Zansti Nwe No.22

Page 1

‫‪Nwe‬‬

‫‪Zanist y‬‬

‫ژمار‌ه (‪ ،)22‬تشرینی دووەمی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫چارەسەری پچڕانی دڕکەپەتک دۆزرایەوە‬ ‫بۆچی کرمی ئاوریشم دەبێت بەپەپولە؟‬ ‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫شێوازەکانی نەشتەرگەریی لووت‬ ‫سوودو زیانەکانی نەشتەرگەریی لووت‬ ‫نەشتەرگەریی لووت هەستی‬ ‫بۆنکردن لەناودەبات؟‬

‫پێاڵوەکانت کەسایەتیت‬ ‫پیشاندەدات‬

‫تەنیا دەستت بجوڵێنە‬ ‫خۆی تێدەگات‬

‫وردەکاریی بازدان لەلێواری فەزاوە‬

‫تایبەتمەندییە سەرسوڕهێنەرەکانی نیسان تێرا‬ ‫فایلی نۆبڵی ‪٢٠١٢‬‬


‫زانست بۆ گشت‬

‫ك رەگەز‬ ‫گەی تا‬ ‫فێر‬ ‫تێكەڵدا‬ ‫ەبەرانبەر‬ ‫ل‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫ی‪ ،‬دەخرێتە‬ ‫كۆمەاڵیەت‬ ‫ك پێوانەی‬ ‫می كۆمەڵێ‬ ‫كچ‪ ،‬بەحوك‬ ‫زی بەرانبەر‬ ‫ەر تێكەڵدا‪،‬‬ ‫ەگەڵ رەگە‬ ‫‪.‬‬ ‫پەراوێزەوە‬ ‫رانب‬ ‫ل‬ ‫بەردەوامدا‬ ‫ەو ئامرازو‬ ‫دنی تاك رەگەز لەبە سانێك لەو‬ ‫لەدانوسانی‬ ‫كچەكە ئ �‬ ‫ە‬ ‫وێن‬ ‫ك‬ ‫خۆ گ �ەر‬ ‫ی‬ ‫م دانوسانە‬ ‫ئید شە دەب��ێ�ت‪،‬‬ ‫دەرب��ارەی خ وە هەیە‪ ،‬هەرچەندە چان كەڵك‬ ‫ئ�ە‬ ‫تووشی كێ‬ ‫ی بیركردنە‬ ‫كوڕان‌و ك‬ ‫نەخستبێت كە بۆ دا بەختەوەر‬ ‫دوو كامپ‬ ‫دا‪،‬‬ ‫ر خوێندی‬ ‫ی بەدەست‬ ‫یانی‬ ‫كە لەخوێندنی تێكەڵ ەسانێكی ت‬ ‫تەكنیكانە‬ ‫پاشكۆی پیاوان‪ ،‬لەژ ت‪ ،‬كۆمەڵێكی‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫وەڕەدا‬ ‫ە سە ر‬ ‫انەوە‬ ‫ەبێتە‬ ‫ۆر كەم دەبێ‬ ‫با روەردەگ �رن‪ ،‬بەپێچەو ۆڕو دایك‌و باوكان ب ی پێویستە‪ ،‬ئەوا د ۆمەاڵیەتی ز‬ ‫زۆرت �‬ ‫ەڵگەی خۆ‬ ‫سەندە‪ ،‬پسپ‬ ‫بەشداری ك‬ ‫كامپەش ب‬ ‫گەزیان پێپە‬ ‫رپشكدەكەن‪،‬‬ ‫ی نابێت‌و‬ ‫ختەوەر نییە‪.‬‬ ‫رە‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫وو پیاو سە‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫رب‬ ‫تاك‬ ‫هەڵبەت زۆ‬ ‫ن‪،‬‬ ‫رە‪ ،‬بە‬ ‫ەم‬ ‫ەت �ی خ �ۆی‬ ‫دوو كامپەدا دابەش چوونەكەی‪،‬‬ ‫لەمجۆ ەبەرئەوەی پێوانەكان ه ك ك �ەس �ای �‬ ‫شتگیری لەبۆ‬ ‫ەم‬ ‫ت ب��ۆ ك�چ��ێ�‬ ‫جا ل‬ ‫هەموو ئەو‬ ‫ئ زێتەوە بۆ پ‬ ‫بەرپرسیار‪.‬‬ ‫ییە‪ ،‬مندااڵن‬ ‫س �ەخ �ت ب��ێ �‬ ‫گەر پێشتر‬ ‫ۆ‬ ‫د‬ ‫دە‬ ‫ە‬ ‫ێن‬ ‫دەكرێت بخر‬ ‫ڕا ن‬ ‫یاو‪،‬‬ ‫ە‬ ‫ۆ دانوسانی‬ ‫بەڵگەكان‬ ‫ربوون‪ ،‬هەروا لەخۆ ی مندااڵن‌و رەن��گ�� ت‌و نەبێتە پاشۆكی پ ستبێت‪ ،‬كە ب‬ ‫فێ‬ ‫ن‪ ،‬فێركردن‬ ‫زرێنێ‬ ‫ەخ‬ ‫تەندروستە‬ ‫ئەم بایەخە بە وو كۆمەڵێك‬ ‫ئامانجەكانی دابمە ەكنیكانەی بەدەست ن گە جێیەكی‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫لەگرنگترین‬ ‫پێویستە‪ ،‬فێ‬ ‫پیاو تێیدا‬ ‫رازو‬ ‫ی‬ ‫كە ئەمڕۆ‬ ‫كلیكی داهاتوو كێك بێت‬ ‫ئام رەگ�ەزەك��ان‬ ‫بۆ دنیایەك‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫وان دەبێت‬ ‫وا‬ ‫نێ‬ ‫دنی كچان‬ ‫دەنووسێن‌و‬ ‫ال‬ ‫ر‬ ‫دا‬ ‫ك‬ ‫دە‬ ‫وە‬ ‫ما‬ ‫دێك پێوانەی‬ ‫ە‬ ‫ئا‬ ‫‪.‬‬ ‫ك‬ ‫وە‬ ‫پێ‬ ‫��ارام�ە بۆ‬ ‫دەنووسێتە‬ ‫كوڕو كچ‬ ‫كۆمەڵ‪.‬‬ ‫پێویستە هەن‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫ا‪،‬‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫ژ‬ ‫ێندنی تێكەڵ‬ ‫پاڵەوان‌و مێ‬ ‫ر پێشخستن‬ ‫ی تێكەڵیشدا‬ ‫فێربوونی‬ ‫لەخو‬ ‫�ەس �ە‬ ‫دەك��ات بۆ‬ ‫ژینگەیەكی‬ ‫ە‬ ‫بێگومان لەفێرگ دامەزراندنی‬ ‫ك��اری�گ�ەر دەب��ێ �ت ل ە ئامادەیان‬ ‫ك‬ ‫شان دەكەم‪.‬‬ ‫ەفێرگەیەكی‬ ‫دابنرێن بۆ‬ ‫ئەمیش ییەكانی ه���ەردووال‪ ،‬كی ك�چ ل‬ ‫ستنی‬ ‫یان تێكەڵ‪،‬‬ ‫ت‬ ‫كۆمەاڵیەت‬ ‫ە فێرخوازێ‬ ‫ب �ەوەی كە تایبە ‪ .‬هەندێكیان لێرەدا دە ك رەگەزبن‪،‬‬ ‫نموون‬ ‫ەوە‬ ‫تا‬ ‫ت‬ ‫كتر‪ ،‬بەپلەی‬ ‫داه �ات �وو‪ ،‬ب�ۆ هێدی هێدی دەڕەوێ��ت � كەسایەتییەكی دروس دیسپلین لەفێرگەكاندا‪ ،‬زگرتن لەیە‬ ‫ربوون‌و رێ‬ ‫( ‪)1‬‬ ‫گ نواندن‌و‬ ‫فێ‬ ‫تێكەڵدا‪ ،‬شەرمی تار دەكات‌و دەئاخفێ‪ ،‬بێت‪ ،‬كە بۆ‬ ‫بەزەبرەزەن‬ ‫و‬ ‫ە دروستدە‬ ‫بناغەیەكی بەپیتە بۆ جۆرێك رێ‬ ‫لەناو كوڕەكاندا رە وە بۆ كچەك‬ ‫بێت بەهیچ‬ ‫ە‬ ‫ون‬ ‫دە‬ ‫ەم ئاوێتەبو‬ ‫كە هەردوو‬ ‫م‬ ‫نیدا یەكە‬ ‫وە نەدرێ‪.‬‬ ‫هێز ل‬ ‫ت‬ ‫یا‬ ‫‪.‬‬ ‫بە وی ژیانی فریادڕەسە ن لەگەڵ هاوسەری ژ ڵ خستنەژێر ركێفە كەڵ رێ لەوە ناگرێ یان هەبێت‪،‬‬ ‫داهاتو‬ ‫تایبەتی خۆ‬ ‫كار دەكاتیا‬ ‫فێرگەی تێ‬ ‫ستێتی لەگە‬ ‫وی‬ ‫ە‬ ‫‪)2‬‬ ‫ی‬ ‫دێك بۆنەدا‬ ‫دەمێك كچەك و توانایانەی كە پێ خەمڵیون‪ ،‬بۆ‬ ‫( ك�وڕو كچ‪ ،‬پێداویست ۆلداو لەهەن‬ ‫ئ �ە‬ ‫لەهەندێك پ‬ ‫كات‪ ،‬تێیدا‬ ‫ا‪ ،‬رەگ �ەز‪،‬‬ ‫دەژی‪ ،‬زۆرب��ەی مامەڵەی پێب‬ ‫ست بكات‬ ‫د‬ ‫اڵت‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ۆ‬ ‫خ‬ ‫رەنگە پێوی‬ ‫دەوروبەریدا‬ ‫ت لەكۆمەڵی‬ ‫ی قوتابیانی‬ ‫بن‪.‬‬ ‫ووی‬ ‫وانی‬ ‫ەڵبە‬ ‫وان ژم��ارە‬ ‫پیا ەش هەمان شێوەیە‪ ،‬ه كرانەوەی زیاترە بەڕ و رەگەزەكان بەتەنیا ەڵەنس لەنێ‬ ‫تەرازووی‬ ‫ۆلدا‬ ‫كوڕەك‬ ‫ب‬ ‫ەوە‪ ،‬كوڕان‌‬ ‫ەهاوكاری‌و‬ ‫ون‬ ‫پێویستیان ب‬ ‫(‪ )4‬پێویستە چاو بگیرێت‪ ،‬گەر لەپ دەم رەگەزە‬ ‫ن‪ ،‬هەر لەم ئاوێتەبو كتر دەبێت‌و‬ ‫گ بێت‪ ،‬ئەو‬ ‫ن‬ ‫رەگەزدا لە‬ ‫كچا‬ ‫ڕا‬ ‫رب��ارەی یە‬ ‫سەن‬ ‫وو‬ ‫ونی خۆیان‌و‬ ‫دەوروب �ەردا تا كو باشتریان دە‬ ‫هەرد دوو رەگەزەكە زۆر ال ربڕینی بۆچو‬ ‫ردن‪.‬‬ ‫كی‬ ‫ی‬ ‫بكەن لەدە‬ ‫نادروست‬ ‫كچان تێگەیشتنێ ی پێكەوە ژیان‌و كارك ت خوشك‌و ژمارە رەنگە شەرم‬ ‫ژینگەیەكی‬ ‫انە‬ ‫ان‬ ‫ەكەن‪ ،‬ئەمە‬ ‫ە‬ ‫ئامادەدەبن بۆ جیه گەی تێكەڵ ئەوەیە تەن كە ئەمەش كەمینەك تاوتوێكان ن‬ ‫كی تری فێر‬ ‫مان فێرگەدا‪،‬‬ ‫بەشداری‬ ‫وازان نییە‪،‬‬ ‫كێ‬ ‫ە‬ ‫رخ �‬ ‫كەڵ انن پێكەوە بخوێنن لەه ن بەختەوەرتر بكات‪ .‬دەئافرێنێت‪.‬‬ ‫تێكەڵ تەنیا ب �ۆ ف��ێ � ن‪ ،‬زۆرج��ار‬ ‫زا‬ ‫و‬ ‫براش دەت‬ ‫خێ‬ ‫یاد دەچێت‬ ‫زیكبخاتەوەو‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ئەوەیان لە‬ ‫ن‬ ‫(‪ )5‬ف��ێ�رگ�ە كەش پێویستە تێكەڵ ی خۆیان بۆ‬ ‫ن‬ ‫یا‬ ‫ر‬ ‫كت‬ ‫ە‬ ‫رەنگە لەی‬ ‫تاك رەگەز‪،‬‬ ‫ئاساییە‪ ،‬كە‬ ‫گە‬ ‫كە لەڕەگەز‬ ‫دنی‬ ‫ی‌و‬ ‫بەڵكو ستافی فێر ن بەگەورەیە‬ ‫كامپی خوێن وو رەگەزەكە‪ ،‬سروشت كی تێكەڵ‪،‬‬ ‫كان پێویستیا‬ ‫گەیە‬ ‫وونی هەرد‬ ‫فێرخوازە‬ ‫كە ئاوێنەی‬ ‫كە تێكەڵب‬ ‫یەكەمجار دەچێتە فێر دەوروبەری‬ ‫دابیندەكات‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫زۆرتر بە‬ ‫رێنومایكرد‬ ‫ۆ‬ ‫ەخێزانەوە ب‬ ‫دەوروبەرێك‬ ‫و كچ لەیەك‬ ‫ە‬ ‫ك‬ ‫منداڵ ل‬ ‫ون‬ ‫وە‬ ‫وڕ‬ ‫چ‬ ‫ەڵ‬ ‫بەپێچەوانە‬ ‫پێی ئاشنا دەبێت‪ ،‬ۆی تێكەڵە‪،‬‬ ‫خوێندنی تێك ڤ كرد نییە‪ ،‬خۆ گەر ك ەنگدانەوەی‬ ‫نامۆ دەبێت‬ ‫ئاسانتر‬ ‫خ��ێ�زان خ �‬ ‫رێت كە ر‬ ‫ژیانەو مرۆ‬ ‫افرێن‬ ‫شتی‬ ‫ك �ە‬ ‫ت‬ ‫نامۆبوونی‬ ‫خ��ێ�زان دەچ��ێ� رەگ���ەزدا‪ ،‬دەوروب �ەرە كی تێكەڵەوە سرو ەوە‪ ،‬دەوروبەرێك دەئ دەبێتە هۆی‬ ‫ەیە‬ ‫جوداكران‬ ‫ك بێت بۆ‬ ‫ەیەكی تاك‬ ‫ت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫مندااڵن گەر لەفێرگ دامانی تری‬ ‫ەفێرگ‬ ‫گە هۆكارێ‬ ‫بێ‬ ‫نا‬ ‫ن‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫ژی‬ ‫ەن‬ ‫ها‬ ‫ر‪ ،‬كە رەن‬ ‫ئ‬ ‫ی‬ ‫وە‬ ‫ڵ‬ ‫چان زۆرتر‬ ‫ست‬ ‫ە‬ ‫ل داڵەكە‪ ،‬هەر‬ ‫گ‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ان‬ ‫چان لەیەكت‬ ‫و‬ ‫ەت‬ ‫ەپارێزدا‪ ،‬ك‬ ‫د‬ ‫تاربكەن‪.‬‬ ‫بەمن‬ ‫گەرترانە‬ ‫ك‬ ‫ۆمەڵی كۆن‬ ‫ك ئ��اوەڵ‌و‬ ‫بگەڕێنەوە ماڵ‪ ،‬كاری رەگەزن‪ ،‬رەوتارو گوف ەڵبوونیان ك��وڕان‌و ەهەندێك ك‬ ‫ان �رێ �ت‪ ،‬نە‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫دوو‬ ‫لەتێ‬ ‫كە‬ ‫تێیان دەڕو‬ ‫خێزاندا‪ ،‬كە لەهەر ەزەكان‪ ،‬كوڕ‪ ،‬یان كچ‪ ،‬مەڵە لەتەك ئەوەی كی سێكس‬ ‫پێویستە ما‬ ‫ەكێك لەڕەگ‬ ‫وەك بابەتێ‬ ‫بێت‌و‬ ‫هیچ ی‬ ‫ت ئەوانەی‬ ‫شەویست‪.‬‬ ‫ڵ‪ ،‬لەیەكتر قورتاریان نا ۆدا‪ ،‬بەتایبە‬ ‫بێت‪ ،‬خۆ‬ ‫ئە مڕ‬ ‫كۆمە‬ ‫واندا نەكرد‬ ‫بە ابكەن‪ ،‬لەكۆمەڵەكانی ی لەگەڵ پیا‬ ‫كد‬ ‫پێشتر مامەڵە‬ ‫یە هەاڵت‪ ،‬گەر‬ ‫خۆر‬


‫‪N we‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬

‫‪Z a n i s t y‬‬

‫ژماره (‪ ،)22‬تشرینی دووەمی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫چارەسەری پچڕانی دڕکەپەتک دۆزرایەوە‬ ‫بۆچی کرمی ئاوریشم دەبێت بەپەپولە؟‬ ‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫شێوازەکانی نەشتەرگەریی لووت‬ ‫سوودو زیانەکانی نەشتەرگەریی لووت‬ ‫نەشتەرگەریی لووت هەستی‬ ‫بۆنکردن لەناودەبات؟‬

‫پێاڵوەکانت کەسایەتیت‬ ‫پیشاندەدات‬

‫تەنیا دەستت بجوڵێنە‬ ‫خۆی تێدەگات‬

‫وردەکاریی بازدان لەلێواری فەزاوە‬

‫تایبەتمەندییە سەرسوڕهێنەرەکانی نیسان تێرا‬ ‫فایلی نۆبڵی ‪20١2‬‬

‫‪No.22, November 2012‬‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانەی چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویده‌کاته‌وه‌‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪30 11‬‬ ‫‪40 36‬‬

‫‪nce‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬


‫‪04‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫ئەگەری دروستكردنەوەی‬ ‫داینەسۆرەكان سفرە‬


‫‪05‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫ن����اوەڕۆك����ی جینیتیكی‬ ‫دای����ن����ەس����ۆڕەك����ان دەم��ێ��ك��ە‬ ‫ل���ەن���اوچ���ووە‪ ،‬ژم���ارەی���ەك���ی‬ ‫ك���ەم ت���وێ���ژەر ه���ەب���وون كە‬ ‫دەیانوت دەستیان بەجینۆمی‬ ‫داینەسۆڕەكان گەیشتووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زۆربەی ه��ەرەزۆری توێژەران‬ ‫ل��ەس��ەر ئ���ەو ب���ڕوای���ەن هیچ‬ ‫زانیارییەكی جینیتیكی لەسەر‬ ‫داینەسۆڕەكان بەجێنەماوە‪.‬‬ ‫ل������ەدوای م���ردن���ی خ��ان��ە‬ ‫ئ��ەن��زی��م��ەك��ان دەس��ت��دەك��ەن‬ ‫ب����ەخ����واردن����ی ن����اوەڕۆك����ی‬ ‫خ��ان��ەك �ە‌و پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ن���ێ���وان ن���وك���ل���ی���دەك���ان كە‬ ‫ب���ڕب���ڕەی پ��ش��ت��ی (‪)DNA‬ی����ە‬ ‫دەبچڕێت‪ ،‬گیانلەبەرە بچووكە‬ ‫هێرشبەرەكانیش كە دێ��ن بۆ‬ ‫خ��واردن��ی خانەكە پرۆسەی‬ ‫ش��ی��ت��ەڵ��ب��وون��ەوەك��ە خ��ێ��رات��ر‬ ‫دەك���ەن‪ ،‬ل��ەم��ەودای��ەك��ی كاتی‬ ‫زیاتردا كارلێكی مولكیولەكانی‬ ‫هەڵگری ناوەڕۆكی جینیتیكی‬ ‫ل����ەگ����ەڵ م��ول��ك��ی��ول��ەك��ان��ی‬ ‫ئ���او‪ ،‬ب��ەرپ��رس��ی تێكچوونی‬ ‫پاشماوەكانی (‪)DNA‬یە‪ ،‬ئاوە‬ ‫ژێرزەمینییەكان بۆ ئەم مەبەستە‬ ‫هەمیشە ئامادەن‌و شتێكی ئەوتۆ‬ ‫ل��ەپ��اش��م��اوە پارچەبووەكانی‬ ‫(‪ )DNA‬ناهێڵنەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەژم���ارك���ردن���ی رێ����ژەی‬ ‫ئەنجامبوونی ئ��ەم پرۆسەیە‬ ‫هەمیشە كارێكی دژوارب���ووە‪،‬‬ ‫چونكە زۆر كەم كۆمەڵەیەكی‬ ‫گ���ەورە ل��ە ب��ە بەردبووەكانی‬ ‫هەڵگڕی (‪)DNA‬دەدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫ت���اوەك���و ب��ەس��وودوەرگ��رت��ن‬ ‫لێیانەوە رادەی تێكچوونی‬ ‫(‪)DNA‬یەكان بپێورێت‪ ،‬جگە‬ ‫ل��ەم��ان��ە ه���ۆك���اری ن��اوەن��دی‬ ‫وەك��و پلەی گەرماو چاالكی‬ ‫میكرۆبی‌و ه���ەواش دەوری‬ ‫هەبووە لەتێكچوونەكەدا‪.‬‬ ‫ئ���ەم���ج���ارە دوو تیمی‬ ‫دێرینەناس بەڕێبەرایەتی مورتن‬ ‫ئالنتۆفت(‪) Morten Allentoft‬‬ ‫لەزانكۆی كۆپنهاگن‌و مایكل‬ ‫بونس (‪) Michael Bunce‬‬

‫لەزانكۆی مورداكی ئوسترالیا‪،‬‬ ‫بەلێكۆڵینەوە لەسەر ئێسكی پێی‬ ‫بە بەردبووی سێ جۆر لەباڵندە‬ ‫زەب��ەاڵح��ە نیوزیلەندییەكان‬ ‫ب��ەن��اوی م���ووا‪ ،‬توانییان ئەم‬ ‫نهێنییە بدۆزنەوە‪ ،‬ئەم ئێسكانە‬ ‫كە تەمنیان لەنێوان (‪)٦٠٠‬‬ ‫تاوەكو (‪ )٨٠٠٠‬ساڵدا بوو‪،‬‬ ‫ل��ەس��ێ ن��اوچ��ە ب��ەج��ی��اوازی‬ ‫(‪ )٥‬كیلۆمەتر لەیەكترییەوە‬ ‫دۆزران���������ەوەو ب���ارودۆخ���ی‬ ‫پارێزراوییان بەنزیكەیی وەك‬ ‫یەكتری واب��وو‪ ،‬پلەی گەرمی‬ ‫ناوەندەكەیان بەتێكڕای (‪)١٣‬‬ ‫پلەی س��ەدی ب��وو‪ ،‬راپ��ۆرت��ی‬ ‫ت�����ەواوی ئ���ەم دۆزی���ن���ەوەی���ە‬ ‫(‪Proceedings‬‬ ‫لەگۆڤاری‬ ‫‪)of the Royal Society B‬‬ ‫باڵوكراوەتەوە‬ ‫ئەم توێژەرانە بە بەراوردی‬ ‫نموونەكان‌و رادەی تێكچوونی‬ ‫(‪ )DNA‬ن���ی���وە ت��ەم��ەن��ی‬ ‫(‪)DNA‬یەكەیان (‪ )٥٢١‬ساڵ‬ ‫ئەژماركرد‪ ،‬ئەمە وات��ای ئەوە‬ ‫دەگ��ەێ��ن��ێ��ت دوای (‪)٥٢١‬‬ ‫س��اڵ ن��ی��وەی پ��ەی��وەن��دەك��ان��ی‬ ‫نیوكلیدەكان دەشكێت‌و دوای‬

‫(‪ )٥٢١‬ساڵیتر نیوەی ئەوەش‬ ‫ك��ە م��اوەت��ەوە لەناودەچێت‪،‬‬ ‫ئەم ئەنجامانە پێشبینی دەكات‬ ‫ت��ەن��ان��ەت ب��ۆ ئ��ەو ئێسكانەی‬ ‫كە لەپلەی گەرمی (‪ )٥‬پلەی‬ ‫سەدی ژێر سفردا هەڵگیراون‬ ‫ه��ەم��وو (‪)DNA‬ك�����ان دوای‬ ‫(‪ )٦.٨‬ملیۆن س��اڵ هەموو‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان دەش��ك��ێ��ن‬ ‫لەكاتێكدا نزیكەی (‪)١.٥‬‬ ‫ساڵ پێشتر هەموو ناوەڕۆكە‬ ‫جینیتیكییەكان لەناوچوون‪.‬‬ ‫پاركی ژوراسیك لەكاردانابێت!‬ ‫ئەم ئەنجامانە پیشاندەدات‬ ‫ه����ەم����وو ئ�����ەو ق���س���ان���ەی‬ ‫دەربارەی دەرهێنانی (‪)DNA‬‬ ‫ل��ەدای��ن��ەس��ۆرەك��ان‌و م��ێ��رووە‬ ‫كۆنەكانەوە هەبووە‪ ،‬بێبایەخە‪،‬‬ ‫هەرچەند كاتی (‪ )٦.٨‬ملیۆن‬ ‫ساڵ بۆ تێكچوونی تەواوی‬ ‫(‪)DNA‬ی دای��ن��ەس��ۆڕەك��ان‬ ‫زۆر ك��ەم��ت��رە ل��ەوك��ات��ەی‬ ‫دای��ن��ەس��ۆڕە زەب��ەاڵح��ەك��ان��ی‬ ‫ت��ێ��دا خ��اش��ەب��ڕب��وون‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫دەكرێت بەدەرهێنانی(‪)DNA‬‬ ‫ل��ەه��ەن��دێ��ك لیتە بەتەمەنی‬ ‫ك���ەم���ت���رەوە ه���ی���وادارب���ی���ن‪،‬‬

‫لەئێستادا كۆنترین زنجیرەی‬ ‫(‪ )DNA‬تەمەنی تەنیا نیو‬ ‫ملیۆن ساڵە‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب��ای��ەخ��ی زۆری‬ ‫ئ����ەم زان���ی���اری���ی���ان���ە‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫هێشتا ك��ەس��ان��ێ��ك ب��ڕوای��ان‬ ‫وای���ە دەب��ێ��ت لێكۆڵینەوەی‬ ‫زی��ات��ر ب��ك��رێ��ت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ل���ەس���ەر ئ����ەو ن��م��وون��ان��ەی‬ ‫ك��ە لەئەشكەوتەكاندا‪ ،‬یان‬ ‫لەسەهۆڵی تەواودا هەڵگیراون‪،‬‬ ‫سەرەڕای ئەمەش جیاوازی‬ ‫تەمەنی بە بەردبووەكە تەنیا‬ ‫(‪ )٣٨.٦‬ل���ەس���ەدی ب��ەن��دە‬ ‫ل��ەس��ەر م���ان���ەوەی (‪)DNA‬‬ ‫ەكان‌و ئەویتری بەندە لەسەر‬ ‫شێوازی دەرهێنان لەخاك‌و‬ ‫هێشتنەوە دوای دەرهێنان‌و‬ ‫ك��ی��م��ی��ای خ����اك‌و ت��ەن��ان��ەت‬ ‫كاتێكی س��اڵ كە خاوەنەی‬ ‫ئێسكەكەی تێدا مردووە‪.‬‬ ‫دەرب����ارەی وێ��ن��ەك��ەوە‪:‬‬ ‫مورتن ئالنتوف زانای دێرینە‬ ‫ن���اس ك��ە ب��ە بەكارهێنانی‬ ‫ئێسكەكانی م���ووا (ب��اڵ��ن��دە‬ ‫زەبەاڵحە نیوزیلەندییەكە) نیوە‬ ‫تەمەنی (‪)DNA‬ی دیاریكرد‪.‬‬


‫‪06‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫بۆچی كرمی ئاورێشم دەبێت‬ ‫بەپەپولە؟‬


‫‪07‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫ش����������ێ����������وەگ����������ۆڕان‬ ‫( ‪-M e t a m o r p h o s i s‬‬ ‫ئیستیحالە) كە لەنێو مێرۆەكاندا‬ ‫لە (‪ )٢٨٠‬ملیۆن ساڵ لەوەو‬ ‫پێشەوە دەستیپێكردووە‪ ،‬دەبێت‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی س��ەرچ��اوەی‬ ‫خ��ۆراك��ی ئ��ەو كرمۆكەی كە‬ ‫لەهێلكەوە دەردێ����ت لەگەڵ‬ ‫دایك‌و باوكەكەیدا جیاوازبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لەكۆتایدا جینیتیك‌و ئەو‬ ‫خانانەی لەخوولی نووستندان‪،‬‬ ‫دەستدەكەن بەگەشەسەندن‪.‬‬ ‫ل���ەوان���ەی���ە ب��ڕاون��ەك��ەن‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم ل���ەدەی���ەی (‪)١٨٣٠‬‬ ‫دا زیندەوەرناسێكی ئەڵمانی‬ ‫بەهۆی ئەوەی كرمەكانی دەكرد‬ ‫بەپەپوولە بەندكرا‪ ،‬لەئەمڕۆدا‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ب��ەن��دك��ران��ی خەڵك‬ ‫بەتۆمەتی ك��ردن��ی كرمۆكەی‬ ‫ئەورێشم بەپەپوولە پێكەناوی‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ب���ەاڵم دوای نزیكەی‬ ‫دوو سەدە هێشتا نهێنییەكانی‬ ‫ش��ێ��وە گ����ۆڕان ب��ەت��ەواوەت��ی‬ ‫روون����ن����ەب����ووەت����ەوە‪ ،‬ئێستا‬ ‫دەركەوتووە پەرەسەندن رۆڵی‬ ‫لەم كارەدا هەیە‪.‬‬ ‫لەسەردەمی میسری كۆنەوە‬ ‫خەڵك دەزان���ن‪ ،‬كرمۆكەكان‬ ‫دەت��وان��ن ب��گ��ۆڕێ��ن بەمێروی‬ ‫تەواو‪ ،‬بۆ ئەم رووداوە چیرۆك‌و‬ ‫ئ��ەف��س��ان��ەگ��ەل��ی ج��ۆرب��ەج��ۆر‬ ‫ه���ۆن���راب���ووەوە‪ ،‬ش��ێ��وەگ��ۆڕان‬ ‫هێشتا هەر بەپرۆسەیەكی ئاڵۆز‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬بەاڵم چارەسەرەكەی‬ ‫لەئەفسانەو چ��ی��رۆك��دا نییە‪،‬‬ ‫زیندەناسان بە بەكارهێنانی بە‬ ‫ب��ەردب��ووەك��ان‌و لێكۆڵینەوەی‬ ‫توێكاری‌و پرۆسەی پەرەسەندنی‬ ‫م��ێ��رووەك��ان‪ ،‬گریمانەیەكیان‬ ‫پێشنیاركردووە ك��ە وادی���ارە‬ ‫جێگەی پەسەنددەبێت‪.‬‬ ‫ئ���ەوان دەڵ��ێ��ن‪ ،‬یەكەمین‬ ‫مێرووەكانی س���ەرزەوی‪ ،‬هەر‬ ‫لەسەرەتاوە مێرووی تەواوبوون‬ ‫ب���ەپ���رۆس���ەی ش��ێ��وەگ��ۆڕان��دا‬ ‫ن���ەدەڕۆی���ش���ت���ن‌و ب��ەش��ێ��وەی‬ ‫ب��چ��ووك��ت��ر ل��ەه��ێ��ل��ك��ەك��ان��ەوە‬ ‫دەردەك����ەوت����ن‪ ،‬یەكەمینجار‬

‫لەنزیكەی (‪ )٢٨٠‬بۆ (‪)٣٠٠‬‬ ‫م��ل��ی��ۆن س����اڵ ل���ەوەوپ���ێ���ش‬ ‫ئ���ەو م���ێ���رووان���ەی لەهێلكە‬ ‫دەردەه����ات����ن ن��ەه��اوش��ێ��وەی‬ ‫نموونە پێگەیشتووەكان بوون‌و‬ ‫نەهاوشێوەی ئەوان رەفتاریان‬ ‫دەك�����رد‪ ،‬گ���ۆڕان���ی ش��ێ��وازی‬ ‫لەدایكبوونی مێرووەكان بوو‬ ‫ب���ەه���ۆی ئ�����ەوەی پێشبڕكێ‬ ‫لەسەر سەرچاوەكانی خۆراك‬ ‫لەنێوان دایك‌و باوك‌و مندااڵندا‬ ‫نەمێنێت‪.‬‬ ‫ئ�������ەم گ������ۆڕان������ە زۆر‬ ‫سەركەوتووانە بوو لەئێستادا‬ ‫ن��زی��ك��ەی (‪)%٦٥‬ی ه��ەم��وو‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەب��ەران��ی س���ەر زەوی‬ ‫ملكەچی شێوگۆڕانن لەژیانی‬ ‫خۆیاندا‪.‬‬ ‫شێوەگۆڕان لەسەرەتاوە تائێستا‬ ‫وی��ل��ی��ام ه��ارڤ��ی‪ ،‬پزشكی‬ ‫بەریتانی ل��ەس��اڵ��ی (‪)١٦٥١‬‬ ‫دا كتێبێكی ب�ڵ�اوك���ردەوە‪،‬‬ ‫ل���ەودا وای��دان��اب��وو كرمەكان‬ ‫كۆرپەڵەی نەوەكامن‌و ژیانێكی‬ ‫سەربەخۆیان هەیە‪ ،‬ئەو ژیانی‬ ‫كرمی هاورێشم‪ ،‬یان كرمۆكەی‬ ‫م��ێ��رووەك��ان��ی وەك����و ژی��ان��ی‬ ‫قۆناغی‪ ،‬یان ژیان لەنێو هێلكەی‬ ‫دووەم باسدەكرد‪ ،‬كە دەبێت‬ ‫بەهۆی پەرەسەندنی كۆرپەڵەی‬ ‫ن���ەوەك���ام‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ەك��ۆت��ای��دا‬ ‫پ���ەپ���وول���ەی ب��ەره��ەم��ه��ات��وو‬ ‫جیاوازە لەو كرمەی كە لێی‬ ‫بەرهەمهاتووە ‪.‬‬

‫ل����������ەدوای ئ�������ەو‪ ،‬ی���ان‬ ‫سوامردام زیندەناسی هۆڵەندی‬ ‫تیۆرییەكانی هارڤی سەبارەت‬ ‫ب���ەدوو ب���وون���ەوەری ج��ی��اواز‬ ‫یەكێك ب��ەش��ێ��وەی كرمۆكە‌و‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ب��ەش��ێ��وەی پ��ەپ��ۆل��ە‬ ‫بەڕاست نەزانی‪.‬‬ ‫ئ����ەو م����ێ����رووی زۆری‬ ‫ب���ەه���ۆی م��ای��ك��ڕۆس��ك��ۆپ��ەوە‬ ‫سەیركرد تاوەكو پیشانیبدات‬ ‫ك��رم��ۆك��ەو پ��وپ��ە (‪)Pupa‬و‬ ‫مێرووی گەورەبوو لەڕاستیدا‬ ‫هەرسێكیان یەك مێروون كە‬ ‫قۆناغ بەقۆناغ گەورە دەبێت‪،‬‬ ‫ئ��ەو تەنانەت پیشانیدا لەژێر‬ ‫پێستی كرمۆكەدا نیشانەكانی‬ ‫س��ەرەت��ای دروستبوونی باڵ‬ ‫بوونی هەیە‪.‬‬ ‫ل��ەئ��ەم��ڕۆدا زی��ن��دەن��اس��ان‬ ‫دەزان��ن‪ ،‬شێوەگۆڕان بەرهەمی‬ ‫زیادبوون‌و گەشەی كۆمەڵێك‬ ‫ل��ەخ��ان��ەك��ان��ە ك���ە ت���اوەك���و‬ ‫قۆناغی پۆپەیی نووستوون‌و‬ ‫ل������ەدوای������دا ب����ەخ����واردن����ی‬ ‫خانەكانی كرمۆكە بەخێرایی‬ ‫دەس��ت��دەك��ەن بەگەشەسەندن‪،‬‬ ‫ئەم خانانە لەقۆناغی كۆرپەلەی‬ ‫م��ێ��رووەك��ەدا دروس��ت��ب��وون‌و‬ ‫لەهەندێك مێروودا پێش پوپەیی‬ ‫قۆناغی گۆڕان دەستیپێدەكات‪.‬‬ ‫س����وام����ردام س���ەرەڕای���ی‬ ‫ناسینی قۆناغی شێوەگۆڕان‬ ‫ت���وان���ی م���ێ���رووەك���ان بەپێی‬ ‫جیاوازییەكانیان بەچوار گروپ‬

‫دابەشبكات‪ ،‬ب��ەاڵم لەئێستادا‬ ‫داب��ەش��ك��راوە بەسێ گ��رووپ‪،‬‬ ‫گرووپی یەكەم مێروەكانی بێ‬ ‫شێوەگۆڕانە‌و وەك��و مێرووی‬ ‫تەواوو قەبارە بچووك لەهێلكە‬ ‫دەردەك����ەون‪ ،‬تەنیا گۆڕانیان‬ ‫بریتییە لەڕەقبوونی پێستەكانیان‬ ‫لەقۆناغی دواتر‪.‬‬ ‫گ��رووپ��ی دووەم بریتییە‬ ‫ل��ەس��ی��س��رك��ەك��ان��ی ح��ەم��ام‌و‬ ‫ك���ول���ەو پ��ووش��ك��ە ب��ەق��ن��ەو‬ ‫شێوەگۆڕانێكی ن��ات��ەواوی��ان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەم مێرووانە بەشێوەی‬ ‫پ��ێ��ك��ورە(‪ )Nymph‬لەهێلكە‬ ‫دەردێ�����ت‪ ،‬ك��ە نموونەیەكی‬ ‫بچووكە لەمێرووی گ��ەورەو‬ ‫لەقۆناغەكانی گ��ەورەب��وون��دا‬ ‫باڵەكان‌و ئەندامە سێكسییەكان‬ ‫ش��ێ��وەی خ��ۆی وەردەگ��رێ��ت‪،‬‬ ‫لەگرووپی سێهەمدا شێوەگۆڕان‬ ‫بەتەواوەتییە‪ ،‬مێش‌و پەپولەكان‌و‬ ‫مێش هەنگوینەكان نموونەی‬ ‫ئەم مێرووانەن‪ ،‬ئەمانە لەكاتی‬ ‫دەرچ���وون لەهێلكەدا بەهیچ‬ ‫ش��ی��وەی��ەك وەك����و م��ێ��رووی‬ ‫گ�����ەورە ن��ی��ن‪ ،‬م��ێ��رووەك��ان‬ ‫لەنێوان (‪ )%٨٠‬تاوەكو (‪)%٩٠‬‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەب��ەران��ی س���ەرزەوی���ن‪،‬‬ ‫كەوابوو دەتوانین بڵێین (‪)%٤٥‬‬ ‫تاوەكو (‪ )%٦٠‬گیانلەبەرانی‬ ‫سەرزەوی شێوەگۆڕانیان هەیە‪،‬‬ ‫ئەمە پیشاندەدات شێوەگۆڕان‬ ‫باشێكی سەرنجڕاكێشە‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬


‫‪08‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫فەرشێك لەپەڕی باڵندە‬


‫‪09‬‬

‫فالمینگۆكانی (ل��ەس��ەر)‪،‬‬ ‫وردت��ری��ن ئەندامی بنەماڵەی‬ ‫فالمینگۆكانن‌و لەئەفریقا‌و هیند‬ ‫دەژین‪ ،‬ئەم باڵندە جوانانە كە‬ ‫تاوەكو (‪ )٩٠‬سانتیمەتر بااڵیان‬ ‫بەرزدەبێتەوەو كێشەكەیان دەگاتە‬ ‫(‪ )٢.٧‬كیلۆگرام‪ ،‬بەشێوەی‬ ‫ب��ەك��ۆم��ەڵ دەژی����ن‌و دیمەنی‬ ‫زۆر دەگمەن دەخولقێنن‪ ،‬لەم‬ ‫وێنەدا‪ ،‬كۆمەڵێك لەفالمینگۆ‬ ‫پ��ەم��ەی��ی��ەك��ان دەب��ی��ن��رێ��ن كە‬ ‫ل����ەدەری����اچ����ەی ب���وگ���وری���ا‬ ‫ل���ەب���اك���ووری خ��ۆره��ەاڵت��ی‬

‫نایرۆبی كۆبوونەتەوە‌و لەم وێنە‬ ‫ئاسمانییەدا شێوازێكی جوانییان‬ ‫دروس��ت��ك��ردووە‪ ،‬ئ��ەم باڵندانە‬ ‫دەت��وان��ن بەرگەی بارودۆخی‬ ‫تفتی زۆر ب��گ��رن‌و تەنانەت‬ ‫لەنێو ئاوی بەپلەی (‪ )٧٠‬پلەی‬ ‫سەدیدا دەژین‪.‬‬ ‫ی فالمینگۆ درێ��ژەو‬ ‫پێكان ‌‬ ‫نووكیان چەماوەیە‌و لەشیان‬ ‫درێ�����ژەو پ��روب��اڵ��ی��ان سپی‌و‬ ‫پ��ەم��ەی��ی��ە‪ ،‬ل��ەف��رێ��ن��دا پێكان‌و‬ ‫ملیان درێ���ژدەك���ەن‌و توزێك‬ ‫لەژێر لەشیانەوەیە‪ ،‬باڵەكانیان‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫پێكهاتەیەكە ل��ەڕەن��گ��ەك��ان‪،‬‬ ‫بەالوی قاوەیی مەیلەو بۆرن‪،‬‬ ‫فالمینگۆ بەئارامی رێدەكات‌و‬ ‫سەرو دەنوكی دەخاتە ژێر ئاوەو‬ ‫خ���واردن دەخ���وات‪ ،‬زۆرب��ەی‬ ‫فالمینگۆكان هێلكەشەیتانۆكەو‬ ‫رووەك���ی ئ��اوی دەخ���ۆن‪ ،‬ئەم‬ ‫باڵندانە بەكۆمەڵ‌و لەدەستەی‬ ‫هەزاران دانەیدا دەفڕن‪.‬‬ ‫ساڵی جارێك جووتگیری‬ ‫دەك��ەن‌و هێالنەیەكی گڵین بۆ‬ ‫هێلكەكردن دروس��ت��دەك��ەن‪،‬‬ ‫زۆرب���ەی فالمینگۆكان یەك‬ ‫هێلكە دەكەن‌و نێرو مێ بەسەرە‬ ‫لەسەر هێلكەكە دەخەون‪ ،‬دوای‬ ‫(‪ )٣٠‬رۆژ هێلكەكە هەڵدێنن‪،‬‬ ‫ج��وج��ك��ەی فالمینگۆ دوای‬ ‫(‪ )٥‬رۆژ هێالنە بەجێدەهێڵێت‌‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ ئەو هێالنەی دایك‌و‬ ‫باوكیان بۆیان دروستكردووە‬ ‫بەمەبەستی خ��ۆراك خ��واردن‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬دوای دووحەفتە‬ ‫خ����ۆی ب������ەدوای خ���ۆراك���دا‬ ‫دەگ����ەڕێ����ت‪ ،‬ف�لام��ی��ن��گ��ۆك��ان‬

‫ل���ەن���اوەن���دی س��روش��ت��ی��دا بۆ‬ ‫م��اوەی (‪ )١٥‬ت��اوەك��و (‪)٢٠‬‬ ‫س��اڵ دەژی����ن‪ ،‬فالمینگۆكان‬ ‫داب���ەش���دەك���رێ���ن ب���ۆ چ���وار‬ ‫بنەماڵە‪ ،‬فالمینگۆ گەورەكان‬ ‫لەئەفریقاو باشووری ئاسیاو‬ ‫ئەوروپاو باشووری ئەمریكای‬ ‫ب��اش��ووری‌و هندی خ��ۆرئ��اوا‬ ‫دەژین‪ ،‬فالمینگۆ بچووكەكان‬ ‫ل��ەش��ی��وو دۆڵ���ە گ��ەورەك��ان��ی‬ ‫كنیاو تانگانیكا لەئەفریقادان‪،‬‬ ‫جۆرێكیتر فالمینگۆی ئەندی‌و‬ ‫ج��ی��م��س��ی��ان پ���ێ���دەوت���رێ���ت‌و‬ ‫ل���ەك���ەن���ارەك���ان���ی دەری���اچ���ە‬ ‫ب��ەرزەك��ان��ی زن��ج��ی��رە كێوی‬ ‫ئاند لەئەمریكای ب��اش��ووردا‬ ‫دەژین‪ ،‬فالمینگۆ كێوییەكانیش‬ ‫س���ەردەم���ێ���ك ل��ەف��ل��وری��دای‬ ‫ب�����اش�����ووری ل���ەوی�ل�ای���ەت���ە‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا‬ ‫دەژی��ان‪ ،‬بەاڵم خەڵك بەهۆی‬ ‫پ��ەڕە جوانەكانیانەوە راوی��ان‬ ‫دەكردن‪ ،‬بۆیە تاڕادەیەكی زۆر‬ ‫خاشەبڕبوون‪.‬‬


‫‪10‬‬

‫پێاڵوەكانت كەسایەتیت پیشاندەدا‬ ‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫دەروون��ن��اس��ان��ی زان��ك��ۆی‬ ‫ك����ان����زاس ب��ەئ��ەن��ج��ام��دان��ی‬ ‫توێژینەوەیەك رایانگەیاند كە‬ ‫دەك��رێ��ت ل��ەڕێ��گ��ەی بینینی‬ ‫پ��ێ�ڵاوەوە پ��ەی بەكەسایەتی‬ ‫كەسەكان ببەین‪ ،‬دەروونناسانی‬ ‫زانكۆی كانزاس گەیشتن بەو‬ ‫ئەنجامەی كە شێوازو بایەخ‌و‬ ‫رەن����گ‌و ب���ارۆدۆخ���ی پێاڵو‬ ‫دەكرێت وێنەیەك لەهەستەكان‌و‬ ‫ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ە س��ی��اس �ی‌و‬ ‫تاكییەكان بگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫لەتاقیكردنەوەكاندا وەكو‬ ‫كردنەوەی نهێنییەك‪ ،‬چاودێران‬ ‫لەسەرهەندێك وێنە لەجووتێك‬ ‫پێاڵوكرد كە لەرێگەی ئەوەوە‬ ‫دەیانتوانی كەسایەتی كەسەكە‬ ‫ب����دۆزن����ەوە‪ )٦٣( ،‬ق��وت��اب��ی‬ ‫سەیری (‪ )٢٠٨‬جووت پێاڵوی‬ ‫بەشداربوانی ئەم تاقیكردنەوەیان‬ ‫ك��رد‌‪ ،‬هەركام لەبەشداربووان‬ ‫پ��ێ��ش��ت��ر پ��رس��ی��ارن��ام��ەی��ەك��ی‬

‫كەسایەتییان پ��ڕك��ردب��ووەوە‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا داوای����ان لێكرابوو‬ ‫ئاسایترین پێاڵوەكانی خۆیان بۆ‬ ‫تاقیكردنەوەكە بهێنن‪.‬‬ ‫ل��ەم ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەدا داوا‬ ‫ل��ەب��ەش��دارب��ووان��ك��را‪ ،‬سەیری‬ ‫ج��ووت��ە پ��ێ�ڵاوەك��ان ب��ك��ەن‌و‬ ‫رەگ������ەزو ت���ەم���ەن‌و پ��ێ��گ��ەی‬ ‫ك����ۆم����ەاڵی����ەت����ی ك���ەس���ەك���ە‬ ‫دیاریبكەن‪ ،‬دیاریكردنی ئەم‬ ‫ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ان��ە ه��ەڵ��گ��ری‬ ‫كەسایەتی داخراو‪ ،‬یان كراوەی‬ ‫خ�����اوەن پ��ێ�ڵاوەك��ان��ی��ش��ب��وو‪،‬‬ ‫هەروەها داوا لەبەشداربووانكرا‬ ‫ت���اوەك���و ل��ی��ب��ڕاڵ��ب��وون‪ ،‬ی��ان‬ ‫موحافزەكاربوون‪ ،‬جێگیربوونی‬ ‫عاتیفی‌و گونجان‌و نەفسبەرزی‬ ‫خ����������اوەن پ����ێ��ڵ�اوەك����ەش‬ ‫دیاریبكەن‪.‬‬ ‫ئ������ەو گ�����روپ�����ەی ئ���ەم‬ ‫ئەنجامداوە‬ ‫لێكۆڵینەوەیان‬ ‫دەڵ��ێ��ن پێاڵو زان��ی��اری‌ وردو‬

‫س����وودم����ەن����د دەرب��������ارەی‬ ‫خ��اوەن��ەك��ەی��ان دەگ��ێ��ڕن��ەوە‪،‬‬ ‫پ��ێ�ڵاوە رێگەیەكی بێدەنگن‬ ‫ب����ۆ ئ�������ەوەی دەرب���������ارەی‬ ‫ك��ەس��ای��ەت��ی خ��اوەن��ەك��ەی��ەوە‬ ‫بزانین‌و پ��ەی��ام دەگ��وازن��ەوە‪،‬‬ ‫پ���ێ�ڵ�اوەك���ان ل��ەچ��ۆن��ای��ەت �ی‌و‬ ‫ستایل‌و كاركردن‌و رواڵەت‌و‬ ‫ماركەدا جیاوازن‪ ،‬بەاڵم ئایا‬ ‫بەهۆی ئەم جۆربەجۆرییەوە‬ ‫دەكرێت زان��ی��اری دەرب��ارەی‬ ‫خاوەنەكەیانەوە بگوازنەوە؟‬ ‫توێژەرانی زانكۆی كانزاس‬ ‫وەاڵم����ی ئ���ەم پ��رس��ی��ارەی��ان‬ ‫بەئەرێنی داوەتەوە‌و دەڵێن كە‬ ‫هەندێك س���ەرەداو كە پێاڵو‬ ‫دەرب���ارەی پ��ێ�ڵاوەوە دەیڵێت‬ ‫زۆر روون������ە‪ ،‬ب���ۆ ن��م��وون��ە‬ ‫پێاڵوی گران باس لەداهاتی‬ ‫خاوەنەكەی دەكات‌و پێاڵوی‬ ‫ت���ەواو ب��ۆی��اخ ه��ی كەسانی‬ ‫ك���راوەی���ە‪ ،‬پ��ێ�ڵاوگ��ەل��ێ��ك كە‬

‫ل��ەوان��ەی��ە ن��وێ ن��ەب��ن‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫پ��اك��وخ��اوێ��ن��ن ه��ی كەسانی‬ ‫خ����اوەن وی���ژدان���ی ك��اری��ن‪،‬‬ ‫پ��ێ�ڵاوی ك�����رداری (ك���ە بۆ‬ ‫مەبەستی تایبەتی بەكاردێت)‬ ‫هی كەسانی خۆ گونجێنەرە‪.‬‬ ‫دروستترین بەراوردەكان‬ ‫لەپەیوەندی ل��ەگ��ەڵ تەمەن‪،‬‬ ‫رەگ���ەز‌و رێ���ژەی داه��ات��دای��ە‪،‬‬ ‫ل�������ەدوای ئ�����ەوە ج��ێ��گ��ی��ری‬ ‫عاتفی‌و خۆگونجاندن دێتە‬ ‫ئاراوە‪ ،‬كەسانێك كە شێوەیەك‬ ‫لەنیگەرانی لەپەیوەندییەكاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬هەوڵدەدەن پێاڵوی نوێ‬ ‫لەپێبكەن‌و پارێزگاری لێبكەن‪،‬‬ ‫لەوانەیە بووترێت ئەم كەسانە‬ ‫ن��ی��گ��ەران��ی ب��ی��رك��ردن��ەوە‬ ‫خەڵكن لەبارەی‬ ‫خۆیانەوە‪ .‬‬


‫‪11‬‬

‫تیۆرێكی كۆن دەڵێت هاوسەنگی‬ ‫پەرەسەندن لەنێوان بارۆدۆخی‬ ‫حەوز (بۆ رۆیشتن لەسەر دوو‬ ‫پێ)‌و قەبارەی گەورەیی مێشك‬ ‫بووە بەهۆی ئەوەی ماوەی‬ ‫سكپڕبوون نۆ مانگ بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لەڕاستیدا زیندەچاالكی‬ ‫(میتابولیسم) هۆكاری سەرەكی‬ ‫دیاریكردنی ماوەی سكپڕییە‪،‬‬ ‫فاكتریتر وەكو گەورەبوونی‬ ‫سەری كۆرپەڵەو قورسبوونی‬ ‫دەرچوون لەكاتی‬ ‫منداڵبووندا رۆڵیان نییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫نهێنی (‪)٩‬‬ ‫مانگەی سكپڕی‬ ‫ئافرەتان چییە؟‬


‫‪12‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫توێژینەوەیەكی باڵوكراوە‬ ‫لەژمارەی ئەم دواییەی كۆمەڵە‬ ‫وتارە زانستییەكانی ئەكادیمی‬ ‫نەتەوەیی زان��س��ت(‪)PNAS‬‬ ‫تیۆری پێشووی پەرەسەندنی‬ ‫ل��ەوب��ارەوە خستووەتە ژێر‬ ‫پرسیارەوە‪.‬‬ ‫ئ����ەم ت��ی��ۆری��ی��ە دەڵ��ێ��ت‬ ‫ل��ەن��ێ��وان ش��ێ��وازی ح��ەوزی‬ ‫مرۆڤ (كە بەهۆی رۆیشتن‬ ‫لەسەر دوو پێ بەشێوەیەك‬ ‫گۆڕاوە كە زاوزێی بۆ مرۆڤ‬ ‫قورسكردووە)و منداڵبوون‬ ‫(كە بەهۆی قورسی تایبەتییەوە‬ ‫م��ەت��رس��ی ب��ۆ س��ەر دای��ك‌و‬ ‫ك��ۆرپ��ەل��ە دروس��ت��دەك��ات)‬ ‫ه���اوس���ەن���گ���ی���ی���ەك���ی ورد‬ ‫دروستبووە‪ ،‬روێشتن لەسەر‬ ‫دووپێ پەستانێكی بەردەوام‬ ‫دەخاتە سەر حەوز‪ ،‬تاوەكو‬ ‫ش��ێ��وازی ل��ەگ��ەڵ باشتر بۆ‬ ‫رۆیشتن بگونجێت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئ����ەم گ��ون��ج��ان��ە ب���ەوات���ای‬ ‫مەترسیداربوونی پرۆسەی‬ ‫منداڵبوونە‪ ،‬بۆیە شێوازی‬ ‫حەوز بەم شێوەیە ماوەتەوە‪.‬‬ ‫دوو ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی‬ ‫مێشكی گەورەو توانای‬ ‫رێگەڕۆیشتن لەسەر‬ ‫دووپ���ێ ب��وو بەهۆی‬ ‫ئ���������ەوەی م�����رۆڤ‬ ‫ج���ی���اوازب���ێ���ت‌و دژ‬ ‫ب��ەی��ەك��ی ت��ێ��دای��ە‪،‬‬ ‫م��ێ��ش �ك‌و س���ەری‬ ‫گ�����ەورە‪ ،‬زاوزێ‬ ‫ل�������ەم�������رۆڤ�������دا‬ ‫م��ەت��رس��ی��دارو پڕ‬ ‫ژان دەك��������ات‪،‬‬ ‫ب��������ەاڵم ئ����ەگ����ەر‬ ‫ح�������ەوزی م����رۆڤ‬ ‫ت���ۆزێ���ك پ��ان��ت��رب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ل��ەوان��ەب��وو رێگەرۆیشتنی‬ ‫سروشتی ئاسان نەبووایە‪،‬‬ ‫زان���ای���ان م��اوەی��ەك��ی زۆرە‬ ‫بیردەكەنەوە باشترین رێگە‬ ‫بۆ دەربازكردنی ئەم كێشەیە‬ ‫ك���ورت���ك���ردن���ەوەی م���اوەی‬ ‫سكپڕییە‪ ،‬بەشێوەیەك پێش‬

‫ئ��ەوەی منداڵەكان سەریان‬ ‫زۆر گەورە ببێت‪ ،‬لەدایكبن‪،‬‬ ‫هەڵبەت لەئەنجامدا منداڵی‬ ‫مرۆڤ لەڕوانگەی جووڵەو‬ ‫توانای ناسینەوە زۆر داماوترو‬ ‫گ��ەش��ەن��ەس��ەن��دووت��ر دەب���وو‬ ‫لەمنداڵی شێردەرەكانیتر‪.‬‬ ‫ه���ەم���وو ئ����ەم دی�����اردە‬ ‫س�����ەرس�����ووڕه�����ێ�����ن�����ەرە‬ ‫ل��ەگ��ەش��ەس��ەن��دن��ی م���رۆڤ‬ ‫رێگەڕۆیشتن لەسەر دووپێ‪،‬‬ ‫منداڵبوون بەقورسی‪ ،‬پانی‬ ‫ح����ەوز‪ ،‬مێشكی گ����ەورەو‬ ‫م��ن��داڵ��ی ت���اڕادەی���ەك دام���او‪،‬‬ ‫ل��ەك��ۆن��ەوە وادان���راب���وون كە‬ ‫پەیوەندییان پێكەوە هەیە‪.‬‬ ‫ه���ال���ی دان�����س ڤ���ۆرس‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆری م��رۆڤ��ن��اس��ی‬ ‫لەزانكۆی رودایلەند دەڵێت‬ ‫«ئ���ەم ب��اب��ەت��ە دەی���ان ساڵە‬ ‫ل��ەپ��ۆل��ەك��ان��ی م��رۆڤ��ن��اس��ی��دا‬ ‫دەوت��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم كاتێك‬ ‫گ���ەڕام ب����ەدوای ب��ەڵ��گ��ە بۆ‬ ‫ئ��ەم بابەتە‪ ،‬شتێكی ئەوتۆم‬ ‫نەدۆزییەوە‪ ،‬كێشەی یەكەم‬ ‫ئ��ەم ت��ی��ۆری��ی��ە ئ��ەوەی��ە هیچ‬ ‫ب��ەڵ��گ��ەی��ەك ل���ەئ���ارادا نییە‬ ‫ب���ۆ ئ�����ەوەی پ��ی��ش��ان��ی��ب��دات‬ ‫لەگەنی پانتر كە دەتوانێت‬ ‫ئاسانبكاتەوەو‬ ‫منداڵبوون‬ ‫گەشەسەندووتر‬ ‫منداڵێكی‬ ‫بخاتەوە‪ ،‬بەربەستە لەبەرانبەر‬ ‫رێگەڕۆیشتندا‪».‬‬ ‫ئ��ان��ا ڤ��ارن��ەر‪ ،‬ت��وێ��ژەری‬ ‫پ��ۆس��ت ك��ت��ۆرا ل��ەزان��ك��ۆی‬ ‫ه��������ارڤ��������ارد‌و ی���ەك���ێ���ك‬ ‫لەهاوكارەكانی دانس ورس‪،‬‬ ‫لەسەر رێگەڕۆیشتنی مرۆڤ‌و‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ پانایی دوو‬ ‫ئێسكی ران لێكۆڵینەوەی‬ ‫كردەوەو تێگەیشت كە هیچ‬ ‫پەیوەندییەك لەنێوان حەوزی‬ ‫پانتر‌و رێگەڕۆیشتن بەقورسی‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬بۆیە ئەم بابەتە‬ ‫لەئێستادا بەتەواوەتی گومانی‬ ‫لێدەكرێت‪.‬‬ ‫ل���ەدوای���دا دان���س ورس‬ ‫بەدوای بەڵگەدا گەڕا تاوەكو‬


‫‪13‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫پشتڕاستی ك��ورت��ب��وون��ەوەی‬ ‫م�����اوەی س��ك��پ��ڕی م���رۆڤ‬ ‫لەچاو شیردەرەكانیتر بكات‪،‬‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان پێچەوانەی‬ ‫ئەمەی پیشاندا‪ ،‬بەپێی قەبارەی‬ ‫دایك‪ ،‬سكپڕی مرۆڤ نەتەنیا‬ ‫كورتتر لەشیردەرەكانیتر نییە‪،‬‬ ‫ب��ەڵ��ك��و ت��ۆزێ��ك درێ���ژت���رە‌و‬ ‫م���ن���داڵ���ی م�����رۆڤ ل��ەچ��او‬ ‫م��ن��داڵ��ی ش��ی��ردەرەك��ان��ی��ت��ر‬ ‫گەورەترن‪ ،‬هەرچەند منداڵی‬ ‫م���رۆڤ ه��ەن��دێ��ك رەف��ت��اری‬ ‫گەشەنەسندوو پیشاندەدات‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم ب��ەه��ی��چ ش��ێ��وەی��ەك‬ ‫لەدایكبوونی منداڵی مرۆڤ‬ ‫زوودڕەس نییە‪.‬‬ ‫بۆ شیردەرەكان بەگشتی‌‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا مرۆڤیش‪ ،‬درێ��ژی‬ ‫م��اوەی سكپڕی بەقەبارەی‬ ‫لەشی دای��ك دیاریدەكرێت‪،‬‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی ق��ەب��ارەی‬ ‫ل����ەش دەرب���ڕێ���ك���ی ب��اش��ی‬ ‫زی��ن��دەچ��االك��ی‌‌و ك����رداری‬ ‫لەشە‪ ،‬دانس‌ ورس گەیشت‬ ‫بەو ئەنجامەی زیندەچاالكی‬ ‫ل��ەش دەتوانێت شیكارێكی‬ ‫باشتربێت بۆ كاتی منداڵبوونی‬ ‫مرۆڤ وەك لەپەرەسەندن‪.‬‬ ‫ب��ۆل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوە ل��ەس��ەر‬ ‫ئ���ەم ب��اب��ەت��ە‪ ،‬ئ���ەو داوای‬ ‫ه��اوك��اری لەپیتر ئالیسون‬ ‫لەزانكۆی هارڤارد‌و هێرمان‬ ‫پونترز لەكۆلێژی هانتەر لە‬ ‫لەندەن كرد‪ ،‬ئەوان گەیشتن‬ ‫بەگریمانەیەكیتر دەرب���ارەی‬ ‫لەدایكبوونی م��رۆڤ‌‌و ناوی‬ ‫(‪ )EGG‬واتە وزە‪ ،‬سكپڕی‌و‬ ‫گەشە(‪growth ،gestation‬‬ ‫‪))،energetics‬یان لێنا‪.‬‬ ‫بەپێی ئ��ەم گریمانەیە‪،‬‬ ‫م���ن���داڵ���ی م�����رۆڤ ك��ات��ێ��ك‬ ‫لەدایكدەبێت‪ ،‬كە دایك ئیتر‬ ‫ن��ات��وان��ێ��ت وزەی پێویست‬ ‫ب��ۆ گ��ەش��ەس��ەن��دن��ی ك��ۆرپ��ە‬ ‫دابینبكات‪ ،‬بە بەكارهێنانی‬ ‫دات���اك���ان���ی زی��ن��دەچ��االك��ی‬ ‫توێژەران پیشانیاندا ژنان پێش‬ ‫منداڵبوون دەگەن بەئاستێك‬

‫ك���ە ن���اوچ���ەی م��ەت��رس �ی‌و‬ ‫زیندەچاالكی پێدەوترێت‪.‬‬ ‫ئ��ەو ژم���ارە كالۆرییەی‬ ‫ل���ەش���ی دای������ك ل���ەش���ەوو‬ ‫رۆژێ�����ك�����دا ب�����ۆی ه��ەی��ە‬ ‫بیسووتێنێت‪ ،‬س��ن��ووردارە‪،‬‬ ‫ل��ەك��ات��ی س��ك��پ��ڕی��دا‪ ،‬ژن��ان‬ ‫دەگەن بەئاستی بەكارهێنانی‬ ‫زۆرت��ری��ن ك��ال��ۆری‌و رێك‬ ‫پێش ل��ەدای��ك��ب��وون��ی منداڵ‬ ‫ئ���ەم ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ە دەگ��ات��ە‬ ‫ئ��اس��ت��ی زۆرت��ری��ن��ی خ��ۆی‪،‬‬ ‫ئەمە پیشانیدەدات ئاستی‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ك���ال���ۆری‬ ‫لەمرۆڤدا كاریگەری لەسەر‬ ‫م���اوەی سكپڕی‌و گەشەی‬ ‫كۆرپەڵەدا هەیە‪.‬‬ ‫س����������ن����������وورداری‬ ‫زی���ن���دەچ���االك���ی ئ���ەوە‬ ‫دەردەخ���������ات ك���ە ب��ۆچ��ی‬ ‫منداڵی م��رۆڤ بە ب��ەراورد‬ ‫لەگەڵ منداڵی شیردەرەكانیتر‬ ‫بەنەتوانی لەدایكدەبن‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە منداڵی شەمپانزی‬ ‫لە یەك مانگیدا دەڕوات‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم م��ن��داڵ��ی م���رۆڤ‬ ‫لەحەوت مانگیدا تازە‬ ‫گ��اگ��وڵ��ك��ێ دەك���ات‪،‬‬ ‫بۆیە ئەگەر منداڵی‬ ‫م�����رۆڤ ب��ی��ەوێ��ت‬ ‫ب���گ���ات���ە ئ��اس��ت��ی‬ ‫گ���ەش���ەی م��ن��داڵ��ی‬ ‫شەمپانزی دەبێت‬ ‫ل��ە (‪ )١٦‬مانگیدا‬ ‫ل��ەدای��ك��ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ت��ەن��ان��ەت ی��ەك مانگ‬ ‫دواكەوتنیش دایك دەباتە‬ ‫ناوچەی مەترسییداری زیندە‬ ‫چاالكی‪.‬‬ ‫جیاواز لەتوێكاری ئێسكە‬ ‫پەیكەری حەوز‪ ،‬لەدایكبوونی‬ ‫م��ن��داڵ��ی گ��ەش��ەس��ەن��دووت��ر‬ ‫لەڕوانگەی فیسیۆلۆژییەوە‬ ‫نامومكینە‪ ،‬نەتوانایی ئێمە‬ ‫ل���ەك���ات���ی ل��ەدای��ك��ب��وون��دا‬ ‫نیشانەیەكە لەڕادەی گەشەی‬ ‫پێویست ب��ۆ مێشك دوای‬ ‫لەدایكبوونی مرۆڤ‪.‬‬


‫‪14‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫لووت‬ ‫نەشتەرگەریی‬

‫لوت دیارترین‌و سەرنجڕاكێشترین بەشی رووخسارە‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك كە رووخساری لوت كاریگەری راستەوخۆی‬ ‫هەیە لەسەر چاوو لێوو رووخساری مرۆڤ‪ ،‬لەڕووی‬ ‫كرداریشەوە لووت رۆڵێكی گرنگ دە‌گێرێت لەكرداری‬ ‫هەناسەداندا‪ ،‬لەڕووی رێكخستنی پلەی گەرمی‌و شێ‌و‬ ‫پاالوتنی هەوادا‪.‬‬ ‫كێشەكانی رووخساری دەرەوەی لووت پەیوەندییەكی‬ ‫راستەوخۆی هەیە لەگەڵ كێشەكانی ناوەوەی لووت‪ ،‬كە‬ ‫رێگە لەهەناسەدان دەگرێت‪ ،‬بەاڵم ئەم كێشانە هەموو‬ ‫كەس ناگرێتەوە‪ ،‬كێشەكانی لووت لەوانەیە بۆماوەیی‬ ‫بێت‪ ،‬یان بەهۆی رووداوێكەوە بێت‪ ،‬یان هەرهۆكارێكیتر‪.‬‬


‫‪15‬‬ ‫ئامادەكردنی‪ :‬دایكی كاوە‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫لەڕووی پێكهاتەوە دە‌توانین‬ ‫ل���ووت وەك ه��ەرەم��ێ��ك بێنینە‬ ‫بەرچاو‪ ،‬كە دیوارەكانی لووت‬ ‫وەك چ��وارچ��ێ��وەی هەرەمەكەو‬ ‫ت��ی��غ��ەی ن���اوەڕاس���ت���ی لوتیش‬ ‫(‪ )septum‬وەك ك��ۆڵ��ەك��ەی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��ی ه��ەرەم��ەك��ە وابێت‪،‬‬ ‫كاتێك لووت تووشی بەركەوتن‬ ‫دەب��ێ��ت ل��ەوان��ەی��ە دی��وارەك��ان��ی‬ ‫لووت‌و كۆڵەكەی لووت تووشی‬ ‫داورخان‌و تێكچوون ببێت‪.‬‬ ‫ه��ەرك��ات كۆڵەكەی لووت‬ ‫تووشی چەمانەوە‪ ،‬ی��ان شكان‪،‬‬ ‫یان خ��واری ببێت ئ��ەوا رێگەی‬ ‫هەناسەدان دەگرێت‌و هەناسەدان‬ ‫قورسدەكات لەم كاتانەدا پێویست‬ ‫ب��ەن��ەش��ت��ەرگ��ەری‌و س��ەرل��ەن��وێ‬ ‫دان���ان���ەوەی پ��ەی��ك��ەری ل��ووت‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫دوو شێوازی نەشتەرگەریی لووت‬ ‫هەیە‬ ‫ ن��ەش��ت��ەرگ��ەری ن���اوەوەی‬‫ل�����ووت ب���ۆ ك���ەم���ك���ردن���ەوەی‬ ‫گرفتەكانی هەناسەدان‌و رێككردنی‬ ‫كۆڵەكەی لووتەكە بەنەشتەرگەری‬ ‫س��ی��پ��ت��وپ�لاس��ت��ی��ك(‪symptom‬‬ ‫‪.)plastic‬‬ ‫ ن��ەش��ت��ەرگ��ەری دەرەوەی‬‫ل����ووت ك���ە پ���ەی���وەن���دی ه��ەی��ە‬ ‫بەڕووخساری دەرەوەی لووت‌و‬ ‫جوانكاری ل��ووت‌‪ ،‬ئامانج لەمە‬ ‫ك��ەم��ك��ردن��ەوەی نارێكوپێكی‬ ‫رووخ��س��اری دەرەوەی ل��ووت‌و‬ ‫كەمكردنەوەی گرفتەكانی لووتە‪،‬‬ ‫‌بەرینو پالستیك(‪)rene plastic‬‬ ‫ناودەبرێت‪.‬‬ ‫نەشتەرگەری دەرەوەی لووت‬ ‫بریتییە لەالبردن‪ ،‬یان جوواڵنی‬ ‫بڕێك لەكركڕاگەو ئێسقانی زیادە‬ ‫كە دە‌بنە هۆی جواندەرنەكەوتنی‬ ‫لووت‪ ،‬هەروەها جوالندنیان‪ ،‬یان‬ ‫گۆڕینی شوێنی كڕكڕاگەكان‌و‬ ‫پ����رك����ردن����ەوەو ت��ەن��ك��ك��ردن��ی‬ ‫شوێنەكان بۆ جوانكردنی شكڵی‬ ‫ل��ووت كە بۆ ئەمە شێوازەكانی‬ ‫(‪ )nondestructive‬بەكاردێت‪،‬‬

‫هەروەها ل��ەدوای نەشتەرگەری‬ ‫تامپوت ب��ەك��اردێ��ت (پلێتە كە‬ ‫دوای ن��ەش��ت��ەرگ��ەری دە‌كرێتە‬ ‫لووتەوە)‪ ،‬هەندێككات پێویست‬ ‫ناكات بۆ نەخۆشەكان بەكاربێت‪،‬‬ ‫لەهەندێك ن��ەخ��ۆش��دا قاڵبێكی‬ ‫لولەیی بەكاردەهێنن كە نەخۆش‬ ‫دەت��وان��ێ��ت��ت ب��ەه��ۆی��ەوە هەناسە‬ ‫هەڵمژێت‪.‬‬ ‫بەهۆی رژێنەكانی ناو لووت‬ ‫ل��ەگ��ەڵ خ��وێ�ن‌و دەڵ��ەم��ەب��وون��ی‪،‬‬ ‫هەندێككات ل��ووت دەگیرێت‬ ‫كە ئەمە ئاساییەو بەهۆی شتنی‬ ‫زۆرەوە بەدەرزی فیزیولوژی بەرە‬ ‫بەرە دە‌كرێتەوە‪.‬‬ ‫دوای نەشتەرگەری تەنیا یەك‬ ‫قاڵبی تەنك دەمێنێتەوە لەسەر‬ ‫ل��ووت‪ ،‬ئەویش ل��ەدوای (‪)٧-٥‬‬ ‫رۆژ الدەبرێت‪.‬‬ ‫گوێنەدانی نەخۆش بەخۆی‌و‬ ‫ه���ەروەه���ا دەس��ت��ك��اری��ك��ردن��ی‬ ‫ل����ووت‌و فینكردنی ب��ەق��ووەت‬ ‫ل����ەدوای ن��ەش��ت��ەرگ��ەری دە‌بێتە‬ ‫ه���ۆی ج��وواڵن��ی رووخ��س��اری‬ ‫نوێی لووت‌و تێكچوونی رێكی‌و‬ ‫گونجاوی ل���ووت‪ ،‬ئەگەر زوو‬ ‫پێیبزانرێت ئ���ەوا دەت��وان��رێ��ت‬ ‫چ��اك��ب��ك��رێ��ت ب��ێ��ن��ەش��ت��ەرگ��ەری‬ ‫دووەم‪.‬‬ ‫ك��ڕك��ڕاگ��ەی ن��ێ��وان ل��ووت‬ ‫وەك‌و س��پ��رن��گ وای����ە كاتێك‬ ‫دەخرێتەوە شوێنی خۆی ئامادەیی‬ ‫زۆری تێدایە بۆ ترازانی دووبارە‬ ‫كە دە‌بێت زۆر چاوەدێری بكرێت‬ ‫لەدوای نەشتەرگەرییەكەدا‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ك���ات ئ��ەگ��ەری‬ ‫هەندێك كێشە هەیە كە دوای‬ ‫ن��ەش��ت��ەرگ��ەری كۆنترۆڵناكرێت‬ ‫(هەرچەند ئەگەری زۆر كەمە) كە‬ ‫بەهۆی نەشتەرگەری دووەم��ەوە‬ ‫ئەگەری چاككردنی دەبێت‪.‬‬ ‫هەندێككات دە‌ڵ��ێ��ن دوای‬ ‫نەشتەرگەری هەستی بۆنكردن‬ ‫ل��ەدەس��ت��دەچ��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەم��ەش زۆر‬ ‫دەگ��م��ەن��ە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر رێوشێونی‬ ‫پزیشكی رەچ��اوب��ك��رێ��ت ئ��ەوا‬ ‫هەموو ئەگەری زیانەكان زۆر‬ ‫كەمدەبێتەوە‪.‬‬

‫پەیڕەوكردنی چەند خاڵێک‬ ‫پێش نەشتەرگەریی لووت‬ ‫‪ -١‬ب��ۆ دی��اری��ك��ردن��ی كاتی‬ ‫نەشتەرگەری لووتت سەردانی‬ ‫پزیشكەكەت بكە‪.‬‬ ‫‪ ٢‬ئ��ازارش��ك��ێ��ن��ەك��ان��ی وەك‬ ‫ئاسپرین ئەوانەی كە ئیستروئیدیان‬ ‫تێدا نییە‌‪ ،‬وەك مفنامیك‪ ،‬ئەسید‪،‬‬ ‫دیكلوفناك‪ ،‬ئ��ەدوی��ل‪ ،‬كە دە‌بنە‬ ‫هۆی نەوەستانی خوێن دەبێت‬ ‫دوو هەفتە پێش نەشتەرگەری‬ ‫بەكارنەهێنرێن‪ ،‬بەپێی ئامۆژگاری‬ ‫پزیشك دە‌توانرێت چارەسەری‬ ‫هاوشێوەی ئ��ەوان بەكاربهێنێت‬ ‫لەكاتی نەخۆشیدا‪.‬‬ ‫‪ -٣‬نیكۆتینی جگەرە دەبێتە‬ ‫هۆی تەسكی رەگەكان‌و ئاستەنگی‬ ‫بەردەم سووڕی خوێن‪ ،‬كە دەبێتە‬ ‫ه���ۆی درەن����گ چ��اك��ب��وون��ەوەی‬ ‫نەخۆش‌و چاكنەبوونەوەی برین‪،‬‬ ‫باشتر وای���ە (‪ )٢‬حەفتە پێش‬ ‫ن��ەش��ت��ەرگ��ەری ج��گ��ەرە ت��ەرك‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -٤‬دە‌ب����ێ����ت ك��ەس��ێ��ك��ت‬ ‫لەگەاڵبێت لەكاتی نەشتەرگەریدا‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ه��ەش��ت كاتژمێر پێش‬ ‫نەشتەرگەری نابێت هیچ شتێك‬ ‫بخورێت‪ ،‬رۆژی نەشتەرگەرییەكە‬ ‫دەبێت نەخۆش ناشتا بێت‪.‬‬ ‫‪ -٦‬ئەگەر هەر چارەسەرێكی‬ ‫تایبەت بەكاردەهێنرێت‪ ،‬پێش‬ ‫نەشتەرگەری دەبێت دكتۆرەكە‬ ‫ئاگاداربێت‪.‬‬ ‫‪ -٧‬پۆشاكی تەسك لەبەر‬ ‫نەكرێت‌و ئەو پۆشاكانە دەبێت‬ ‫لەبەربكرێت كە قۆپچەی هەیەو‬ ‫پێویست ن��اك��ات ل���ەس���ەرەوەدا‬ ‫بكەنرێن‪.‬‬ ‫رەچاوكردنی چەند خاڵێك دوای‬ ‫نەشتەرگەریی‬ ‫‪ -١‬دوای دەرچ�������وون‬ ‫لەنەخۆشخانە كۆمەڵێك چارەسەر‬ ‫دەنووسرێت كە ئەنتی بایۆتیك‌و‬ ‫ئازارشكێن‌و ئانتی هیستامیك‬ ‫لەخۆ دەگرێت‪ ،‬پاش نەشتەرگەری‬ ‫( ‪ )٢‬كاتژمێر نابێت هیچ بخورێت‬ ‫دوای ئ��ەوە تا م��اوەی (‪ )٢‬رۆژ‬ ‫شلەمەنی سوودبەخش‌و خواردنی‬


‫‪16‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫نەرم بەكاربهێنرێت‪.‬‬ ‫‪ -٢‬دوای دەرچ�������وون‬ ‫لەنەخۆشخان‌ە پشوودانی باش‬ ‫لەماڵەوە پێویستە‌‪ ،‬لەناوجێگەدا‪،‬‬ ‫ی��ان دابنێشن‪ ،‬ی��ان (‪ )٢‬سەرین‬ ‫دەبێت بخرێت‌ە ژێر سەر تاوەكو‬ ‫سەر بەر‌زتر بێت‪ ،‬بەرزراگرتنی‬ ‫سەر لە (‪ ) ٣-٢‬رۆژی یەكەمدا‬ ‫ئاوسانی رووخسارو لووت‌و ئازار‬ ‫كەمدەكاتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬هەستكردن بەئازارێكی‬ ‫ك���ەم ت����ا(‪ )٢٤‬ك��ات��ژم��ێ��ر دوای‬ ‫نەشتەرگەری دەكرێت ئازارشكێن‬ ‫بەكاربهێنرێت‪.‬‬ ‫‪ -٤‬دەرچ��وون��ی خوێناو تا‬ ‫(‪ )٧٢‬كاتژمێرو زیاتریش دوای‬ ‫نەشتەرگەری ئاساییە‪ ،‬ل��ەدوای‬ ‫(‪ )٢٤‬كاتژمێرەوە خوین بەربوون‬ ‫ه��ێ��واش دە‌ب��ێ��ت��ەوەو دستدە‌كات‬ ‫بەوەستان دوای (‪ )٤٨‬كاتژمێر‬ ‫دەوەستێت‪.‬‬

‫‪ -٥‬بۆ پاكردنەوەی خوێنی‬ ‫م��ەی��وو گوێچكە پ��اك��ك��ەرەوەی‬ ‫شێدار بەكاربهێنرێت بۆ كونە‬ ‫ل��ووت��ەك��ان‪ ،‬ب��ەاڵم نابێت بچێتە‬ ‫ناوەوە‪.‬‬ ‫دوای ئ�����ەوەی ك���ە گ��وێ‬ ‫پ���اك���ك���ەرەوەك���ە ش���ێ���دارك���را‬ ‫ت بەسەر خوێنە‬ ‫بەهێواشی بیهێنرێ ‌‬ ‫دەڵەمەكانداو دەشكرێت پۆمادی‬ ‫چاو (ڤیتامین ‪ A‬بەكاربهێنرێت بۆ‬ ‫چەوركردنی تەقەڵەكانی لووت)‪.‬‬ ‫‪ -٦‬پ��ێ��ن��ج رۆژ دوای‬ ‫نەشتەرگەری دەكرێت نەخۆش‬ ‫خۆی بشوات‌و قاڵبی لووتیشت‬ ‫تەڕبكرێت‪.‬‬ ‫‪ -٧‬بەكارهێنانی قاڵبی سەهۆڵ‬ ‫لەسەر ن��اوچ��اوان‌و سوچەكانی‬ ‫چ���او دوای ن��ەش��ت��ەرگ��ەری بۆ‬ ‫ك��ەم��ك��ردن��ەوەی شینبوونەوەی‬ ‫دەوری لووت‌و چاوو بەسوودە‪،‬‬ ‫شینبوونەوە شتێكی ئاساییەو‬

‫بەهۆی جواڵنی ئێسقانەكانەوە‬ ‫روەدە‌دات كە مەرج نییە لەهەموو‬ ‫كەسێكیشدا دەرك��ەوێ��ت‪ ،‬دوای‬ ‫(‪ )١٠-٧‬رۆژ دیارنامێنێت‪.‬‬ ‫‪ -٨‬ه��ەڵ��ئ��اوس��ان��ی ل���ووت‬ ‫لەحەفتەكانی س��ەرەت��ادا كەمە‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ چاكبوونەوەی تەواوو‬ ‫شێوازوەرگرتنی لووت یەك ساڵی‬ ‫پێدەچێت‪ ،‬بەتایبەت بوكی لووت‬ ‫چەند مانگێكی پێدەچێت تاوەكو‬ ‫شكڵی خۆی وەر‌گرێت‪.‬‬ ‫‪ -٩‬كرداری هەناسەدان دوای‬ ‫نەشتەرگەری دە‌گ��ۆڕێ��ت‪ ،‬دوای‬ ‫چەند حەفتە هاوسەنگ دەبێتەوەو‬ ‫چاكدە‌بێت‪.‬‬ ‫‪ -١٠‬دوای نەشتەرگەری‬ ‫نابێت وەزرش��ی ق��ورس بكرێت‬ ‫تاوەكو ( ‪ ) ٢‬حەفتە‪ ،‬شتی قورس‬ ‫ه��ەڵ م��ەگ��رن‌و لەسەرداخستن‬ ‫بەهەموو شێوەیەك دووركەونەوە‪.‬‬ ‫‪ -١١‬لەكاتی زیاكردنی خوێن‬ ‫بەربوون دوای (‪ )٢٤‬كاتژمێرو‬

‫بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش‪،‬‬ ‫دەبێت پزیشك ئاگاداربكرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ -١٢‬لەكاتی نەشتەرگەری‬ ‫لووتدا پێستی لووت لەكڕكڕاگەی‬ ‫ل��ووت جیادەكرێتەوەو ئە‌مەش‬ ‫دە‌ب��ێ��ت��ە ه��ۆی ئ���ەوەی هەندێك‬ ‫ن��اوچ��ەی پێستی ل��ووت زیانی‬ ‫پێبگات‌و دوای نەشتەرگەری‬ ‫پێستی لووت هەستیارتردەبێت‪.‬‬ ‫ئ����ەم ه��ەس��ت��ی��اری��ی��ە چ��ەن��د‬ ‫ح��ەف��ت��ەی��ەك درێ����ژە دەكێشێت‬ ‫لەدوایدا ئاسایی دە‌بێتەوە‪.‬‬ ‫‪ -١٣‬ن�����وك�����ی ل����وت‬ ‫بێهەستدەبێت‌و ئەم بێهەستییەش‬ ‫(‪ )١٢-٦‬مانگ كاتی دە‌وێ��ت تا‬ ‫ئاسایی دە‌بێتەوە‪ ،‬لەوكاتانەدا كە‬ ‫لووت بێهەستە نەخۆش وادەزانێت‬ ‫لووتی گەورە بووەو ئاوساوە كە‬ ‫ئەمەش ئاساییە‪.‬‬ ‫‪ -١٤‬هەتا (‪ )٦‬مانگ نابێت‬ ‫چاویلكە بەكاربهێنرێت‪.‬‬


‫‪17‬‬

‫ئەو ساچمانەی باڵندەكان ژەهراوی دەكات‬ ‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫ساچمە قورقوشمییەكان‬ ‫ك���ە ل������ەڕاوی ب��اڵ��ن��دەك��ان‬ ‫وەك����و ق����ازە ك��ێ��وی��ی��ەك��ان‌و‬ ‫مراوییەكان بەكاردەهێنرێت‌و‬ ‫ل��ەن��او ل��ەش��ی��ان دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫یان لەالیەن باڵندەكانیترەوە‬ ‫ل���ەگ���ەڵ دان���ەوێ���ل���ەك���ان���دا‬ ‫دەخ���ورێ���ن‌و دوای چ��وون��ە‬ ‫نێو جیكەڵدانەوە بەچوونە‬ ‫نێو ش��ان��ەك��ان��ی��ت��رەوە دەبێت‬ ‫بەهۆی ژەهراویبوون‌و مردنی‬ ‫بەشێنەیی قوربانییەكان‪.‬‬ ‫وادی����ارە ئ��ەو باڵندانەی‬ ‫كە زۆرب��ەی ك��ات لەكەنارە‬ ‫ئاوییەكاندا دەژی �ن‌و بەدوای‬ ‫خ��ۆراك��دا دەگ��ەڕێ��ن زۆرت��ر‬ ‫لەتفەنگی راوچییەكان‌و ئەو‬ ‫پارچە گوالنەی كە دەكەونە‬ ‫س��ەر زەوی بترسن تاوەكو‬ ‫ئ��ەو فیشەكانەی ل��ەم��اوەی‬ ‫چەند چركەدا دەیانكوژێت‪،‬‬ ‫وێنە هەڵگیراوەكان بەهۆی‬ ‫تیشكی ئێكسەوە پیشاندەدات‬ ‫كە چۆن باڵندەكان لەالیەن‬ ‫پارچە بچووكە بەجێماوەكانی‬ ‫ف��ی��ش��ەك��ە ق��ورق��وش��م��ی��ی��ەك��ان‬ ‫لەسەرزەوی‪ ،‬ژەهراوی دەبن‌و‬ ‫لەناودەچن‪.‬‬ ‫وێ���ن���ەی س�������ەرەوە ك��ە‬ ‫بەهۆی تیشكەكانی ئێكسەوە‬

‫ه���ەڵ���گ���ی���راوە ج��ی��ك��ەڵ��دان��ی‬ ‫یەكێك لەو (‪ )٢٣٦٥‬باڵندە‬ ‫پ��ی��ش��ان��دەدات ك��ە لەسااڵنی‬ ‫(‪ )١٩٧١‬ت���ا (‪)٢٠١٠‬دا‬ ‫لەبەریتانیا ك��ۆك��راوەت��ەوەو‬ ‫دوای م��ردن لێكۆڵینەوەیان‬ ‫لەسەر كراوە‪.‬‬ ‫ساچمەییەكان‬ ‫تفەنگە‬ ‫لەهەر تەقەكردنێكدا (‪)٣٠٠‬‬ ‫ساچمە بەرەو هەوا دەهاوێژن‬ ‫ك��ە زۆرب���ەی���ان دەك���ەون���ەوە‬ ‫س����ەرزەوی‪ ،‬ئ��ەو باڵندانەی‬ ‫لەنزیكی راوگەكاندا دەژین‪،‬‬ ‫زۆرب��ەی كات ئەم ساچمانە‬ ‫لەگەڵ پارچە بچووكەكانی‬ ‫ل��م��دا ك��ە ی��ارم��ەت��ی هەرسی‬ ‫خ�����ۆراك دەدات‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫دان��ەوێ��ڵ��ەدا ك��ۆدەك��ەن��ەوەو‬ ‫دەیخەنە جیكەڵدانەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئ��ەم ساچمانە لەقورقوشم‬ ‫دروستكرابێت‪ ،‬لەجیكەڵدانەوە‬ ‫دەچێتە نێو ئەندامەكانیتری‬ ‫باڵندەكەو بەژەهراویكردنی‬ ‫بەرەبەرە باڵندەكە دەكوژێت‪.‬‬ ‫راپۆرتەكانی كۆمیسیۆنی‬ ‫ش����اه����ان����ەی پ��ی��س��ب��وون��ی‬ ‫ژی��ن��گ��ە ل���ەس���اڵ���ی(‪)١٩٨٣‬دا‬ ‫پیشاندەدات‪ ،‬سااڵنە هەزاران‬ ‫باڵندەی وەك ق��ازو مراوییە‬ ‫كێوییەكان كە لەدەوروبەری‬

‫ئ��اوەك��ان��دا دەژی���ن‪ ،‬بوونەتە‬ ‫قوربانی ژەهراویبوون بەهۆی‬ ‫ق��ورق��ش��م��ەوە‪ ،‬یاسا لەساڵی‬ ‫بەكارهێنانی‬ ‫(‪)١٩٩٩‬وە‬ ‫ساچمە قورقوشمییەكان بۆ‬ ‫راوی باڵنەدەكانی كە ناری‬ ‫دەری��اچ��ەك��ان‌و رووب��ارەك��ان‬ ‫قەدەغەكردووە‪.‬‬ ‫ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری لەگیانی‬ ‫ئ��ەم ب��اڵ��ن��دان��ە بەكارهێنانی‬ ‫س��اچ��م��ە ق��ورق��وش��م��ی��ی��ەك��ان‬ ‫لەدانیمارك‌و هۆڵەنداو نەرویژ‬ ‫ق���ەدەغ���ەك���راوەو ل��ەج��ی��ات��ی‬ ‫ئەوە پێشنیاركراوە ساچمەی‬ ‫پۆاڵین بەكاربێنن‪ ،‬هەروەها‬ ‫س��اچ��م��ەگ��ەل��ێ��ك��ی��ت��ری��ش كە‬ ‫ل��ەك��ان��زای ك���ەم مەترسیتر‬ ‫دروس�����ت�����ك�����راوە (وەك�����و‬ ‫تەنگستەن) لەبازاڕدا بوونی‬

‫ه��ەی��ە ك���ە زی����ان ب��ەژی��ن��گ��ە‬ ‫ناگەێنن‌و ژەهراوی نیین‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی زی���اد لە‬ ‫(‪ )١٠‬ساڵە ی��اس��ای ق��ورس‬ ‫بۆ پێشگیری ل��ەڕاوی باڵندە‬ ‫بەساچمە قورقوشمی دانراوە‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدات‬ ‫ب��ارۆدۆخ��ەك��ە باشترنەبووە‪،‬‬ ‫ه��ەم��وو س��اڵ��ێ��ك ج��گ��ە ل��ەو‬ ‫ب���اڵ���ن���دان���ەی راودەك����رێ����ن‬ ‫ژم���ارەی���ەك���ی ب��ەرچ��اوی��ش‬ ‫ب����ەخ����واردن����ی س��اچ��م��ەی‬ ‫قوڕقوشمی ژیانیان لەدەست‬ ‫دەدەن‪ ،‬پ��س��پ��ۆڕان دەڵ��ێ��ن‬ ‫ل���ەوان���ەی���ە ب���ۆ پ��ارێ��زگ��اری‬ ‫لەگیانی باڵندە كێوییەكان‬ ‫ك���ات ت��ێ��پ��ەڕب��ووب��ێ �ت‌و ئیتر‬ ‫هیچمان لەدەست نەیەت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪new scientist :‬‬


‫‪18‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫فلیكس باوومگارتنەر بەبازدان لەبەرزایی‬ ‫(‪ )٣٩‬كیلۆمەتری رووبەری زەوی‪ ،‬بۆ‬ ‫هەمیشە ناوی خۆی لەمێژوودا تۆماركرد‪،‬‬ ‫هەرچەند دەوترێت ئەو لەلێواری فەزاوە خۆی‬ ‫بەرداوەتەوە‪ ،‬بەاڵم بەڕاستی ئەو چەندێك‬ ‫توانی خۆی لەفەزا نزیك بكاتەوە؟‬

‫ئایا فلێكس‬ ‫باومگارتنەر گەیشتە‬ ‫لێواری فەزا؟‬


‫‪19‬‬

‫‪-١‬‬ ‫وێ���س���ت���گ���ە‬ ‫فە ز ا ییە كا ن‬ ‫بەنزیكەی لەبەرزای (‪ )٤٠٠‬هەزار‬ ‫مەتری سەر رووبەری زەویدایە‪.‬‬ ‫‪-٢‬‬ ‫الن��ی��ك��ەم��ی‬ ‫ئ����������������ەو‬ ‫ب��ەرزای��ی��ەی‬ ‫مانگەدەسكردەكانی بۆ دەهاوێژرێن‬ ‫بەرزای (‪ )١٦٠‬هەزار مەتری سەر‬ ‫رووبەری زەوییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫س���ێ س���اڵ ئ���ام���ادەس���ازی‌و‬ ‫سەرفی ملیۆنەها دۆالر لەپرۆژەی‬ ‫«رێدبول ئیستراتوس» (پێسپاردنی‬ ‫ئ��ەرك ل��ەل��ێ��واری ف���ەزا)‪ ،‬ئەنجام‬ ‫گەیشتە كۆتایی‌و پەرەشوتبازی‬ ‫دل���ێ���ری ن���ەم���س���اوی‪ ،‬فلیكس‬ ‫باوومگارتنەر رۆژی یەكشەمە‬ ‫توانی‪ ،‬بەئەنجامدانی خۆبەردانەوەی‬ ‫س��ەرب��ەس��ت ل��ەب��ەرزای��ی (‪)٣٩‬‬ ‫كیلۆمەترییەوە‪ ،‬تۆمارێكی نوێ‬ ‫بەناوی خۆییەوە بنووسێت‪ ،‬لەم‬ ‫بەردانەوەدا ئەو توانی بگاتە خێرایی‬ ‫(‪ )١٣٤٢‬كیلومەتر لەكاتژمێردا‌و‬ ‫ب��وو ب��ەی��ەك��ەم م���رۆڤ ك��ە بەبێ‬ ‫بەكارهێنانی ئامێرێكی تایبەتی‬ ‫بەربەستی دیواری دەنگ بشكێنێت‪،‬‬ ‫كاتێك دەرگ���ای كەپسوولەكەی‬ ‫كردەوەو خۆی ئامادەی بازدانكرد‬ ‫وەك ئ���ەوە واب����وو ل��ەك��ەن��ارەی‬ ‫ف��ەزداب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم بەڕاستی ئەو‬ ‫ت��ا چ رادەی����ەك ب��ەل��ێ��واری ف��ەزا‬ ‫نزیكبووەوە‪ ،‬ئایا ئەو لەخوڵگەی‬ ‫مانگەدەسكردەكان نزیكبووەوە؟‬ ‫یان ئەگەری ئەوە هەبوو بكەوێت‬ ‫لەنەیزەكێكی گەرم؟‬ ‫وێ��ن��ەک��ان��ی ژێ����رەوە هەموو‬ ‫زانیارییەكانتان لەسەر ئەو پرسیارانە‬ ‫لەوێنەكاندا‬ ‫پێشكەشدەكات‪،‬‬ ‫ئ��ەو ب��ەرزای��ی��ەی باوومگارتنەر‬ ‫پێیگەیشت ب��ەراوردك��راوە لەگەڵ‬ ‫بەرزایی وێستگەی فەزایی‌و شوێنی‬ ‫مانگەدەسكردەكان‌و نەیزەكەكان‬ ‫پ��ی��ش��ان��دراوە‪ ،‬ئ��ەو ت��ەن��ان��ەی كە‬ ‫لەمەودای نێوان رووبەری زەوی‌و‬ ‫وێستگەی فەزایی دەبینرێت‪.‬‬


‫‪20‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫‪-٣‬‬ ‫نەیزەكەكان‬ ‫ب��ەن��زی��ك��ەی‬ ‫ل��ەب��ەرزای��ی‬ ‫(‪ )٨٥‬ه���ەزار مەتریدا دەك��ەون‬ ‫لەبەرگەهەوای زەوی‌و بەهۆی‬ ‫خێرایی ب��ەرزەوە سووردەبنەوەو‬ ‫دەبن بەهەڵم‪.‬‬ ‫‪-٤‬‬ ‫س����ن����ووری‬ ‫ب��ای��وس��ف��ێ��ر‬ ‫( ‪)٤ ٦‬‬ ‫ه��ەزار مەتر‪ ،‬لەم ناوچەدا پلەی‬ ‫گەرمی لەگەڵ بەرزایدا بەخێرایی‬ ‫دادەبەزێت‪.‬‬ ‫‪-٥‬‬ ‫ب�����ەرزای�����ی‬ ‫باومگارتنەر‬ ‫( ‪)٣٩٠٤٥‬‬ ‫مەتر‪.‬‬ ‫‪-٦‬‬ ‫ئ����اس����ت����ی‬ ‫ئارمسرۆنگ‪،‬‬ ‫(‪ )٢٠‬هەزار‬ ‫م��ەت��ر‪ ،‬ل��ەم ب��ەرزای��ی��ەدا پەستان‬ ‫بەڕادەیەك نزمە خوێن لەگەرمای‬ ‫لەشی مرۆڤدا دەكوڵێت‪.‬‬ ‫‪-٧‬‬ ‫ب�����ەرزای�����ی‬ ‫(‪ )١٢‬هەزار‬ ‫مەتر شوێنی‬ ‫هەورو فڕینی فڕۆكە ئاساییەكان‪.‬‬ ‫تایبەتمەندییەكانی جلەكەی‬ ‫باوومگارتنەر چۆن بوو‬ ‫ف��ل��ی��ك��س ب���اوم���گ���ارت���ن���ەر‬ ‫لەبەرزایی (‪ )٣٦٥٧٦‬مەترەوە‬ ‫خۆی بەردایەوە‌و بەربوونەوەیەكی‬ ‫سەربەستی بەخێرایی ب��ەرزت��ر‬ ‫لەخێرایی دەنگ تاقیكردەوە‪ ،‬ئایا‬ ‫دەزانن جلەكانی چ تایبەتمەندییەكی‬ ‫ه���ەب���وو؟ ت���اوەك���و پ��ێ��ش ئ��ەم‬ ‫ب��ەرب��وون��ەوەی��ە هیچ جلێك بۆ‬ ‫وەها بارۆدۆخێك دیزاینەكرابێت‪،‬‬ ‫ب��وون��ی ن��ەب��ووە‪ ،‬ئ��ەن��دازی��اران��ی‬ ‫كۆمپانیای (‪)David Clark‬‬ ‫كە جلەكانی ناساو پیشەسازی‬ ‫بەرگری فەراهەمدەكەن‪ ،‬چوارساڵ‬

‫خەریكی دیزاینی ئەم جلەبوون‪.‬‬ ‫جل‪ :‬جلەكەی باوومگارتنەر‬ ‫چ��وار توێیە‪ ،‬توێكڵی دەرەوەی‬ ‫ل��ەن��وم��اك��س دروس���ت���ك���راوە‪،‬‬ ‫م����اددەی����ەك����ی ن���ەگ���ەی���ەن���ەری‬ ‫ه��ێ��واش��ك��ەرەوەی ئ��اگ��ر‪ ،‬لەژێر‬ ‫نوماكسدا‪ ،‬بەرگرییەكی تۆڕی‬ ‫ب��وون��ی ه��ەی��ە ك��ە كیسەیەكی‬ ‫پڕ لەئاگر هەڵدەگرێت‪ ،‬بەشی‬ ‫ن���اوەوەی جلەكە‪ ،‬ئاستەرێكی‬ ‫هەوادەرە‪ ،‬كاتێك جلەكە دەكەوێتە‬ ‫ژێ��ر پ��ەس��ت��ان��ەوە‪ ،‬رەق دەبێت‪،‬‬ ‫ئاراستەگری ستوونی جلەكە‪،‬‬ ‫یارمەتی باوومگارتنەر دەدات‬ ‫تاوەكو دۆخی دلتا (سەر بەرەو‬ ‫سەرەوەو پاكان بەرەو خوارەوە)‬ ‫لەهەموو كاتی بەربوونەوەكەدا‪،‬‬ ‫وەرب��گ��رێ��ت‪ ،‬ئ��ەم��ە ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫بەشێوەی ئاسۆیی نەخولێتەوە‬ ‫زۆر گرنگە‪.‬‬ ‫س��ی��س��ت��ەم��ی پ��ەس��ت��ان‪ :‬بۆ‬ ‫پێشگیری لە لەسەرخۆچوون‬ ‫بەهۆی دابەزینی پەستانی هەواوە‪،‬‬ ‫كەمبوونەوەی ئاستی ئوكسیجینی‬ ‫ش���ان���ەك���ان‌و زی��ان��گ��ەی��ش��ت��ن‬ ‫باوومگارتنەر‬ ‫بەئەندامەكان‪،‬‬ ‫ئوكسیجنی پەتی هەڵدەمژێت‌و‬ ‫جلەكانی پەستانی هاوتای (‪)٢٤‬‬ ‫كیلۆپاسكال دابیندەكات‪ ،‬كاتێك‬ ‫ئەو بەردەبێتەوە‪ ،‬بەڵۆعەیەكی‬ ‫ئەنرویدی‌و جووتێك دیافراگم‬ ‫پ��ەس��ت��ان��ی ن������اوەوەی جلەكە‬ ‫رێ��ك��دەخ��ەن‪ ،‬ك��ات��ێ��ك دەگ��ات��ە‬ ‫ب����ەرزی (‪ )١٠‬ه����ەزار م��ەت��ر‪،‬‬ ‫جلەكەی لەدۆخی پەستاناوی‬ ‫دەرباس دەبێت تاوەكو جووڵەی‬ ‫زیاتری بداتێ‪.‬‬ ‫س��ی��ن��گ ب��ەن��د‪ :‬ن��اوەن��دی‬ ‫ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای جلەكە لەسەر‬ ‫بەشی پێشەوەیەتی‪ ،‬كە بریتییە‬ ‫لەنێردەرێك‌و وەرگرێكی دەنگ‌و‬ ‫كامێرایەكی ڤیدیۆیی بەكوالیتی‬ ‫ب�������ەرزەوە ك���ە ه��اوێ��ن��ەی��ەك��ی‬ ‫گ��ۆش��ەپ��ان��ی (‪ )١٢٠‬پلەیی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ت��اوپ��ێ��وێ�ك‌‪ ...‬لەگەڵ‬ ‫كۆمەڵێكی دووانی لەپاترییەكانی‬ ‫یۆن‪-‬لیسیۆم كە یەكێكیان بۆ‬ ‫دابینكردنی هێزی سیستەمی‬

‫سەهۆڵ الب��ەری ك�ڵاوەك��ەی‌و‬ ‫ئەویتریان بۆ دابینكردنی هێزی‬ ‫خودی سینگ بەندەكەیە‪.‬‬ ‫ت��اوپ��ێ��و‪ :‬ب���ەرب���وون���ەوەی‬ ‫سەربەست لەتوێی ستراتوسفەروە‬ ‫دەستپێدەكات كە تەنە بەربووەكان‬ ‫بەهۆی ئەوەی زۆر لەژێركاریگەری‬ ‫ب���ەرگ���ری ل��ێ��خ��ش��ان��دن‌و چ��ڕی‬ ‫هەوادا نین‪ ،‬مەیلەو خوالنەوەن‪،‬‬ ‫بەاڵم خوالنەوەكەی توونددەبوو‬ ‫بەهۆی باوومگارتنەر تاودانێكی‬ ‫چ��ەن��دی��ن ب��ەران��ب��ەری ت��اودان��ی‬ ‫زەوی وەربگرێت هەر ئەمەش‬ ‫دەب��وو بەهۆی هۆشیاری خۆی‬ ‫لەدەستبدات‪ ،‬یان تەنانەت بمرێت‪،‬‬ ‫وەك��و ك��ردەوەی��ەك��ی خۆپارێزی‬ ‫ئەو تاوپێوێكی لەسەر مەچەكی‬ ‫بەستبوو‪ ،‬ئەگەر تاوپێوەكە بۆ‬ ‫م����اوەی (‪ )٦‬چ��رك��ە ت��اودان��ی‬ ‫(‪ )٣.٥‬ب��ەران��ب��ەری ت��اودان��ی‬ ‫زەوەی پیشانبدایە‪ ،‬دەبوو بەهۆی‬ ‫ك��ران��ەوەی پەرەشوتێكی یەك‬ ‫مەتری كە بۆ هاوسەنگسازی‬ ‫دیزاینكراوە‪.‬‬ ‫پارێزەری رووخسار‪ :‬كاتێك‬ ‫ب��اووم��گ��ارت��ن��ەر لەكەپسوولەكە‬ ‫ه��ات��ەدەرەوە‪ ،‬پلەی گەرمی هەوا‬ ‫(‪ )٢٣‬پلەی ژێر سفر بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێك گەیشتە (‪ )٢١‬تاوەكو‬ ‫(‪ )١٨‬ه��ەزار مەتری رووب��ەری‬ ‫زەوی ئ��ەو ش��وێ��ن��ەی توێكڵی‬ ‫سەرەوەی بەرگەهەوا دەستدەكات‬ ‫بەگەڕاندنەوەی گەرمای خۆر‪،‬‬ ‫پلەی گەرمی داب��ەزی بۆ (‪)٥٦‬‬ ‫پ��ل��ەی س����ەدی ژێ���ر س��ف��ر‪ ،‬بۆ‬

‫پێشگیری لەبەستنی هەناسەی‬ ‫باوومگارتنەر كە دەب��وو بەهۆی‬ ‫ئ��ەوەی ك�ڵاوە پارێزەرەكە بینین‬ ‫نەهێڵێت‪ ،‬ئەندازیارەكان (‪)١١٠‬‬ ‫توێكڵی زۆر تەنكی وای���ەری‬ ‫گەرمای لەنێو پارێزەری كامپۆزیت‬ ‫پالستیكی كالوەكە دابنێن‪.‬‬ ‫سیستەمی پ���ەڕەش���ووت‪:‬‬ ‫باوومگارتنەر سێ پەرەشووتی‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ب�����وو‪ :‬پ���ەڕەش���ووت���ی‬ ‫كۆنتڕۆڵ‪ ،‬پەرەشووتی رزگ��اری‬ ‫سەرەكی‌و پەڕەشووتێكی یەدەك‪،‬‬ ‫پەرەشووتە سەرەكی‌و یەدەكەكە‬ ‫هەمان دیزاینەكانی (‪ )٩‬خانەیی‌و‬ ‫(‪ )٧‬خانەیی باوومگارتنەرن‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ هاوسەنگی زیاتر (‪)٢.٥‬‬ ‫بەرانبەر گەورەترن‪ ،‬ئەم چەترانە‬ ‫چ��واردەس��ت��گ��ی��رەی ب���ەردان���ەوە‬ ‫دوو دەستگیرەی س��وورو دوو‬ ‫دەستگیرەی زەرد‪ ،‬هەیە دەكرێت‬ ‫ل���ەب���ارودۆخ���ی ج��ۆرب��ەج��ۆردا‬ ‫راب���ك���ێ���ش���رێ���ت‪ ،‬ب���ۆ ن��م��وون��ە‬ ‫دەستگیرەی سوور لەالی راستی‬ ‫سینگی پ��ەرەش��ووت��ی سەرەكی‬ ‫ب��ەردەدات��ەوە‪ ،‬دەستگیرەی زەرد‬ ‫لەالی پای راس��ت‪ ،‬پەرەشووتی‬ ‫سەرەكی الدەدات تاوەكو چەتری‬ ‫یەدەك بەبێ گیركردن بكرێتەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ەو ت��ووش��ی خ��والن��ەوە‬ ‫بێت‌و نەتوانێت دەستی بەرەو الی‬ ‫راستی سینگی بەرێت‪ ،‬دەكرێت‬ ‫چ��ەت��ری ك��ۆن��ت��ڕۆڵ ب��ەل��ێ��دان��ی‬ ‫بازنەی كردنەوە‪ ،‬لەسەر پەنجەی‬ ‫شایەتیمان‪ ،‬الی چەپی جلەكە‬ ‫ئازادبكرێت‪.‬‬


‫‪21‬‬

‫چـەقۆیـەك دڵۆپـی ئاویـش دەكـات‬

‫كاتێك‬ ‫لەئەفسانەكاندا‬ ‫دەی��ان��ووی��س��ت لەتیژبوونی‬ ‫چەقۆیەك دڵنیابن دەیانوت‬ ‫دەس�������ڕی ه��اورێ��ش��م��ی��ن‬ ‫ل���ەئ���اس���م���ان���دا دەك������ات‬ ‫ب���ەدووك���ەرت���ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم بە‬ ‫بەكارهێنانی یاساكانی فیزیا‬ ‫دەك��رێ��ت ت��ەن��ان��ەت دڵۆپی‬ ‫ئاویش بكەین بەدووكەرتەوە!‬ ‫ك���ردن���ی دڵ��ۆپ��ێ��ك ئ��او‬ ‫بەدووكەرتەوە بە بەكارهێنانی‬ ‫چەقۆ‪ ،‬وەك��و چیرۆكەكانی‬ ‫جین‌و پەری وایە‪ ،‬كارێك كە‬ ‫لەوانەیە بەبێ بەكارهێنانی‬ ‫سیحر نامومكین بێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ ئەم كارە ئێوە پێویستیتان‬ ‫بەچەقۆی سیحری نییە‪ ،‬تەنیا‬ ‫پێویستیتان بەچەقۆیەكە كە‬ ‫رقی لەئاو بێت!‬ ‫ئ��ان��ت��ی��ون��ی��و گ��ارس��ی��ا‬ ‫ل���ەوی�ل�ای���ەت���ی ئ���اری���زون���ا‌و‬ ‫ه��������اوك��������ارەك��������ان��������ی‬ ‫ل���ەت���اق���ی���ك���ردن���ەوەی���ەك���دا‬ ‫پیشانیانداوە كە چەقۆیەكی‬ ‫س��وپ��ەر دژەئ�����او (‪super‬‬ ‫‪knife‬‬

‫‪hydrophobic‬‬

‫دەت����وان����ێ����ت دڵ��ۆپ��ێ��ك��ی‬ ‫ئ�����او ب����ەج����وان����ی ب��ك��ات‬ ‫ب������ەدووك������ەرت������ەوە‪ ،‬ئ���ەم‬ ‫ك��ردارە بەكارهێنانی زۆری‬ ‫لەپزیشكیدا هەیە‪.‬‬ ‫م���������ەودای دژە ئ���او‬ ‫ل���ەب���ەران���ب���ەر ت���ەڕب���وون���دا‬ ‫بەتووندی بەرگرییان هەیە‌و‬ ‫دڵۆپەكانی ئاو ناچاردەكەن‬ ‫تاوەكو لەسەر رووبەرەكاندا‬ ‫ش��ێ��وەی ت���ۆپ وەرب���گ���رن‌‪،‬‬ ‫گ��روپ��ی گ��ارس��ی��ا دڵ��ۆپ��ێ��ك‬ ‫ئاو رووبەرێكی دژەئ��اودی‬ ‫ت��ف��ل��ۆن��اوی��دا دان����او ب���ەدوو‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫بـەدووكــەرتـــەوە‬

‫)‬

‫وایەر وەستاندیان‪ ،‬لەدوایدا‬ ‫چەقۆیان ل��ەم��اددەی پۆلی‬ ‫ئ��ات��ان‌و زینك دروستكردو‬ ‫بەنیتراتی زی���وو شیكاری‬ ‫دژە ئ��او (‪ )HDFT‬ئاویان‬ ‫دایەوە‪.‬‬ ‫ك�����ات�����ێ�����ك گ�����روپ�����ە‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ە چەقۆكەیان‬ ‫بەدڵۆپە ئاوەكە نزیككردەوە‪،‬‬ ‫دڵۆپەكە بوو بەدووپارچەوەو‬

‫ه���ەر ك��ام��ێ��ك��ی��ان چەسپین‬ ‫ب����ەوای����ەرەك����ەوە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫هەموو ئەمانەدا‪ ،‬دڵۆپەكان‬ ‫لەبەرانبەر بڕیندا بەرگرییان‬ ‫دەك�����رد‌‪ ،‬ك��ات��ێ��ك چ��ەق��ۆك��ە‬ ‫ب����ەرزدەك����رای����ەوە دەب����وو‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی دڵ��ۆپ��ەك��ان‬ ‫جارێكیتر پێكەوە بلكێنەوەو‬ ‫رووخساری سەرەتایی خۆیان‬ ‫وەربگرنەوە‪ ،‬توانای بڕینی‬

‫پ��اك‌و بێهەڵەی دڵ��ۆپ��ەك��ان‪،‬‬ ‫یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی‪،‬‬ ‫جیاكردنەوەی پرۆتیینەكانی‬ ‫تێكەڵ ل��ەگ��ەڵ شلەمەنییە‬ ‫زیندەییەكان ئاسانتر بێت‌و‬ ‫ئ���ەو ه��ەل��ە دەڕەخ��س��ێ��ن��ێ��ت‬ ‫تاوەكو لێكۆڵینەوەو شیكار‬ ‫لەسەر پرۆتیینەكان خێراترو‬ ‫كاراتر بێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬


‫‪22‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫رەخنەكان لەبەخشینی خەاڵتی نۆبڵ‬ ‫بەپێی ئەساسنامەی بونیادی‬ ‫نۆبڵ‪ ،‬تەنیا سێ كەسی حەقیقی‬ ‫ل��ەه��ەر ب��وارێ��ك��دا دەت��وان��ن‬ ‫خەاڵتەكە وەربگرن‪ ،‬لەجیهانی‬ ‫ئ����ەم����ڕۆدا‪ ،‬ك���ە ت��وێ��ژی��ن��ەوە‬ ‫ك����اری����گ����ەرەك����ان گ���رووپ���ە‬ ‫توێژینەوەكان ئەنجامیدەدەن‬ ‫ن���ەك ك��ەس��ەك��ان بەتەنیایی‪،‬‬ ‫دەبێت بونیادی نۆبڵ شێوازی‬ ‫خەاڵتدانەكەی بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ئ���ەم���س���اڵ دوو گ���روپ‬ ‫ل��ەس��ێ��رن ه���اوك���ات ه��ەواڵ��ی‬ ‫گەورەترین دۆزینەوەی خۆیان‬ ‫بەهەموو جیهاندا باڵودەكەنەوە‪،‬‬ ‫پێشكەوتنێك ك��ە ب��ەق��ووڵ��ی‬ ‫تێڕوانینمانی بۆ جیهان گۆڕی‪،‬‬

‫بەدڵنیاییەوە وەرگرتنی خەاڵتی‬ ‫ن��ۆب��ڵ م���ەح���اڵ ن��ی��ی��ە‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫ئ��ەس��اس��ن��ام��ەی ن��ۆب��ڵ دەڵ��ێ��ت‬ ‫ك��ە ئ���ەم ش��ان��ازی��ی��ە ناكرێت‬ ‫بەزیاتر لەسێ ك��ەس بدرێت‪،‬‬ ‫كۆمیتەی هەڵبژاردنی خەاڵتی‬ ‫ن��ۆب��ڵ لەسوید ئێستا لەگەڵ‬ ‫هەڵبژاردنێكی ئاڵۆزدا بەرەوڕووە‬ ‫«كامیەك لەزاناكانی گرووپەكە‬ ‫م��اف��ی وەرگ��رت��ن��ی گرنگترین‬ ‫مەدالیای زانستی جیهانی هەیە؟‬ ‫رووداوێ��ك كە بەدڵنیاییەوە بۆ‬ ‫دۆزینەوەی تەنۆلكەی هیگز كە‬ ‫ئەگەر خەاڵتی نۆبڵی پێبدرێت‬ ‫(دوور نییە ئەمە رووب��دات)‬ ‫روودەدات‪.‬‬

‫خەاڵتی نۆبڵی (‪ )٢٠١١‬درا‬ ‫بەسێ كەس كە نوێنەری دوو‬ ‫گروپی (‪ )٥١‬زانایی بوون‪ ،‬كە‬ ‫لێكۆڵینەوەیان لەسەر كشانی‬ ‫روول��ەزی��ادب��وون��ی گ���ەردوون‬ ‫ك���ردب���وو‪ ،‬ئ���ەم س���ێ ك��ەس��ە‬ ‫شایەنی وەرگ��رت��ن��ی خەاڵتی‬ ‫نۆبڵ بوون‪ ،‬بەاڵم ئەم كارەیان‬ ‫ب��ەت��ەن��ی��ای��ی ئ��ەن��ج��ام��ن��ەداب��وو‪،‬‬ ‫كەسانێكیتر ب��ەه��ەم��ان رادە‬ ‫پشكیان ل��ەك��ارەك��ەدا هەبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەستێرەیەكی تایبەت كە‬ ‫پیشاندەری وەرگرتنی خەاڵتی‬ ‫نۆبڵە لەپاڵ ناوەكەیاندا نییە‪.‬‬ ‫رەخ��ن��ەگ��رت��ن لەخەاڵتی‬ ‫ن��ۆب��ڵ بابەتێكی ن��وێ نییە‪،‬‬

‫ن��ی��ك��وال ك��اب��ی��ب��و‪ ،‬م��اك��وت��و‬ ‫ك��وب��ای��اش �ی‌و ت��ووش��ی هیدە‬ ‫م��اس��ك��اوا ی��ارم��ەت��ی��دەرب��وون‬ ‫لەپێشبینی بنەماڵەیەكی نوێ‬ ‫لەكواركەكان‪ ،‬كە بوو بەهۆی‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی م��ات��ری��ك��س��ی‬ ‫(‪ )CKM‬ك���ە ل��ەئ��ەم��ڕۆدا‬ ‫زانایانی فیزیا بۆ ئەنجامدانی‬ ‫ح���س���اب���ات���ەك���ان���ی خ���ۆی���ان‬ ‫بەكاریدەهێنن‪ ،‬لەگەڵ هەموو‬ ‫ئ��ەم��ان��ەش��دا خ��ەاڵت��ی نۆبڵی‬ ‫(‪ )٢٠٠٨‬لەنێوان كوبایاشی‌و‬ ‫ماسكاوا داب��ەش��ك��راو كابیبو‬ ‫لێی بێبەشكرا‪ ،‬خەاڵتی نۆبڵی‬ ‫كیمیای هەمان س��اڵ لەسەر‬ ‫پرۆتینی فلورسەنتی س��ەوز‬


‫‪23‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫بوو‪ ،‬ئەم پرۆتینە بۆ نیشانەدانی‬ ‫خانەی بەكاردەهێنرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خ��ەاڵت��ەك��ە ن���ەدرا بەداگلەس‬ ‫پراشەر‪ ،‬زانایەك بۆ یەكەمجار‬ ‫جینی (‪)GFP‬ی زیادكرد‪.‬‬ ‫ك��ۆم��ی��ت��ەك��ان��ی پ��ێ��دان��ی‬ ‫خ��ەاڵت��ی ن��ۆب��ڵ بەڕێگەیەكی‬ ‫هەڵەدا دەڕۆن‪ ،‬ئەوان جەخت‬ ‫لەسەر چەند كەسێك دەكەن‪،‬‬ ‫ل��ەك��ات��ێ��ك��دا س��روش��ت��ی ك��ارە‬ ‫زانستییەكان گ��ۆڕان��ی زۆری‬ ‫ب��ەس��ەر ه��ات��ووە‪ ،‬ل��ەئ��ەم��ڕۆدا‬ ‫گروپە زانستییەكان زۆرترینی‬ ‫ك��ارە كاریگەرە زانستییەكان‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دەدەن‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫س�����ەددەی�����ەك ل���ەوەوپ���ێ���ش‪،‬‬ ‫ك���ارم���ەن���دێ���ك���ی ئ��اس��ای��ی‬ ‫ف��ەرم��ان��گ��ەی ت��ۆم��ارك��ردن��ی‬ ‫داهێنانەكان لەكاتە پشووەكاندا‬ ‫تیۆری رێژەیی پ��ەرە پێدەدا‪،‬‬

‫ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی تەنۆلكەی‬ ‫ب���ۆزۆن پێویست ب��وو دەی��ان‬ ‫ساڵ بەرنامەی بۆ دابنرێت‌و‬ ‫زی��اد لەشەش ه��ەزار توێژەر‬ ‫ك���اری ل��ەس��ەر ب��ك��ەن‪ ،‬هیچ‬ ‫كەسێك‪ ،‬ی��ان تەنانەت هیچ‬ ‫سێ كەسێك ناتوانن هەموو‬ ‫شانازییەكانی ئەم توێژینەوانە‬ ‫بۆ خۆیان بەرن‪ ،‬وتارە زانستییە‬ ‫ب�ڵ�اوك���راوەك���ان دەرب�����ارەی‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی تەنۆلكەی هیگز‬ ‫واژووی گروپی (‪)ATLAS‬‬ ‫ی���ان گ���روپ���ی (‪)CMS‬ی�����ان‬ ‫ل��ەس��ەر ك��ەزی��ادت��ر ل��ە (‪)١٥‬‬ ‫الپەرە ناوە‪.‬‬ ‫بونیادی نۆبڵ دوو رێگەی‬ ‫ل��ەب��ەردەم��دای��ە‪ ،‬ی��ان دەب��ێ��ت‬ ‫درێژە بە «سێ ناو» بدات‌و‬ ‫رێكخراوەكانیش وەك كەسانی‬ ‫حەقیقی ئەژماربكات‪ ،‬وەك‬

‫ئەوەی كە بۆ خەاڵتی ئاشتی‬ ‫نۆبڵ دەكرێت‪.‬‬ ‫ب��������ەاڵم ب�����ۆ خ����ەاڵت����ە‬ ‫زانستییەكان كۆمیتەكان هەرگیز‬ ‫رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی��ان بەفەرمی‬ ‫نەناسیوە‪ ،‬بەاڵم هیچ بەندێك‬ ‫لەبەندەكانی ئەساسنامەی نۆبڵ‬ ‫دژی ئەمە نییە‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫دابەشكردنی خەاڵت لەنێوان‬ ‫(‪)ATLAS‬و (‪ )CMS‬دەكرێت‬ ‫دەستپێكێكی باش بێت‪.‬‬ ‫رێگەیەكیتریش ئ��ەوەی��ە‬ ‫بونیادی نۆبڵ ئەساسنامەكەی‬ ‫بگۆڕێت‌و خەاڵتەكە بەزیادتر‬ ‫لەسێ كەس بدات‪ ،‬ئەم گۆڕانە‬ ‫دەك��رێ��ت یارمەتیدەربێت بۆ‬ ‫چ���ارەس���ەری ك��ێ��ش��ەی��ەك كە‬ ‫ب��ۆ پ��ێ��دان��ی خ���ەاڵت ب��ەك��ارە‬ ‫ت��ی��ۆری��ی��ە ب��ن��چ��ی��ن��ەی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی تەنۆلكەی هیگز‬

‫دروست دەبێت‪ )٦( ،‬توێژەر‬ ‫لەپێشكەشكردنی میكانیزمی‬ ‫هیگزدا لەساڵی (‪)١٩٦٤‬دا‬ ‫بەشداربوون‪ ،‬پێنجیان هێشتا‬ ‫زی���ن���دوون‌و ش��ای��ان��ی ئ���ەوەن‬ ‫خەاڵتی نۆبڵ وەربگرن‪.‬‬ ‫ل��ەزۆر الی��ەن��ەوە خەاڵتی‬ ‫نۆبڵ‪ ،‬خەاڵتێكی هەڵخەڵەتێنەرە‪،‬‬ ‫هەرچەند خەاڵتە زانستییەكانی‬ ‫ئێستا‪ ،‬خەاڵتی نەختی زیاتر‬ ‫پێشكەشدەكەن‪ ،‬بەاڵم خەاڵتی‬ ‫ن��ۆب��ڵ ب���ەم���ێ���ژووی (‪)١١١‬‬ ‫ساڵەییەوە ئیعتوبارو متمانەی‬ ‫زیاتر بەتوێژەران دەبخشێت‌و‬ ‫زیهنی خەڵك داگ��ی��ردەك��ات‪،‬‬ ‫بەاڵم لەم سااڵنەدا سروشتی‬ ‫كارە زانستییەكان بەتەواوەتی‬ ‫گ��ۆڕاوە‪ ،‬ئێستا كاتی هاتووە‬ ‫ن��ۆب��ڵ��ش ه���ەر ب���ەو رادەی����ە‬ ‫بگۆڕێت‪.‬‬


‫‪24‬‬

‫پرۆفایل‬ ‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫خەاڵتی نۆبڵی كیمیا بۆ وەرگرە‬ ‫زیرەكەكان لەسەر رووبەری خانەكان‬ ‫خ��ەاڵت��ی ن��ۆب��ڵ��ی ئەمساڵ‬ ‫درا بەڕۆبێرت لفكویتز‌و برایان‬ ‫كوبیلكا‪ ،‬بۆ توێژینەوە لەسەر‬ ‫وەرگ��رەك��ان��ی جووتبوو لەگەڵ‬ ‫پروتینی (‪)G‬دا‪ ،‬ئەم وەرگرانە‬ ‫نەتەنیا ل��ەوەرگ��رت��ن��ی زۆرێ��ك‬ ‫لەهۆرمۆنەكاندا‌و گوازەرەوەكانی‬ ‫دەم�������اری دەوری��������ان ه��ەی��ە‪،‬‬ ‫بەڵكو ن��ی��وەی چ��ارەس��ەرەك��ان‬ ‫كاریگەرییەكانی خۆیان لەڕێگەی‬ ‫ئەوەوە پیشاندەدەن‬ ‫ئ��ێ��م��ە ل��ەن��ێ��و چ���اوەك���ان‪،‬‬ ‫لووت‌و دەمی خۆماندا هەندێك‬ ‫ه���ەس���ت���ەوەرم���ان ه���ەی���ە‪ ،‬كە‬ ‫هەستیارن ب��ەڕوون��اك��ی‪ ،‬ب��ۆن‌و‬ ‫ت��ام‪ ،‬لەنێو لەشمانداو لەسەر‬ ‫رووب���ەری خ��ان��ەك��ان‪ ،‬هەندێك‬ ‫هەستەوەریتربوونی هەیە‪ ،‬كە‬ ‫هۆرمۆنەكان‌و گ��وازەرەوەك��ان��ی‬ ‫دەم������اری وەك����و ئ��ادرن��ال��ی��ن‪،‬‬ ‫س���روت���ون���ی���ن‪ ،‬ه��ی��س��ت��ام��ی �ن‌و‬ ‫دوپامین دەتوانن بیانوروژێنن‪،‬‬ ‫خانەكانی لەشمان بۆتێگەیشتن‬ ‫لەناوەندەكانی دەرەوە ب��ەردەوام‬ ‫وەرگ���ری ن��ەگ��ۆڕ بەكاردەهێنن‬ ‫كە پێیاندەوترێت وەرگرەكانی‬ ‫جووتبوو بەپرۆتینی (‪ ،)G‬بەاڵم‬

‫ساڵەهایە شێوازی كاركردنیان‬ ‫لەدیدی توێژەران شاردراوەتەوە‪.‬‬ ‫وایدابنێین لەكاتژمێرەكانی‬ ‫ك��ۆت��ای��ی ش������ەودا ل��ەش��وێ��ن��ی‬ ‫كارەكەتاندا خەریكی كاركردن‬ ‫ب����وون‌و دەگ��ەڕێ��ن��ەوە ب���ەرەو‬ ‫ماڵەوە‪ ،‬كەس لەجادەدا نابینن‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم گ��وێ��ت��ان ل��ەدەن��گ��ی پێی‬ ‫كەسێك دەب��ێ��ت ك��ە بەخێرایی‬ ‫لێتان نزیكدەبێتەوە‪ ،‬هەرچەند‬ ‫تێدەكۆشن ئارامببنەوە ناتوانن‬ ‫هەستێكی ناخۆش لەناختاندا‬ ‫دروستبووە‪ ،‬بەخێرایی بۆ ماڵەوە‬ ‫دەگەڕێنەوە‪ ،‬لەكاتێكدا خەریكن‬ ‫دەرگای ماڵەوە دەكەنەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫لشتان دەلەرزێت‪ ،‬لێدانی دڵتان‬ ‫بەرزبووتەوەو بەقورسی هەناسە‬ ‫دەدەن‪ ،‬هەموو لەشتان ئاگادار‬ ‫ب��ووەت��ەوە‪ ،‬سیگناڵی عەسەبی‬ ‫لەمێشكەوە نێردراون‌و رێژێنەی‬ ‫هیپۆفیز بەئازادكردنی هۆرمۆن‬ ‫بۆ نێو خوێن رێژنەكانی سەر‬ ‫گورچیلەیان ئازادكردووە‪.‬‬ ‫ئ���ەم رژێ���ن���ە‪ ،‬ب��ەڕژان��دن��ی‬ ‫ك����ورت����ی����زۆل‪ ،‬ئ���ادرن���ال���ی���ن‌و‬ ‫نورئادرنالین ئاگاداركردنەوەی‬ ‫دووهەمی دروستكردووە‌و بووە‬

‫بەهۆی ئەوەی هەڵبێن‪ ،‬خانەكانی‬ ‫چ��ەوری‪ ،‬ماسولكەیی‪ ،‬جگەر‪،‬‬ ‫دڵ‪ ،‬سییەكان‌و خوێنبەرەكان‬ ‫هەموویان كاردانەوەیان بۆ ئەم‬ ‫ئاگاداركردنەوەیە هەبووە‪ ،‬خوێن‬ ‫پ���ڕب���ووە ل���ەچ���ەوری‌و ش��ەك��ر‪،‬‬ ‫سییەكان ك��راون��ەت��ەوەو لێدانی‬ ‫دڵ ب��ەرزب��ووەت��ەوەو لەكۆتایدا‬ ‫ب��ارودۆخ��ێ��ك ب��ەره��ەم��ه��ات��ووە‬ ‫كە وزەو ئۆكسیجنێكی زیاتر‬ ‫دەگ���ات بەماسولكەكانتان‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بتوانن بەزۆرترین خێرایی‬ ‫رابكەن‪.‬‬ ‫ل��ە ل��ەش��ی ئێمەی م��رۆڤ��دا‬ ‫دەیان ملیارد خانە خەرێكی كارو‬ ‫كارلێك لەگەڵ یەكتریدان‪ ،‬هەندێك‬ ‫لەوان بەتەواوەتی كارێكی تایبەتی‬ ‫ئەنجامدەدەن‌و لەكۆتایدا دەبێت‬ ‫ب��ۆ هێشتنەوەی سیستەمێكی‬ ‫زیندوو لەكارلێك‌و هاوئاهەنگی‬ ‫تەواودا بن لەگەڵ یەكتریدا‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستییان بەهەستەوەرە تاوەكو‬ ‫ب��ەردەوام ئاگاداری دەوروب��ەرو‬ ‫ئ��ەگ��ەری گۆڕانكارییەكان بن‪،‬‬ ‫لەبایۆلۆجیدا ئەم هەستەوەرانە‬ ‫كە لەسەر رووبەری خانەكاندان‬ ‫پێیاندەوترێت وەرگ��ر‪ ،‬رۆبێرت‬

‫رایان كوبیلكا‬ ‫لەدایكبووی (‪)١٩٥٥‬‬ ‫لەلیتل فالسی ئەمریكا‌و‬ ‫ئێستا پرۆفیسۆرە‬ ‫لەزانكۆی پزیشكی‬ ‫ستانفۆرد‬ ‫رۆبێرت لفكویتز‬ ‫لەدایكبووی (‪)١٩٤٣‬‬ ‫لەنیۆیۆركی ئەمریكاو‬ ‫ئێستا پرۆفیسۆرە‬ ‫لەئەنستیتۆی پزیشكی‬ ‫هواردهیوز لەناوەندی‬ ‫پزیشكی زانكۆی دوك‬ ‫لەدورهام‪.‬‬ ‫جی لفكویتزو برایان كوبیلكا‬ ‫ك��ە خ��ەاڵت��ی ن��ۆب��ڵ��ی كیمیای‬ ‫ئەمساڵیان بردووەتەوە‪ ،‬توانیویانە‬ ‫ش��ێ��وەی ك����رداری بنەماڵەیەك‬ ‫لەم وەرگرانە كە پێیاندەوترێت‬ ‫وەرگ��رەك��ان��ی جووتبوو لەگەڵ‬ ‫پرۆتینی (‪)G‬ی��ان (‪)GPCRs‬و‬ ‫رۆڵێكی گرنگیان لە لەشماندا‬ ‫هەیە‪ ،‬بەباشی روونبكەنەوە‪ ،‬لەم‬ ‫بنەماڵەدا وەرگرەكانی ئادرنالین‪،‬‬ ‫دوپامین‪ ،‬سروتونین‪ ،‬رووناكی‪،‬‬ ‫ت����ام‌و ب����ۆن‪ ،‬ب��وون��ی��ان ه��ەی��ە‪،‬‬ ‫ه��ەم زۆرب����ەی چاالكییەكانی‬ ‫لەشمان پ��ەی��وەن��دی ب��ەك��رداری‬ ‫دروستی ئەم وەرگرانەوە هەیەو‬ ‫ه���ەم ن��ی��وەی چ���ارەس���ەرەك���ان‬ ‫وەك��و بەربەستدروستكەرەكان‬ ‫ب��ۆ وەرگ��رەك��ان��ی ب��ێ��ت��ا‪ ،‬ئانتی‬ ‫هیستامیینەكان‌و چارەسەرەكانی‬ ‫دەروون��پ��زی��ش��ك��ی ب��ەی��ارم��ەت��ی‬ ‫ئ��ەم وەرگ��ران��ە لەنێو لەشماندا‬ ‫كاردەكات‪.‬‬ ‫شیكاری مەتەڵێكی گەورە‬ ‫لەسااڵنی كۆتایی س��ەددەی‬ ‫نۆزدەهەمدا زان��ای��ان دۆزی��ان��ەوە‬ ‫ئادرنالین دەبێت بەهۆی خێراتر‬ ‫ل��ێ��دان��ی دڵ‌و ب��ەرزب��وون��ەوەی‬


‫‪25‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫پەستانی خوێن‪ ،‬ئەوان وایاندانا ئەم‬ ‫گۆڕانكارییانە لەڕێگەی سیستەمی‬ ‫دەم��ارەك��ان��ەوە دەستپێدەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم بڕینی دركەپەتك گۆڕانی‬ ‫لەپرۆسەكەدا دروستنەكرد‪ ،‬بۆیە‬ ‫گریمانەی وەرگ��رە كیمیاییەكان‬ ‫ه���ات���ەئ���اراوە ك���ە دەی��ان��ت��وان��ی‬ ‫كاردانەوەیان بۆ هۆرمۆنەكان‌و‬ ‫ژەهرەكان‌و دەرمانەكانی دەرەوەی‬ ‫خانە كاردانەوەیان هەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەو ت��وێ��ژەران��ە تێكۆشانی‬ ‫زۆری����ان ب��ۆ ن��اس��ی��ن��ەوەی ئ��ەو‬ ‫وەرگرانەكرد‪ ،‬ئ��ەوان دەیانتوانی‬ ‫دی������واری ه���ەم���وو خ��ان��ەی��ەك‬ ‫ل��ەن��اوەن��دەك��ەی دەوروب�����ەری‬ ‫جیابكەنەوە‪ ،‬ب��ەاڵم نەیاندەزانی‬ ‫ئ��ەم وەرگ��ران��ە چ��ۆن ئ��ەو هەلە‬ ‫بەماددەیەكی وەك ئادرنالین دەدات‬ ‫كە لەدەرەوە دەرژێت بارۆدۆخی‬ ‫ناوەوە بگۆڕێت‪ ،‬دەیان ساڵ دواتر‬ ‫هەرچەند ب��ەوردی نەیاندەزانی‬ ‫پرۆسەكە چۆنە‪ ،‬هەندێك دەرمان‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ات ك��ە ب��ەم رێگەیە‬ ‫كاریاندەكرد‪ ،‬تاقیكردنەوەكان‬ ‫پیشانیدا النیكەم دەب��ێ��ت دوو‬ ‫وەرگ���ری ج��ی��اواز بۆ ئادرنالین‬ ‫هەبێت‪ ،‬یەكێك دەبێت بەهۆی‬ ‫كۆبوونەوەی ماسوولە سافەكانی‬ ‫نێوخوێنبەرەكان‌و ئەویتر لەسەر‬ ‫كرداری ماسوولكەكانی نێو دڵ‬ ‫كاریگەری دادەنێت‪ ،‬ئەم وەرگرانە‬ ‫ناوی ئالفاو بێتایان لێنرا بەدوای‬ ‫ئ����ەودا ی��ەك��ەم ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ك��ەری‬ ‫وەرگری بێتا كە هێشتا رایجترینان‬ ‫ل��ەن��ێ��و ن��ەخ��ۆش��ەك��ان��ی دڵ��دای��ە‬ ‫بەرهەمهات‪.‬‬ ‫ئ���ەم دەرم���ان���ان���ە ب��ەب��اش��ی‬ ‫ك���اری���ان���دەك���رد‪ ،‬ب����ەاڵم هێشتا‬ ‫وەرگ��رەك��ان��ی��ان ب��ەن��ەزان��راوی‬ ‫م��اب��وون��ەوە‪ ،‬لەئێستادا دەزانین‬ ‫بۆچی ئەم مەتەڵە تاوەكو دەیان‬ ‫ب��ێ��وەاڵم م��اب��وو‪ ،‬ژم��ارەی��ان زۆر‬ ‫ك��ەم��ب��وو‪ ،‬ه���ەروەه���ا ل��ەف��ەزای‬ ‫دیوارە خانەییەكاندا داپۆشرابوون‪،‬‬ ‫رۆب���ێ���رت ل��ف��ك��وی��ت��ز ل��ەدوای��ن‬ ‫س��اڵ��ەك��ان��ی دەی����ەی (‪)١٩٦٠‬‬ ‫دا لەسەر ئەم وەرگرانە دەستی‬ ‫بەكاركردنكرد‪ ،‬ئەو كە لەوكاتەدا‬

‫قوتابییەكی چاالكبوو ئاواتی ئەوە‬ ‫ب��وو رۆژێ���ك ببێت بەپسپۆڕی‬ ‫ب��واری دڵ‪ ،‬بەاڵم پێشنیاریپێكرا‬ ‫لەسەر وەرگرەكانی رووب��ەری‬ ‫خانە كاربكات‪ ،‬لفكویتز بڕیاریدا‪،‬‬ ‫بە بەكارهێنانی یۆدی رادیوئاكتیڤ‬ ‫لێكۆڵینەوەی لەسەر قۆناغەكانی‬ ‫كاریگەری لەسەر وەرگرەكان‌و‬ ‫هاتنەناوەی پەیام بۆ ناو خانەكان‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬لفكویتز ل��ەس��ەرەت��ادا‬ ‫هۆرمۆنی ئادرنوكورتیكوتروپیكی‬ ‫بۆ بەرهەمهێنانی ئادرنالین لەڕژێنە‬ ‫سەر گورچیلەییەكان بەكارهێنا‌و‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی ك��ارەك��ان��ی ل���ەدوو‬ ‫گۆڤاری زانستی بڕواپێكراودا‬ ‫باڵوكردەوە‪ ،‬ئەو لەسااڵنی دواتردا‬ ‫چ��وو ب��ۆ زان��ك��ۆی كارولینای‬ ‫باكووری تاوەكو توێژینەوەكانی‬ ‫خ���ۆی درێ���ژەپ���ێ���ب���دات‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫هێشتا ئ�����ارەزووی ب��وو ببێت‬ ‫بەپسپۆڕی دڵ‪ ،‬بۆیە كاركردنی‬ ‫لەسەر وەرگرەكانی ئادرنالین‌و‬ ‫نورئادرنالین درێژە پێدا‪.‬‬ ‫جینێك‪ ،‬كلیلی مەتەڵی بێوەاڵم‬ ‫لفكویتز لەساڵی (‪)١٩٨٠‬دا‬ ‫بڕیاریدا لەسەر جینێك كاربكات‬ ‫كە گومانی ئ��ەوەی لەسەر بوو‬ ‫رەم��ز لەسەر وەرگ��رەك��ان��ی بێتا‬ ‫دابنێت‪ ،‬دۆزی��ن��ەوەی ئ��ەم جینە‬ ‫دەكرا لەالیەن خانەوە بۆ لكاندنی‬ ‫ترشەكانی ئەمینوو بەرهەمهێنانی‬ ‫پروتینە نوێیەكان وەكو نەخشەی‬ ‫س����ەرەك����ی ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت‪،‬‬ ‫ئ���ەم ب��ەس��ادەی��ی م��ەت��ەڵ��ەك��ەی‬ ‫چارەسەردەكرد‪ ،‬هاوكات لەگەڵ‬ ‫ئ��ەم لێكۆڵینەوانەدا‪ ،‬لفكویتز‬ ‫پزیشكێكی گەنجی ب��ەن��اوی‬ ‫ك��وب��ی��ل��ك��ا ك���ە زۆر ح���ەزی‬ ‫لەتوانای ئادرنالین لەچارەسەری‬ ‫بارودۆخی نەخۆشەكاندا هەبوو‪،‬‬ ‫الی خۆی دام��ەزران��د‪ ،‬كوبیلكا‬ ‫توانای ئەم مولكیولە بچووكەی‬ ‫لەچاكبوونەوەی نەخۆشەكاندا‬ ‫بینیبوو‪ ،‬دەیویست نهێنییەكەی‬ ‫بدۆزێتەوەو پێوستبوو بەگرووپی‬ ‫جینەوە‪.‬‬ ‫(‪)١٩٨٠‬‬ ‫ل����ەس����اڵ����ی‬ ‫دا دۆزی������ن������ەوەی ج��ی��ن��ێ��ك‬

‫لەنێو جێنومی م���رۆڤ وەك��و‬ ‫دۆزینەوەی دەرزییەك بوو لەنێو‬ ‫هەمبارێكی كادا‪ ،‬بەاڵم گریمانە‬ ‫هۆشمەندەكان‌و رووداوێ��ك بوو‬ ‫بەهۆی دۆزی��ن��ەوەی ئ��ەم جیینە‬ ‫لە (‪ )٧‬تاڵی هایدرۆفوبی درێژ‬ ‫دروس��ت��ب��ووە‪ ،‬ئ��ەم ح��ەوت تاڵە‬ ‫ئەوانی دەخستە بیری وەرگریتر‬ ‫لەنێو لەشی مرۆڤدا كە خەریكی‬ ‫چاالكی جیاوازبوو‪ ،‬وەرگرەكانی‬ ‫روون��اك��ی رودوپ��س��ی��ن لەتٶڕی‬ ‫چاودا‪.‬‬ ‫لفكویتز دەڵ��ێ��ت «كاتێك‬ ‫گ��ووم��ان��م��ان��ك��رد ئ����ەم دوو‬ ‫وەرگ��رە بەچاالكی بەتەواوەتی‬ ‫ج��ی��اوازەوە دەكرێت لەشتێكدا‬ ‫هاوبەشبن‪ ،‬چركەساتی دۆزینەوەو‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ێ��ك��ی گ���ەورەب���وو‪،‬‬ ‫ل��ەدوای��دا ئێمە زانیمان زی��اد لە‬ ‫(‪ )٣٠‬وەرگریتر بوونی هەیە كە‬ ‫لەگەڵ پروتینی (‪)G‬دا پەیوەندییان‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬لەڕاستیدا بنەماڵەیەكی‬ ‫تەواو لەوەرگرەكانمان دۆزییەوە‬ ‫كە ئەركەكانیان جیاوازبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهاوشێوەیی كاریاندەكرد»‪ .‬ئەم‬ ‫دۆزینەوە گەورەیە بوو بەهۆی‬ ‫ئەوەی بەهێواشی پارچەكانیتری‬ ‫پازلەكە ل��ەالی��ەن ت��وێ��ژەران��ەوە‬ ‫بدۆزرێتەوەو مەتەڵی وەرگرەكانی‬ ‫جووتبوو بەپروتینی (‪)G‬ب��ۆ‬ ‫هەمیشە روونببێتەوە‪.‬‬ ‫وێنەگرتن لەكاریگەرییەكانی‬ ‫ئادرنالین‬ ‫دوای دۆزی�������ن�������ەوەی‬ ‫س���ەرك���ەوت���ووان���ەی جینەكە‪،‬‬ ‫ك��وب��ی��ل��ك��ا چ���وو ب��ۆ زان��ك��ۆی‬ ‫س��ت��ان��ف��ۆرد ت���اوەك���و ل��ەس��ەر‬ ‫ئامانجێكی سەختیتر كاربكات‬ ‫ئەویش بریتیبوو لەوێنەهەڵگرتن‬ ‫ل���ەوەرگ���رە دۆزروەك�������ە‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫دەب��وای��ە رێگەیەكی سەخت‌و‬ ‫درێژ ببڕێت‪ ،‬چونكە پروتینەكان‬ ‫بچووكتر ل��ەوەب��وون كە لەژێر‬ ‫مایكرۆسكۆپدا ببینرێن‪ ،‬هەروەها‬ ‫وێنە هەڵگرتن لەپروتینەكانی‬ ‫كریستاڵە بە بەكارهێنانی گورزەی‬ ‫تیشكی ئێكس‌و لێكۆڵینەوە‬ ‫پێكهاتەی مولكیولییەكان بەهۆی‬

‫پرشبوونەوەی رووناكی كارێكی‬ ‫ئاساننەبوو‪ ،‬لەگەڵ هەموو ئەم‬ ‫كێشانەدا پروتینەكە ب���ەردەوام‬ ‫ل��ەج��وڵ��ەدا ب���وو‪ ،‬ه��ەر ئەمەش‬ ‫وێنەگرتنی زیاتر قورسدەكرد‪،‬‬ ‫بیست ساڵ درێژەی كێشا تاوەكو‬ ‫تێكۆشانەكان بگاتە ئەنجام‪،‬‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠١١‬دا یەكەم وێنەی‬ ‫وەرگرێك كە خەریكبوو پەیامێكی‬ ‫لەهۆرمۆنێكەوە بۆ پرۆتینی(‪)G‬‬ ‫لەنێو خ��ان��ەك��ەدا دەگ��واس��ت��ەوە‪،‬‬ ‫بەرهەمهاتوو لەگۆڤاری نەیچەردا‬ ‫باڵوبوویەوە‪.‬‬ ‫لەئەمڕۆدا نەخشەهەڵگرتن‬ ‫لەجینۆمی م��رۆڤ پیشاندەدات‬ ‫ك��ە ن��زی��ك��ەی (‪ )١٠٠٠‬جین‬ ‫ل��ەك��ۆدك��ردن��ی وەرگ���رەك���ان���ی‬ ‫جوتبوو لەگەڵ پرۆتینی (‪)G‬‬ ‫دا رۆڵیان هەیە‪ ،‬نزیكەی نیوەیان‬ ‫وەرگ�����ری ب��ۆن��ن‌و پ��ەی��وەس��ت��ن‬ ‫بەسیستەمی بۆنكردنی لەشەوە‪،‬‬ ‫یەك لەسەر سێی ئەوان وەرگری‬ ‫ه���ۆرم���ۆن���ەك���ان‌و گ������وازەرەوە‬ ‫دەم��اری��ی��ەك��ان��ی وەك دوپامین‪،‬‬ ‫س��روت��ون��ی��ن‪ ،‬پروستاگالندین‪،‬‬ ‫گ���ل���وك���اگ���ون‌و ه��ی��س��ت��ام��ی��ن�ن‌و‬ ‫ب��ەش��ێ��ك��ی��ت��ری��ان پ��ەی��وەن��دی��ی��ان‬ ‫بەوەرگرەكانی رووناكی لەچاوو‬ ‫وەرگرەكانی تام لەزماندا هەیە‪،‬‬ ‫كرداری زیاد لەسەد وەرگریتر بۆ‬ ‫توێژەران هێشتا نەناسراوە‪.‬‬ ‫خاڵێكی سەرنجڕاكێشیتر‬ ‫فرەمەبەستبوونی ئەم وەرگرانەیە‪،‬‬ ‫ئ�����ەوان دەت����وان����ن ه��ۆرم��ۆن��ی‬ ‫جۆربەجۆر ل��ەف��ەزای دەرەوەی‬ ‫خ��ان��ە ب��ن��اس��ن��ەوەو لەهەندێك‬ ‫ك���ات���ی���ت���ردا دەت����وان����ن ل��ەپ��اڵ‬ ‫پ��روت��ی��ن��ی��ت��ردا ج��گ��ە لەپرۆتینی‬ ‫(‪ )G‬كاردانەوەیان هەبێت‪ ،‬ئەم‬ ‫ج��وارج��ۆری‌و فرەمەبەستییەی‬ ‫وەرگ���رە جووتبووەكان لەگەڵ‬ ‫پرۆتینی (‪ )G‬كۆڵەكەی سەرەكی‬ ‫رێكخستنی ژیانی خانەییە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫جارێكیتر بۆ چیرۆكەكەی سەرەوە‬ ‫بگەڕینەوە‪ ،‬دەبینین بەبێ بوونی‬ ‫ئەم وەرگرانە لەوەها بارۆدۆخێكدا‬ ‫هیچ شتێك جگە لەتێكچوون‌و‬ ‫شڵەژان بەنەسیبی لەش نابێت‪.‬‬


‫‪26‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫نۆبڵی پزیشكی (‪)٢٠١٢‬ی پزیشكی‪ ،‬فیزیولۆجی‪،‬‬ ‫چۆن دەكرێت خانە باڵغەكان بكرێت بەقەدەخانە؟‬ ‫خ�������ەاڵت�������ی ن���ۆب���ڵ���ی‬ ‫ف���ی���زی���ۆل���ۆج���ی‌و پ��زی��ش��ك��ی‬ ‫ئەمساڵ درا ب��ەم دۆزینەوە‬ ‫س��ەرس��ووڕه��ێ��ن��ەرە ك��ە خانە‬ ‫باڵغ‌و پرۆفیشناڵەكان دەكرێت‬ ‫بەدووبارە داتاكردنەوە بكرێت‬ ‫ب��ەق��ەدەخ��ان��ە (دای��ك��ەخ��ان��ە)‬ ‫ی بەهێز‪ ،‬ك��ە دەت��وان��ن ببن‬ ‫بەخانەی ج��ۆرب��ەج��ۆر‪ ،‬جان‬ ‫گ��������وردۆن‪ ،‬پ��رۆف��ی��س��ۆری‬ ‫ئ���ەن���س���ت���ی���ت���ۆی گ�������وردون‬ ‫لەكەمبریجی بەریتانیاو شینیا‬ ‫یامانكا‪ ،‬پرۆفیسۆری زانكۆی‬ ‫كیوتۆ ل��ەژاپ��ۆن‪ ،‬دۆزینەوەی‬ ‫بەبایەخی ئ��ەم دوو توێژەرە‬ ‫ب����وو ب���ەه���ۆی گ��ۆڕان��ێ��ك��ی‬ ‫شۆڕشگێرانە لەناسینی مرۆڤ‌‌و‬ ‫چۆنێتی گەشەو پەرەسەندنی‬ ‫خانەكان‌و ئەندامەكان‪.‬‬ ‫ج��ان گ����وردۆن لەساڵی‬ ‫ئ����ەرك����ی‬ ‫(‪)١٩٦٢‬دا‬ ‫پ���ێ���س���پ���ردراوی خ��ان��ەك��ان‬ ‫دەك���رێ���ت ب���گ���ۆڕێ���ت‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫تاقیكردنەوەیەكی دروستكرد‌و‬ ‫ل����ەودا ن���اوك���ی خ��ان��ەی��ەك��ی‬

‫ناباڵغی تۆێكی بۆقی‪ ،‬بەناوكی‬ ‫خانەیەكی باڵغی ریخۆڵەی‬ ‫هەمان گیاندار جێگرەوە كرد‪،‬‬ ‫ئ��ەم خ��ان��ە دەس��ت��ك��اری��ك��راوە‬ ‫ل��ەك��ۆت��ای��دا ب���وو ب��ە بەچكە‬ ‫بۆقێكی سروشتی وەك هەر‬ ‫بەچكە بۆقێكیتر‪ ،‬ئەنجامی ئەم‬ ‫تاقیكردنەوە پیشانیدا (‪)DNA‬‬ ‫ی ئ��ەم خ��ان��ە باڵغە هێشتا‬ ‫هەموو زانیارییە پێویستەكانی‬ ‫بۆ گۆڕینی هەموو خانەكان‬ ‫بەبۆقێكی نوێ لەگەڵ خۆیدا‬ ‫هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫چل ساڵ دوای دۆزینەوە‬ ‫سەرنجڕاكێشەكەی گوردۆن‪،‬‬ ‫ش��ی��ن��ی��ا ی��ام��ان��ك��ا ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪)٢٠٠٦‬دا توانی خانە باڵغە‬ ‫دەستلێندراوەكانی مشكەكان‬ ‫ب��ك��ات ب���ەق���ەدەخ���ان���ە‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫بەپڕۆگرامكردنی ئەم خانانە‬ ‫ب��ەه��ۆی چ��ەن��دی��ن ج��ی��ن��ەوە‬ ‫توانی خانە باڵغەكان بكات‬ ‫ب��ەق��ەدەخ��ان��ە ك��ە دەت��وان��ێ��ت‬ ‫بگۆڕێت بەهەموو شێوازەكانی‬ ‫خانە‪ ،‬ئەم دوو دۆزینەوە بوو‬

‫بەهۆی ئ��ەوەی تێڕوانینمان‬ ‫بەخانە باڵغەكان بگۆڕێت‪،‬‬ ‫بەهەوڵی ئەم دوو توێژەرەو‬ ‫گ���رووپ���ە ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان��ی��ت��ر‬ ‫ئەمڕۆ دەزانین خانە باڵغەكان‬ ‫دەت��وان��ن بگەڕێنەوەو ببنەوە‬ ‫بەقەدەخانە‪.‬‬ ‫ژی���ان‪ ،‬س��ەف��ەرێ��ك ب��ەرەو‬ ‫تایبەتمەندبوونی زیاتر‬ ‫ل���ەش���ی ه����ەم����وو ئ��ێ��م��ە‬ ‫لەهێلكەخانەیەكی پیتێندراوەوە‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات‪ ،‬ئ���ەم خانە‬ ‫لەیەكەمین رۆژەك��ان��ی دوای‬ ‫پیتاندن لەهەندێك خانە ناباڵغ‬ ‫دروس��ت��ب��ووە ك��ە ه��ەم��ووی��ان‬ ‫دەت����وان����ن ب��ب��ن ب��ەه��ەم��وو‬ ‫جۆرەكانی شانە مرۆڤییەكان‪،‬‬ ‫ئ���ەم خ��ان��ان��ە ل���ەس���ەرەت���اوە‬ ‫بەناوی قەدەخانەی فرەتوانا(‬ ‫ن��اس��راوە‪،‬‬ ‫‪)pluripotent‬‬ ‫لەگەڵ گەورەبوونی كۆرپەڵەدا‬ ‫دەگۆڕێت بەجۆرەكانی خانە‬ ‫تایبەتەكان‪ ،‬وەك��و خانەكانی‬ ‫دەم�������اری‪ ،‬م��اس��ول��ك��ەی �ی‌و‬ ‫ج��گ��ەرو ئ��ەوان��ی��ت��ر‪ ،‬ك��ە هەر‬

‫كامێكیان ئەركێكی تایبەتی‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دەدەن‪ ،‬پێش ئێستا‬ ‫وادادەن����را ك��ە ئ��ەم س��ەف��ەرە‪،‬‬ ‫گ��ۆڕان��ی ق��ەدەخ��ان��ەك��ان بۆ‬ ‫خانەی باڵغ گ��ەڕان��ەوەی بۆ‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم لەئەمڕۆدا دەزانین‬ ‫قۆناغێك بۆ گەڕانەوە بۆ دواوە‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬بۆ ئەو شوێنەی‬ ‫شوێنی قەدەخانە فرەتواناكانە‪.‬‬ ‫كاتێك بۆقەكان‬ ‫لەگەشەسەنداندا بازدەدەن‬ ‫بۆ دواوە‬ ‫گ��ۆردۆن یەكەم كەسبوو‪،‬‬ ‫ك��ە دەستیكرد بەخەبات بۆ‬ ‫گەڕاندنەوەی خانە باڵغەكان‪،‬‬ ‫ئەو بەو گریمانەیە سادەیە كە‬ ‫مادەی جینیتیكی خانە باڵغەكان‬ ‫دەكرێت داتا پێویستەكان بۆ‬ ‫گۆڕێنی خانەیەك بۆ هەموو‬ ‫جۆرەكانیتری خانە لەگەڵ‬ ‫خۆیدا هەڵگرتبێت‪ ،‬دەستی‬ ‫بەكاركرد‪ ،‬لەساڵی (‪)١٩٦٢‬‬ ‫دا ب���ۆ س��ەل��م��ان��دن��ی ئ��ەم‬ ‫گریمانەیە ناوكی خانەیەكی‬ ‫باڵغی تایبەتمەندی ریخوڵەی‬


‫‪27‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫بۆقێكی لەجێگەی ناوكی‬ ‫خانەهێلكەی بۆقەكە دان��ا‪،‬‬ ‫لەدوایدا بینی بەچكە بۆقێك‬ ‫(كەوچكە قوڵێ) دروستبوو‬ ‫كە ل��ەدوای��دا ب��وو بەبۆقێكی‬ ‫باڵغ‪ ،‬لەڕاستیدا خانە باڵغەكە‬ ‫توانا جینیتیكییەكەی خۆی‬ ‫بۆ گ��ۆڕان بەشانەیەكی نوێ‬ ‫لەدەستنەدابوو‪.‬‬ ‫دۆزی����������������ن����������������ەوە‬ ‫سەرنجڕاكێشەكەی گ��وردۆن‬ ‫ل���ەس���ەرەت���ادا ب���وو ب��ەه��ۆی‬ ‫س���ەرس���ووڕم���ان���ی خ��ەڵ��ك‪،‬‬ ‫بەاڵم بەڕاگەیاندنی ئەنجامی‬ ‫هاوشێوە لەالیەن كەسانیترەوە‪،‬‬ ‫لەكۆتایدا پەسەندكراو بوو‬ ‫ب��ەس��ەرەت��ای هاوشێوەسازی‬ ‫گیانلەبەران‪ ،‬دۆزی��ن��ەوەك��ەی‬ ‫گ������وردۆن پ��ی��ش��ان��ی��دا خ��ان��ە‬ ‫ب��اڵ��غ��ە ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دەك��ان‬ ‫دەكرێت ببنەوە بەقەدەخانە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لەشێوازەكەی ئەوەدا‬ ‫دەب��وای��ە ناوكەكە لەخانەكە‬ ‫دەربهێنرێت‌و پێوەندبكرێت‬ ‫ب���ەخ���ان���ەی���ەك���ی���ت���رەوە‪ ،‬ئ��ای��ا‬ ‫دەكرێت بەبێ دروستكردنی‬ ‫گۆڕان لەخانەكاندا بۆ دواوە‬ ‫بیانگێڕینەوە؟‬ ‫كاتی گەڕانەوە دەستپێدەكات‬ ‫شینیا یامانكا وەاڵم��ی ئەم‬ ‫پرسیارەی دایەوە‪ ،‬توێژینەوەكانی‬ ‫چل ساڵ دوای گوردۆن لەسەر‬ ‫خانە فرەتواناكانی مشكبوو لەنێو‬ ‫ناوەندی تاقیگەدا‪ ،‬ئەو تێكۆشا‬ ‫لەنێو ئەم خانەنەدا كە لەالیەن‬ ‫مارتین ئیوانز ب��راوەی خەاڵتی‬ ‫نۆبڵی (‪ )٢٠٠٧‬لەمشكەكان‬ ‫ك��راب��وون��ەوە‪ ،‬ب��ەدوای جێنێكدا‬ ‫بگڕێت كە بەناباڵغی دەیانهێڵێتەوە‪،‬‬ ‫یامانكا دوای دۆزینەوەی چەندانە‬ ‫ل��ەم جینانە تاقیكردنەوەیەكی‬ ‫دروس��ت��ك��رد ت��اوەك��و بزانێت‬ ‫ئەگەری گەڕانەوەی خانەباڵغەكان‬ ‫بە بەرنامەدانانی دووب��ارە هەیە‪،‬‬ ‫یان نا!‬ ‫ئ�����ەوو ه���اوك���ارەك���ان���ی‬ ‫پ���ێ���ك���ه���ات���ەی���ەك ل��ەج��ی��ی��ن��ە‬ ‫ج����ۆرب����ەج����ۆرەك����ان����ی����ان‬

‫بەستەرەشانە‌و‬ ‫بەخانەكانی‬ ‫ف��ای��ب��روب�لاس��ت پ��ێ��وەن��دك��رد‌و‬ ‫دۆزینەوە مەزنەكەیان گەیاندە‬ ‫ئەنجام‪ ،‬لێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫خانەكان لەژێر مایكرۆسكۆپدا‬ ‫پیشانیدەدا پێكهاتەیەك لە (‪)٤‬‬ ‫جین توانیویانە بەرنامەی نوێ‬ ‫ب��ۆ خ��ان��ەب��اڵ��غ��ەك��ان دابنێن‌و‬ ‫ب��ی��گ��ێ��ڕن��ەوە ب���ۆ ق��ەدەخ��ان��ە‬ ‫فرەتواناكان‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوە‬ ‫دەرك��ەوت��ن��ی خ��ان��ە ف��رەت��وان��ا‬ ‫پێوەندییەكان بوو كە دەیتوانی‬ ‫ببێت بەجۆرەكانیتری خانە‬ ‫وەكو فایبرۆبالستەكان‪ ،‬خانە‬ ‫دەمارییەكا‌و شانەكانی هەرس‪،‬‬ ‫راگ��ەی��ان��دن��ی دۆزی���ن���ەوەی‬ ‫رێ���گ���ەی���ەك ب���ۆ گ��ۆڕی��ن��ی‬ ‫خانەباڵغە دەستلێندراوەكان‬ ‫بۆ خانەكانی فرەتوانا یەكێك‬ ‫ل��ەگ��ەورەت��ری��ن س��ەرك��ەوت��ن��ە‬ ‫زانستییەكانی جیهان لەساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٦‬دا بوو‪.‬‬ ‫لەدۆزینەوەیەكی‬ ‫سەرسووڕهێنەرەوە بۆ رێگە‬ ‫پزیشكییە نوێیەكان‬ ‫ت��������وێ��������ژی��������ن��������ەوە‬ ‫ئ���ەن���ج���ام���دراوەك���ان���ی ئ��ەم‬ ‫س��ااڵن��ەی دوای پیشاندەدا‪،‬‬ ‫خانە فرەتواناكانی پەیوەندی‬ ‫ت����وان����ای گ���ۆڕی���ن���ی���ان ب��ۆ‬ ‫خانەكانیتر ل��ەش هەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫خ��ان��ان��ە ت��ەن��ان��ەت دەك��رێ��ت‬ ‫ل��ەخ��ان��ەك��ان��ی ل��ەش��ی م��رۆڤ‬ ‫دروستبكرێن‪ ،‬ئەمە ئامرازێكی‬ ‫نوێی خستووەتە بەردەست‬ ‫لەسەرانسەری‬ ‫پزیشكەكان‬ ‫جیهاندا‪ ،‬بۆ نموونە خانەكانی‬ ‫ش��ان��ەی پێست لەنەخۆشە‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان��دا دەكرێت‬ ‫ن��م��وون��ەی��ان لەوەربگیرێت‌و‬ ‫لەتاقیگەدا دووبارە بەرنامەیان‬ ‫ب���ۆ داب���ن���رێ���ت‪ ،‬تێگەیشتن‬ ‫لەجیاوازی جینیتیكی نیوان‬ ‫ئ���ەوان‌و خانە ساخلەمەكان‬ ‫دەك��رێ��ت ببێت بەدەستپێكی‬ ‫ه����ەن����گ����اوی گ��������ەورە ب��ۆ‬ ‫چارەسەری نەخۆش‪.‬‬

‫سێر جان بی گوردۆن‪:‬‬ ‫لەساڵی (‪ )١٩٣٣‬لەبەریتانیا لەدایكبوو‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٦٠‬دا لەئەكسفۆرد دكتۆرای وەرگرت‌و لەدوایدا‬ ‫چوو بۆ ئەنستیتۆی تەكنەلۆژیایی كالیفۆڕنیا‪ ،‬ئەو‬ ‫لەساڵی (‪)١٩٧٢‬دا بوو بەپرۆفیسۆری زیندەوەرزانی‬ ‫خانەیی لەزانكۆی كەمبریج‌و لەئێستاشدا‬ ‫لەئەنستیتۆی گوردۆنی كەمبریج خەریكی‬ ‫توێژینەوەیە‪.‬‬

‫شینیا یاماناكا‪:‬‬ ‫لەساڵی (‪)١٩٦٢‬دا لەئوزاكای ژاپۆن لەدایكبوو‪،‬‬ ‫هەروەها دەرچووی بواری پزیشكییە‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫دكتۆرایەكی لەزانكۆی ئۆزاكا وەرگرت‌‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫پرۆفیسۆری زانكۆی كیوتۆو هاوكاری ئەنستیتۆی‬ ‫گۆلدستۆنە لەسانفرانسیسكۆ‪.‬‬


‫‪28‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫سێرژ هاروش لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٤٤‬دا لەكازبالنكای‬ ‫مەراكش لەدایكبوو‪ ،‬ئێستا‬ ‫پرۆفیسۆری فیزیایە‬ ‫لەكۆلێژی فەرانسا لەپاریس‬ ‫دەیڤید واینلەند لەدایكبووی‬ ‫(‪ )١٩٤٤‬لەمیلڤاكی ئەمریكا‪،‬‬ ‫جگە لەپرۆفیسۆری‬ ‫فیزیایی زانكۆی كلۆرادۆ‪،‬‬ ‫لەئەنستیتۆی ستانداردە‌كان‌و‬ ‫تەكنەلۆژیایی نەتەوەیی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكان‬ ‫كاردەكات‪.‬‬

‫نۆبڵی فیزیایی (‪ )٢٠١٢‬بۆ داهێنەرانی كاتژمێرە‬ ‫رووناكییەكان‌و كۆمپیوتەری كوانتەمی‬ ‫س��ێ��رژ ه����اروش‌و دەیڤید‬ ‫واینلەند بەهۆی ئەوەی توانیویانە‬ ‫سیستەمە كوانتەمییە تاكەكان‬ ‫دەستكاریبكەن‌و بیانپێون‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫نۆبڵی فیزیایی (‪ )٢٠١٢‬بەرنەوە‪،‬‬ ‫توێژینەوەكانی ئ��ەوان رێگەی‬ ‫بۆ دروستكردنی كاتژمێرەكانی‬ ‫روون��اك��ی‌و كۆمپیوتەرەكانی‬ ‫كوانتەمی كردەوە‪.‬‬ ‫س��ێ��رژ ه����اروش‌و دەیڤید‬ ‫واینلەند بەشێوەی سەربەخۆ‬ ‫ل��ەی��ەك��ت��ری رێ��گ��ەی��ەك��ی��ان بۆ‬ ‫پ��ێ��وان‌و دەستكاری سیستەمە‬ ‫كوانتەمییە تاقانەكان بەبێ ئەوەی‬ ‫سروشتە كوانتەمییەكەیان بگۆڕن‬ ‫دۆزیوەتەوە‪ ،‬ئەم دوو فیزیاییە كە‬ ‫بەشێوەی هاوبەش خەاڵتەكەیان‬ ‫بردووەتەوە‪ ،‬تاقیكردنەوەیەكیان‬ ‫بەسەركەوتوویی ئەنجامداوە كە‬ ‫پێشتر ت��ەس��ەوری ئەنجامدانی‬ ‫مومكین نەبوو‪.‬‬ ‫ه���������اروش‌و وای���ن���ل���ەن���د‬ ‫سەلماندییان بینینی راستەوخۆی‬ ‫س��ی��س��ت��ەم��ە ك��وان��ت��ەم��ی��ی��ەك��ان‬ ‫بەبێئەوەی سیستەمەكە تێكبچێت‬ ‫مومكینە‪ ،‬ئ��ەوان دەروازەی��ەك��ی‬ ‫نوێیان بەرەو میكانیكی كوانتەمی‬

‫كردەوە‪ ،‬شێوازی تاقیكردنەوەی‬ ‫داهێنەرانەی ئەم دوو توێژەرە‬ ‫ل��ەك��ن��ت��ڕۆڵ‌و هەڵسەنگاندنی‬ ‫دۆخە كوانتەمییە زۆر ناسكەكان‬ ‫ب��وو بەهۆی ئ��ەوەی هەنگاوە‬ ‫یەكەمەكان بەرەو دروستكردنی‬ ‫ب��ەرزە كۆمپیوتەرەكان لەسەر‬ ‫بنچینەی ف��ی��زی��ای��ی ك��وان��ت��ەم‬ ‫ه��ەڵ��ب��گ��ی��ری �ت‌و م�����رۆڤ بیر‬ ‫لەبەرهەمهێنانی كاتژمێرە زۆر‬ ‫وردەكان بكاتەوە كە چەندینجار‬ ‫لەكاتژمێرە سزیۆمییەكانی ئێستا‬ ‫وردترو هەستیارترن‪.‬‬ ‫ت��ەن��ۆل��ك��ەی��ەك��ی ت��ەن��ی��ای��ی‬ ‫رووناكی‪ ،‬یان ماددە ملكەچی‬ ‫یاساكانی فیزیایی كالسیكی‬ ‫نییە‪ ،‬ئەوان ملكەچی یاساكانی‬ ‫ك��وان��ت��ەم�ن‌و ج��ی��اك��ردن��ەوەی��ان‬ ‫لەناوەندەكەیان كارێكی ئاسان‬ ‫نییە‪ ،‬هەركە لەگەڵ ناوەندی‬ ‫دەرەوەدا ك��ارل��ێ��ك دەك���ەن‬ ‫ئیتر تایبەتمەندییە كوانتەمییە‬ ‫سەرسووڕهێنەرەكەی خۆیان‬ ‫پ��ی��ش��ان��ن��ادەن‪ ،‬ب��ۆی��ە بینینی‬ ‫راس���ت���ەوخ���ۆی ت��ەن��ۆل��ك��ەك��ان‬ ‫ك��ارێ��ك��ی ق��ورس��ەو بەڕێگەی‬ ‫دژوار دەكرێت تایبەتمەندییە‬

‫كوانتەمییەكانیان پەی پێببەین‪.‬‬ ‫ه���������اروش‌و وای���ن���ل���ەن���د‬ ‫هەردووكیان لەسەر كارلێكی‬ ‫نێوان تەنۆلكەكانی رووناكی‌و‬ ‫م���اددە ك��اری��ان��ك��ردووە‪ ،‬ئەمە‬ ‫بەشێكە لەفیزیا كە پێیدەوترێت‬ ‫ئۆپتیكی كوانتەمی‌و لەساڵەكانی‬ ‫(‪)١٩٨٠‬وە پێشكەوتنی زۆری‬ ‫بەخۆیەوە بینیوە‪ ،‬شێوەی كاری‬ ‫ئ��ەم دوو ت��وێ��ژەرە زۆر نزیكە‬ ‫ل��ەی��ەك��ت��ری‪ ،‬ب���ەاڵم لەكۆتایدا‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی ج��ی��اواز لەیەكتری‬ ‫كاریانكردووە‪ ،‬واینلەند ئەتۆمە‬ ‫بارگاوییەكانی بە بەكارهێنانی‬ ‫تەنۆلكەكانی رووناكی‪ ،‬فۆتۆن‪،‬‬ ‫خستووەتە ت��ەڵ��ەوەو ه��اروش‬ ‫لەتاقیكردنەوەیەكی ج��ی��اوازدا‬ ‫ئەتۆمەكانی ن��اردووەت��ەوە نێو‬ ‫فۆتۆنە لەتەڵە ك��ەوت��ووەك��ان‌و‬ ‫كۆنتڕۆڵ‌و پێوانی تەنۆلكەكانی‬ ‫رووناكی كردووە‪.‬‬ ‫كۆنتڕۆڵی ئایۆنە تاكەكان‬ ‫لەتەڵەدا‬ ‫ل��ەت��اق��ی��گ��ەك��ەی دەی��ڤ��ی��د‬ ‫واینلەند لەبولدەری كلۆرادۆ‪،‬‬ ‫ئایۆنە تاكەكان لەنێو تەڵەیەكدا‬ ‫پ��ارێ��زراون‌و بەهۆی بوارێكی‬

‫كارەباییەوە لەناوەندی دەوروبەر‬ ‫جیاكراوەتەوە‪ ،‬تاقیكردنەوەكان‬ ‫لەبۆشایی‌و لەپلەی گەرمی زۆر‬ ‫نزمدا ئەنجامدەدرێت تاوەكو‬ ‫لەبەرانبەر گەرماو تیشكەكانی‬ ‫رووناكیدا پارێزراوبن‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەسەرنجڕاكێشترین بەشەكانی‬ ‫ئەم تاقیگە‪ ،‬هونەری بەكارهێنانی‬ ‫گورزەكانی لەیزەرە كە دەتوانێت‬ ‫وزەی تەنۆلكەكان لەنزمترین‬ ‫ئاستدا رابگرێت‪ ،‬لەالیەكیترەوە‬ ‫بەكارهێنانی پرتە لەیزەرییەكان‬ ‫ك��ە ب�����ەوردی ئ���ەژم���ارك���راون‬ ‫دەت��وان��ێ��ت تەنۆلكەكە بخاتە‬ ‫دۆخ�������ی س���ەری���ەك���ك���ەوت���ن‬ ‫(‪ ،)superposition‬لەم كاتەدا‬ ‫تەنۆلكەكە دەتوانێت هاوكات‬ ‫دوو دۆخ���ی ج��ی��اواز ل���ەدوو‬ ‫ئاستی وزەی پشت سەر یەك‬ ‫وەرب���گ���ری���ت‌و ب��ەه��ۆی پرتە‬ ‫ل��ەی��زەری��ی��ەك��ەوە لەنیوەڕێگەی‬ ‫نێوان ئاستی وزەی بەرزو نزم‬ ‫بهێڵدرێتەوە‪.‬‬ ‫كۆنتڕۆڵی فۆتۆنە تاكەكان‬ ‫لەنێو تەڵەدا‬ ‫ه���اروش‌و هاوكارەكانی‬ ‫ش��ێ��وەی��ەك��ی ج���ی���اوازی���ان بۆ‬


‫‪29‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫ك����ردن����ەوەی ن��ه��ێ��ن��ی م��ەت��ەڵ��ە‬ ‫بەكارهێناوە‪،‬‬ ‫كوانتەمییەكان‬ ‫لەتاقیگەكەی ئەواندا لەپاریس‪،‬‬ ‫فۆتۆنەكانی مایكرۆوەیڤ لەنێو‬ ‫كونێكی بچووك كە لەفەزای‬ ‫نێوان دوو ئاوێنەدا بەمەودای‬ ‫تەنیا (‪ )٣‬سانتیمیتەر لەیەكتری‬ ‫دانران كە بەردەوام لەهاتووچۆدا‬ ‫ب��وون‪ ،‬ئەم ئاوێنانە لەبەرزەگ‬ ‫ەی�����ەن�����ەر(‪superconductivit‬‬ ‫‪ )y‬دروس��ت��ك��راب��وون‌و تاوەكو‬ ‫پلەی گەرمی نزیك بەسفری‬ ‫رەه��ا ساردكراونەتەوە‪ ،‬ئەمانە‬ ‫روونترین ئاوێنەكانی جیهانن‌و‬ ‫دەتوانن فۆتۆنەكە پێشهەڵمژان بۆ‬ ‫ماوەی (‪ )٠.١‬چركە لەفەزای‬ ‫ن��ێ��وان ك��وون��ەك��ەدا هاتووچۆ‬ ‫پێبكەن‪ ،‬لەمەودا كاتییەدا كە بۆ‬ ‫فۆتۆنەكان زۆر كاتێكی درێژە‪،‬‬ ‫هەر فۆتۆنێك مەودایەكی (‪)٤٠‬‬ ‫ه��ەزار كیلۆمەتری كە هاوتای‬ ‫ی���ەك خ��ول��ی س����ووڕان����ەوەی‬ ‫بەدەوری زەویدایە دەبڕێت‪.‬‬ ‫ئەم كاتە دوورودرێژی تەمەنی‬ ‫فۆتۆنەكە ئەو هەلە بەتوێژەران‬ ‫دەدات ت��اوەك��و دەس��ت��ك��اری‬ ‫فۆتۆنە وەگیركەوتووەكان بكەن‪،‬‬ ‫هاروش بۆ ئەم مەبەستە ئەتۆمە‬ ‫زەبەاڵحەكان بەكاردەهێنن كە‬ ‫پێیاندەوترێت ئەتۆمی ریدبێرگ‌و‬ ‫(‪ )١٠٠٠‬ج��ار لەئەتۆمەكانیتر‬ ‫گەورەترن‪ ،‬ئەم ئەتۆمە نانۆمیتریانە‬ ‫كە لەشێوەی شیرینی دوناتن‪ ،‬دانە‬ ‫دانەو بەخێراییەكی كۆنتڕۆڵكراو‬ ‫دەچنە نێو كوونەكەوە تاوەكو‬ ‫ئەگەری كارلێكیان لەبارۆدۆخی‬ ‫كۆنتڕۆڵكراو لەگەڵ فۆتۆنەكاندا‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫ئەتۆمەكانی ریدبێرگ مەودای‬ ‫كوونەكە دەبڕن‌و لێی دەردەچن‪،‬‬ ‫بەاڵم لەكاتی تێپەڕیندا بەهۆی‬ ‫كارلێك ل��ەگ��ەڵ فۆتۆنەكاندا‬ ‫دۆخە كوانتەمییەكەیان دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫ئەگەر دۆخی كوانتەمی ئەتۆمەكە‬ ‫شتێك بێت وەك شەپۆلێكی‬ ‫ت���ەژێ���ی (س���ای���ن���وس���ی)‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫لێككەوتنە جێگەی ب��ەرزی‌و‬ ‫نزمی شەپۆلەكە گۆڕانی بەسەردا‬

‫دێ�ت‌و بەمە دەوترێت گۆڕانی‬ ‫رەوگ��ە كە بەدڵنیاییەوە ئەگەر‬ ‫فۆتۆن لەنێو كوونەكەدا نەبێت‪،‬‬ ‫گۆڕانی رەوگەبوونی نابێت‪.‬‬ ‫ه�������������اروش‌و گ����روپ����ە‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ەی بەشێوازێكی‬ ‫ه��اوش��ێ��وە دەت���وان���ن ژم���ارەی‬ ‫ف��ۆت��ۆن��ەك��ان��ی ن��ێ��و ك��وون��ەك��ە‬ ‫بژمێرن‪ ،‬رێك وەك منداڵێك كە‬ ‫ژمارەی هەڵماتەكانی نێو قاپێك‬ ‫دانە بەدانە دەژمێرێت‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫ئ���ەوان چ��ااڵك �ی‌و وردی��ی��ەك��ی‬ ‫زۆریان پێویستە‌‪ ،‬چونكە هەڵماتە‬ ‫ك��وان��ت��ەم��ی��ی��ەك��ان لەكەرتێكی‬ ‫چركەدا لەناو دەچن‪.‬‬ ‫پارادۆكسی پشیلەكەی‬ ‫شرۆدینگێر‬ ‫م��ی��ك��ان��ی��ك��ی ك��وان��ت��ەم��ی‬ ‫شرۆڤەی جیهانی مایكرۆسكۆپی‬ ‫دەك�����ات‪ ،‬ك��ە رووداوەك���ان���ی‬ ‫لەگەڵ جیهانی دەوروبەرماندا‬ ‫زۆر ج��ی��اوازە‪ ،‬ل��ەم جیهانەدا‬ ‫كە بەچاوی رووت نابینرێت‪،‬‬ ‫نادڵنیایی(‪ )uncertainty‬قسەی‬ ‫ی��ەك��ەم دەك����ات‪ ،‬ب��ۆ نموونە‬ ‫تەنۆلكەیەك ل��ەب��ەرچ��او بگرن‬ ‫كە لەیەكاتدا دەتوانێت چەندین‬ ‫دۆخ���ی ج��ی��اواز داگیربكات‪،‬‬ ‫لەجیهانی راستیدا هەڵماتەكان‬ ‫هەرگیز ناكرێت لەیەككاتدا لێرەو‬ ‫لەوێ بن‪ ،‬مەگەر ئەوەی وەكو‬ ‫كوانتەمی تەسەوریان بكەین‪.‬‬ ‫ئیروین شرودێنگێر یەكێك‬ ‫ل��ەب��راوەك��ان��ی خ��ەاڵت��ی نۆبڵی‬ ‫فیزیا‪ ،‬ل��ەس��ەرەت��ای س��ەددەی‬ ‫بەهێنانەكایەیی‬ ‫ب��ی��س��ت��ەم��دا‬ ‫پشیلەیەك كە لەنێو قوتوێكدا‬ ‫ح���ەپ���س���ك���راوەو ل��ەج��ی��ه��ان��ی‬ ‫دەوروب��ەری داب��ڕاوە‪ ،‬جیاوازی‬ ‫نێوان جیهانی ماكرۆسكۆپی‬ ‫میكرۆسكۆپی شرۆڤە بكات‪،‬‬ ‫ئەو دەڵێت «لەنێو ئەم قوتووەدا‬ ‫پشیلەیەك هەیە كە دەتوانێت‬ ‫ب��ەه��ۆی ژەه��رێ��ك��ەوە بمرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم تەنیا كاتێك ماددەیەكی‬ ‫رادی��وئ��اك��ت��ی��ڤ ك��ە یاساكانی‬ ‫كوانتەم فەرمانڕەوایی لەسەر‬ ‫دەكات‪ ،‬شیتەڵ ببێت»‪.‬‬

‫ئ�����ەگ�����ەر پ��ری��ن��س��ی��پ��ی‬ ‫س��ەری��ەك��ك��ەوت��ن ل��ەب��ەرچ��او‬ ‫بگرین‪ ،‬ئ��ەم م���اددە دەك��رێ��ت‬ ‫شیتەڵبووبێت‌و شیتەڵنەبووبێت‪،‬‬ ‫كەوابوو پشیلەكە هەم زیندووە‬ ‫هەم مردوو‪ ،‬ئەوەش لەبەرچاو‬ ‫بگرین ئێمە ناتوانین بەكردنەوەی‬ ‫ق���وت���ووەك���ە ب���ارودۆخ���ەك���ە‬ ‫تێكبدەین‪ ،‬هەڵبەت وادی���ارە‬ ‫هاروش‌و واینلەند هەردووكیان‬ ‫توانیویانە بارودۆخێكی هاوشێوە‬ ‫دورستبكەن بۆ ئ��ەوەی دوای‬ ‫ئ��ەوەی دەرگ��ای قوتووەكەیان‬ ‫ك���ردووە ب��گ��ەن‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەوان‬ ‫بەتاقیكردنەوەیەكی پڕلەداهێنان‬ ‫پیشانیاندا چۆن دەكرێت لەنێو‬ ‫س��ەری��ەك��ك��ەوت��ن��ی كوانتەمیدا‬ ‫ب���ەڕوون���ی پ��ی��ش��ان��ب��درێ��ت كە‬ ‫پشیلەكە مردووە‪ ،‬یان زییندووە!‬ ‫بۆ نموونە ئەگەر فۆتۆنگەلێك‬ ‫لەبەرچاوبگرین كە لەنێو كونی‬ ‫نێوان دوو ئاوێنە لەبارۆدۆخێكی‬ ‫ه����اوش����ێ����وەی پ��ش��ی��ل��ەك��ەی‬ ‫شرودینگێر گیریانخواردبێت‪،‬‬ ‫دەتوانین بارودۆخەكەیان لەدوای‬ ‫تێپەڕبوونی ئەتۆمەكانی ریدبێرگ‬ ‫بەكاریگەری كوانتەمییەوە كە‬ ‫دووبارە لەالیەن شرۆدینگێرەوە‬ ‫ش���رۆڤ���ەك���راوە‪ ،‬شیبكەینەوە‪،‬‬ ‫لەم كاتەدا بەوردییەوەو قۆناغ‬ ‫بەقۆناغ‌و دەكرێت بارودۆخەكە‬ ‫شیبكرێتەوە‌و میكانیكی كوانتەمی‬ ‫بگۆڕێت بەدۆخێكی ناسراوی‬ ‫فیزیایی گشتی‪.‬‬ ‫هاتنەدی خەونی كۆمپیوتەرە‬ ‫كوانتەمییەكان‬ ‫كۆمپیوتەرەكانی ئەمڕۆیی‬ ‫دەتوانن داتاكان بەشێوەی (‪)٠‬‬ ‫و (‪ )١‬پاشەكەوت بكەن‪ ،‬بەمانە‬ ‫دەوت��رێ��ت «ب��ی��ت»‪ ،‬دات��اك��ان‬ ‫ل��ەك��ۆم��پ��ی��وت��ەری كوانتەمیدا‬ ‫بەشێوەی كیوبیت پاشەكەوت‬ ‫دەكرێت كە دەكرێت (‪)٠‬و (‪)١‬‬ ‫و (‪٠‬و‪ )١‬پێكەوە ب��ن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دوو كیوبێتمان هەبێت چوار‬ ‫دۆخ��ی (‪)٠٠‬و (‪)٠١‬و (‪)١٠‬‬ ‫و (‪)١١‬م��ان هاوكات دەكرێت‬ ‫ببێت‪ ،‬زیادكردنی هەر كیوبیتێك‬

‫دۆخەكان دوو قات دەكاتەوە‪،‬‬ ‫بۆ نموونە ئەگەر (‪)n‬كیوبیتمان‬ ‫هەبێت‪ ،‬دەبێت چ��اوەڕوان��ی ‪٢‬‬ ‫توانی (‪ )n‬دۆخ بكەین‪.‬‬ ‫واینلەند‌و گروپەكەی یەكەم‬ ‫ك��ەس ب���وون ك��ە پیشانیاندا‪،‬‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ح��س��اب��ك��ردن‬ ‫بەكۆمپیوتەری (‪ )٢‬كیوبیتی‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لەئێستادا پرۆسێسی‬ ‫چ��ەن��د كیوبیتی داه��ێ��ن��راوەو‬ ‫ل�����ەداه�����ات�����وودا دەك���رێ���ت‬ ‫كۆمپیوتەری كوانتەمی گەورەتر‬ ‫بەرهەمبهێنرێت‪ ،‬تەنیا كێشەكە‬ ‫ئ���ەوەی���ە دەب���ێ���ت ی��ەك��ەك��ان��ی‬ ‫پرۆسێس لەجیهان دابڕابێت‌و‬ ‫لەهەمانكاتیشدا ب��ۆ ن��اردن��ی‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ەك��ان دەب��ێ��ت لەگەڵ‬ ‫جیهانی دەرەوەدا كارلێك‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫رێژەیی‌و كاتژمێرەكانی‬ ‫رووناكی‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ت���ی���ۆری رێ��ژەی��ی‬ ‫ئاینشتاین‪ ،‬جووڵەو كێشكردن‬ ‫دەك��رێ��ت ك��اری��گ��ەری لەسەر‬ ‫ك��ات دابنێت‪ ،‬بەواتایەكی تر‬ ‫هەرچەند كێشكردن‌و خێرایی‬ ‫زی��ات��رب��ێ��ت‪ ،‬ك���ات هێواشتر‬ ‫تێپەڕدەبێت‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەم شتە‬ ‫ناكرێت بەكاتژمێرە سزیومییەكان‬ ‫بپێورێت‪ ،‬لەوانەیە كاتژمێرەكانی‬ ‫داه���ات���وو وەك����و ك��ات��ژم��ێ��رە‬ ‫ئ��ای��ۆن��ی��ی��ەك��ەی وای��ن��ل��ەن��د كە‬ ‫لەڕووناكی سوودوەردەگرێت‌و‬ ‫تەنیا لەدوو ئەتۆم دروستبووە‬ ‫بتوانێت تێگەیشتنێكی باشتر‬ ‫لەتێپەڕبوونی كات لەبارودۆخە‬ ‫جیاوازەكاندا بدات بەدەستەوە‪،‬‬ ‫لەكاتژمێرە ئەتۆمییەكەی واینلەند‬ ‫ئەتۆمێك بۆ هێشتنەوەی كات‌و‬ ‫ئەویتر بۆ ئەوەی‪ ،‬بەبێ تێكدانی‬ ‫دۆخ��ی كوانتەمی ئەتۆمەكان‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەری خوێندنی كاتژمێر‬ ‫بوونی هەبێت‪ ،‬سوودوەرگیراوە‪،‬‬ ‫ئ��ەم كاتژمێرانە هێندە وردن‬ ‫ئەگەر یەكێكیان لەكاتی تەقینەوە‬ ‫گەورەكەوە تائێستا كاریكردبێت‬ ‫ت��ەن��ی��ا (‪ )٥‬چ��رك��ە ه��ەڵ��ەی‬ ‫خوێندنەوەی دەبێت‪.‬‬


‫‪30‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫كۆنفرانسی سۆلڤەی‬ ‫ك��ۆن��ف��ران��س��ی س���ااڵن���ەی س��ۆل��ڤ��ەی ی��ەك��ێ��ك ل��ەو‬ ‫كۆنفرانسانەیە كە گەورەترین كاریگەری لەسەر زانست‬ ‫بەگشتی‌و فیزیا بەتایبەتی داناوە لەم كۆنفراسەدا كەسانێكی‬ ‫وەك ئەنیشتاین‌‪ ،‬بۆر‪ ،‬پالنك‪ ،‬هایزەنبێرگ مادام كوری‌و‬ ‫زۆربەی زانایانی پلەی یەكی فیزیا لەسەرەتای سەدەی‬ ‫بیستەمدا بەشدارییان تێدادەكرد‪.‬‬ ‫لەبەهاری ساڵی (‪)١٩١٠‬دا كارگەداری بەلجیكی‬ ‫ئێرنێست س��ۆل��ڤ��ەی (‪ )Ernest Solvay‬ئایدیایی‬ ‫رێكخستنی كۆنفرانسێكی زانستی هێنایە كایەوە‪.‬‬ ‫ئایدیایی ئەم كۆنفرانسە بەشێوەیەك ناڕاستەوخۆو‬ ‫سەیربوو‪ ،‬سۆلڤەی شێوازێكی بۆ بەرهەمهێنانی سۆدە‬ ‫(‪ )soda‬دۆزیبووەوەو بەهۆیەوە زۆر دەوڵەمەندبوو‪،‬‬ ‫هەر ئەمە بوو بەهۆی ئەوەی بڕوایی زۆری بەئاستی‬ ‫تواناییەكانی خۆی هەبێت‪ ،‬چونكە حەزی لەزانستبوو‪،‬‬ ‫دەستیكردبوو بەكاری سەرسەری لەفیزیادا‪ ،‬سۆلڤەی‬ ‫تیۆرێكی كێشكردن‌و م��اددەی داهێنابوو‪ ،‬كە زۆركەم‬ ‫هەقیقەت‌و زانستی تێدابوو‪ ،‬بەاڵم چونكە دەوڵەمەندبوو‬ ‫خەڵكانێك گوێیان ب��ۆ رادەگ����رت‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت ئەگەر‬ ‫تیۆرییەكە لەالیەن گۆجانە بوایە‪ ،‬زانای ئەڵمانی واڵتەر‬ ‫نێرنست (‪ )Walther Nernst‬پێشنیاری بەسۆلڤەی‬ ‫كرد كە ئەگەر ئەو كۆنفرانس بۆ زانا گەورەكانی فیزیا‬ ‫لەڕۆژێكدا رێكبخات دەتوانێت گوێگر بۆ تیۆرییەكەی‬ ‫كۆبكاتەوە‪ ،‬سۆلڤەی حەزی لەئایدیاكە كردو بەم شێوەیە‬ ‫كۆنفرانسەكە لەدایكبوو‪.‬‬ ‫یەكەمین كۆنفرانسی سۆلڤەی لەهۆتێل میترۆپۆل‬ ‫(‪)Metropole‬ی برۆكسێل لەكۆتایی ئۆكتۆبەری‬ ‫(‪)١٩١١‬دا گیرا‪ ،‬نامەی بانگهێشتن نێردرا بۆ باشترین‬ ‫زاناكانی فیزیا‪ ،‬لەنێوانیاندا ئەنیشتاین‪ ،‬پالنك‪ ،‬مادام‬ ‫كوری‪ ،‬لۆرنتزو كەسانێكیتر‪ ،‬هەموویان بانگهێشتنەكەیان‬ ‫قبووڵكردو چ��وون ب��ەم شێوەیە ب��وو بەدانیشتنێكی‬ ‫مێژوویی‌و كۆنفرانسەكە بۆ ماوەی دوو دەیە درێژەی‬ ‫كێشا‪.‬‬ ‫دانیشتنەكانی داهاتووتر بوو بەمەیدانی موناقشە‬

‫گەورەكان لەسەر تیۆری كوانتەمی‪ ،‬لێرە لەبروكسل‌و‬ ‫لەكۆنفرانسەكانی دواتردا‪ ،‬بۆرو ئەنیشتاین مووناقەشەیان‬ ‫لەسەر دەالل��ەت��ە فیزیای‌و كوانتەمییەكانی میكانیكی‬ ‫كوانتەمی دەكرد‪.‬‬ ‫پێنجەمین كۆنفرانسی سۆلڤەی لەئۆكتۆبەری ساڵی‬ ‫(‪)١٩٢٧‬دا بەسترا‪ ،‬كە لەسەر ت��ەوەری ئەلیكترۆن‌و‬ ‫پرۆتۆنەكان بوو‪ ،‬لە (‪ )٢٩‬بەشداربووی ئەم كۆنفرانسە‬ ‫(‪)١٧‬یان‪ ،‬یان خەاڵتی نۆبڵیان وەرگرتبوو‪ ،‬یان لەسااڵنی‬ ‫دوات��ردا خەاڵتی نۆبڵیان وەرگ��رت‪ ،‬لەم كۆنفرانسەدا‬ ‫موناقشەی قورس لەسەر راست‌و دروستی میكانیكی‬ ‫كوانتەمی كە تازە لەدایكببوو لەنێوان ئانیشتاین‌و بۆرەوە‬ ‫هاتەكایەوە‪ ،‬ئەم وێنەیە كە كۆپییە رەش‌و سپییەكەی‬ ‫ساڵەهایە دەستبەدەست دەگ��ەڕێ��ت بەتازەیی بەشێوە‬ ‫رەن��گ��ك��راوە‪ ،‬ئامادەبووانی كۆنفرانسەكە ناوەكانیان‬ ‫بەشێوەی ژێرەوەیە‪.‬‬ ‫ری��زی سێیەم (وەس��ت��او)‪ :‬لیون بریلیون‪ ،‬رال��ف‬ ‫فاولەر‪ ،‬وێرنەر هایزێنبێرگ (نۆبڵی فیزیا ساڵی ‪،)١٩٣٢‬‬ ‫ولفگانگ پاوڵی (نۆبڵی فیزیا ‪ )١٩٤٥‬جولز ئیمیل‬ ‫ڤێرشاڤلت‪ ،‬ئیروین شرۆدینگێر (نۆبڵی فیزیا ‪،)١٩٣٣‬‬ ‫تیوفیل دی دان��دەر‪ ،‬پۆل هرنیفست‪ ،‬ئیمیل هینریۆت‪،‬‬ ‫ئاگۆست پیكارد‪.‬‬ ‫ریزی دووەم‪ :‬نیلز بۆر (نۆبڵی فیزیا ‪ ،)١٩٢٢‬ماكس‬ ‫بۆرن (نۆبڵی فیزیا ‪ ،)١٩٥٤‬لویس دۆبرۆی (نۆبڵی فیزیا‬ ‫‪ ،)١٩٢٩‬ئارسور كامپتن (نۆبڵی فیزیا ‪ ،)١٩٢٧‬پۆل‬ ‫دی��راك (نۆبڵی فیزیا ‪ ،)١٩٣٣‬هنریك كرامرز‪ ،‬ویلیام‬ ‫براگ (نۆبڵی فیزیا ‪ ،)١٩١٥‬مارتین نادسن‪ ،‬پیتەر دیبە‬ ‫(نۆبڵی كیمیا ‪.)١٩٣٦‬‬ ‫ریزی یەكەم‪ :‬ئوڤن ریچاردسن (نۆبڵی فیزیا ‪،)١٩٢٨‬‬ ‫چارلز ویلسن (نۆبڵی فیزیا ‪ ،)١٩٢٧‬چارلز گویە‪ ،‬پۆل‬ ‫النگڤین‪ ،‬ئاڵبێرت ئانیشتاین (نۆبڵی فیزیا ‪ )١٩٢١‬هنریك‬ ‫لۆرنتز (نۆبڵی فیزیا ‪ ،)١٩٠٢‬ماری كوری (نۆبڵی فیزیا‬ ‫‪‌١٩٠٣‬و نۆبڵی كیمیا ‪ ،)١٩١١‬ماكس پالنك (نۆبڵی فیزیا‬ ‫‪ ،)١٩١٨‬ئاروینگ لەنگ مویەر (نۆبڵی كیمیا ‪.)١٩٣٢‬‬


‫‪31‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬


‫‪32‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫نیسان تیرا پیسكردنی‬ ‫ژینگەی سفرە‬

‫نیسان كۆنسێپتی نوێی(‪)Terra‬‬ ‫م��ان��گ��ی پ��ێ��ش��وو لەپیشانگای‬ ‫ئۆتۆمبێلی پاریس پیشاندرا‪ ،‬فەزای‬ ‫ناوەوەوی ئەم ئۆتۆمبێلە لەشێوەی‬ ‫(‪ )٦‬الییە‪ ،‬پێشەوەبەری نیسانی‬ ‫(‪ )Leaf‬بەكاردەهێنێت‪ ،‬دوو‬ ‫مەكینەی جیاوازی لەگەڵدایە كە‬ ‫بەهۆی پاترییەكی سووتەمەنی‬ ‫هایدرۆجینی كاردەكات‪.‬‬ ‫ك��ۆن��س��ێ��پ��ت��ی(‪ )Terra‬كە‬ ‫زۆر ل�����ە(‪ )Juke‬ی���ان نموونە‬ ‫كۆنسێپتی(‪ )Qazana‬لەساڵی‬ ‫(‪ )٢٠٠٩‬دەچێت‪ ،‬پێشەوەبەری‬

‫ه��ی��ب��ری��دی ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ێ��ت كە‬ ‫هەرچوار تاییەكەی دەسووڕێنێتەوە‪،‬‬ ‫بەگشتی لەسێ مەكینەی جیاواز‬ ‫س���وودوەردەگ���رێ���ت‪ ،‬یەكێكیان‬ ‫هێزی پێویست بۆ تایەكانی پێشەوە‬ ‫دابیندەكات‌و دووانەكەیتر هەمان‬ ‫مەكینەن كە نیسانی (‪ )Leaf‬بۆ‬ ‫مەكینە بەكاریاندەهێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ه��ێ��زی پێویست ب��ۆ ئ���ەم دوو‬ ‫مەكینە بەپاتری سووتەمەنی‬ ‫هایدرۆجینی دابیندەبێت‪ ،‬ئەم‬ ‫شێوە لەبەكارهێنانی مەكینەكان‬ ‫دەبێت بەهۆی ئەوەی قورسایی‬

‫سەرەكی جوڵە لەسەر تایەكانی‬ ‫پ��ێ��ش��ەوە ب��ێ �ت‌و ت��ەن��ی��ا لەكاتی‬ ‫پێویستدا پێشەوەبەری دوو تایەی‬ ‫دواوە دەكەوێتە كار بۆ ئەوەی‬ ‫ی��ارم��ەت��ی زی��ادب��وون��ی ت��وان��ای‬ ‫پێویستی ئۆتۆمبیلەكە بدات‪.‬‬ ‫كارناسانی ئ��ەم كۆمپانیایە‬ ‫دەڵێن لەساڵی (‪)٢٠٠٥‬وە تاوەكو‬ ‫ئێستا نرخی پاترییە سووتەمەنییە‬ ‫هایدرۆجینییەكان ب��ووەب��ە یەك‬ ‫لەسەر شەش‪ ،‬تەنیا هۆكارێك كە‬ ‫بووە بەهۆی ئەوەی نیسان هێشتا‬ ‫لەم پێشەوەبەرە لەئۆتۆمبێلەكانیدا‬

‫س���وودوەرن���ەگ���رێ���ت‪ ،‬ن��ەب��وون��ی‬ ‫ژێربینای گونجاو بۆ بەكارهێنانی‬ ‫ئەم سەرچاوانەی وزەی��ە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ه��ەم��وو ئەمانەشدا كۆمپانیاكە‬ ‫ب��ڕی��اری��داوە لەساڵی (‪)٢٠١٥‬دا‬ ‫پیلی سووتەمەنی لەئۆتۆمبێلەكانیدا‬ ‫بەكاربهێنێت‪.‬‬ ‫ف�����ەزای ن������اوەوەی نیسان‬ ‫(‪ )Terra‬ه��ەروەه��ا ج��ی��اوازو‬ ‫ش����ەش الی دی���زای���ن���ك���راوە‌و‬ ‫كورسییەكان بەشێوەك دانراون كە‬ ‫لەیەك ئاراستەدا نین‌و سواربووانی‬


‫‪33‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫ئۆتۆمبێلەكە دەت��وان��ن لەالشانی‬ ‫ك��ورس��ی پ��ێ��ش��ەوەی��ان ج���ادەی‬ ‫رووبەڕوو لەگەڵ بەشی كۆنترۆڵدا‬ ‫چاولێبكەن‪ ،‬دانانی جیاجیای‬ ‫مەكینەكان ب��وو بەهۆی ئ��ەوەی‬ ‫بەشی بارو ناوەوەی ئۆتۆمبێلەكە‬ ‫فەزای زۆرتری هەبێت‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ��دراوە ن��ی��س��ان(‪)Terra‬‬ ‫كە تاقە ئۆتۆمبێلی شاسی بەرز‬ ‫بەپیسكردنی ژی��ن��گ��ەی سفرە‪،‬‬ ‫وەكو نموونەكانی پێشوو لەگەڵ‬

‫ناوەندی شاریدا بگونجێندرێت‌‪،‬‬ ‫ت��اوەك��و سەرنجی ك��ڕی��اران بۆ‬ ‫الی خۆی رابكێشێت‪ ،‬سویچی‬ ‫ه��ۆش��م��ەن��دی ئ���ەم ئۆتۆمبێلە‬ ‫تەبلێتێكە كە دەتوانێت هەموو‬ ‫زانیارییە پێویستەكانی شۆفێڕ‬ ‫لەخێراییەوە بگرە تاوەكو داتاكانی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی دەخ��ات��ە ب��ەردەس��ت‬ ‫شۆفێر‪ ،‬ئ��ەم تبلێتە ل���ەدەرەوەی‬ ‫ئۆتۆمبێل دەكرێت لەالی شۆفێڕدا‬ ‫بێت‪ ،‬ه��اوك��ات ه��ەم دەتوانێت‬

‫ئامێرێكی هۆشمەند ئاسایی بێت‌و‬ ‫هەمیش دەتوانێت پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ ئۆتۆمبێلەكەدا رابگرێت‪،‬‬ ‫لەدیزاینی ن��اوەوەش هەوڵدراوە‬ ‫ب��ەج��وڵ��ەی ك��ورس��ی شۆفێر بۆ‬ ‫ف��ەزای ن���اوەوە باشترین ف��ەزای‬ ‫دیدی بۆ دروستبكات‪.‬‬ ‫نیسان(‪ )Terra‬كۆنسپێتێكی‬ ‫شاری سەرنجڕاكێش‌و ئەمینە كە‬ ‫پیشاندەدات ئەگەر لەداهاتوودا‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن��ی‬

‫هایدرۆجین گشتگیربكرێت‪ ،‬نیسان‬ ‫توانای ئەوەی دەبێت‪ ،‬ئۆتۆمبێل‬ ‫بەپاتری سووتەمەنی هایدرۆجین‌‪،‬‬ ‫بەژمارەی زۆر بەرهەمبێنێت‪.‬‬


‫‪34‬‬

‫تەنیا دەستت بجوڵێنە تێدەگات!‬ ‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫لەئەمڕۆدا كۆمەڵەیەكی گەورە لەئامێرەكان‪ ،‬تەلەفزیۆنەكان‪ ،‬یارییە‬ ‫كۆمپیوتەرەییەكان‪ ،‬وێبكام‪ ،‬سپیكەرو‪ ...‬بوونیان هەیە‪ ،‬كە بۆ پەیوەندیگرتن‬ ‫لەگەڵیدا‪ ،‬تەنیا پێویستە دەست‪ ،‬یان سەری بۆ بجووڵێنێت‪ ،‬بۆ نموونە بەجوواڵندنی‬ ‫دەست وێنەبگرن‪ ،‬یان ئاهەنگ بگۆڕن‪.‬‬

‫داشبڵی ئۆتۆمبێل‪ :‬سیستەمی كۆنتڕۆڵی ئۆتۆمبێلێك كە كۆمپانیای‬ ‫هارمەن‪ ،‬بۆ ئۆتۆمبێلە كۆنسێپتەكەی خۆی دروستیكردووە‪ ،‬جواڵندنی‬ ‫دەست‌و چاوداگرتن وەكو فەرمان تێدەگات‪ ،‬بۆ نموونە شۆفێر دەتوانێت‬ ‫بەچاوداگرتن‪ ،‬رادیۆكە بكوژێنێتەوە‪ ،‬یان بەجواڵندنی دەست دەنگی‬ ‫رادیۆكە كەم‪ ،‬یان زۆربكەن‪ ،‬یان وەاڵمی پەیوەندی تەلەفۆنی‬ ‫بداتەوە‪ ،‬سیستەمی‌ ساردو گەرمی رێكبخات‪ ،‬بەوتەی هارمەن ئەمە‬ ‫دەتوانێت پێشگیریبكات لەڕوودانی بەشێكی زۆر لەڕووداوەكانی‬ ‫ئۆتۆمبێل‪ ،‬چونكە شوفێر بەشتیترەوە مەشغول دەبێت‪.‬‬

‫الپتۆپ‪ :‬لەم نموونە كۆنسێپتییە توبیاس تۆفت‪ ،‬قوتابی دیزاین‪،‬‬ ‫البتۆپەكە بەلێدانە جۆربەجۆرەكان وەكو لێدانی تووند‌و لێدانی هێواش‬ ‫بەپەنجە‪ ،‬دەكرێتەوەو دادەخرێتەوە‪ ،‬هەروەها كامێراو مایكرۆفۆن‪،‬‬ ‫دۆخی جێگیربوونی بەكارهێنەر دەدۆزنەوەو بەرزی‌و گۆشەی البتۆپەكە‬ ‫بەشێوەیەك رێكدەخەن كە بەكارهێنەر باشترین گۆشەی بینینی هەبێت‪.‬‬

‫هاندسەت‪ :‬دەسكێشەكانی هایكال‪ ،‬لەڕاستیدا هێدسەتەكانی بلوتوزن‬ ‫بۆ دەستەكانتان‪ ،‬سپێكەرەكەی لەسەر پەنجەی گەورەو مایكرۆفۆنەكەی‬ ‫لەسەر پەنجەی بچووك جێگیردەبێت لە (‪ )IFA‬ئەمساڵدا ئەم‬ ‫دەستكەشانە ناونیشانی باشترین بەرهەمیان وەرگرت‪ ،‬دەوترێت ئەم‬ ‫بەرهەمە هەر لەم مانگەدا دەكەوێتە بازاڕەوە‪.‬‬

‫سپیكەرو كۆنتڕۆڵ لەڕێگەی دوور‪ :‬دیزاینەری ئەم ئامێرە ناوی جی سی كاریچە‪،‬‬ ‫وادیارە تەكنەلۆجیایەكی ئاست نزمی تێدا بەكارهاتووە‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا‬ ‫تەكنەكۆژیاكەی زۆر ئاستبەرزە‪ ،‬لولەكێكی دارین وەك سپیكەر كاردەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم لەهەمانكاتیشدا لەجوڵەكانی دەستدەگات‌و دەبێت بەئامێرێكی كۆنتڕۆڵ‬ ‫لەڕێگەی دوورەوە‪ ،‬بۆ رێكخستنی گۆڕانی بەرزی دەنگ‪ ،‬تەنیا بەسە دەستی‬ ‫خۆتان لەسەر ئەم لوولەوە بۆ خوارەوەو سەرەوە بجووڵێنن‪ ،‬یان تەنیا‬ ‫دەستانی بەسەردا بكێشن تاوەكو ئاهەنگی پەخشەوەبوو بگۆڕێت‪.‬‬ ‫كلیكەری كامێرا‪ :‬بەم ئامێرە كۆنسێپتییە‪ ،‬دەكرێت تەنیا بەجواڵندنی‬ ‫پەنجەكانی خۆت چوارچێوەكەی خۆت دیاریبكەیت‌و وێنەبگریت‪ ،‬ئایر كلیكەر‬ ‫لەدوو بەش پێكهاتووە كە وەك ئەنگوستیلە دەكرێتە پەنجەوە‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەسەر پەنجەی گەورەو ئەویتر لەسەر پەنجەی ئاماژە (دۆشاومژە)‪ ،‬كاتێك‬ ‫پەنجەكانتان بەیەك نزیكدەكەیتەوە تاوەكو وێنە بگریت‪ ،‬هەستەوەرێك‬ ‫چاالك دەبێت‌و پەیامێك بۆ كامێراكە دەنێرێت تاوەكو وێنەبگرێت‪ ،‬ئایركلیكەر‪،‬‬ ‫هەروەها لەڕێگەی بلوتوسەوە دەبەسترێتەوە بەسەماعەیەكی هۆشمەندەوە تا‬ ‫وێنەكان لەجێگەیەكی پارێزراودا پاشەكەوت بكات‪ ،‬سەرەڕای ئەمەش ئایر‬ ‫كلیكەر دۆخە جیاوازەكانی دەست بۆ گرتنی وێنە‪ ،‬یان فیلم تیدەگات‪.‬‬


‫‪35‬‬

‫نەرمەكاری موزیك‪ :‬فالتەر ناوی نەرمەكارێكە كە بە بەكارهێنانی‬ ‫وێبكامی كۆمپیوتەر بۆ كۆنتڕۆڵی موزیك لەسەر ئەسپاتیفاو ئای‬ ‫تونەز بەكاردێت‪ ،‬ئەویش بەبێ بەكارهێنانی هەر رەقەكارێكیتر!‬ ‫بۆ دەستپێك پەخشی موسیقایەك‪ ،‬تەنیا كارێك پێویستە بیكەن‪،‬‬ ‫ئەوەیە دەستێكی خۆتان بەرزبكەنەوەو بۆ وەستاندنیشی تەنیا دەبێت‬ ‫هەمان كاربكەنەوە‪ ،‬لەوانەیە هەمانكاریش لەداهاتوودا بۆ یوتیوب‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئەم نەرمەكارەكە هەم لەسەر ویندەوزو هەم لەسەر مەكیش‬ ‫دادەبەزێت‌و بەخۆڕاییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫ماوسی كۆمپیوتەر‪ :‬ئێستا ماوسە شارەوەكانمان هەیە كە نابینرێن‪،‬‬ ‫ئایدیاكە هی توێژەری بەناوبانگی (ئێم ئای تی) پەرناو میستەرییە‬ ‫كە بە بەكارهێنانی كامێرایەك‌و تیشكەكانی ژێرسوور‪ ،‬ماوسێكی‬ ‫ناماوسیان دروستكردووە‪ ،‬بەكارهێنەر تەنیا دەستی بەشێوەیەك‬ ‫دەگرێت وەك ئەوەی ماوسێكی گرتبێت‪ ،‬كامێراكە‪ ،‬تیشكە گەڕاوەكانی‬ ‫رووناكی لەیزەر دەبینێت‌و دەیكات بەجووڵەی نیشانگەرەكە‪ ،‬پەنجەیەك‬ ‫دەوەشێنرێت‪ ،‬رادەی رووناكی دەگۆڕێت‌و لەدووربینەكە دەگەیەنێت كە‬ ‫فەرمانی كلیك بنێرێت‪ ،‬توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن بەپێشكەوتنی‬ ‫كارەكە‪ ،‬جوڵەگەلێكی وەكو زومكردنیش دەستەبەردەبێت‪ ،‬تێچووی ئەم‬ ‫ماوسە تەنیا (‪ )٢٠‬دۆالرە‪ ،‬بۆیە چاوەڕواندەكرێت‪.‬‬

‫وێبكام‪ :‬ئەم وێبكامانە لەسەر لەسەر شاشەكە دادەبەزن‌و بۆ‬ ‫كاركردن لەگەڵ هێڵی نوێی ئولتەرئابوكەز ئینتێل دیزاینكراون‪،‬‬ ‫ئەوان قوواڵیی سێ دوورای دادەپۆشن‌و مایكرۆفۆنی دوانییان دەبێت‪،‬‬ ‫بەم شێوەیە‪ ،‬دەكرێت بۆ ناسینەوەی رووخسارو شیكاری زانیارییەكی‬ ‫تایبەتی وەك تەمەن‌و رەگەزی بەكارهێنەر سوودی لێدەبینرێت‪،‬‬ ‫ئینتەل لەسەر ئەو بڕوایەیە‪ ،‬ئەم ئامێرە دەتوانێت‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەكاری بچووكی وەك كڕینی چاوێلكە گۆڕانكاریبدات‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫هەل بۆ بەكاربەر دەرخسێنێت‪ ،‬بەشێوەی خەیاڵی پێشكڕین‪،‬‬ ‫ئامێرەكە تاقیبكاتەوە ئایا لەگەڵ رووخساریدا دەگونجێت‪ ،‬یان نا؟‬

‫‪ -١٠‬تەلەفزیۆن‪ :‬ئەگەر تائێستا كینكتتان بەكارهێنابێت‪ ،‬دەزانن‬ ‫چۆن دەكرێت خواستەكانتان بەجوواڵندنی دەست لەتەلەفزێۆن‬ ‫بگەێنن‪ ،‬ئەگەر بكرێت ئەم شێوەیە بۆ كۆنتڕۆڵی هەموو شتێك‬ ‫لەسەر تەلەفزیۆن بەكاربهێنرێت‪ ،‬گۆڕانی گەورە دروستدەبێت‬ ‫(‪ )nTobeBox‬لەكۆمپانیای تەكنەلۆژیای ئای سایت‪،‬‬ ‫ئەو هەلەتان بۆ دەڕەخسێنێت بەبێ كۆنتڕۆڵی رێگەی دوور‬ ‫تەلەفزیۆنەكەتان كۆنتڕۆڵ بكەن‪.‬‬

‫نەرمەكاری سكانی مێشك‪ :‬نەرمەكارێكە بەناوی وایسكۆپ كە هەلی‬ ‫ئەوە بەپزیشك دەدات بەئاسانی لەگەڵ وێنەكانی مێشكدا كاربكات‪،‬‬ ‫ئەم نەرمەكارە لەسەر كینكتی مایكرۆسۆفت كاردەكات‌و پزیشك‬ ‫دەتوانێت بەبێ ئەوەی دەست لەوێنەكان بدات‪ ،‬بیانگوازێتەوە‪،‬‬ ‫وایسكۆپ هێشتا لەقۆناغی تاقیكردنەوەدایە‪ ،‬بەاڵم لەهەموو جیهاندا‬ ‫خوازیاری زۆرە‪ ،‬بۆیە لەوانەیە تا كۆتایی ئەمساڵ بكەوێتە بازاڕەوە‪.‬‬


‫‪36‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫دەسكەوتی سەرسووڕهێنەری پزیشكی‪:‬‬

‫دڕكەپەتكە پچڕاوەكان دەتوانن‬ ‫بەپێی خۆیان بڕۆن‬

‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ری��زێ��ك‬ ‫ئەلكترۆد كە لەخوار ناوچەی‬ ‫زیانپێگەیشتووی دڕكەپەتك‬ ‫دادنرێت یارمەتی نەخۆشەكان‬ ‫دەدات ت���اوەك���و رێ���ب���ڕۆن‌و‬ ‫توانای جووڵە تەنانەت كاتێك‬ ‫كارەبایی ئەلكترۆدەكان ببڕێت‬ ‫هەر دەمێنێت‪.‬‬ ‫ئیفلیجبوون بەهۆی زیانی‬

‫دڕك��ەپ��ەت��ك ئیتر ل��ەم��ەودوا‬ ‫ب��ەوات��ای ی��ەك ت��ەم��ەن مانەوە‬ ‫ل��ەس��ەر ك��ورس��ی نییە‪ ،‬ئەمە‬ ‫گروپێك لەتوێژەران دەڵێن كە‬ ‫توانیویانە بەچاندنی ئیمپلێنتێكی‬ ‫ك��ارەب��ای��ی ج��ووڵ��ە ب��ۆ پێی‬ ‫پیاوێك بگێڕنەوە كە چەندین‬ ‫س��اڵ لەوەوپێش ئیفلیجببوو‪،‬‬ ‫ئێستا ئ��ەو دەت��وان��ێ��ت بەپێوە‬

‫بوەستێت‌و ت��ەن��ان��ەت كاتێك‬ ‫تەزووی كارەبایی ئیمپلەنتەكە‬ ‫دەپچڕێت‪.‬‬ ‫ئەندرۆمیس دانیشتووی‬ ‫لویسویلی كنتاكی دەڵ��ێ��ت‬ ‫«لەپڕ بینیم دەت��وان��م پەنجە‬ ‫بچووكی پێم بجووڵێنم‪ ،‬كە ئەم‬ ‫تاقیكردنەوە ژیانمی گۆڕی»‪.‬‬ ‫ئەم تاقیكردنەوەیە بەهۆی‬

‫ئیمپلنتێكەوە دروس��ت��ب��وو كە‬ ‫وادیارە پەیوەندییە كوژاوەكانی‬ ‫دڕكەپەتك (نوخاع) لەناوچەی‬ ‫زی��ان��پ��ێ��گ��ەی��ش��ت��وو ب��ەش��ێ��وەی‬ ‫ه��ەم��ی��ش��ەی��ی ب��ەه��ی��زدەك��ات‌‪،‬‬ ‫ی��ان تەنانەت پەیوەندی نوێ‬ ‫دروستدەكات‪ ،‬كە بێ ئەوەی‬ ‫ن��ی��از ب��ەپ��اڵ��ن��ەری ك��ارەب��ای��ی‬ ‫هەمیشەیی ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬پەیامە‬


‫‪37‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫دەمارییەكان دەگوازێتەوە‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئ��ەم توێژینەوە‬ ‫ه����ەواڵ ل��ەگ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ی‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕان��ە ل��ەداه��ات��وودا‬ ‫دەدەات‪ ،‬چونكە پیشاندەری‬ ‫ئ�������ەوەی�������ە ك������ە ن����اوچ����ە‬ ‫زیانپێگەیشتووەكان ل��ەدوای‬ ‫تێكچوون دەتوانن جارێكیتر‬ ‫چ���االك���ی دەس��ت��پ��ێ��ب��ك��ەن��ەوە‪،‬‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان��ی پ��ێ��ش��وو‬ ‫ل���ەس���ەر ئ���ەو گ��ی��ان��داران��ەی‬ ‫ك���ە ل��ەن��ی��وەی ل���ەش ب���ەرەو‬ ‫خوارەوە ئیفلیجبوون‪ ،‬یارمەتی‬ ‫گیاندارەكەی دەدا تاوەكو لەسەر‬ ‫چوارپێی خ��ۆی راوەستێت‪،‬‬ ‫ی��ان ت��ەن��ان��ەت ماسولكەكانی‬ ‫خ��ۆی بجووڵێنیت‪ ،‬توێژەران‬ ‫دەڵێن‪ ،‬ئەم وروژاندنانە بۆیە‬ ‫سەركەوتووبوون كە زانیاری‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��دار ل��ەگ��ەڵ شوێنی‬ ‫لەش‌و جووڵەی ماسولكەكان‬ ‫دەگوازرێتەوە بۆ دڕكەپەتك‌و‬ ‫لەبەرانبەردا داتای پێویست بۆ‬ ‫جووڵەو كاردانەوە بەبارۆدۆخ‬ ‫ل��ەڕی��گ��ەی دڕك��ەپ��ەت��ك��ەوەو‬ ‫بەپێی دەس��ت��ێ��وەردان��ی مێشك‬ ‫دەگوازرێتەوە بۆ ماسولكەكان‪.‬‬ ‫س��اڵ��ی راب�����ردوو س���ۆزان‬ ‫ه���ارك���م���ا‌و ك�لادی��ائ��ان��ج��ل��ی‬ ‫لەناوەندی فیزیوتراپی فرێزەرو‬ ‫زانكۆی لویسویل لەكونتاكی‬ ‫بەهەمانشێوەو‬ ‫ه��ەوڵ��ی��ان��دا‬ ‫ب��ە بەكارهێنانی وروژان��دن��ی‬ ‫كارەبایی لەناوچەیەكی خوارتر‬ ‫زیانپێگەیشتووی‬ ‫ل��ەب��ەش��ی‬ ‫دڕك��ەپ��ەت��ك چ��ارەس��ەرێ��ك بۆ‬ ‫ئیفلیجی ب���دۆزن���ەوە‪ ،‬ئ��ەوان‬ ‫نەخۆشێكیان ه��ەڵ��ب��ژارد كە‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠٠٦‬وە بەهۆی‬ ‫رووداوی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ەوە‬ ‫ئیفلیجببوو‪ ،‬ه��ی��چ چەشنە‬ ‫جووڵەیەك لەناوچەی خوارتر‬ ‫ل��ەب��ەش��ی زی��ان��پ��ێ��گ��ەی��ش��ت��وو‬ ‫دڕكەپەتكەكەی‪ ،‬واتە خوارملی‬ ‫تۆمارنەكرابوو‪.‬‬ ‫چارەسەری جۆربەجۆری‬ ‫فیزیۆتراپی نەیتوانیبوو یارمەتی‬ ‫ئەم نەخۆشە بدات‪ ،‬بەاڵم كاتێك‬

‫ری���زە (‪ )١٦‬ئەلكترۆدییەكە‬ ‫لەبەشی خوارەوەی دڕكەپەتك‬ ‫دان��را تاوەكو دەمارەكانی ئەم‬ ‫ن��اوچ��ە ب��ەچ��االك��ی كارەبایی‬ ‫پێویست بوروژێنێت‪ ،‬نەخۆشەكە‬ ‫توانی بۆ یەكەمینجار لەسەر‬ ‫پێیەكانی بوەستێت‪ ،‬رووداوی‬ ‫چ���اوەڕوان���ن���ەك���راوی���ت���ری���ش‬ ‫ل��ەئ��اراداب��وون‪ ،‬ئ��ەم نەخۆشە‬ ‫ت���وان���ی دوای (‪ )٧‬م��ان��گ‬ ‫پ��ەن��ج��ەی ب��چ��ووك��ی خ��ۆی‪،‬‬ ‫كاتێك ئەلكترۆدەكان چاالك‬ ‫ب��وون بجووڵێنێت‪ ،‬ئەنجلی‬ ‫دەڵێت «ئ��ەو توانی پەنجەو‬ ‫ق��والپ��ەی پێی بجووڵێنێت‪،‬‬ ‫ئ���ەم رووداوە پ��ی��ش��ان��ی��دەدا‬ ‫فەرمانەكانی مێشك لەناوچە‬ ‫زیانپێگەیشتووەكەوە تێپەڕیون‬ ‫گەیشتوون بەماسوولكەكان‪».‬‬ ‫ئەم كەسە‪ ،‬بەرەبەرە توانی‬ ‫میزەڵدانی خۆی كۆنتڕۆڵبكات‌و‬ ‫ژیانێكی سێكسی سروشتی‬ ‫هەبێت‪ ،‬هەروەها لەشی باشتر‬ ‫دەیتوانی پلەی گەرمی خۆی‬ ‫كۆنتڕۆڵبكات‪ ،‬ه��ەم��وو ئەم‬ ‫پیشاندەدات‬ ‫گۆڕانكارییانە‬ ‫كاتێك ئەلكترۆدەكان چاالكن‪،‬‬ ‫دات��ا دەمارییەكان لەمێشكەوە‬ ‫دەگەن بەو بەشانەی لەش كە‬ ‫پێشتر كۆنتڕۆڵیان بەسەرەوە‬ ‫نەبوو‪.‬‬ ‫ی ئاجرتون لەزانكۆی‬ ‫رج ‌‬ ‫لەلۆسئەنجلێس‬ ‫كالیفۆرنیا‬ ‫كە یەكێكیتر لەهاوكارەكانی‬ ‫ئ��ەم توێژینەوە ب��ووە‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«ئ��ێ��م��ە ت��ەن��ی��ا دەم��ان��وی��س��ت‬ ‫یارمەتی كەسەكە بدەین تاوەكو‬ ‫هەستەكەی لەڕێی دڕكەپەتكەوە‬ ‫بگوازێتەوە بۆ ئ��ەوەی لەسەر‬ ‫پێ بوەستێت‪ ،‬هەرگیز المان‬ ‫وانەبوو وروژاندنە كارەباییەكان‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان دەم����اخ‌و‬ ‫دڕك��ەپ��ەت��ك دروس��ت��ب��ك��ات��ەوە‪،‬‬ ‫دەت���وان���ی���ن ئ����ەم گ���ۆڕان���ەوە‬ ‫بگێڕینەوە بۆ دروستبوونەوەی‬ ‫پ����ەی����وەن����دی ل���ەن���اوچ���ەی‬ ‫زیانبەركەوتوو‪ ،‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫ش��ت��ی وام����ان ل��ەگ��ی��ان��داران��دا‬

‫بەدینەكرد‪ ،‬دەبێت هۆكارێكیتری‬ ‫ب��ۆ ب��دۆزی��ن��ەوە‪ ،‬شرۆڤەیەكی‬ ‫گ��ون��ج��او رۆڵ���ی وروژان��دن��ی‬ ‫كارەباییە لەزیادكردنی تووندی‬ ‫پەیامەكانی ئاستانە دەم��اری‌و‬ ‫گ��ەی��ش��ت��ن ب��ەئ��اس��ت��ێ��ك كە‬ ‫پەیامەكانی مێشك بگەێنێت‬ ‫بەماسولكەكان‪ ،‬لەوانەیە لەم‬ ‫ناوچەدا پەیوەندی الوازبوونی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەاڵم خانە دەمارییەكان‬ ‫بەهۆی زیانپێگەیشتنەوە ناتوانن‬ ‫ب��ەت��ەن��ی��ای��ی چ��االك��ب��ن‌و ئ��ەم‬ ‫وروژان��دن��ە كارەباییانە پەیامە‬ ‫ن��ێ��ردراوەك��ان بەهێزدەكات‌و‬ ‫دەی��گ��ەێ��ن��ێ��ت��ە الن����ی ك��ەم��ی‬ ‫پێویست»‪.‬‬ ‫ئانجلی‌و ه��اوك��ارەك��ان��ی‬ ‫ئ���ی���م���ك���ان���ێ���ك���ی���ت���ری���ش���ی���ان‬ ‫پێشبینیكردووە‪ ،‬ئ��ەوان گومان‬ ‫دەكەن كە دەمارە هەستییەكان‬ ‫لەم پرۆسەدا یارمەتیدەربووبن‪،‬‬ ‫تاوەكو جگە لەوەی جارێكیتر‬ ‫پاكانی خ��ۆی هەستپێدەكات‬ ‫دەت���وان���ێ���ت ل��ەس��ەری��ش��ی��ان‬ ‫راب��وەس��ت��ێ��ت‪ ،‬ئ���ەوان داوای���ان‬ ‫ل��ەم��ی�س‌و بەشداربوویەكیتر‬ ‫كە تووشی ئیفلیجی دەم��اری‬ ‫ه��ەس��ت�ی‌و ج��ووڵ��ەی هاتبوو‬ ‫كە ئیمپلەنتەكان بەكاربهێنن‪،‬‬ ‫هەردووكیان لەكاتی داگیرسانی‬ ‫ئامێرەكەدا توانای جوواڵندنی‬ ‫پێیەكانی خۆیان هەبوو‪.‬‬ ‫دوات���ر نەخۆشێكیتر بەم‬ ‫دوو نەخۆشە زیادكرا‪ ،‬ئەوان‬ ‫توانییان پێیەكان‌و تەنانەت‬ ‫پەنجەی پێیەكانیان بجووڵێنن‪،‬‬ ‫ه��ەوڵ��دان��ەك��ان ب���وو ب��ەه��ۆی‬

‫ئەوەی ئەم كەسانە باشتر بتوانن‬ ‫ه��اوك��اری ب��ك��ەن‌و بەتوانای‬ ‫زی���ات���رەوە ب��ج��ووڵ��ێ��ن‪ ،‬دوای‬ ‫چوار مانگ هەوڵدان لەڕادەی‬ ‫وروژاندنی پێویست بۆ جووڵە‬ ‫كەمكرایەوە‪.‬‬ ‫ئ����ەن����ج����ل����ی دەڵ����ێ����ت‬ ‫س����ەرس����ووڕم����ان����ی گ�����ەورە‬ ‫لەڕێدابوو‪ ،‬سێ مانگ دوای‬ ‫ه��ەوڵ��دان��ەك��ان بینیمان میس‬ ‫بێئەوەی لەشی هیچ سیگناڵێكی‬ ‫دەرەك����������ی وەرب����گ����رێ����ت‪،‬‬ ‫پێیەكانی خۆی دەجووڵێنێت‪،‬‬ ‫چاوەڕوانمان نەدەكرد لەوەها‬ ‫كاتێكی كەمدا ئ��ەم ئەنجامە‬ ‫بەرزەمان دەسكەوێت‪.‬‬ ‫ئاجرتۆن دەڵێت «ئێستا‬ ‫پێویستیمان بەوەیە كە ببینین‬ ‫چ���ۆن دەت��وان��ی��ن پێوەندییە‬ ‫كوژاوەكان بگەێنینە ئاستانەی‬ ‫ن��اردن��ی پ��ەی��ام‪ ،‬ئ��ەو ئامێرەی‬ ‫بەكارمانهێنا سی ساڵ لەوەوپێش‬ ‫بۆ كپكردنی هەستكردن بەئازار‬ ‫لەنەخۆشەكاندا دروستكرابوو‪،‬‬ ‫لەوانەیە ئیمپلەنتە نوێیەكان‬ ‫خێراتر واڵمبدەنەوە‪».‬‬ ‫ئەنجلی دەڵێت «لەئێستادا‬ ‫هیچكام لەنەخۆشەكان ناتوانن‬ ‫ب��ەب��ێ چ��ێ��وش��ەق بجووڵێن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم تاقیكردنەوەكەی ئێمە‬ ‫پیشانیدەدا‪ ،‬تەنانەت بۆ ئەو‬ ‫كەسانەی تووندترین زیانی‬ ‫دڕك��ەپ��ەت��ك��ی��ان پێگەیشتووە‪،‬‬ ‫دەك�����رێ�����ت ه���ی���وادارب���ی���ن‬ ‫ب��ەچ��االك��ك��ردن��ی پەیوەندییە‬ ‫كوژاوەكان‪».‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬


‫‪38‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬


‫‪39‬‬

‫ناخی دارینی دوو درەختی‬ ‫سیدار‪ ،‬نهێنییەكی گەردوونی‬ ‫(‪ )١٢٠٠‬س���اڵ���ەی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫خۆیدا هەڵگرتووە‪ ،‬كە بەڵگەن‬ ‫لەسەر رووداوێكی نەناسراوی‬ ‫س�����ەدەی ه��ەش��ت��ەم��ی زای��ن��ی‬ ‫لەهەسارەكەماندا‪.‬‬ ‫تیشكە گ��ەردوون��ی��ی��ەك��ان‬ ‫بریتین لەتەنۆلكەی نیمچە‬ ‫ئەتۆمی كە لەفەزادا دەجووڵێن‪،‬‬ ‫ك���ات���ێ���ك ئ�����ەم ت��ەن��ۆل��ك��ان��ە‬ ‫دەگ�����ەن ب�������ەزەوی‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ئوكسیجین‌و نایترۆجینی هەودا‬ ‫ك��ارل��ێ��ك��دەك��ەن‌و تەنۆلكەی‬ ‫نوێ بەرهەمدێنن‪ ،‬یەكێك لەم‬ ‫تەنۆلكانە كاربۆنی (‪)١٤‬ی��ە‬ ‫كە لەپرۆسەی رۆشنەپێكهاتنی‬ ‫(ف��ۆت��ۆس��ەن��ت��ز) درەخ��ت��ان��دا‬ ‫ه��ەڵ��دەم��ژێ��رێ �ت‌و ل��ەب��ازن��ەی‬ ‫گەشەی سااڵنەی درەختەكاندا‬ ‫هەڵدەژمێردرێت‪.‬‬ ‫فوسامیاكی‌و هاوكارەكانی‬ ‫ل��ەزان��ك��ۆی ن��اگ��وی��ای ژاپ���ۆن‪،‬‬ ‫رێژەی كاربۆنی (‪)١٤‬ی دوو‬ ‫درەختی سیداری ژاپۆنی كۆنیان‬ ‫تاقیكردەوەو بەسەر سووڕمانەوە‬ ‫بینیان كە ل��ەم��ەودای سااڵنی‬ ‫نێوان (‪)٧٧٢‬و (‪ )٧٧٥‬زاینی‪،‬‬ ‫زیادبوونێكی (‪ )1.2‬لەسەدی‬ ‫ل���ەڕێ���ژەی ئ��ای��زۆت��ۆپ��ەك��ان��دا‬ ‫رووی���داوە‪ ،‬لەكاتێكدا رێ��ژەی‬ ‫زیادبوونی سااڵنە بەتێكڕای‬ ‫(‪ )٠.٠٥‬لەسەددایە‪.‬‬ ‫س����ەرەڕای ئ��ەم��ە‪ ،‬میاكی‬ ‫زی��ادب��وون��ێ��ك��ی ه��اوش��ێ��وەی‬ ‫لەپێشینەی ك��ارب��ۆن��ی (‪)١٤‬‬ ‫درەخ��ت��ەك��ان��دا ل��ەئ��ەوروپ��ا‌و‬ ‫ئەمریكای باكووری لەهەمان‬

‫مێژوودا بینی‌و تێگەیشت هەمان‬ ‫پرۆسەی زیادبوونی هاوشێوە‬ ‫دەربارەی ئایزۆتۆپەكانی بریلیۆم‬ ‫(‪( )١٠‬ئایزۆتۆپێكیتر كە لەالیەن‬ ‫تیشكە گ��ەردوون��ی��ی��ەك��ان��ەوە‬ ‫ب���ەره���ەم���دێ���ت) ل���ەن���اوك���ە‬ ‫سەهۆڵییەكانی ج��ەم��س��ەری‬ ‫باشووردا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫پرسیارێك لێرەدا دێتە پێش‬ ‫چ��ی رووداوێ���ك���ی مێژوویی‬ ‫ب��ووە بەهۆی زیادبوونی ئەم‬ ‫ت��ەن��ۆل��ك��ان��ە؟ تەقینەوەیەكی‬ ‫سوپەرنۆڤا لەوانەیە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئ��ەم��ە ب��ێ��ت‪ ،‬ب����ەاڵم میاكی‬ ‫ئاماژە دەكات كە رووداوێكی‬ ‫لەوجۆرە دەبێت كاریگەرییەكی‬ ‫شیاوبینینی لەئاسمانی ئەمڕۆدا‬ ‫بەجێهێشتبێت‪ ،‬ئ��ەم رووداوە‬ ‫دەك���رێ���ت بڵێسەسەندنێكی‬ ‫خ���ۆری ب��ێ��ت‪ ،‬ب���ەاڵم دەبێت‬ ‫ل��ەه��ەر بڵێسەیەكی ن��اس��راوی‬ ‫خۆریتر بەهێزتربووبێت‪.‬‬ ‫ئ��ی��گ��ور م��وس��ك��ال��ن��ك��و‪،‬‬ ‫ئەستێرەناسی زانكۆی ستنفۆرد‪،‬‬ ‫كالیفۆڕنیا كە ب��ەش��داری ئەم‬ ‫لێكۆڵینەوەی نەكردووە‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«من ناتوانم پێشبینیبكەم كە‬ ‫تەنیا ی��ەك بڵێسەی خ��ۆر تا‬ ‫ئەو رادەی��ە روون��اك بووبێت‪،‬‬ ‫ل��ەج��ی��ات��ی ئ���ەوە ئ���ەم دی���اردە‬ ‫دەتوانێت بەهۆی زنجیرەك‬ ‫بڵیسەی خ��ۆری الوازت����رەوە‬ ‫ل��ەم��ەودای��ەك��ی ك��ات��ی كەمتر‬ ‫لەیەكساڵدا بووبێت‪».‬‬ ‫ئەمە یەكەمجار نییە كە‬ ‫بەڵگەی درەخت بگات بەوەها‬ ‫ئەنجامێك كە لەدەیەی (‪)٧٧٠‬‬ ‫زاینیدا‪ ،‬رووداوێكی گەردوونی‬

‫روویدابێت‪ ،‬توێژەرانی زانكۆی‬ ‫كوینز لەبلفاستی ئایرلەندی‬ ‫ب��اك��وور ب��ەت��ازەی��ی هەندێك‬ ‫بەڵگەیان ل��ەس��ەر زیادبوونی‬ ‫كاربۆنی (‪ )١٤‬لەبازنەكانی‬ ‫درەخ����ت����ەك����ان ل���ەوك���ات���ەدا‬ ‫دۆزی���وەت���ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم تائێستا‬ ‫لێكۆڵینەوەكەیان‬ ‫ئەنجامی‬ ‫باڵونەكردووەتەوە‪.‬‬ ‫م��ای��ك ب��ی��ل��ی‪ ،‬ت��وێ��ژەری‬ ‫بازنەكانی درەختان لەزانكۆی‬ ‫ك��وی��ن��ز‪ ،‬ه��ەن��دێ��ك بەڵگەی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی دۆزی����وەت����ەوە كە‬

‫پیشاندەری روودانی دیاردیەكی‬ ‫ن���ائ���اس���ای���ی ل���ەوك���ات���ەدای���ە‪،‬‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس��ێ��ك��ی س����ەدەی‬ ‫سێزدەهەمی بەریتانی بەناوی‬ ‫راج��رز ڤوندوور گێڕاویەتەوە‬ ‫«ل��ەس��اڵ��ی (‪)٧٧٦‬دا‪ ،‬دوای‬ ‫ئاوابوونی خۆر هەندێك نیشانەی‬ ‫ئاگرین‌و ترسناك لەئەسماندا‬ ‫دەركەوتن‪ ،‬بەسەرسووڕمانەوە‪،‬‬ ‫م��اری گ���ەورە لەساسكسەوە‬ ‫دەرك����ەوت����ن‪ ،‬وەك ئ����ەوەی‬ ‫لەزەوییەوە دەردەبپەڕن‪».‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬

‫ژمارە (‪ ،)22‬ت‪.‬دووەمی ‪2012‬‬

‫دۆزینەوەی نهێنییەكی (‪)١٢٠٠‬‬ ‫ساڵە لەدرەختە دێرینەكان‬


‫‪40‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫وێنەی دەگمەنی ئاالسكا‬


‫‪41‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫ورچە جەمسەرییەكان‬ ‫لەجیاتی سەهۆڵ لەسەر‬ ‫سەوزەزار رێدەكەن‬


‫‪42‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫نزیكەی (‪ )٥٠‬ساڵە هەموو‬ ‫ساڵێك راوچییانی كاكتوویك‬ ‫ل��ەئ��ەالس��ك��ا‪ ،‬راوی ن��ەه��ەن��گ‬ ‫دەكەن‌و هەموو جارێك كە لەڕاو‬ ‫دەگ��ەڕێ��ن��ەوە بەشێك لەگۆشتی‬ ‫نەهەنگەكە لەكەنارەكانی دەریا‬ ‫بەجێدەهێڵن‪ ،‬وادی����ارە ورچ��ە‬ ‫جەمسەرییەكان بەباشی لەمە‬ ‫گەیشتوون‪.‬‬ ‫لەئەمساڵدا ب��ەدوای راوێك‬ ‫كە نزیكەی (‪ )٨٠‬ساڵ لەوەوپێش‬ ‫رویداوە هەموو رۆژێك نزیكەی‬ ‫(‪ )٨٠‬ورچ���ی ج��ەم��س��ەری بۆ‬ ‫خواردنی پاشماوەی نەهەنگەكان‬ ‫دێن بۆ كەنارەكان‪ ،‬ئەوان بەباشی‬ ‫ف��ێ��رب��وون پ��ێ��ش راوك��ردن��ەك��ە‬ ‫خۆیان بگەێننە نزیك كۆمەڵگەی‬ ‫س سلوپ‌و‬ ‫سكیمۆكانی ن���ور ‌‬ ‫چ��اوەڕێ��ب��ك��ەن‪ ،‬ب��ەوت��ەی ل��ورن‬ ‫هۆلمز لەئاالسكا دیسیچ‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی ح���ەزی خ��واردن��ی��ان‬ ‫بوروژێنن‪ ،‬ئێسكەكانی بەجێماو‬ ‫لەنەهەنگەكانی ساڵی راب��ردوو‬ ‫دەجوون‪.‬‬ ‫س���ت���ی���ڤ���ن ئ���ەم���س���ت���راپ‪،‬‬ ‫لەزانایانی ئەنستیتۆی نێودەوڵەتی‬ ‫ورچ���ە ج��ەم��س��ەری��ی��ەك��ان��ە‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫رەفتارەی ورچە جەمسەرییەكان‬ ‫بەسەرسووڕهێنەر نازانێت‪ ،‬ئەو‬ ‫دەڵێت «ورچەكانی جەمسەری‪،‬‬ ‫زی��رەك��ن ئ���ەوان دەزان���ن ك��ە لە‬ ‫چ كاتێكی س���اڵ���دا‪ ،‬دەك��رێ��ت‬ ‫لەكەنارەكاندا گۆشت بدۆزنەوە‪».‬‬ ‫هەڵبەت ئەوەی كە ورچەكانی‬ ‫ج��ەم��س��ەری ل��ەپ��اش��م��اوەی راو‬ ‫دەخ��ۆن رووداوێ��ك��ی نوێ نییە‌و‬ ‫بەوتەی ئەمستراپ دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ دەیەی (‪ ،)١٩٧٠‬ئەو دەڵێت‬ ‫«ئەوەی نوێیە‪ ،‬ئەوەیە كە ئەمساڵ‪،‬‬ ‫لەچاو سااڵنی رابڕدوو ژمارەیەكی‬ ‫زۆرتر لەورچ بەدوای خواردن بۆ‬ ‫كەنارەكان هاتوون‪».‬‬ ‫هەندێك ل��ەزان��ای��ان لەسەر‬ ‫ئ��ەو ب��ڕوای��ەن ك��ە گۆڕانكارییە‬ ‫ئ���اووه���ەوای���ی���ەك���ان ب��ەت��ای��ب��ەت��ی‬ ‫تووانەوەی سەهۆڵەكان لەئەمساڵدا‬ ‫بێوێنەبوو‪ ،‬ئەمەش هۆكاری هاتنی‬ ‫ژم��ارەی��ەك��ی زۆرت���ری ورچ��ە بۆ‬

‫كەنارەكانی كاكتوویك‪ ،‬بەاڵم جان‬ ‫وایتمەن‪ ،‬ئیكۆلۆژیست لەزانكۆی‬ ‫ویومینگ‪ ،‬بڕوای وایە جارێ زووە‬ ‫لەو بارەوە قسەبكەین‪ ،‬ئەو دەڵێت‬ ‫«زانیاری بڕواپێكراوی مێژوویی‬ ‫تەواو دەربارەی ژمارە ورچەكان‬ ‫ك��ە بەشێوەی ئاسایی هاوینان‬ ‫دێ��ن ب��ۆ ك��ەن��ارەك��ان��ی ئەالسكا‬ ‫بوونی نییە‪ ».‬لەگەڵ ئەمەشدا‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەكانی ئەم دواییە ئەم‬ ‫ئ��ەگ��ەرەی هێناوەتە ك��ای��ەوە كە‬ ‫توانەوەی سەهۆڵی زیاتر لەباكوور‪،‬‬ ‫ورچی جەمسەری زیاتر لەهاویناندا‬ ‫دەهێنێتە ك��ەن��ارەك��ان‪ ،‬هەروەها‬ ‫كاتێك ورچی جەمسەری زیاتر‬ ‫لەكەنارەكاندا بگەڕێن‪ ،‬پاشماوەی‬ ‫نەهەنگی زیاتر دەدەوزنەوە‪.‬‬ ‫زەنگی مەترسی‬ ‫ئ��ەوەی ژم��ارەی ورچەكانی‬ ‫ئەمساڵ لەهەموو ساڵێك زۆر‬ ‫زیاتربێت‪ ،‬ی��ان ئەمانە لەكوێوە‬ ‫هاتوون لەسەر بابەتێك كاریگەری‬ ‫نییە‪ ،‬بەوتەی هوڵمز‪ ،‬ژمارەی زۆری‬ ‫ورچەكان نیگەرانی دروستدەكات‪،‬‬ ‫بوونی ئەوان لەنزیكی الدێكاندا‬ ‫زۆر مەترسیدارە‪ ،‬كەس ناتوانێت‬ ‫مەودای نێوان الدێ تا كەنارەكان‬ ‫پیاسەبكات‌و كەسیش ناوێرێت‬ ‫شەوان لەماڵ بێتە دەرەوە‪.‬‬ ‫ل��ەالی��ەك��ی��ت��رەوە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫راوی نەهەنگ ل��ەب��ەرژەوەن��دی‬ ‫ورچەكاندایە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەمستراپ‬ ‫ل��ەس��ەر ئ���ەو ب��ڕوای��ەی��ە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫توانەوەی زیاتری سەهۆڵەكاندا‪،‬‬ ‫لەوانەیە ب���ارودۆخ بەتەواوەتی‬ ‫ب��گ��ۆڕێ��ت‪ ،‬ئ���ەو دەڵ��ێ��ت «م��ن‬ ‫واب��ی��ردەك��ەم��ەوە هەموو ساڵێك‬ ‫ژم���ارەی ئ��ەو ورچ��ان��ەی ك��ە بۆ‬ ‫زی��ن��دووم��ان��ەوە دەب��ەس��ت��رێ��ن��ەوە‬ ‫ب��ەگ��ۆش��ت��ی ن��ەه��ەن��گ��ەوە روو‬ ‫لەهەڵكشاندایە‪ ،‬لەكۆتایشدا ئەوەی‬ ‫روودەدات ئیتر گۆشتی نەهەنگ‬ ‫بەشی هەموو ورچەكان ناكات‌و‬ ‫لەناودەچن»‪.‬‬ ‫زانایان پێشبینی دەكەن تا ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٥٠‬یان زووتر‪ ،‬سەهۆڵەكانی‬ ‫ج��ەم��س��ەری ب��اك��وور لەهاویندا‬ ‫بەتەواوەتی بتوێنەوە‪ ،‬ئەم سەهۆاڵنە‬

‫ب��ۆ راوی ورچ��ەك��ان پێویستن‪،‬‬ ‫ئامستراپ لەبارەی چارەنووسی‬ ‫ورچەكانی جەمسەرییەوە دەڵێت‬ ‫«ورچە جەمسەرییەكان لەهەموو‬ ‫شوێنێكی كەنارەكاندا هەن‪ ،‬ئێمە‬ ‫نازانین لەوەها بارودۆخێكدا چی‬ ‫روودەدات‪ ،‬بەاڵم دەزانین ئەمە‬ ‫لەبەرژەوەندی ورچەكاندا نییە‪».‬‬ ‫گۆڕانكارییە ئاووهەواییەكان‬ ‫ك��ە ت��ا چ��ەن��دس��اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش‬ ‫قسەی زۆری لەسەر دەكرا‪ ،‬ئێستا‬ ‫ئەنجامەكانی خۆی پیشاندەدات‪.‬‬ ‫راوك��ردن��ی نەهەنگەكان‪ ،‬بۆ‬ ‫هێشتنەوەی رێ��ورەس��م‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ت��ەن��ی��ا ورچ���ە جەمسەرییەكان‬ ‫ل��ەم��ەت��رس��ی��دان��ی��ن‪ ،‬كۆمسیۆنی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ن��ەه��ەن��گ��ەك��ان كە‬ ‫كۆمسیۆنێكی نێودەوڵەتی واڵتە‬ ‫جۆربەجۆرەكانە بۆ پارێزگاری‬ ‫ل��ەن��ەه��ەن��گ��ەك��ان‪ ،‬م��ۆڵ��ەت��ی داوە‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ل��ەك��ەل��ت��وورەك��ان كە‬

‫ل��ەت��رادس��ی��ۆن��ی خ��ۆی��ان��دا راوی‬ ‫نەهەنگیان هەیە‪ ،‬بەژمارەیەكی‬ ‫زۆر س��ن��ووردار هەموو ساڵێك‬ ‫راوی نەهەنگ بكەن‪ ،‬ئەویش تەنیا‬ ‫بەمەبەستی پێداویستییە خۆراكی‌و‬ ‫ك��ەل��ت��ووری��ی��ەك��ان‪ ،‬بەواتایەكیتر‬ ‫ئەوان بۆیان نییە راو بۆ مەبەستی‬ ‫بازرگانی بكەن‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا‪ ،‬بۆ ئەنجوونی‬ ‫پ���ارێ���زگ���اری ل��ەدۆل��ف��ی��ن��ەك��ان‌و‬ ‫ن��ەه��ەن��گ��ەك��ان‪ ،‬ئ����ەم ی��اس��ای��ە‬ ‫پێویستناكات‪ ،‬ڤنسا توسنبرگەر‪،‬‬ ‫وتەبێژی ئەنجوومەنەكە دەڵێت‬ ‫«رێزی جیاوازییە كەلتوورییەكان‬ ‫دەگرێت‪ ،‬بەاڵم ئێمە تێدەكۆشین‬ ‫ئ���ەم ك��ەس��ان��ە ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی‬ ‫جێگرەوەیەك بۆ راوی نەهەنگ‌و‬ ‫دولفین هانبدەین‪ ،‬تاوەكو راوی‬ ‫ئەم گیانلەبەرانە كەمبكەینەوەو‬ ‫تەنانەت بیگەێنینە سفر»‪.‬‬ ‫سەرچاو‪National geographic :‬‬




Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.