ ‫وتەبێژانی (‪)ATLAS‬و (‪)CMS‬‬ ‫ئەنجامی كۆتایی رانەگەێنن هیچ‬ ‫شتێك دیار نییە‪.‬‬ ‫رووداوێكیتر كە بوو بەهۆی‬ ‫ئەوەی خەڵك وابیر بكەنەوە ئەم‬ ‫دانیشتنە جیاوازە باڵوبوونەوەی‬ ‫ڤیدیۆیەك ب��وو ل��ەس��ەر سایتی‬ ‫سێڕن بۆ ماوەیەكی كورت‪.‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی گ��اردی��ی��ەن لەو‬ ‫ب���ارەوە نووسیبووی ڤیدیۆكە‬

‫ب���ەرواری (‪ )٤‬ج��واڵی لەسەر‬ ‫ب��وو‪ ،‬لەڤیدیۆكەدا كارناسانی‬ ‫سێڕن دەرب����ارەی دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫ت��ەن��ۆل��ك��ەی��ەك��ی ن���وێ قسەیان‬ ‫دەكرد‪.‬‬ ‫لەدوای البردنی ئەم ڤیدیۆیە‬ ‫وت��ەب��ێ��ژی س��ێ��ڕن رای��گ��ەی��ان��د‬ ‫ڤیدیۆكە بەهۆی هەڵەیەكەوە‬ ‫چەند خولەكێك باڵوبووەوەتەوە‪،‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك��ی��ت��ر ل��ەب��ەرپ��رس��ان��ی‬ ‫پەیوەندییەكان لەسێڕن لەو بارەوە‬ ‫وتی ئەم ڤیدۆیە یەكێك بوو لەو‬ ‫چەند ڤیدۆییەی كە بۆ بارۆدۆخی‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆری كۆنفرانسەكە‬ ‫دیزاینكرابوو‪ ،‬بەهەڵە بۆماوەیەكی‬ ‫ك���ورت ل��ەس��ەر سایتی سێڕن‬ ‫داب���ەزی‪ ،‬هەندێك لەمیدیاكان‬ ‫ئاماژە بەو خاڵە دەك��ەن ئەوی‬ ‫ئەم هەڵەیە سەرنجڕاكێشدەكات‪،‬‬ ‫سێڕن ئ��ەو شوێنەیە ئینتەرنێت‬ ‫ب���ەوات���ای���ی ئ���ەم���ڕۆی ل��ەوێ��وە‬ ‫دەستیپێكرد‌و سێڕن بۆ خۆی‬ ‫داهێنەری سایتی ئینتەرنێتییە‪.‬‬ ‫دانیشتنەكەی سێڕن‬ ‫لەدوای ئەم هەموو دەنگۆیە‪،‬‬ ‫سەرئەنجام دانیشتنەكە دەستی‬ ‫پێكرد‌و ژمارەیەكی زۆر قوتابی‌و‬ ‫پەیامنێر لەكاتژمێرەكانی سەرەتای‬ ‫ش����ەوەوە ل��ەب��ەران��ب��ەر دەرگ���ای‬ ‫سەرەكی هۆڵەكە كۆببوونەوە‬ ‫ت���اوەك���و شوێنێكی گ��ون��ج��او‬

‫‪34‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫ب���دۆزن���ەوە‪ ،‬بەشێكی ب��ەرچ��او‬ ‫لەهۆڵەكە بۆ پەیامنێران‌و زانایانی‬ ‫فیزیا تەرخانكرابوو‪.‬‬ ‫رێوڕەسمەكە بەوتاردانێكی‬ ‫كورتی راڵف هوویر‪ ،‬بەرپرسی‬ ‫سێڕن دەستی پێكرد‪ ،‬ئەو لەگەڵ‬ ‫بەخێرهاتنكردنی ئامادەبووان‪،‬‬ ‫رۆژەك����ەی ب��ەرۆژێ��ك��ی گرنگ‬ ‫ناوەزەد كردو رایگەیاند زانایانی‬ ‫فیزیایی ئ��ەت��ۆم��ی ب��ەش��دارب��وو‬ ‫لەكۆنفرانسی وزەب���ەرزەك���ان‬ ‫لەملبۆرنی ئوسترالیا (زانستی‬ ‫نوێ ژمارە ‪ )١٨‬راستەوخۆ گوێ‬ ‫لەم دانیشتنە دەگرن‪.‬‬ ‫دوای ئ��ەو جۆ ئینكالندا‪،‬‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەری (‪ )CMS‬چ��ووە‬ ‫پشت تریبوونەكەو لەكاتێكدا‬ ‫دەنگی لەخۆشیاندا دەل��ەرزی‪،‬‬ ‫وتارەكەی خۆی كە بریتی بوو‬ ‫ل��ە (‪ )٧٠‬سالید دەستپێكرد‪،‬‬ ‫دوای ب��اس��ك��ردن��ی ك����رداری‬ ‫هەستەوەری (‪)CMS‬و داتاكانی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ه��ات��ەس��ەر باسكردنی‬ ‫تاقیكردنەوەكانی ئەمساڵ‪.‬‬ ‫توێژەران لەم تاقیكردنەوەدا‬ ‫بەلێكۆڵینەوە لەسەر چەند جۆر‬ ‫هەڵوەشانەوەی بۆزۆنی هیگز‌و‬ ‫شیكاری چەند سەد نموونەی‬ ‫دەركەوتوو لەم هەڵوەشانەوەیە‬ ‫تاقیكردنەوە جۆربەجۆرەكاندا‪،‬‬ ‫توانییان بگەن بەدڵنیایی نێوان‬

‫(‪ )٤.٥‬ت���اوەك���و (‪،)٥.٢‬‬ ‫هەرچەند بۆ جارێك دڵنیایی‬ ‫زیاتربوو لە (‪ ،)٥‬بەاڵم لەكۆتاییدا‬ ‫بەكۆبەندی داتاكان‌و شیكاری‬ ‫گشتی‪ ،‬ت��وێ��ژەران گەیشتن بەو‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ەی ك��ە تەنۆلكەیەك‬ ‫هاوشێوەی ب��ۆزۆن��ی هیگزیان‬ ‫ب������ەوزەی (‪ )١٢٥.٣‬گیگا‬ ‫ئەلكترۆن ڤ��ۆڵ�ت‌و (بەهەڵەی‬ ‫‪ ٠.٦‬گیگا ئەلكترۆن ڤۆڵت)و‬ ‫بەدڵنیایی ئاماری (‪ )٤.٩‬سیگماو‬ ‫دۆزیوەتەوە‪ ،‬بەهۆی ئەوەی بۆ‬ ‫دۆزینەوەی تەنۆلكەیەك دڵنیایی‬ ‫(‪ )٥‬پێویستە‪ ،‬ئەم (‪ )٠.١‬بوو‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی بەفەرمی لەم‬ ‫تاقیكردنەوەدا دۆزی��ن��ەوەك��ەی‬ ‫رانەگەێنرێت‪.‬‬ ‫دوای ق��س��ەك��ان��ی ئ���ەو‪،‬‬ ‫فابیوال جیانوتی بەڕێوەبەری‬ ‫ه��ەس��ت��ەوەری ئ��ەت��ڵ��ەس چ��ووە‬ ‫پشت تریبوونەكەو بەشێوازێكی‬ ‫ه��اوش��ێ��وە ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەك��ان��ی‬ ‫ئ��ەت��ڵ��ەس��ی ش���ی���ك���ردەوە‪ ،‬ل��ەم‬ ‫تاقیكردنەوەدا كەمتر لە (‪)١٠٠‬‬ ‫دان���ە ه��ەڵ��وەش��ان��ەوەی هیگز‬ ‫ب��ی��ن��راب��وو‪ ،‬ب��ۆی��ە دڵنیاییەكەی‬ ‫ب��ەرزت��رب��وو ل��ەت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫(‪ ،)CMS‬جیانوتی ئەنجامی‬ ‫كۆتایی هەستەوەری ئەتڵەسی‬ ‫بەم شێوەیە راگەیاندا «تەنۆلكە‬ ‫ن��وێ��ی��ەك��ە ل��ەن��زی��ك��ی وزەی‬

‫(‪ )١٢٦.٥‬گیگا ئەلكترۆن‬ ‫ڤۆڵت‌و بەدڵنیایی سیگمایی (‪)٥‬‬ ‫دۆزراوەتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەه��ەم��ان��ك��ات��دا جیاتونی‬ ‫جەختی كردەوە كە زانیارییەكان‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ی����ەك ل���ەس���ەر سێی‬ ‫ئ��ەو دات��ای��ان��ەی��ە ك��ە ئەمساڵ‬ ‫دۆزراوەت�������ەوە‪ ،‬لێكۆڵینەوەی‬ ‫زیاتر بۆ ناسینی باشتری بۆزۆنە‬ ‫دۆزراوەك�����ە ئ��ەن��ج��ام��دەدەرێ��ت‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د ئ���ەم ب���ۆزۆن���ە ل��ەو‬ ‫ناوچەیی وزەدای���ە كە بۆزۆنی‬ ‫هیگزی تێدایە‌و دەكرێت بووترێت‬ ‫بۆزۆنی هیگز دۆزراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تێكۆشانی زیاتر پێویستە تاوەكو‬ ‫بەتەواوەتی لەهەموو رەفتارەكانی‬ ‫ئەم تەنۆلكەیە بگەین‪.‬‬ ‫لێرەدا ئاماژكردن بەخاڵیك‬ ‫زۆر گ��رن��گ��ە‪ ،‬ئەنجامەكانی‬ ‫(‪ )CMS‬ل��ەچ��او (‪)ATLAS‬‬ ‫بەهۆی ئەوەی بینیینەكانی زۆرتر‬ ‫بوو‪ ،‬هەروەها لەچەندین كەناڵەوە‬ ‫چاودێر داتاكان كرابوو متمانە‬ ‫پێكراوترە‪.‬‬ ‫ل�����ەدوای ئ���ەم راپ��ۆڕت��ان��ە‬ ‫بەڕێوەبەری سێرن بۆ كۆبەندی‬ ‫راپ���ۆرت���ەك���ان ه���ات���ەوە پشت‬ ‫ت��ری��ب��وون��ەك��ەو رای��گ��ەی��ان��د ئەم‬ ‫رووداوە ب��ەه��ۆی ه��اوك��اری‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت�ی‌و ب��ەه��ۆی ئامێری‬ ‫ب��ێ��وێ��ن��ەی (‪)LHC‬و ت��وان��ای‬

‫پرۆسیسینگی ت��ۆڕی گریدەوە‬ ‫ب��ووە‪ ،‬ئ��ەو ه��ەروەه��ا رایگەیاند‬ ‫ئێمە ئیمڕۆ بینەری دۆزینەوەیەكی‬ ‫دڵ���ن���ی���اك���ەرەوە ب���ووی���ن‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەبێت زیاتر قسە بكەین هێشتا‬ ‫لێكۆڵینەوەی زۆر ماوە تاوەكو‬ ‫ئەنجامی بدەین‪.‬‬ ‫دۆزینەوەی تەنۆلكەی هیگز‬ ‫هەرچەند وەاڵم��ی پرسیارێكی‬ ‫گرنگی داوەتەوە‪ ،‬بەاڵم پرسیاری‬ ‫زۆر هەیە دەبێت وەاڵمبدرێتەوە‪،‬‬ ‫خشتێك لەسەر جێگەی خۆی‬ ‫لەدیواری بڵندی زانستدا دانراوەو‬ ‫ئێستا ژێربەنایەك بۆ درێ��ژەدان‬ ‫بەدروستكردنی ق��ەاڵی زانست‬ ‫ئامادەكراوە‪.‬‬ ‫سێڕن‪ ،‬تێكۆشان لەقوواڵیی‬ ‫جیهاندا‬ ‫ت���اودەرەك���ان���ی تەنۆلكە‬ ‫یەكێكە لەئامێرەكانی پێویست‬ ‫ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی سروشتی ئەو‬ ‫گ��ەردون��ەی��ە ك��ە تێیدا دەژی���ن‪،‬‬ ‫س��ێ��ڕن ب���ۆ ئ�����ەوەی ب��ت��وان��ێ��ت‬ ‫نهێنیترینی نهێنییەكانی گەردوون‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬گەورەترین ت��اودەری‬ ‫گەردوونی تائەم سەردەمە لەژێر‬ ‫ن��اوی (‪ )LHC‬دروستكردووە‪،‬‬ ‫بەشی س��ەرەك��ی ئ��ەم ت���اودەرە‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ەك��ەی ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪ )١٩٩٨‬ت���اوەك���و (‪)٢٠٠٨‬‬ ‫درێ����ژەی كێشاو رێچكەیەكی‬ ‫بازنەیی بەچێوەی (‪ )٢٧‬كیلۆمەتر‬ ‫ه���ەی���ەو ل���ەق���وواڵی���ی (‪)١٧٥‬‬ ‫مەتری زەویداو لەسەر سنووری‬ ‫ف��ەران��س��ەو سویسرا دای���ە‪ ،‬ئەم‬ ‫مەكینەیە تاوەكو پاییزی (‪)٢٠١٢‬‬ ‫بەتوانای (‪)٤‬ترا ئەلیكترۆن ڤۆڵت‬ ‫بۆ هەر گورزەیەك كاردەكات‪،‬‬ ‫دوای ئ��ەوە ب��ۆ م���اوەی (‪)٢٠‬‬ ‫مانگ دەوەس��ت��ێ �ت‌و بەمەستی‬ ‫وەرشەكردن‌و بەڕۆژكردن تاوەكو‬ ‫ب����ەوزەی (‪)٧‬ت����را ئەلیكترۆن‬ ‫ڤۆڵت بۆ هەر گورزەیەك درێژە‬ ‫بەكارەكانیبدات‪.‬‬ ‫ش��ێ��وازی ك��ارك��ردن��ی ئ��ەم‬ ‫تاودەرە بەشێوەیەكە گورزەكانی‬ ‫ت��ەن��ۆل��ك��ە س��ەرەت��ا لەهەندێك‬ ‫بازنەی بچووكدا ت��اودەدرێ �ن‌و‬

‫‪35‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫دوای زیادبوونی خێراییەكەیان‬ ‫ل���ەدوو ئ��اراس��ت��ەوە دەچ��ن��ە نێو‬ ‫توونێلی سەرەكییەوە‪ ،‬تەنۆلكەكان‬ ‫ل��ەم رێ��گ��ەدا دەت��وان��ن ت��اوەك��و‬ ‫نزیك خێرای رووناكی خێرایی‬ ‫پەیدا بكەن (ئ��ەگ��ەر مەكینەكە‬ ‫ب��ەزۆرت��ری��ن��ی ت��وان��ا كاربكات‪،‬‬ ‫خ��ێ��رای��ی گ���ورزەك���ان دەگ��ات��ە‬ ‫(‪)%٩٩.٩٩٩٩٩٩١‬ی خێرایی‬ ‫رووناكی‌و دەكێشرێن بەیەكتریدا‪،‬‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ���ەم ب��ەرك��ەوت��ن��ەوە‪،‬‬ ‫ت��ەن��ۆل��ك��ەك��ان شیتەڵ دەب��ن��ەوە‬ ‫ب��ەت��ەن��ۆل��ك��ەی وردت����ر ك��ە لێی‬ ‫بەرهەمهاتوون‪ ،‬ئەم بەركەوتنانە‬ ‫ب���ەه���ۆی (‪ )٤‬ه��ەس��ت��ەوەری‬ ‫گ��ەورەوە بەناوەكانی )‪ATLAS‬‬ ‫‪(CMS) ،(ALIS) ،(LHCB‬‬ ‫تۆماردەكرێن‪.‬‬ ‫بەهۆی ئەم بەركەوتنانەوە‬ ‫ب���ارۆدۆخ���ێ���ك���ی ه��اوش��ێ��وەی‬ ‫سەردەمی سەرەتای گ��ەردوون‬ ‫دروس���ت���دەب���ێ���ت‌و ت��ەن��ۆل��ك��ەی‬ ‫بنچینەیی تەمەن كورت‌و ناپایەدار‬ ‫دروستدەبێت‌‪ ،‬زانایان هەوڵدەدەن‬ ‫ب��ەی��ارم��ەت��ی ئ���ەو ت��ەن��ۆل��ك��ان��ە‬ ‫لێكۆڵینەوە ل��ەس��ەر یاساكانی‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوا ل��ەس��ەر تەنۆلكە‬ ‫سەرەتاییەكان بكەن‪.‬‬ ‫ئەم رێچكە مەزنە بەیارمەتی‬ ‫ب��وارە موگناتیسییەكان‌‪ ،‬بەهۆی‬ ‫(‪ )٩٣٠٠‬موگناتیسی بەرزەگەیەنەر‬ ‫( ‪)S u p e r c o n d u c t o r‬‬ ‫دروستدەبێت‌و كۆنتڕۆڵدەكرێت‪.‬‬ ‫بۆ ئ���ەوەی ل��ەم تاقیكردنەوەدا‬ ‫ه��ۆك��ارە ن��ادی��ارەك��ان ت��اوەك��و‬ ‫دەك��رێ��ت كەمبكرێنەوە‪ ،‬لەنێو‬ ‫تونێلەكەدا باشترین بۆشایی‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬ئەم بۆشاییە وەكو‬ ‫بۆشایی نێوان ئەستێرەكان وایە‌و‬ ‫پەستانی ه��ەوا دە جار كەمترە‬ ‫لەپەستانی سەرڕووبەری مانگ‪.‬‬ ‫ه���ەرچ���ەن���د ئ����ەم ئ��ام��ێ��رە‬ ‫زۆر فێنێك دەك��رێ��ت��ەوەو پلەی‬ ‫گ��ەرم��ی نزیكەی (‪)-٢٧٣.١‬‬ ‫ە‪ ،‬یان تەنیا (‪ )١.٩‬پلەی كلڤنە‬ ‫ك��ە ل��ەپ��ل��ەی گ��ەرم��ی بۆشایی‬ ‫ئاسمانیش كەمترە‪ ،‬بەاڵم پلەی‬ ‫گەرمی لەكاتی بەریەككەوتنی‬

‫تەنۆلكەكان نزیكەی (‪)١٠٠‬‬ ‫ه����ەزار ج���ار ل��ەپ��ل��ەی گەرمی‬ ‫ناوەڕاستی خۆر زیاترە‪ ،‬بۆیە ئەم‬ ‫ت��اودەرە گەرمترین‌و ساردترین‬ ‫پلەكانی گ��ەرم��ی لەهەسارەی‬ ‫زەویدا دروستدەكات‪.‬‬ ‫قەبارەی ئەو داتایانەی كە‬ ‫تاقیكردنەوەكانی ئەنجامدراو‬ ‫بەهۆی ئەم مەكینەوە بەرهەمی‬ ‫دەهێنن یەگجار زۆرە‪ ،‬بەشێوەیەك‬

‫دەكرێت زیاد لە (‪ )١٠٠‬هەزار‬ ‫دیسكی (‪ )DVD‬لێپڕبكرێت‪،‬‬ ‫شیكاری داتاكان لەالیەن هەزاران‬ ‫زان��ای س��ەران��س��ەری جیهانەوە‬ ‫چەندین ساڵ درێژە دەكێشێت‪.‬‬ ‫سێڕن كە خۆی داهێنەری‬ ‫وێبسایتە لەجیهاندا بۆ شیكاری‬ ‫ئەم قەبارە مەزنەی داتا‪ ،‬تۆڕێكی‬ ‫ب��ۆ ئ��ەن��ج��ام��دان��ی پرۆسینگ‬ ‫لەسەر دات��اك��ان دیزاینكردووە‬

‫ب��ەن��اوی گ��ری��د (‪ ،)Grid‬ئەم‬ ‫ت�����ۆڕە ت���وان���ای پ��رۆس��ی��ن��گ��ی‬ ‫ه��ەزاران كۆمپیوتەر لەجیهاندا‬ ‫بەهاوبەش دادەن��ێ��ت‪ ،‬زی��اد لە‬ ‫(‪ )١٠‬ه��ەزار نەفەر بەشێوەی‬ ‫راس��ت��ەوخ��ۆ لەتاقیكردنەوەی‬ ‫گەورەی هادرۆنییدا بەشدارن‌و‬ ‫دەی��ان واڵت لەدروستكردن‌و‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی��دا ب��ەش��داری��ان‬ ‫كردووە‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫هۆكارەكانی خۆڵبارین‬

‫ئەو لێكۆڵینەوە زانستییەی‬ ‫دەشاردرێتەوە‬ ‫راپۆڕتێكی شیكاری رادیۆی ئەڵمانیا‬

‫«ئامانج لەباڵوكردنەوەی ئەم بابەتە تەنیا‬ ‫ئاگاداركردنەوەی هاوواڵتییان‌و بەرپرسانە نەك ترسانی‬ ‫كەس‪ ،‬خۆڵبارین زیانی زۆرەو لەهەمانكاتیشدا‬ ‫چارەسەری هەیە‌و چارەسەرەكەش لەدەستی‬ ‫حكومەتەكانی ناوچەكەدایە»‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫‪38‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫دی������اردەی خ��ۆڵ��ب��اری �ن‌و‬ ‫ت���ەپ���وت���ۆز چ���ەن���د س��اڵ��ێ��ك��ە‬ ‫بەشێوەیەكی مەترسیدار رووی‬ ‫لەپارێزگاكانی رۆژه���ەاڵت‌و‬ ‫ب���اش���وورو ن���اوەن���دی ئ��ێ��ران‬ ‫ك���ردووە‪ ،‬هەرچەند هەندێك‬ ‫لێكۆڵینەوە پیشانیدەدات ئەم‬ ‫دیاردەیە ئەنجامی كوشەندەی‬ ‫ه����ەی����ە‪ ،‬ب�������ەاڵم ل����ەالی����ەن‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ەوە هیچ كارێكی‬ ‫گرنگ ئەنجامنادرێت‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتە فەرمییەكانی‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ی ئ��ێ��ران لەمانگی‬ ‫س��ی��پ��ت��ام��ب��ەری (‪)٢٠٠٧‬وە‬ ‫تاوەكو مانگی مارسی ساڵی‬ ‫(‪ )٣١( ،)٢٠٠٨‬جار دیاردەی‬ ‫تەپوتۆز بەتێكڕای مانەوەی‬ ‫(‪ )٤٦‬كاتژمێر لەپارێزگای‬ ‫خوزستاندا رووی����داوە‪ ،‬ئەم‬ ‫دی���اردەی���ە ت��ەن��ی��ا ل��ەب��ەه��اری‬ ‫(‪)٢٠٠٨‬دا ب���ووە ب��ە (‪)٢٢‬‬ ‫دی���اردە بەتێكڕای م��ان��ەوەی‬ ‫(‪ )٦٠‬كاتژمیر‪ ،‬واتە نزیكەی‬ ‫(‪ )٥٥‬رۆژ پیسبوونی ه��ەوا‬ ‫رووی���داوە كە بڕی پیسییەكە‬ ‫(‪ )٢٠‬بەرانبەری ئاستی رێگە‬ ‫پ��ێ��دراوب��ووە‪ ،‬بەپێی ه��ەر ئەم‬ ‫راپ��ۆڕت��ان��ە لەمانگی جوونی‬ ‫ساڵی (‪)٢٠٠٨‬دا دووك��ەس‬ ‫ب���ەه���ۆی ژەه���راوی���ب���وون���ی‬ ‫هەناسەدانەوە مردوون‪.‬‬ ‫ئاگاداركردنەوەی كارناسان‪:‬‬ ‫تەپوتۆزەكان پیسن‬ ‫دوای ئەم رووداوانە چەند‬ ‫م��ام��ۆس��ت��ای��ەك��ی زان��ك��ۆك��ان��ی‬ ‫خ���وزس���ت���ان دەس��ت��ی��ان��دای��ە‬ ‫لێكۆڵینەوە لەو بارەوە‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫ئەم لێكۆڵینەوەیە پیشانیدەدا‬ ‫ب��ارۆدۆخ��ێ��ك��ی ك��وش��ەن��دەو‬ ‫م���ەت���رس���ی���دار ل���ەئ���ارادای���ە‌و‬ ‫پارێزگا خۆرئاواییەكانی ئێران‬ ‫بەتایبەتی خوزستان لەگەڵییدا‬ ‫بەرەوڕوون‪.‬‬ ‫بەپێی ئ��ەم لێكۆڵینەوەیە‬ ‫ئ����ەم ت���ۆف���ان���ە ت��ەپ��وت��ۆزان��ە‬ ‫هەڵگری م���ەوادی كیمیایی‌و‬ ‫میكرۆبی‌و رادیۆئاكتیڤن‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە رێ���ژەی توخمەكانی‬

‫ئورانیۆم‌و تۆریۆم‌و ئارسنیك‌و‬ ‫ت‬ ‫قورقوشم‌و زینك‌و كوباڵ ‌‬ ‫لەنێو ئەم تەپوتۆزانەدا تۆزێك‬ ‫زیاترە لەئاستی سروشتی‪.‬‬ ‫لەبەشێك لەم راپۆڕتەدا كە‬ ‫چەند سایتێك بۆ ماوەیەكی‬ ‫ك������ورت ب�ڵ�اوی���ان���ك���ردەوە‬ ‫ن�������ووس�������راوە «ن���م���وون���ە‬ ‫تاقیگەییەكان لەسێ م��ەودای‬ ‫كاتیدا‌و بەپێی رادەی زۆرترین‬ ‫بینیین كە راستەوخۆ پێوەندی‬ ‫ب���ەق���ەب���ارەی ت��ەن��ۆل��ك��ەك��ان‌و‬ ‫مەودای رێگەبڕین لەالیەن ئەم‬ ‫تەنۆلكەكانەوە هەیە‪ ،‬بەئامێری‬ ‫(‪ )ICP-MS‬شیكار كرا‪.‬‬ ‫ب���ەل���ەب���ەرچ���اوگ���رت���ن���ی‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ب���ەردەوام���ی‬ ‫چەكی میكرۆبی‌و كیمیایی‬ ‫ل��ەالی��ەن رژێ��م��ەك��ەی‌ س��ەدام‬ ‫ح��س��ێ��ن��ەوەو ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫ی���وران���ی���ۆم���ی الوازك��������راو‬ ‫ل��ەالی��ەن ئەمریكاییەكانەوە‬ ‫لەچەكەكانیاندا‪ ،‬بوونی ئەم‬ ‫پیسیانە لەنێو ت��ۆزو خۆڵدا‬

‫سەرسووڕهێنەر نییە»‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا‪ ،‬ج����ۆری ئ��ەم‬ ‫تۆزو خۆڵەش دەبێت بەهۆی‬ ‫نیگەرانی زیاتر‪ ،‬ئەم راپۆڕتە‬ ‫ل��ەو ب��ارەوە دەڵێت «خۆڵی‬ ‫ئ��ەم ت��ۆف��ان��ان��ە ل��ەدووج��ۆری‬ ‫ق����وڕی (‪)clay‬و سیلیتی‬ ‫(كوارتزی)یە‪ ،‬خاكە قوڕیینەكە‬ ‫س��ووك��ت��رەو ت��ەپ��وت��ۆزەك��ەی‬ ‫م��ەودای��ەك��ی زیاتر دەپێوێت‪،‬‬ ‫تەپوتۆزەكان زۆرتر لەمجۆرەن‪،‬‬ ‫بەسەرنجدان بەتوانای خاكی‬ ‫ق��وڕی��ی��ن لەهەڵمژینی هەمە‬ ‫ج���ۆرە م��ادەی��ەك��ی كیمیایی‌‪،‬‬ ‫هەروەها وردبوونی دانەكانی‪،‬‬ ‫مەترسییەكانی ئەم جۆرە لەخاك‬ ‫لەخاكی سیلیتی (كوارتزی)‬ ‫كە دانەكانییان درشتترو توانای‬ ‫هەڵمژینییان كەمترە زیاترە»‪.‬‬ ‫ئ���ەم راپ���ۆڕت���ە ه��ەروەه��ا‬ ‫دەڵ���ێ���ت «ب���ەس���ەرن���ج���دان‬ ‫بەلێكۆڵینەوەكانی دوو گروپی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوە‪ ،‬ه���ەردوو ج��ۆری‬ ‫تەنۆلكە توانایەكی بەرزیان‬

‫لەهەڵمژینی كانزاكانی وەك‬ ‫ئاسن‪ ،‬مس‪ ،‬زینك‪ ،‬قورقوشم‪،‬‬ ‫ك��ادم��ی��ۆم‪ ،‬ن��ی��ك��ل‪ ،‬ك��وب��اڵ��ت‪،‬‬ ‫تۆریۆم‪ ،‬ئارسنیك‪ ،‬یورانیۆم‌و‬ ‫ك��وب��اڵ��ت��دا ه��ەی��ەو دەت��وان��ن‬ ‫كیمیاییەكانیترش‬ ‫پیسكەرە‬ ‫هەڵمژن‌و بۆ شوێنە دوورەكانی‬ ‫ب��گ��وازن��ەوە‪ ،‬ه���ەروەه���ا ل��ەم‬ ‫لێكۆڵینەوانەدا بوونی ئاستێكی‬ ‫ب�����ەرز ل���ەب���ەك���ت���ری���ا‌و ت��ۆی‬ ‫رووكەكان تۆماركراوە»‪.‬‬ ‫ب�����ەب�����ڕوای ك���ارن���اس���ان‬ ‫هەرچەند ئالودەی میكرۆبی‌و‬ ‫ك��ی��م��ی��ای �ی‌و ن���اوك���ی ك��ەم��ە‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم چ��ون��ك��ە خ��ۆڵ��ب��اری��ن‬ ‫ناوچەیەكی فراوانی كشتوكاڵی‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەوە ئ��ەم ئالودەییانە‬ ‫دەك��رێ��ت لەڕێگەی بەرهەمە‬ ‫كشتوكاڵییەكانەوە بۆ مرۆڤ‬ ‫بگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫كاردانەوەی حكومەت‪،‬‬ ‫شاردنەوەی راستییەكان‬ ‫ب���ەب�ڵ�اوب���وون���ەوەی ئ��ەم‬ ‫راپ����ۆرت����ە‪ ،‬ك��ارب��ەدەس��ت��ان��ی‬

‫‪39‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫پارێزگای خوزستان داوای��ان‬ ‫لەسایتە فەرمییەكانكرد تاوەكو‬ ‫الیبەرن‪ ،‬بەاڵم چەند سایتێكی‬ ‫لۆكاڵی ب���ەردەوام هەواڵیان‬ ‫ل���ەس���ەر ب���ڵ��اودەك������ردەوە‪،‬‬ ‫ل����ەدوای����د ب��ەب��ان��گ��ك��ردن��ی‬ ‫ئامادەكەرانی راپۆڕتەكە بۆ‬ ‫پارێزگاو هەڕەشەی دەركردن‬ ‫ل��ەك��ارەك��ان��ی��ان ل��ێ��ك��را‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو سایتانەش راپۆرتەكەیان‬ ‫البرد‪.‬‬ ‫بۆ م��اوەی��ەك لەپارێزگای‬ ‫خوزستاندا لیژنەیەكی قەیران‬ ‫دروستكرا‪ ،‬بەاڵم هیچ كارێكی‬ ‫ب��ەرچ��اوی بۆكەمكردنەوەی‬ ‫زی���ان���ەك���ان���ی خ��ۆڵ��ب��اری��ن‬ ‫ئەنجامنەدا‪ ،‬هەوڵەكانی چەندین‬ ‫رێ���ك���خ���راوی ن��اح��ك��وم �ی‌و‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ل��ەم��ام��ۆس��ت��ای��ان��ی‬ ‫زان����ك����ۆ ل���ەزان���ك���ۆك���ان���ی‬ ‫خوزستان بۆ ئەوەی سەرۆك‬ ‫ك��ۆم��اری ئ��ێ��ران گرنگی بەم‬ ‫رووداوە مەترسیدارە بدات‬ ‫بێئەنجامبوو‪.‬‬

‫هۆكارەكان‌و چارەسەر‬ ‫پسپۆڕانی ژینگە بڕوایان‬ ‫وای��ە بەشێك لەهۆكارەكانی‬ ‫خ���ۆڵ���ب���اری���ن دەگ���ەڕێ���ت���ەوە‬ ‫ب����ۆ داب����ەزی����ن����ی رێ������ژەی‬ ‫ب��اران��ب��اری��ن ل��ەن��اوچ��ەك��ەدا‌و‬ ‫وشكبوونی بەشێكی بەرچاو‬ ‫ل��ەزەل��ك��اوەك��ان��ی ب����ەردەم‬ ‫ئاراستەی با‪ ،‬كە یەكێك لەو‬ ‫زەلكاوانە زەلكاوی بەناوبانگی‬ ‫ه��ورول��ع��ەزی��م��ە‪ ،‬داب��ەزی��ن��ی‬ ‫رێژەی ئاوی دیجلەو فوڕات‌و‬ ‫گۆڕانی ئاراستەی ئاوی ئەم‬ ‫رووبارانەش هۆكارن‪.‬‬ ‫ئەم هۆكارانە بووە بەهۆی‬ ‫ئ��ەوەی ه��ەورەك��ان كە پێشتر‬ ‫وەك پااڵوگەیەكی تەپوتۆزو‬ ‫ج��ێ��گ��ی��رك��ردن��ی ت��ۆف��ان��ی لم‬ ‫رۆڵ��ی��ان دەبینی خ��ۆی��ان ببن‬ ‫بەسەرچاوەی تۆزو خۆڵ‪.‬‬ ‫جگە ل��ەوش��ك��ەس��اڵ��ی كە‬ ‫هۆكاركەی گۆڕانی جیهانی‬ ‫ئاووهەوایە‪ ،‬هۆكاریتری وەك‬ ‫دروستكردنی بەنداو لەسەر‬

‫سەرچاوەكانی ئاوی دیجلەو‬ ‫ف���وڕات ل��ەت��ورك��ی�ا‌و س��وری��ا‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ك��ارە وەبەرهێنانە‬ ‫حكومەتی‬ ‫كشتوكاڵییەكانی‬ ‫عێراقیش‪ ،‬رۆڵیان لەم بابەتەدا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا دان��ی (‪)٧٥٢٠‬‬ ‫ه���ەك���ت���ار ل���ەزەوی���ی���ەك���ان���ی‬ ‫زەلكاوی هورولعەزیم لەالیەن‬ ‫حكومەتی عێراقەوە بەوەزارتی‬ ‫ن����ەوت ب���ۆ ئ�����ەوەی گ���ەڕان‬ ‫ب��ۆ ن��ەوت��ی تێدا ئەنجامبدەن‬ ‫م���ان���ەوەی ئ���ەم زەل��ك��اوەی��ە‬ ‫خستووەتە مەترسییەوە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ئ��ەم كارناسانە‬ ‫ب���ڕوای���ان وای����ە‪ ،‬حكومەتی‬ ‫ع��ێ��راق ل��ەس��ەردەم��ی س��ەدام‬ ‫ح��س��ێ��ن��دا ب��ۆ ب��ەرب��ەرەك��ان��ێ‬ ‫لەگەڵ شیعەكاندا لەئیكۆلۆژی‬ ‫ناوچەكەدا گۆڕانی گ��ەورەی‬ ‫دروس��ت��ك��ردووە ك��ە ئەمەش‬ ‫كاریگەری لەسەر خۆڵبارین‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ك��ارن��اس��ان��ی ژی��ن��گ��ە بۆ‬

‫ك��ەم��ك��ردن��ەوەی كاریگەرییە‬ ‫خ��راپ��ەك��ان��ی ئ��ەم خۆڵبارینە‬ ‫ئ��ەم رێگەیانە پێشنیاردەكەن‬ ‫«دی���زای���ن‌و بەرهەمهێنانی‬ ‫دەمامكی گونجاو بۆ تۆزوخۆڵ‪،‬‬ ‫زۆربەی ماسكەكانی بازاڕ بۆ‬ ‫ئەم مەبەستە دیزایننەكراون»‪.‬‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دان��ی پ��روس��ەی‬ ‫ماڵچینگ‪ ،‬واتە باڵوكردنەوەی‬ ‫نەوتی رەش‌و قیر بۆ وەستانی‬ ‫جووڵەی ل�م‌و دروستكردنی‬ ‫پشتێنەی سەوز‪.‬‬ ‫ل����ەه����ەم����ان����ك����ات����دا ب��ۆ‬ ‫چ���ارەس���ەری بنچینەی ئ��ەم‬ ‫دی��اردەی��ە دەب��ێ��ت واڵتەكانی‬ ‫عێراق‪ ،‬كوێت‌و عەرەبستان‌و‬ ‫ئێران هاوكاری یەكتریبكەن‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم وەك دی����ارە ب��ەه��ۆی‬ ‫ت��ەن��گ��ەژی س��ی��اس��ی��ی��ەوە ئ��ەم‬ ‫واڵت��ان��ە ن��ات��وان��ن بەئاسانی‬ ‫لەگەڵ یەكتریدا هاوكاربن‌و‬ ‫كێشە ژینگەیەكە كەوتووەتە‬ ‫پەراوێزی كێشەكانیترەوە‪.‬‬ ‫و‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬

‫‪40‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫سروشتی جیهان‬

‫لەهەموو شوێنێكی ئەم هەسارەی زەوییەدا دیمەنی زۆر جیاواز دروستبووە‪ ،‬كە هەركامێكییان تاقانەیە‪ ،‬هەر كامێكییان شێوازو رووخسارو‬ ‫پێكهاتەی رەنگی تایبەت بەخۆی هەیە‪ ،‬هەندێكییان چەند ملیۆن ساڵێكی پێویستبووە تاوەكو وەك ئێستای لێبێت‌و هێزی جۆربەجۆری‬ ‫وەك باو گۆڕانی پلەی گەرمی‌و ئاوو بوركان‌و هێزی كێشكردنی زەوی رۆڵییان هەبووە لەدروستبوونیدا‪ ،‬هەندێكییان زۆر گونجاوە بۆ ژیانی‬ ‫گیانلەبەران‌و هەندێكیشییان بۆ ژیان نەگونجاوە‪ ،‬لەنێو ئەم هەموو دیمەنەدا هەندێك دیمەنی سروشتی هەن زۆر جیاوازو دەگمەنن‪.‬‬

‫كێوی سەهۆڵی ئاوی‪ :‬پەنگیونەكانی چینسترەپ (پیگوسلیس ئنتاركتیكا) كە‬ ‫لەسەر رووبەری كێوە سەهۆڵەكاندا‌و لەنزیكی دوورگەی كندلمس لەباشووری‬ ‫دوورگەكانی ساندویچ‪ ،‬جووڵە دەكەن دەبینرێن‪ ،‬لەم بارۆدۆخەدا ئەوان‬ ‫لەمەترسی شێرە دەریاییەكانی لیوپارد پارێزراون‪ ،‬فراوانی ئەم بەتریقانە‬ ‫بەپلەی دووهەم دێت لەكیشوەری جەمسەری باشوورو دەورووبەریدا‪.‬‬

‫درەختەكان لەباشووری ئەفریقا‪ :‬بۆ ئەو درەختانەی كە لەسەر‬ ‫بەرزایی كێوەكانی نزیك كیپتاون لەئەفریقای باشوور دەڕوێن‪ ،‬با‬ ‫رۆڵی پەیكەرسازێكی گرنگ دەگێڕێت‪ ،‬ئەو درەختانەی كە لەبا‬ ‫رزگاریان دەبێت زۆربەی كات رووخساری خۆیان دەگۆڕن تاوەكو بتوانن‬ ‫لەبەرانبەری بادا بەرگەبگرن‪.‬‬

‫دەستی فاتمە‪ ،‬لەمالی‪ :‬كەڤری ناسراو بەدەستی فاتمە لەنزیكی‬ ‫گوندی هومبوری مالی بەرەو ئاسمان هەڵكشاوە‪ ،‬لەبەرزترین‬ ‫خاڵەوە‪ ،‬بەرزی كەڤرەكە دەگاتە (‪ )٦١٠‬مەتر لەسەر رووبەری‬ ‫زەوی‪ ،‬چیرۆكەكانی ناوچەكە دەڵێن بەهۆیەوە پێیدەوترێت دەستی‬ ‫فاتمە كە لە (‪ )٥‬كەڤر پێكهاتووەو هەموویان بەرەو ئاسمانن‪.‬‬ ‫كەڤرەكانی بەردی كلس‪ ،‬الیم ستون‪ :‬هێزی سووان بەڕوونی لەسەر ئەم‬ ‫كەڤرانە لەپاركی نەتەوەیی كمپبل دەبینرێت‪ ،‬بەنزیكەی (‪ )٥‬ملیۆن‬ ‫ساڵ لەوەوپێش ئەم ناوچەیە بە بەردی كلس داپۆشرابوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەرزبوونەی ئاستی ئاوی دەریاو شەپۆلەكانی رووبەری دەریاو باران‪،‬‬ ‫بەردە كلسەكانییان شتووەتەوەو ئەم شیوازە لەكەڤریان دروستكردووە‪.‬‬ ‫دەشتە خراپەكان‪ ،‬باشووری داكوتا‪ :‬كاتێك تۆفان لەتەپۆڵكە زەردەكانی‪ ،‬دەشتە خراپەكانی باشووری داكوتاوە تێپەڕدەبێت‪ ،‬هەندێك وێنەی تاریك‌و روون‬ ‫دروستدەكات كە لەوێنەكەدا دەبینرێت‪ ،‬ناوی ئەم ناوچەیە لەوشەكانی ئوگالالسیوكس‪ ،‬ماكو سیكا وەرگیراوە كە هەمان واتای دەشتی خراپ دەدات‪ ،‬ئەم‬ ‫ناوچەیە رووبەرێكە بۆ نیشاندانی كاریگەری هێزە سروشتییەكانی وەك ئاوو با‌‪ ،‬بە بەردبووەكانی نێو دەشتەكە دەگەڕێتەوە بۆ (‪ )٣٥‬ملیۆن ساڵ لەوەو پێش‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫قۆڵە كورەكانی تراڤەرتین‪ ،‬جیبوتی‪ :‬ئەم وێنانە ناویان تراڤەرتینە‌و‬ ‫نزیكە لەدەریاچەی ئابە لەجیبووتی‪ ،‬بەهۆی كانیاوەكانی ئاوی گەرم‌و‬ ‫لیتەی كاربۆناتی كالسیۆمەوە دروستكراوە‪ ،‬هەر ئەو پرۆسەیەی‬ ‫ستاالكتیتەكان‌و ستاالگمیتەكان دروستدەكات‪ ،‬بەرزی هەندێك لەوان‬ ‫لەنزیكی سنووری ئەسیۆپی‌و جیبوتی دەگاتە (‪ )٥٠‬مەتر‪.‬‬

‫كانیاوەكانی ئاوی گەرمی وست تامب‪ ،‬یلواستۆن‪:‬‬ ‫كاتێـــك ئەم وێنــــەیە گیـــــراوە توێكڵــــێك لەبەفــــر ناوچەی‬ ‫كانیـــــاو گەرمەكــــانی پاركــــی میلی یلواستــــۆنی داپۆشــــیوە‪،‬‬ ‫ژمارەی ئەو كانیـــانەی لێــــرەدا بوونی هەیە لەهەمــــوو شوێنێــــكی‬ ‫گۆی زەوی زیاترە‪.‬‬

‫دیمەنی بیابانی داناكیل‪ :‬بورجەكانی خوێ‌و رووبارێكی داپۆشراو‬ ‫لەكریستالەكانی خوێ‪ ،‬دیمەنێكییان دروستكردووە كە وەكو ئەوە وایە‬ ‫وێنەی هەسارەیەكیتر بێت‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا ئەمە دیمەنی سەحرای‬ ‫داناكیلی ئەسیۆپییە‪ ،‬ئەم ناوچەیە‪ ) ٩٠( ،‬مەتر لەژێر رووبەری‬ ‫دەریاوەیە‌و پلەی گەرمییەكەی دەگاتە (‪ )٤٩‬پلەی سەدی‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫چونكە كانی خوێیە سوودی زۆری بۆخەڵكی ناوچەكە هەیە‪.‬‬

‫دۆڵی ئارادن‪ ،‬كرت‪:‬‬ ‫دۆڵێكی قووڵ بەقوواڵیی (‪ )١٩٨‬مەتر لەنزیك وێرانە شاری‬ ‫ئارادن‪ ،‬گەشتیاران دەتوانن بچنە نێو دۆڵەكەوەو مەودایەكی (‪)٦،٤‬‬ ‫كیلۆمەتری بپێون تاوەكو دەگەنە دەریای ناوەڕاست‪ ،‬ئەم دۆڵە‪،‬‬ ‫نەتەنیا دیمەنی زۆر جوان دەخولقێنێت‪ ،‬سەربەرەو خواریێكی (‪)٧٥٠‬‬ ‫مەتری تاوەكو دەریا دروستكردووە‪.‬‬

‫كۆڵەكە بازاڵتییەكان‪:‬‬ ‫ئەم كۆڵەكانە بەشێوەیەكی رێكوپێك لەپاڵیەكتریدان‪ ،‬ئەم كۆڵەكە‬ ‫بازڵتییانە لەنزیك ئەشكەوتی فینگال‪ ،‬كۆڵەكەكانی دوورگەی‬ ‫سكۆتلەندی ئیستافا دروستدەكەن‪ ،‬ئەم كۆڵەكانە لەڕاستیدا لەو‬ ‫مەوادە تواوە دروستبووە كە لەسەر كەڤرەكەوە بەرەو ئاوە سەردەكان‬ ‫رۆیشتووە‪ ،‬ئەم دوورگەیە سێ ئەشكەوتی سەرەكی هەیە‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سەباح محەمەد‬ ‫سەرچاوە‪National Geographic:‬‬

‫‪42‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫بۆچی دایک‌و باوکمان کەمتر‬ ‫نەخۆشدەکەون؟‬ ‫ئەو دایك‌و باوكانەی منداڵییان هەیە لەچاو ئەوانەی نییانە‪،‬‬ ‫كەمتر تووشی ئەنفلۆنزاو سەرماخوردەیی دەب��ن‪ ،‬لەوەدەچێت‬ ‫مندااڵن بەدروستكردنی دڵخۆشی سیستەمی بەرگری لەش‬ ‫بەهیزبكەن‪ ،‬یان لەوانەیە منداڵ كات بۆ دایك‌و باوك نەهێڵێتەوە بۆ‬ ‫ئەوەی نەخۆشبكەون‪.‬‬ ‫مندااڵن بەهاتنییان بۆ نێو ژیانی دایك‌و باوك زۆر شت لەگەڵ‬ ‫خۆیاندا دەهێننە نێو ژیانەوە‪ ،‬دڵخۆشی‪ ،‬بێخەوی شەوانە‪ ،‬یاری‬ ‫مندااڵنەو خەرجی جۆراجۆرو سەیرو سەمەرە‌و‪ ...‬هەڵبەت‬ ‫ڤایرۆسی جۆربەجۆریش!‬ ‫هەرچەند لەوانەیە بەهۆی منداڵەوە دای �ك‌و باوك تووشی‬ ‫نەخۆشی جۆربەجۆر ببن‪ ،‬بەاڵم وادی��ارە دایك‪ ،‬یان باوكبوون‬ ‫دەب��ێ��ت بەهۆی ئ��ەوەی بەرگری لەش لەبەرانبەر هەندێك‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی وەك ئ��ەن��ف��ڵ��ۆن��زاو‬ ‫سەرماخوردەیی بەرزببێتەوە‪.‬‬ ‫ش������ل������دن ك�����وه�����ن‌و‬ ‫ه��اوك��ارەك��ان��ی ل��ەزان��ك��ۆی‬ ‫ك��ارن��گ��ی ملون‬ ‫لە پیتز بۆ ر گی‬

‫پنسیلڤانیا‪ ،‬لێكۆڵینەوەیان لەسەر سێ توێژینەوە كردووە كە لەواندا‪،‬‬ ‫توێژەران ڤایرۆسی ئەنفلۆنزا‪ ،‬یان سەرماخوردەییان كردووەتە‬ ‫نێو لووتی هەندێك كەسەوە‪ ،‬لەدواییدا كەسەكانییان دەخستە‬ ‫ژێر چاودێرییەوە تاوەكو بزانن كامییان تووشی نەخۆشی دەبن‪،‬‬ ‫گروپەكەی كوهن گەیشتن بەو ئەنجامەی كە دایك‌و باوكان لەچاو‬ ‫ئەو كەسانەی منداڵییان نەبوو تەنیا بەئەگەری (‪)%٤٨‬وە تووشی‬ ‫نەخۆشی دەبوون‪.‬‬ ‫خاڵی سەرنجڕاكێش ئەوەبوو هەرچی ژم��ارەی مندااڵنی‬ ‫خانەوادە زیاتر بوایە‪ ،‬دایك‌و باوك لەبەرانبەر نەخۆشییدا بەرگری‬ ‫زیاترییان لەخۆیان پیشاندەدا‪ ،‬خاڵێكیتری سەرنجڕاكێش ئەوەبوو‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر منداڵەكان لەگەڵ دایك‌و باوكدا نەژیایە كاریگەرییەكە‬ ‫هەر لەجێی خۆی بوو‪ ،‬ئەو دایك‌و باوكانەی پێش ئەنجامدانی‬ ‫لێكۆڵینەوەكە منداڵەكانییان بەجێیانهێشتبوون تەنیا (‪ )%٢٧‬لەچاو‬ ‫كەسانی بێمنداڵ تووشی نەخۆشی دەبوون‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژەران رادەی دژەت���ەن���ی ڤ��ای��رۆس��ەك��ان��ی��ی��ان لەكەسە‬ ‫بەشداربووەكاندا پێوابوو‪ ،‬بڕی ئەم دژە تەنانە لەنێو لەشی دایك‌و‬ ‫باوكەكان‌و كەسانی بێمنداڵ بەیەك رادەبوو‪،‬‬ ‫ك��ەواب��وو ه��ۆك��اری ئ��ەم جیاوازییە‬ ‫لەتووشبوون بەنەخۆشی دەبێت‬ ‫چی بێت؟‬ ‫گ��روپ��ی ك��وه��ن گ��وم��ان‬ ‫دەك��ەن ب��وون ب��ەدای��ك‪ ،‬یان‬ ‫ب��اوك ل��ەگ��ەڵ دڵخۆشی‌و‬ ‫دابەزینی ئاستی سترێس‌و‬ ‫دوودڵ��ی دوو هۆكارن‬ ‫بۆ ئەوەی سیستەمی‬ ‫ب������ەرگ������ری ل���ەش‬ ‫بەهێزببێت‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫ه������ۆك������ارەك������ەی‬ ‫ه���ەر ئ����ەوە ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ی�����ان ل���ەوان���ەش���ە‬ ‫ه��ۆك��ارەك��ەی ئ��ەوە‬ ‫بێت بەبوونی منداڵ‬ ‫ئ��ی��ت��ر دای�����ك‌و ب���اوك‬ ‫كاتییان بۆ نەخۆشبوون‬ ‫نابێت! هەر بۆیە كەمتر‬ ‫نەخۆشدەكەون‪.‬‬ ‫و‪ .‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬

‫‪43‬‬

‫ژمارە (‪ ،)19‬ئابی ‪2012‬‬

‫‪F18‬‬ ‫‪F22‬‬

‫راتەكانە شەپۆل‌و شكانی دیواری دەنگ‬ ‫لەم وێنەدا‪ ،‬فڕۆكەیەكی شەڕكەری (‪ )F22‬دەبینن كە خەریكی شكاندنی دیواری دەنگەو‌ وێنەگر بەجوانی تۆماریكردووە‪ ،‬فڕۆكە‬ ‫دەبێت زۆر تووندوتۆڵ بێت تاوەكو بتوانێت بەرگەی بارۆدۆخی وابگرێت‪.‬‬ ‫شكانی دیواری دەنگ كاتێك روودەدات كە فڕۆكە بۆ ماوەیەك بەخێرایی دەنگ دەجووڵێت‌و چڕبوونەوەی شەپۆلە دەنگییەكانی‬ ‫مەكینەو بڕینی هەوای بەردەم فڕۆكەكە‪ ،‬دەبێت بەهۆی وزەیەكی میكانیكی زۆر‪ ،‬كاتێك خێرایی فڕۆكە لەیەك ماخ (هەمان خێرایی‬ ‫دەنگ) زیاتر بێت‪ ،‬وزە دەنگییە كۆكراوەكە بەشێوەی راتەكانە شەپۆل (‪ )Shock wave‬ئازاددەبێت‌و دەنگێكی ئازاردەر دەگاتە زەوی‪،‬‬ ‫هەڵبەت ئەم راتەكانە شەپۆلە دەبێت بەهۆی گۆڕانی پەستان‌و پلەی گەرمی ناوەند‪ ،‬ئەنجامەكەی بەشێوەی چڕبوونەوەی هەڵمی ئاوو‬ ‫هەوری محەلی دەبینرێت‪ ،‬ئەم هەورانە تەنیا لەكەرتێكی چركەدا بەشێوەی ئاسایی دەبینرێت بەمە دەوترێت تەكینەیی پرانتدل‪-‬گالیرت‪.‬‬ ‫لەوێنەكەدا فڕۆكەی (‪ )F18‬بەجوانی ئەو دیاردەی پیشانداوە‪.‬‬ ‫كاتێك كەشتی شەڕكەری یو ئێس ئێس ئایوا خەریكی هاویشتنی تۆپەكانیبوو لەم وێنە ئاسمانییەدا تۆماركرا‪ ،‬گولەتۆپەكان بەخێرایی‬ ‫دوو بەرانبەری خێرایی دەنگ دەهاوێژران‌و راتەكانە شەپۆلێكی مەزنییان لەهەوادا دروستدەكرد‪ ،‬ئەوەی لەوێنەكەدا بەڕوونی دەبینرێت‪،‬‬ ‫شەپۆلێكی گۆیینە لەسەر رووبەری ئاوەكە‪ ،‬كە بەهۆی تەقینەوەی هاویشتنی گولە تۆپەكەوە دروستبووە‪.‬‬