Nwe
Zanist y
ژماره ( ،)22تشرینی دووەمی 2012نرخ ( )2000دینار
چارەسەری پچڕانی دڕکەپەتک دۆزرایەوە بۆچی کرمی ئاوریشم دەبێت بەپەپولە؟ www.facebook.com/lvinscience
شێوازەکانی نەشتەرگەریی لووت سوودو زیانەکانی نەشتەرگەریی لووت نەشتەرگەریی لووت هەستی بۆنکردن لەناودەبات؟
پێاڵوەکانت کەسایەتیت پیشاندەدات
تەنیا دەستت بجوڵێنە خۆی تێدەگات
وردەکاریی بازدان لەلێواری فەزاوە
تایبەتمەندییە سەرسوڕهێنەرەکانی نیسان تێرا فایلی نۆبڵی ٢٠١٢
زانست بۆ گشت
ك رەگەز گەی تا فێر تێكەڵدا ەبەرانبەر ل
ههموو ژمارهیهک دکتۆر ڕێبوار فەتاح دهینوسێت
ی ،دەخرێتە كۆمەاڵیەت ك پێوانەی می كۆمەڵێ كچ ،بەحوك زی بەرانبەر ەر تێكەڵدا، ەگەڵ رەگە . پەراوێزەوە رانب ل بەردەوامدا ەو ئامرازو دنی تاك رەگەز لەبە سانێك لەو لەدانوسانی كچەكە ئ � ە وێن ك خۆ گ �ەر ی م دانوسانە ئید شە دەب��ێ�ت، دەرب��ارەی خ وە هەیە ،هەرچەندە چان كەڵك ئ�ە تووشی كێ ی بیركردنە كوڕانو ك نەخستبێت كە بۆ دا بەختەوەر دوو كامپ دا، ر خوێندی ی بەدەست یانی كە لەخوێندنی تێكەڵ ەسانێكی ت تەكنیكانە پاشكۆی پیاوان ،لەژ ت ،كۆمەڵێكی ك ن وەڕەدا ە سە ر انەوە ەبێتە ۆر كەم دەبێ با روەردەگ �رن ،بەپێچەو ۆڕو دایكو باوكان ب ی پێویستە ،ئەوا د ۆمەاڵیەتی ز زۆرت � ەڵگەی خۆ سەندە ،پسپ بەشداری ك كامپەش ب گەزیان پێپە رپشكدەكەن، ی نابێتو ختەوەر نییە. رە ر ە وو پیاو سە ە ه رب تاك هەڵبەت زۆ ن، رە ،بە ەم ەت �ی خ �ۆی دوو كامپەدا دابەش چوونەكەی، لەمجۆ ەبەرئەوەی پێوانەكان ه ك ك �ەس �ای � شتگیری لەبۆ ەم ت ب��ۆ ك�چ��ێ� جا ل هەموو ئەو ئ زێتەوە بۆ پ بەرپرسیار. ییە ،مندااڵن س �ەخ �ت ب��ێ � گەر پێشتر ۆ د دە ە ێن دەكرێت بخر ڕا ن یاو، ە ۆ دانوسانی بەڵگەكان ربوون ،هەروا لەخۆ ی مندااڵنو رەن��گ�� تو نەبێتە پاشۆكی پ ستبێت ،كە ب فێ ن ،فێركردن زرێنێ ەخ تەندروستە ئەم بایەخە بە وو كۆمەڵێك ئامانجەكانی دابمە ەكنیكانەی بەدەست ن گە جێیەكی م ە ه ت ر لەگرنگترین پێویستە ،فێ پیاو تێیدا رازو ی كە ئەمڕۆ كلیكی داهاتوو كێك بێت ئام رەگ�ەزەك��ان بۆ دنیایەك ە ی ن وان دەبێت وا نێ دنی كچان دەنووسێنو ال ر دا ك دە وە ما دێك پێوانەی ە ئا . ك وە پێ ��ارام�ە بۆ دەنووسێتە كوڕو كچ كۆمەڵ. پێویستە هەن ك و ا، و د ی ژ ێندنی تێكەڵ پاڵەوانو مێ ر پێشخستن ی تێكەڵیشدا فێربوونی لەخو �ەس �ە دەك��ات بۆ ژینگەیەكی ە بێگومان لەفێرگ دامەزراندنی ك��اری�گ�ەر دەب��ێ �ت ل ە ئامادەیان ك شان دەكەم. ەفێرگەیەكی دابنرێن بۆ ئەمیش ییەكانی ه���ەردووال ،كی ك�چ ل ستنی یان تێكەڵ، ت كۆمەاڵیەت ە فێرخوازێ ب �ەوەی كە تایبە .هەندێكیان لێرەدا دە ك رەگەزبن، نموون ەوە تا ت كتر ،بەپلەی داه �ات �وو ،ب�ۆ هێدی هێدی دەڕەوێ��ت � كەسایەتییەكی دروس دیسپلین لەفێرگەكاندا ،زگرتن لەیە ربوونو رێ ( )1 گ نواندنو فێ تێكەڵدا ،شەرمی تار دەكاتو دەئاخفێ ،بێت ،كە بۆ بەزەبرەزەن و ە دروستدە بناغەیەكی بەپیتە بۆ جۆرێك رێ لەناو كوڕەكاندا رە وە بۆ كچەك بێت بەهیچ ە ون دە ەم ئاوێتەبو كە هەردوو م نیدا یەكە وە نەدرێ. هێز ل ت یا . بە وی ژیانی فریادڕەسە ن لەگەڵ هاوسەری ژ ڵ خستنەژێر ركێفە كەڵ رێ لەوە ناگرێ یان هەبێت، داهاتو تایبەتی خۆ كار دەكاتیا فێرگەی تێ ستێتی لەگە وی ە )2 ی دێك بۆنەدا دەمێك كچەك و توانایانەی كە پێ خەمڵیون ،بۆ ( ك�وڕو كچ ،پێداویست ۆلداو لەهەن ئ �ە لەهەندێك پ كات ،تێیدا ا ،رەگ �ەز، دەژی ،زۆرب��ەی مامەڵەی پێب ست بكات د اڵت ە ه ر ۆ خ رەنگە پێوی دەوروبەریدا ت لەكۆمەڵی ی قوتابیانی بن. ووی وانی ەڵبە وان ژم��ارە پیا ەش هەمان شێوەیە ،ه كرانەوەی زیاترە بەڕ و رەگەزەكان بەتەنیا ەڵەنس لەنێ تەرازووی ۆلدا كوڕەك ب ەوە ،كوڕان ەهاوكاریو ون پێویستیان ب ( )4پێویستە چاو بگیرێت ،گەر لەپ دەم رەگەزە ن ،هەر لەم ئاوێتەبو كتر دەبێتو گ بێت ،ئەو ن رەگەزدا لە كچا ڕا رب��ارەی یە سەن وو ونی خۆیانو دەوروب �ەردا تا كو باشتریان دە هەرد دوو رەگەزەكە زۆر ال ربڕینی بۆچو ردن. كی ی بكەن لەدە نادروست كچان تێگەیشتنێ ی پێكەوە ژیانو كارك ت خوشكو ژمارە رەنگە شەرم ژینگەیەكی انە ان ەكەن ،ئەمە ە ئامادەدەبن بۆ جیه گەی تێكەڵ ئەوەیە تەن كە ئەمەش كەمینەك تاوتوێكان ن كی تری فێر مان فێرگەدا، بەشداری وازان نییە، كێ ە رخ � كەڵ انن پێكەوە بخوێنن لەه ن بەختەوەرتر بكات .دەئافرێنێت. تێكەڵ تەنیا ب �ۆ ف��ێ � ن ،زۆرج��ار زا و براش دەت خێ یاد دەچێت زیكبخاتەوەو ب ی ئەوەیان لە ن ( )5ف��ێ�رگ�ە كەش پێویستە تێكەڵ ی خۆیان بۆ ن یا ر كت ە رەنگە لەی تاك رەگەز، ئاساییە ،كە گە كە لەڕەگەز دنی یو بەڵكو ستافی فێر ن بەگەورەیە كامپی خوێن وو رەگەزەكە ،سروشت كی تێكەڵ، كان پێویستیا گەیە وونی هەرد فێرخوازە كە ئاوێنەی كە تێكەڵب یەكەمجار دەچێتە فێر دەوروبەری دابیندەكات . ن زۆرتر بە رێنومایكرد ۆ ەخێزانەوە ب دەوروبەرێك و كچ لەیەك ە ك منداڵ ل ون وە وڕ چ ەڵ بەپێچەوانە پێی ئاشنا دەبێت ،ۆی تێكەڵە، خوێندنی تێك ڤ كرد نییە ،خۆ گەر ك ەنگدانەوەی نامۆ دەبێت ئاسانتر خ��ێ�زان خ � رێت كە ر ژیانەو مرۆ افرێن شتی ك �ە ت نامۆبوونی خ��ێ�زان دەچ��ێ� رەگ���ەزدا ،دەوروب �ەرە كی تێكەڵەوە سرو ەوە ،دەوروبەرێك دەئ دەبێتە هۆی ەیە جوداكران ك بێت بۆ ەیەكی تاك ت ،ئەمەش مندااڵن گەر لەفێرگ دامانی تری ەفێرگ گە هۆكارێ بێ نا ن �ا � ژی ەن ها ر ،كە رەن ئ ی وە ڵ چان زۆرتر ست ە ل داڵەكە ،هەر گ و ە ر ل د ن ان چان لەیەكت و ەت ەپارێزدا ،ك د تاربكەن. بەمن گەرترانە ك ۆمەڵی كۆن ك ئ��اوەڵو بگەڕێنەوە ماڵ ،كاری رەگەزن ،رەوتارو گوف ەڵبوونیان ك��وڕانو ەهەندێك ك ان �رێ �ت ،نە ك ل دوو لەتێ كە تێیان دەڕو خێزاندا ،كە لەهەر ەزەكان ،كوڕ ،یان كچ ،مەڵە لەتەك ئەوەی كی سێكس پێویستە ما ەكێك لەڕەگ وەك بابەتێ بێتو هیچ ی ت ئەوانەی شەویست. ڵ ،لەیەكتر قورتاریان نا ۆدا ،بەتایبە بێت ،خۆ ئە مڕ كۆمە واندا نەكرد بە ابكەن ،لەكۆمەڵەكانی ی لەگەڵ پیا كد پێشتر مامەڵە یە هەاڵت ،گەر خۆر
N we
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات
Z a n i s t y
ژماره ( ،)22تشرینی دووەمی 2012نرخ ( )2000دینار
چارەسەری پچڕانی دڕکەپەتک دۆزرایەوە بۆچی کرمی ئاوریشم دەبێت بەپەپولە؟ www.facebook.com/lvinscience
شێوازەکانی نەشتەرگەریی لووت سوودو زیانەکانی نەشتەرگەریی لووت نەشتەرگەریی لووت هەستی بۆنکردن لەناودەبات؟
پێاڵوەکانت کەسایەتیت پیشاندەدات
تەنیا دەستت بجوڵێنە خۆی تێدەگات
وردەکاریی بازدان لەلێواری فەزاوە
تایبەتمەندییە سەرسوڕهێنەرەکانی نیسان تێرا فایلی نۆبڵی 20١2
No.22, November 2012
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپخانەی چاپیدەکات کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویدهکاتهوه
Tel: 07701991949 www.issuu.com/lvinscience zanstinwe@yahoo.com
30 11 40 36
nce
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
04
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
ئەگەری دروستكردنەوەی داینەسۆرەكان سفرە
05
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
ن����اوەڕۆك����ی جینیتیكی دای����ن����ەس����ۆڕەك����ان دەم��ێ��ك��ە ل���ەن���اوچ���ووە ،ژم���ارەی���ەك���ی ك���ەم ت���وێ���ژەر ه���ەب���وون كە دەیانوت دەستیان بەجینۆمی داینەسۆڕەكان گەیشتووە ،بەاڵم زۆربەی ه��ەرەزۆری توێژەران ل��ەس��ەر ئ���ەو ب���ڕوای���ەن هیچ زانیارییەكی جینیتیكی لەسەر داینەسۆڕەكان بەجێنەماوە. ل������ەدوای م���ردن���ی خ��ان��ە ئ��ەن��زی��م��ەك��ان دەس��ت��دەك��ەن ب����ەخ����واردن����ی ن����اوەڕۆك����ی خ��ان��ەك �ەو پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی ن���ێ���وان ن���وك���ل���ی���دەك���ان كە ب���ڕب���ڕەی پ��ش��ت��ی ()DNAی����ە دەبچڕێت ،گیانلەبەرە بچووكە هێرشبەرەكانیش كە دێ��ن بۆ خ��واردن��ی خانەكە پرۆسەی ش��ی��ت��ەڵ��ب��وون��ەوەك��ە خ��ێ��رات��ر دەك���ەن ،ل��ەم��ەودای��ەك��ی كاتی زیاتردا كارلێكی مولكیولەكانی هەڵگری ناوەڕۆكی جینیتیكی ل����ەگ����ەڵ م��ول��ك��ی��ول��ەك��ان��ی ئ���او ،ب��ەرپ��رس��ی تێكچوونی پاشماوەكانی ()DNAیە ،ئاوە ژێرزەمینییەكان بۆ ئەم مەبەستە هەمیشە ئامادەنو شتێكی ئەوتۆ ل��ەپ��اش��م��اوە پارچەبووەكانی ( )DNAناهێڵنەوە. ئ���ەژم���ارك���ردن���ی رێ����ژەی ئەنجامبوونی ئ��ەم پرۆسەیە هەمیشە كارێكی دژوارب���ووە، چونكە زۆر كەم كۆمەڵەیەكی گ���ەورە ل��ە ب��ە بەردبووەكانی هەڵگڕی ()DNAدەدۆزرێتەوە، ت���اوەك���و ب��ەس��وودوەرگ��رت��ن لێیانەوە رادەی تێكچوونی ()DNAیەكان بپێورێت ،جگە ل��ەم��ان��ە ه���ۆك���اری ن��اوەن��دی وەك��و پلەی گەرماو چاالكی میكرۆبیو ه���ەواش دەوری هەبووە لەتێكچوونەكەدا. ئ���ەم���ج���ارە دوو تیمی دێرینەناس بەڕێبەرایەتی مورتن ئالنتۆفت() Morten Allentoft لەزانكۆی كۆپنهاگنو مایكل بونس () Michael Bunce
لەزانكۆی مورداكی ئوسترالیا، بەلێكۆڵینەوە لەسەر ئێسكی پێی بە بەردبووی سێ جۆر لەباڵندە زەب��ەاڵح��ە نیوزیلەندییەكان ب��ەن��اوی م���ووا ،توانییان ئەم نهێنییە بدۆزنەوە ،ئەم ئێسكانە كە تەمنیان لەنێوان ()٦٠٠ تاوەكو ( )٨٠٠٠ساڵدا بوو، ل��ەس��ێ ن��اوچ��ە ب��ەج��ی��اوازی ( )٥كیلۆمەتر لەیەكترییەوە دۆزران���������ەوەو ب���ارودۆخ���ی پارێزراوییان بەنزیكەیی وەك یەكتری واب��وو ،پلەی گەرمی ناوەندەكەیان بەتێكڕای ()١٣ پلەی س��ەدی ب��وو ،راپ��ۆرت��ی ت�����ەواوی ئ���ەم دۆزی���ن���ەوەی���ە (Proceedings لەگۆڤاری )of the Royal Society B باڵوكراوەتەوە ئەم توێژەرانە بە بەراوردی نموونەكانو رادەی تێكچوونی ( )DNAن���ی���وە ت��ەم��ەن��ی ()DNAیەكەیان ( )٥٢١ساڵ ئەژماركرد ،ئەمە وات��ای ئەوە دەگ��ەێ��ن��ێ��ت دوای ()٥٢١ س��اڵ ن��ی��وەی پ��ەی��وەن��دەك��ان��ی نیوكلیدەكان دەشكێتو دوای
( )٥٢١ساڵیتر نیوەی ئەوەش ك��ە م��اوەت��ەوە لەناودەچێت، ئەم ئەنجامانە پێشبینی دەكات ت��ەن��ان��ەت ب��ۆ ئ��ەو ئێسكانەی كە لەپلەی گەرمی ( )٥پلەی سەدی ژێر سفردا هەڵگیراون ه��ەم��وو ()DNAك�����ان دوای ( )٦.٨ملیۆن س��اڵ هەموو پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان دەش��ك��ێ��ن لەكاتێكدا نزیكەی ()١.٥ ساڵ پێشتر هەموو ناوەڕۆكە جینیتیكییەكان لەناوچوون. پاركی ژوراسیك لەكاردانابێت! ئەم ئەنجامانە پیشاندەدات ه����ەم����وو ئ�����ەو ق���س���ان���ەی دەربارەی دەرهێنانی ()DNA ل��ەدای��ن��ەس��ۆرەك��انو م��ێ��رووە كۆنەكانەوە هەبووە ،بێبایەخە، هەرچەند كاتی ( )٦.٨ملیۆن ساڵ بۆ تێكچوونی تەواوی ()DNAی دای��ن��ەس��ۆڕەك��ان زۆر ك��ەم��ت��رە ل��ەوك��ات��ەی دای��ن��ەس��ۆڕە زەب��ەاڵح��ەك��ان��ی ت��ێ��دا خ��اش��ەب��ڕب��وون ،ب��ەاڵم دەكرێت بەدەرهێنانی()DNA ل��ەه��ەن��دێ��ك لیتە بەتەمەنی ك���ەم���ت���رەوە ه���ی���وادارب���ی���ن،
لەئێستادا كۆنترین زنجیرەی ( )DNAتەمەنی تەنیا نیو ملیۆن ساڵە. ل��ەگ��ەڵ ب��ای��ەخ��ی زۆری ئ����ەم زان���ی���اری���ی���ان���ە ،ب���ەاڵم هێشتا ك��ەس��ان��ێ��ك ب��ڕوای��ان وای���ە دەب��ێ��ت لێكۆڵینەوەی زی��ات��ر ب��ك��رێ��ت ،بەتایبەتی ل���ەس���ەر ئ����ەو ن��م��وون��ان��ەی ك��ە لەئەشكەوتەكاندا ،یان لەسەهۆڵی تەواودا هەڵگیراون، سەرەڕای ئەمەش جیاوازی تەمەنی بە بەردبووەكە تەنیا ( )٣٨.٦ل���ەس���ەدی ب��ەن��دە ل��ەس��ەر م���ان���ەوەی ()DNA ەكانو ئەویتری بەندە لەسەر شێوازی دەرهێنان لەخاكو هێشتنەوە دوای دەرهێنانو ك��ی��م��ی��ای خ����اكو ت��ەن��ان��ەت كاتێكی س��اڵ كە خاوەنەی ئێسكەكەی تێدا مردووە. دەرب����ارەی وێ��ن��ەك��ەوە: مورتن ئالنتوف زانای دێرینە ن���اس ك��ە ب��ە بەكارهێنانی ئێسكەكانی م���ووا (ب��اڵ��ن��دە زەبەاڵحە نیوزیلەندییەكە) نیوە تەمەنی ()DNAی دیاریكرد.
06
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
بۆچی كرمی ئاورێشم دەبێت بەپەپولە؟
07
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
ش����������ێ����������وەگ����������ۆڕان ( -M e t a m o r p h o s i s ئیستیحالە) كە لەنێو مێرۆەكاندا لە ( )٢٨٠ملیۆن ساڵ لەوەو پێشەوە دەستیپێكردووە ،دەبێت ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی س��ەرچ��اوەی خ��ۆراك��ی ئ��ەو كرمۆكەی كە لەهێلكەوە دەردێ����ت لەگەڵ دایكو باوكەكەیدا جیاوازبێت، بەاڵم لەكۆتایدا جینیتیكو ئەو خانانەی لەخوولی نووستندان، دەستدەكەن بەگەشەسەندن. ل���ەوان���ەی���ە ب��ڕاون��ەك��ەن، ب����ەاڵم ل���ەدەی���ەی ()١٨٣٠ دا زیندەوەرناسێكی ئەڵمانی بەهۆی ئەوەی كرمەكانی دەكرد بەپەپوولە بەندكرا ،لەئەمڕۆدا ل��ەوان��ەی��ە ب��ەن��دك��ران��ی خەڵك بەتۆمەتی ك��ردن��ی كرمۆكەی ئەورێشم بەپەپوولە پێكەناوی ب��ێ��ت ،ب���ەاڵم دوای نزیكەی دوو سەدە هێشتا نهێنییەكانی ش��ێ��وە گ����ۆڕان ب��ەت��ەواوەت��ی روون����ن����ەب����ووەت����ەوە ،ئێستا دەركەوتووە پەرەسەندن رۆڵی لەم كارەدا هەیە. لەسەردەمی میسری كۆنەوە خەڵك دەزان���ن ،كرمۆكەكان دەت��وان��ن ب��گ��ۆڕێ��ن بەمێروی تەواو ،بۆ ئەم رووداوە چیرۆكو ئ��ەف��س��ان��ەگ��ەل��ی ج��ۆرب��ەج��ۆر ه���ۆن���راب���ووەوە ،ش��ێ��وەگ��ۆڕان هێشتا هەر بەپرۆسەیەكی ئاڵۆز دادەنرێت ،بەاڵم چارەسەرەكەی لەئەفسانەو چ��ی��رۆك��دا نییە، زیندەناسان بە بەكارهێنانی بە ب��ەردب��ووەك��انو لێكۆڵینەوەی توێكاریو پرۆسەی پەرەسەندنی م��ێ��رووەك��ان ،گریمانەیەكیان پێشنیاركردووە ك��ە وادی���ارە جێگەی پەسەنددەبێت. ئ���ەوان دەڵ��ێ��ن ،یەكەمین مێرووەكانی س���ەرزەوی ،هەر لەسەرەتاوە مێرووی تەواوبوون ب���ەپ���رۆس���ەی ش��ێ��وەگ��ۆڕان��دا ن���ەدەڕۆی���ش���ت���نو ب��ەش��ێ��وەی ب��چ��ووك��ت��ر ل��ەه��ێ��ل��ك��ەك��ان��ەوە دەردەك����ەوت����ن ،یەكەمینجار
لەنزیكەی ( )٢٨٠بۆ ()٣٠٠ م��ل��ی��ۆن س����اڵ ل���ەوەوپ���ێ���ش ئ���ەو م���ێ���رووان���ەی لەهێلكە دەردەه����ات����ن ن��ەه��اوش��ێ��وەی نموونە پێگەیشتووەكان بوونو نەهاوشێوەی ئەوان رەفتاریان دەك�����رد ،گ���ۆڕان���ی ش��ێ��وازی لەدایكبوونی مێرووەكان بوو ب���ەه���ۆی ئ�����ەوەی پێشبڕكێ لەسەر سەرچاوەكانی خۆراك لەنێوان دایكو باوكو مندااڵندا نەمێنێت. ئ�������ەم گ������ۆڕان������ە زۆر سەركەوتووانە بوو لەئێستادا ن��زی��ك��ەی ()%٦٥ی ه��ەم��وو گ��ی��ان��ل��ەب��ەران��ی س���ەر زەوی ملكەچی شێوگۆڕانن لەژیانی خۆیاندا. شێوەگۆڕان لەسەرەتاوە تائێستا وی��ل��ی��ام ه��ارڤ��ی ،پزشكی بەریتانی ل��ەس��اڵ��ی ()١٦٥١ دا كتێبێكی ب�ڵ�اوك���ردەوە، ل���ەودا وای��دان��اب��وو كرمەكان كۆرپەڵەی نەوەكامنو ژیانێكی سەربەخۆیان هەیە ،ئەو ژیانی كرمی هاورێشم ،یان كرمۆكەی م��ێ��رووەك��ان��ی وەك����و ژی��ان��ی قۆناغی ،یان ژیان لەنێو هێلكەی دووەم باسدەكرد ،كە دەبێت بەهۆی پەرەسەندنی كۆرپەڵەی ن���ەوەك���ام ،ب���ەاڵم ل��ەك��ۆت��ای��دا پ���ەپ���وول���ەی ب��ەره��ەم��ه��ات��وو جیاوازە لەو كرمەی كە لێی بەرهەمهاتووە .
ل����������ەدوای ئ�������ەو ،ی���ان سوامردام زیندەناسی هۆڵەندی تیۆرییەكانی هارڤی سەبارەت ب���ەدوو ب���وون���ەوەری ج��ی��اواز یەكێك ب��ەش��ێ��وەی كرمۆكەو ی��ەك��ێ��ك ب��ەش��ێ��وەی پ��ەپ��ۆل��ە بەڕاست نەزانی. ئ����ەو م����ێ����رووی زۆری ب���ەه���ۆی م��ای��ك��ڕۆس��ك��ۆپ��ەوە سەیركرد تاوەكو پیشانیبدات ك��رم��ۆك��ەو پ��وپ��ە ()Pupaو مێرووی گەورەبوو لەڕاستیدا هەرسێكیان یەك مێروون كە قۆناغ بەقۆناغ گەورە دەبێت، ئ��ەو تەنانەت پیشانیدا لەژێر پێستی كرمۆكەدا نیشانەكانی س��ەرەت��ای دروستبوونی باڵ بوونی هەیە. ل��ەئ��ەم��ڕۆدا زی��ن��دەن��اس��ان دەزان��ن ،شێوەگۆڕان بەرهەمی زیادبوونو گەشەی كۆمەڵێك ل��ەخ��ان��ەك��ان��ە ك���ە ت���اوەك���و قۆناغی پۆپەیی نووستوونو ل������ەدوای������دا ب����ەخ����واردن����ی خانەكانی كرمۆكە بەخێرایی دەس��ت��دەك��ەن بەگەشەسەندن، ئەم خانانە لەقۆناغی كۆرپەلەی م��ێ��رووەك��ەدا دروس��ت��ب��وونو لەهەندێك مێروودا پێش پوپەیی قۆناغی گۆڕان دەستیپێدەكات. س����وام����ردام س���ەرەڕای���ی ناسینی قۆناغی شێوەگۆڕان ت���وان���ی م���ێ���رووەك���ان بەپێی جیاوازییەكانیان بەچوار گروپ
دابەشبكات ،ب��ەاڵم لەئێستادا داب��ەش��ك��راوە بەسێ گ��رووپ، گرووپی یەكەم مێروەكانی بێ شێوەگۆڕانەو وەك��و مێرووی تەواوو قەبارە بچووك لەهێلكە دەردەك����ەون ،تەنیا گۆڕانیان بریتییە لەڕەقبوونی پێستەكانیان لەقۆناغی دواتر. گ��رووپ��ی دووەم بریتییە ل��ەس��ی��س��رك��ەك��ان��ی ح��ەم��امو ك���ول���ەو پ��ووش��ك��ە ب��ەق��ن��ەو شێوەگۆڕانێكی ن��ات��ەواوی��ان هەیە ،ئەم مێرووانە بەشێوەی پ��ێ��ك��ورە( )Nymphلەهێلكە دەردێ�����ت ،ك��ە نموونەیەكی بچووكە لەمێرووی گ��ەورەو لەقۆناغەكانی گ��ەورەب��وون��دا باڵەكانو ئەندامە سێكسییەكان ش��ێ��وەی خ��ۆی وەردەگ��رێ��ت، لەگرووپی سێهەمدا شێوەگۆڕان بەتەواوەتییە ،مێشو پەپولەكانو مێش هەنگوینەكان نموونەی ئەم مێرووانەن ،ئەمانە لەكاتی دەرچ���وون لەهێلكەدا بەهیچ ش��ی��وەی��ەك وەك����و م��ێ��رووی گ�����ەورە ن��ی��ن ،م��ێ��رووەك��ان لەنێوان ( )%٨٠تاوەكو ()%٩٠ گ��ی��ان��ل��ەب��ەران��ی س���ەرزەوی���ن، كەوابوو دەتوانین بڵێین ()%٤٥ تاوەكو ( )%٦٠گیانلەبەرانی سەرزەوی شێوەگۆڕانیان هەیە، ئەمە پیشاندەدات شێوەگۆڕان باشێكی سەرنجڕاكێشە. وەرگێڕانی :كاوە
08
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
فەرشێك لەپەڕی باڵندە
09
فالمینگۆكانی (ل��ەس��ەر)، وردت��ری��ن ئەندامی بنەماڵەی فالمینگۆكاننو لەئەفریقاو هیند دەژین ،ئەم باڵندە جوانانە كە تاوەكو ( )٩٠سانتیمەتر بااڵیان بەرزدەبێتەوەو كێشەكەیان دەگاتە ( )٢.٧كیلۆگرام ،بەشێوەی ب��ەك��ۆم��ەڵ دەژی����نو دیمەنی زۆر دەگمەن دەخولقێنن ،لەم وێنەدا ،كۆمەڵێك لەفالمینگۆ پ��ەم��ەی��ی��ەك��ان دەب��ی��ن��رێ��ن كە ل����ەدەری����اچ����ەی ب���وگ���وری���ا ل���ەب���اك���ووری خ��ۆره��ەاڵت��ی
نایرۆبی كۆبوونەتەوەو لەم وێنە ئاسمانییەدا شێوازێكی جوانییان دروس��ت��ك��ردووە ،ئ��ەم باڵندانە دەت��وان��ن بەرگەی بارودۆخی تفتی زۆر ب��گ��رنو تەنانەت لەنێو ئاوی بەپلەی ( )٧٠پلەی سەدیدا دەژین. ی فالمینگۆ درێ��ژەو پێكان نووكیان چەماوەیەو لەشیان درێ�����ژەو پ��روب��اڵ��ی��ان سپیو پ��ەم��ەی��ی��ە ،ل��ەف��رێ��ن��دا پێكانو ملیان درێ���ژدەك���ەنو توزێك لەژێر لەشیانەوەیە ،باڵەكانیان
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
پێكهاتەیەكە ل��ەڕەن��گ��ەك��ان، بەالوی قاوەیی مەیلەو بۆرن، فالمینگۆ بەئارامی رێدەكاتو سەرو دەنوكی دەخاتە ژێر ئاوەو خ���واردن دەخ���وات ،زۆرب��ەی فالمینگۆكان هێلكەشەیتانۆكەو رووەك���ی ئ��اوی دەخ���ۆن ،ئەم باڵندانە بەكۆمەڵو لەدەستەی هەزاران دانەیدا دەفڕن. ساڵی جارێك جووتگیری دەك��ەنو هێالنەیەكی گڵین بۆ هێلكەكردن دروس��ت��دەك��ەن، زۆرب���ەی فالمینگۆكان یەك هێلكە دەكەنو نێرو مێ بەسەرە لەسەر هێلكەكە دەخەون ،دوای ( )٣٠رۆژ هێلكەكە هەڵدێنن، ج��وج��ك��ەی فالمینگۆ دوای ( )٥رۆژ هێالنە بەجێدەهێڵێت، بەاڵم بۆ ئەو هێالنەی دایكو باوكیان بۆیان دروستكردووە بەمەبەستی خ��ۆراك خ��واردن دەگەڕێتەوە ،دوای دووحەفتە خ����ۆی ب������ەدوای خ���ۆراك���دا دەگ����ەڕێ����ت ،ف�لام��ی��ن��گ��ۆك��ان
ل���ەن���اوەن���دی س��روش��ت��ی��دا بۆ م��اوەی ( )١٥ت��اوەك��و ()٢٠ س��اڵ دەژی����ن ،فالمینگۆكان داب���ەش���دەك���رێ���ن ب���ۆ چ���وار بنەماڵە ،فالمینگۆ گەورەكان لەئەفریقاو باشووری ئاسیاو ئەوروپاو باشووری ئەمریكای ب��اش��ووریو هندی خ��ۆرئ��اوا دەژین ،فالمینگۆ بچووكەكان ل��ەش��ی��وو دۆڵ���ە گ��ەورەك��ان��ی كنیاو تانگانیكا لەئەفریقادان، جۆرێكیتر فالمینگۆی ئەندیو ج��ی��م��س��ی��ان پ���ێ���دەوت���رێ���تو ل���ەك���ەن���ارەك���ان���ی دەری���اچ���ە ب��ەرزەك��ان��ی زن��ج��ی��رە كێوی ئاند لەئەمریكای ب��اش��ووردا دەژین ،فالمینگۆ كێوییەكانیش س���ەردەم���ێ���ك ل��ەف��ل��وری��دای ب�����اش�����ووری ل���ەوی�ل�ای���ەت���ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا دەژی��ان ،بەاڵم خەڵك بەهۆی پ��ەڕە جوانەكانیانەوە راوی��ان دەكردن ،بۆیە تاڕادەیەكی زۆر خاشەبڕبوون.
10
پێاڵوەكانت كەسایەتیت پیشاندەدا ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
دەروون��ن��اس��ان��ی زان��ك��ۆی ك����ان����زاس ب��ەئ��ەن��ج��ام��دان��ی توێژینەوەیەك رایانگەیاند كە دەك��رێ��ت ل��ەڕێ��گ��ەی بینینی پ��ێ�ڵاوەوە پ��ەی بەكەسایەتی كەسەكان ببەین ،دەروونناسانی زانكۆی كانزاس گەیشتن بەو ئەنجامەی كە شێوازو بایەخو رەن����گو ب���ارۆدۆخ���ی پێاڵو دەكرێت وێنەیەك لەهەستەكانو ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ە س��ی��اس �یو تاكییەكان بگوازرێتەوە. لەتاقیكردنەوەكاندا وەكو كردنەوەی نهێنییەك ،چاودێران لەسەرهەندێك وێنە لەجووتێك پێاڵوكرد كە لەرێگەی ئەوەوە دەیانتوانی كەسایەتی كەسەكە ب����دۆزن����ەوە )٦٣( ،ق��وت��اب��ی سەیری ( )٢٠٨جووت پێاڵوی بەشداربوانی ئەم تاقیكردنەوەیان ك��رد ،هەركام لەبەشداربووان پ��ێ��ش��ت��ر پ��رس��ی��ارن��ام��ەی��ەك��ی
كەسایەتییان پ��ڕك��ردب��ووەوە، ه��ەروەه��ا داوای����ان لێكرابوو ئاسایترین پێاڵوەكانی خۆیان بۆ تاقیكردنەوەكە بهێنن. ل��ەم ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەدا داوا ل��ەب��ەش��دارب��ووان��ك��را ،سەیری ج��ووت��ە پ��ێ�ڵاوەك��ان ب��ك��ەنو رەگ������ەزو ت���ەم���ەنو پ��ێ��گ��ەی ك����ۆم����ەاڵی����ەت����ی ك���ەس���ەك���ە دیاریبكەن ،دیاریكردنی ئەم ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ان��ە ه��ەڵ��گ��ری كەسایەتی داخراو ،یان كراوەی خ�����اوەن پ��ێ�ڵاوەك��ان��ی��ش��ب��وو، هەروەها داوا لەبەشداربووانكرا ت���اوەك���و ل��ی��ب��ڕاڵ��ب��وون ،ی��ان موحافزەكاربوون ،جێگیربوونی عاتیفیو گونجانو نەفسبەرزی خ����������اوەن پ����ێ��ڵ�اوەك����ەش دیاریبكەن. ئ������ەو گ�����روپ�����ەی ئ���ەم ئەنجامداوە لێكۆڵینەوەیان دەڵ��ێ��ن پێاڵو زان��ی��اری وردو
س����وودم����ەن����د دەرب��������ارەی خ��اوەن��ەك��ەی��ان دەگ��ێ��ڕن��ەوە، پ��ێ�ڵاوە رێگەیەكی بێدەنگن ب����ۆ ئ�������ەوەی دەرب���������ارەی ك��ەس��ای��ەت��ی خ��اوەن��ەك��ەی��ەوە بزانینو پ��ەی��ام دەگ��وازن��ەوە، پ���ێ�ڵ�اوەك���ان ل��ەچ��ۆن��ای��ەت �یو ستایلو كاركردنو رواڵەتو ماركەدا جیاوازن ،بەاڵم ئایا بەهۆی ئەم جۆربەجۆرییەوە دەكرێت زان��ی��اری دەرب��ارەی خاوەنەكەیانەوە بگوازنەوە؟ توێژەرانی زانكۆی كانزاس وەاڵم����ی ئ���ەم پ��رس��ی��ارەی��ان بەئەرێنی داوەتەوەو دەڵێن كە هەندێك س���ەرەداو كە پێاڵو دەرب���ارەی پ��ێ�ڵاوەوە دەیڵێت زۆر روون������ە ،ب���ۆ ن��م��وون��ە پێاڵوی گران باس لەداهاتی خاوەنەكەی دەكاتو پێاڵوی ت���ەواو ب��ۆی��اخ ه��ی كەسانی ك���راوەی���ە ،پ��ێ�ڵاوگ��ەل��ێ��ك كە
ل��ەوان��ەی��ە ن��وێ ن��ەب��ن ،ب��ەاڵم پ��اك��وخ��اوێ��ن��ن ه��ی كەسانی خ����اوەن وی���ژدان���ی ك��اری��ن، پ��ێ�ڵاوی ك�����رداری (ك���ە بۆ مەبەستی تایبەتی بەكاردێت) هی كەسانی خۆ گونجێنەرە. دروستترین بەراوردەكان لەپەیوەندی ل��ەگ��ەڵ تەمەن، رەگ���ەزو رێ���ژەی داه��ات��دای��ە، ل�������ەدوای ئ�����ەوە ج��ێ��گ��ی��ری عاتفیو خۆگونجاندن دێتە ئاراوە ،كەسانێك كە شێوەیەك لەنیگەرانی لەپەیوەندییەكاندا هەیە ،هەوڵدەدەن پێاڵوی نوێ لەپێبكەنو پارێزگاری لێبكەن، لەوانەیە بووترێت ئەم كەسانە ن��ی��گ��ەران��ی ب��ی��رك��ردن��ەوە خەڵكن لەبارەی خۆیانەوە .
11
تیۆرێكی كۆن دەڵێت هاوسەنگی پەرەسەندن لەنێوان بارۆدۆخی حەوز (بۆ رۆیشتن لەسەر دوو پێ)و قەبارەی گەورەیی مێشك بووە بەهۆی ئەوەی ماوەی سكپڕبوون نۆ مانگ بێت، بەاڵم لەڕاستیدا زیندەچاالكی (میتابولیسم) هۆكاری سەرەكی دیاریكردنی ماوەی سكپڕییە، فاكتریتر وەكو گەورەبوونی سەری كۆرپەڵەو قورسبوونی دەرچوون لەكاتی منداڵبووندا رۆڵیان نییە.
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
نهێنی ()٩ مانگەی سكپڕی ئافرەتان چییە؟
12
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
توێژینەوەیەكی باڵوكراوە لەژمارەی ئەم دواییەی كۆمەڵە وتارە زانستییەكانی ئەكادیمی نەتەوەیی زان��س��ت()PNAS تیۆری پێشووی پەرەسەندنی ل��ەوب��ارەوە خستووەتە ژێر پرسیارەوە. ئ����ەم ت��ی��ۆری��ی��ە دەڵ��ێ��ت ل��ەن��ێ��وان ش��ێ��وازی ح��ەوزی مرۆڤ (كە بەهۆی رۆیشتن لەسەر دوو پێ بەشێوەیەك گۆڕاوە كە زاوزێی بۆ مرۆڤ قورسكردووە)و منداڵبوون (كە بەهۆی قورسی تایبەتییەوە م��ەت��رس��ی ب��ۆ س��ەر دای��كو ك��ۆرپ��ەل��ە دروس��ت��دەك��ات) ه���اوس���ەن���گ���ی���ی���ەك���ی ورد دروستبووە ،روێشتن لەسەر دووپێ پەستانێكی بەردەوام دەخاتە سەر حەوز ،تاوەكو ش��ێ��وازی ل��ەگ��ەڵ باشتر بۆ رۆیشتن بگونجێت ،ب��ەاڵم ئ����ەم گ��ون��ج��ان��ە ب���ەوات���ای مەترسیداربوونی پرۆسەی منداڵبوونە ،بۆیە شێوازی حەوز بەم شێوەیە ماوەتەوە. دوو ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی مێشكی گەورەو توانای رێگەڕۆیشتن لەسەر دووپ���ێ ب��وو بەهۆی ئ���������ەوەی م�����رۆڤ ج���ی���اوازب���ێ���تو دژ ب��ەی��ەك��ی ت��ێ��دای��ە، م��ێ��ش �كو س���ەری گ�����ەورە ،زاوزێ ل�������ەم�������رۆڤ�������دا م��ەت��رس��ی��دارو پڕ ژان دەك��������ات، ب��������ەاڵم ئ����ەگ����ەر ح�������ەوزی م����رۆڤ ت���ۆزێ���ك پ��ان��ت��رب��ێ��ت، ل��ەوان��ەب��وو رێگەرۆیشتنی سروشتی ئاسان نەبووایە، زان���ای���ان م��اوەی��ەك��ی زۆرە بیردەكەنەوە باشترین رێگە بۆ دەربازكردنی ئەم كێشەیە ك���ورت���ك���ردن���ەوەی م���اوەی سكپڕییە ،بەشێوەیەك پێش
ئ��ەوەی منداڵەكان سەریان زۆر گەورە ببێت ،لەدایكبن، هەڵبەت لەئەنجامدا منداڵی مرۆڤ لەڕوانگەی جووڵەو توانای ناسینەوە زۆر داماوترو گ��ەش��ەن��ەس��ەن��دووت��ر دەب���وو لەمنداڵی شێردەرەكانیتر. ه���ەم���وو ئ����ەم دی�����اردە س�����ەرس�����ووڕه�����ێ�����ن�����ەرە ل��ەگ��ەش��ەس��ەن��دن��ی م���رۆڤ رێگەڕۆیشتن لەسەر دووپێ، منداڵبوون بەقورسی ،پانی ح����ەوز ،مێشكی گ����ەورەو م��ن��داڵ��ی ت���اڕادەی���ەك دام���او، ل��ەك��ۆن��ەوە وادان���راب���وون كە پەیوەندییان پێكەوە هەیە. ه���ال���ی دان�����س ڤ���ۆرس پ��رۆف��ی��س��ۆری م��رۆڤ��ن��اس��ی لەزانكۆی رودایلەند دەڵێت «ئ���ەم ب��اب��ەت��ە دەی���ان ساڵە ل��ەپ��ۆل��ەك��ان��ی م��رۆڤ��ن��اس��ی��دا دەوت��رێ��ت��ەوە ،ب��ەاڵم كاتێك گ���ەڕام ب����ەدوای ب��ەڵ��گ��ە بۆ ئ��ەم بابەتە ،شتێكی ئەوتۆم نەدۆزییەوە ،كێشەی یەكەم ئ��ەم ت��ی��ۆری��ی��ە ئ��ەوەی��ە هیچ ب��ەڵ��گ��ەی��ەك ل���ەئ���ارادا نییە ب���ۆ ئ�����ەوەی پ��ی��ش��ان��ی��ب��دات لەگەنی پانتر كە دەتوانێت ئاسانبكاتەوەو منداڵبوون گەشەسەندووتر منداڵێكی بخاتەوە ،بەربەستە لەبەرانبەر رێگەڕۆیشتندا». ئ��ان��ا ڤ��ارن��ەر ،ت��وێ��ژەری پ��ۆس��ت ك��ت��ۆرا ل��ەزان��ك��ۆی ه��������ارڤ��������اردو ی���ەك���ێ���ك لەهاوكارەكانی دانس ورس، لەسەر رێگەڕۆیشتنی مرۆڤو پەیوەندی لەگەڵ پانایی دوو ئێسكی ران لێكۆڵینەوەی كردەوەو تێگەیشت كە هیچ پەیوەندییەك لەنێوان حەوزی پانترو رێگەڕۆیشتن بەقورسی بوونی نییە ،بۆیە ئەم بابەتە لەئێستادا بەتەواوەتی گومانی لێدەكرێت. ل���ەدوای���دا دان���س ورس بەدوای بەڵگەدا گەڕا تاوەكو
13
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
پشتڕاستی ك��ورت��ب��وون��ەوەی م�����اوەی س��ك��پ��ڕی م���رۆڤ لەچاو شیردەرەكانیتر بكات، ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان پێچەوانەی ئەمەی پیشاندا ،بەپێی قەبارەی دایك ،سكپڕی مرۆڤ نەتەنیا كورتتر لەشیردەرەكانیتر نییە، ب��ەڵ��ك��و ت��ۆزێ��ك درێ���ژت���رەو م���ن���داڵ���ی م�����رۆڤ ل��ەچ��او م��ن��داڵ��ی ش��ی��ردەرەك��ان��ی��ت��ر گەورەترن ،هەرچەند منداڵی م���رۆڤ ه��ەن��دێ��ك رەف��ت��اری گەشەنەسندوو پیشاندەدات، ب����ەاڵم ب��ەه��ی��چ ش��ێ��وەی��ەك لەدایكبوونی منداڵی مرۆڤ زوودڕەس نییە. بۆ شیردەرەكان بەگشتی، ه��ەروەه��ا مرۆڤیش ،درێ��ژی م��اوەی سكپڕی بەقەبارەی لەشی دای��ك دیاریدەكرێت، ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی ق��ەب��ارەی ل����ەش دەرب���ڕێ���ك���ی ب��اش��ی زی��ن��دەچ��االك��یو ك����رداری لەشە ،دانس ورس گەیشت بەو ئەنجامەی زیندەچاالكی ل��ەش دەتوانێت شیكارێكی باشتربێت بۆ كاتی منداڵبوونی مرۆڤ وەك لەپەرەسەندن. ب��ۆل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوە ل��ەس��ەر ئ���ەم ب��اب��ەت��ە ،ئ���ەو داوای ه��اوك��اری لەپیتر ئالیسون لەزانكۆی هارڤاردو هێرمان پونترز لەكۆلێژی هانتەر لە لەندەن كرد ،ئەوان گەیشتن بەگریمانەیەكیتر دەرب���ارەی لەدایكبوونی م��رۆڤو ناوی ( )EGGواتە وزە ،سكپڕیو گەشە(growth ،gestation ))،energeticsیان لێنا. بەپێی ئ��ەم گریمانەیە، م���ن���داڵ���ی م�����رۆڤ ك��ات��ێ��ك لەدایكدەبێت ،كە دایك ئیتر ن��ات��وان��ێ��ت وزەی پێویست ب��ۆ گ��ەش��ەس��ەن��دن��ی ك��ۆرپ��ە دابینبكات ،بە بەكارهێنانی دات���اك���ان���ی زی��ن��دەچ��االك��ی توێژەران پیشانیاندا ژنان پێش منداڵبوون دەگەن بەئاستێك
ك���ە ن���اوچ���ەی م��ەت��رس �یو زیندەچاالكی پێدەوترێت. ئ��ەو ژم���ارە كالۆرییەی ل���ەش���ی دای������ك ل���ەش���ەوو رۆژێ�����ك�����دا ب�����ۆی ه��ەی��ە بیسووتێنێت ،س��ن��ووردارە، ل��ەك��ات��ی س��ك��پ��ڕی��دا ،ژن��ان دەگەن بەئاستی بەكارهێنانی زۆرت��ری��ن ك��ال��ۆریو رێك پێش ل��ەدای��ك��ب��وون��ی منداڵ ئ���ەم ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ە دەگ��ات��ە ئ��اس��ت��ی زۆرت��ری��ن��ی خ��ۆی، ئەمە پیشانیدەدات ئاستی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ك���ال���ۆری لەمرۆڤدا كاریگەری لەسەر م���اوەی سكپڕیو گەشەی كۆرپەڵەدا هەیە. س����������ن����������وورداری زی���ن���دەچ���االك���ی ئ���ەوە دەردەخ���������ات ك���ە ب��ۆچ��ی منداڵی م��رۆڤ بە ب��ەراورد لەگەڵ منداڵی شیردەرەكانیتر بەنەتوانی لەدایكدەبن ،بۆ نموونە منداڵی شەمپانزی لە یەك مانگیدا دەڕوات، ب����ەاڵم م��ن��داڵ��ی م���رۆڤ لەحەوت مانگیدا تازە گ��اگ��وڵ��ك��ێ دەك���ات، بۆیە ئەگەر منداڵی م�����رۆڤ ب��ی��ەوێ��ت ب���گ���ات���ە ئ��اس��ت��ی گ���ەش���ەی م��ن��داڵ��ی شەمپانزی دەبێت ل��ە ( )١٦مانگیدا ل��ەدای��ك��ب��ێ��ت ،ب��ەاڵم ت��ەن��ان��ەت ی��ەك مانگ دواكەوتنیش دایك دەباتە ناوچەی مەترسییداری زیندە چاالكی. جیاواز لەتوێكاری ئێسكە پەیكەری حەوز ،لەدایكبوونی م��ن��داڵ��ی گ��ەش��ەس��ەن��دووت��ر لەڕوانگەی فیسیۆلۆژییەوە نامومكینە ،نەتوانایی ئێمە ل���ەك���ات���ی ل��ەدای��ك��ب��وون��دا نیشانەیەكە لەڕادەی گەشەی پێویست ب��ۆ مێشك دوای لەدایكبوونی مرۆڤ.
14
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
لووت نەشتەرگەریی
لوت دیارترینو سەرنجڕاكێشترین بەشی رووخسارە، بەشێوەیەك كە رووخساری لوت كاریگەری راستەوخۆی هەیە لەسەر چاوو لێوو رووخساری مرۆڤ ،لەڕووی كرداریشەوە لووت رۆڵێكی گرنگ دەگێرێت لەكرداری هەناسەداندا ،لەڕووی رێكخستنی پلەی گەرمیو شێو پاالوتنی هەوادا. كێشەكانی رووخساری دەرەوەی لووت پەیوەندییەكی راستەوخۆی هەیە لەگەڵ كێشەكانی ناوەوەی لووت ،كە رێگە لەهەناسەدان دەگرێت ،بەاڵم ئەم كێشانە هەموو كەس ناگرێتەوە ،كێشەكانی لووت لەوانەیە بۆماوەیی بێت ،یان بەهۆی رووداوێكەوە بێت ،یان هەرهۆكارێكیتر.
15 ئامادەكردنی :دایكی كاوە
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
لەڕووی پێكهاتەوە دەتوانین ل���ووت وەك ه��ەرەم��ێ��ك بێنینە بەرچاو ،كە دیوارەكانی لووت وەك چ��وارچ��ێ��وەی هەرەمەكەو ت��ی��غ��ەی ن���اوەڕاس���ت���ی لوتیش ( )septumوەك ك��ۆڵ��ەك��ەی ن��اوەڕاس��ت��ی ه��ەرەم��ەك��ە وابێت، كاتێك لووت تووشی بەركەوتن دەب��ێ��ت ل��ەوان��ەی��ە دی��وارەك��ان��ی لووتو كۆڵەكەی لووت تووشی داورخانو تێكچوون ببێت. ه��ەرك��ات كۆڵەكەی لووت تووشی چەمانەوە ،ی��ان شكان، یان خ��واری ببێت ئ��ەوا رێگەی هەناسەدان دەگرێتو هەناسەدان قورسدەكات لەم كاتانەدا پێویست ب��ەن��ەش��ت��ەرگ��ەریو س��ەرل��ەن��وێ دان���ان���ەوەی پ��ەی��ك��ەری ل��ووت دەكات. دوو شێوازی نەشتەرگەریی لووت هەیە ن��ەش��ت��ەرگ��ەری ن���اوەوەیل�����ووت ب���ۆ ك���ەم���ك���ردن���ەوەی گرفتەكانی هەناسەدانو رێككردنی كۆڵەكەی لووتەكە بەنەشتەرگەری س��ی��پ��ت��وپ�لاس��ت��ی��ك(symptom .)plastic ن��ەش��ت��ەرگ��ەری دەرەوەیل����ووت ك���ە پ���ەی���وەن���دی ه��ەی��ە بەڕووخساری دەرەوەی لووتو جوانكاری ل��ووت ،ئامانج لەمە ك��ەم��ك��ردن��ەوەی نارێكوپێكی رووخ��س��اری دەرەوەی ل��ووتو كەمكردنەوەی گرفتەكانی لووتە، بەرینو پالستیك()rene plastic ناودەبرێت. نەشتەرگەری دەرەوەی لووت بریتییە لەالبردن ،یان جوواڵنی بڕێك لەكركڕاگەو ئێسقانی زیادە كە دەبنە هۆی جواندەرنەكەوتنی لووت ،هەروەها جوالندنیان ،یان گۆڕینی شوێنی كڕكڕاگەكانو پ����رك����ردن����ەوەو ت��ەن��ك��ك��ردن��ی شوێنەكان بۆ جوانكردنی شكڵی ل��ووت كە بۆ ئەمە شێوازەكانی ( )nondestructiveبەكاردێت،
هەروەها ل��ەدوای نەشتەرگەری تامپوت ب��ەك��اردێ��ت (پلێتە كە دوای ن��ەش��ت��ەرگ��ەری دەكرێتە لووتەوە) ،هەندێككات پێویست ناكات بۆ نەخۆشەكان بەكاربێت، لەهەندێك ن��ەخ��ۆش��دا قاڵبێكی لولەیی بەكاردەهێنن كە نەخۆش دەت��وان��ێ��ت��ت ب��ەه��ۆی��ەوە هەناسە هەڵمژێت. بەهۆی رژێنەكانی ناو لووت ل��ەگ��ەڵ خ��وێ�نو دەڵ��ەم��ەب��وون��ی، هەندێككات ل��ووت دەگیرێت كە ئەمە ئاساییەو بەهۆی شتنی زۆرەوە بەدەرزی فیزیولوژی بەرە بەرە دەكرێتەوە. دوای نەشتەرگەری تەنیا یەك قاڵبی تەنك دەمێنێتەوە لەسەر ل��ووت ،ئەویش ل��ەدوای ()٧-٥ رۆژ الدەبرێت. گوێنەدانی نەخۆش بەخۆیو ه���ەروەه���ا دەس��ت��ك��اری��ك��ردن��ی ل����ووتو فینكردنی ب��ەق��ووەت ل����ەدوای ن��ەش��ت��ەرگ��ەری دەبێتە ه���ۆی ج��وواڵن��ی رووخ��س��اری نوێی لووتو تێكچوونی رێكیو گونجاوی ل���ووت ،ئەگەر زوو پێیبزانرێت ئ���ەوا دەت��وان��رێ��ت چ��اك��ب��ك��رێ��ت ب��ێ��ن��ەش��ت��ەرگ��ەری دووەم. ك��ڕك��ڕاگ��ەی ن��ێ��وان ل��ووت وەكو س��پ��رن��گ وای����ە كاتێك دەخرێتەوە شوێنی خۆی ئامادەیی زۆری تێدایە بۆ ترازانی دووبارە كە دەبێت زۆر چاوەدێری بكرێت لەدوای نەشتەرگەرییەكەدا. ه��ەن��دێ��ك ك���ات ئ��ەگ��ەری هەندێك كێشە هەیە كە دوای ن��ەش��ت��ەرگ��ەری كۆنترۆڵناكرێت (هەرچەند ئەگەری زۆر كەمە) كە بەهۆی نەشتەرگەری دووەم��ەوە ئەگەری چاككردنی دەبێت. هەندێككات دەڵ��ێ��ن دوای نەشتەرگەری هەستی بۆنكردن ل��ەدەس��ت��دەچ��ێ��ت ،ئ��ەم��ەش زۆر دەگ��م��ەن��ە ،ئ��ەگ��ەر رێوشێونی پزیشكی رەچ��اوب��ك��رێ��ت ئ��ەوا هەموو ئەگەری زیانەكان زۆر كەمدەبێتەوە.
پەیڕەوكردنی چەند خاڵێک پێش نەشتەرگەریی لووت -١ب��ۆ دی��اری��ك��ردن��ی كاتی نەشتەرگەری لووتت سەردانی پزیشكەكەت بكە. ٢ئ��ازارش��ك��ێ��ن��ەك��ان��ی وەك ئاسپرین ئەوانەی كە ئیستروئیدیان تێدا نییە ،وەك مفنامیك ،ئەسید، دیكلوفناك ،ئ��ەدوی��ل ،كە دەبنە هۆی نەوەستانی خوێن دەبێت دوو هەفتە پێش نەشتەرگەری بەكارنەهێنرێن ،بەپێی ئامۆژگاری پزیشك دەتوانرێت چارەسەری هاوشێوەی ئ��ەوان بەكاربهێنێت لەكاتی نەخۆشیدا. -٣نیكۆتینی جگەرە دەبێتە هۆی تەسكی رەگەكانو ئاستەنگی بەردەم سووڕی خوێن ،كە دەبێتە ه���ۆی درەن����گ چ��اك��ب��وون��ەوەی نەخۆشو چاكنەبوونەوەی برین، باشتر وای���ە ( )٢حەفتە پێش ن��ەش��ت��ەرگ��ەری ج��گ��ەرە ت��ەرك بكرێت. -٤دەب����ێ����ت ك��ەس��ێ��ك��ت لەگەاڵبێت لەكاتی نەشتەرگەریدا. -٥ه��ەش��ت كاتژمێر پێش نەشتەرگەری نابێت هیچ شتێك بخورێت ،رۆژی نەشتەرگەرییەكە دەبێت نەخۆش ناشتا بێت. -٦ئەگەر هەر چارەسەرێكی تایبەت بەكاردەهێنرێت ،پێش نەشتەرگەری دەبێت دكتۆرەكە ئاگاداربێت. -٧پۆشاكی تەسك لەبەر نەكرێتو ئەو پۆشاكانە دەبێت لەبەربكرێت كە قۆپچەی هەیەو پێویست ن��اك��ات ل���ەس���ەرەوەدا بكەنرێن. رەچاوكردنی چەند خاڵێك دوای نەشتەرگەریی -١دوای دەرچ�������وون لەنەخۆشخانە كۆمەڵێك چارەسەر دەنووسرێت كە ئەنتی بایۆتیكو ئازارشكێنو ئانتی هیستامیك لەخۆ دەگرێت ،پاش نەشتەرگەری ( )٢كاتژمێر نابێت هیچ بخورێت دوای ئ��ەوە تا م��اوەی ( )٢رۆژ شلەمەنی سوودبەخشو خواردنی
16
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
نەرم بەكاربهێنرێت. -٢دوای دەرچ�������وون لەنەخۆشخانە پشوودانی باش لەماڵەوە پێویستە ،لەناوجێگەدا، ی��ان دابنێشن ،ی��ان ( )٢سەرین دەبێت بخرێتە ژێر سەر تاوەكو سەر بەرزتر بێت ،بەرزراگرتنی سەر لە ( ) ٣-٢رۆژی یەكەمدا ئاوسانی رووخسارو لووتو ئازار كەمدەكاتەوە. -٣هەستكردن بەئازارێكی ك���ەم ت����ا( )٢٤ك��ات��ژم��ێ��ر دوای نەشتەرگەری دەكرێت ئازارشكێن بەكاربهێنرێت. -٤دەرچ��وون��ی خوێناو تا ( )٧٢كاتژمێرو زیاتریش دوای نەشتەرگەری ئاساییە ،ل��ەدوای ( )٢٤كاتژمێرەوە خوین بەربوون ه��ێ��واش دەب��ێ��ت��ەوەو دستدەكات بەوەستان دوای ( )٤٨كاتژمێر دەوەستێت.
-٥بۆ پاكردنەوەی خوێنی م��ەی��وو گوێچكە پ��اك��ك��ەرەوەی شێدار بەكاربهێنرێت بۆ كونە ل��ووت��ەك��ان ،ب��ەاڵم نابێت بچێتە ناوەوە. دوای ئ�����ەوەی ك���ە گ��وێ پ���اك���ك���ەرەوەك���ە ش���ێ���دارك���را ت بەسەر خوێنە بەهێواشی بیهێنرێ دەڵەمەكانداو دەشكرێت پۆمادی چاو (ڤیتامین Aبەكاربهێنرێت بۆ چەوركردنی تەقەڵەكانی لووت). -٦پ��ێ��ن��ج رۆژ دوای نەشتەرگەری دەكرێت نەخۆش خۆی بشواتو قاڵبی لووتیشت تەڕبكرێت. -٧بەكارهێنانی قاڵبی سەهۆڵ لەسەر ن��اوچ��اوانو سوچەكانی چ���او دوای ن��ەش��ت��ەرگ��ەری بۆ ك��ەم��ك��ردن��ەوەی شینبوونەوەی دەوری لووتو چاوو بەسوودە، شینبوونەوە شتێكی ئاساییەو
بەهۆی جواڵنی ئێسقانەكانەوە روەدەدات كە مەرج نییە لەهەموو كەسێكیشدا دەرك��ەوێ��ت ،دوای ( )١٠-٧رۆژ دیارنامێنێت. -٨ه��ەڵ��ئ��اوس��ان��ی ل���ووت لەحەفتەكانی س��ەرەت��ادا كەمە، بەاڵم بۆ چاكبوونەوەی تەواوو شێوازوەرگرتنی لووت یەك ساڵی پێدەچێت ،بەتایبەت بوكی لووت چەند مانگێكی پێدەچێت تاوەكو شكڵی خۆی وەرگرێت. -٩كرداری هەناسەدان دوای نەشتەرگەری دەگ��ۆڕێ��ت ،دوای چەند حەفتە هاوسەنگ دەبێتەوەو چاكدەبێت. -١٠دوای نەشتەرگەری نابێت وەزرش��ی ق��ورس بكرێت تاوەكو ( ) ٢حەفتە ،شتی قورس ه��ەڵ م��ەگ��رنو لەسەرداخستن بەهەموو شێوەیەك دووركەونەوە. -١١لەكاتی زیاكردنی خوێن بەربوون دوای ( )٢٤كاتژمێرو
بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش، دەبێت پزیشك ئاگاداربكرێتەوە. -١٢لەكاتی نەشتەرگەری لووتدا پێستی لووت لەكڕكڕاگەی ل��ووت جیادەكرێتەوەو ئەمەش دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی ئ���ەوەی هەندێك ن��اوچ��ەی پێستی ل��ووت زیانی پێبگاتو دوای نەشتەرگەری پێستی لووت هەستیارتردەبێت. ئ����ەم ه��ەس��ت��ی��اری��ی��ە چ��ەن��د ح��ەف��ت��ەی��ەك درێ����ژە دەكێشێت لەدوایدا ئاسایی دەبێتەوە. -١٣ن�����وك�����ی ل����وت بێهەستدەبێتو ئەم بێهەستییەش ( )١٢-٦مانگ كاتی دەوێ��ت تا ئاسایی دەبێتەوە ،لەوكاتانەدا كە لووت بێهەستە نەخۆش وادەزانێت لووتی گەورە بووەو ئاوساوە كە ئەمەش ئاساییە. -١٤هەتا ( )٦مانگ نابێت چاویلكە بەكاربهێنرێت.
17
ئەو ساچمانەی باڵندەكان ژەهراوی دەكات ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
ساچمە قورقوشمییەكان ك���ە ل������ەڕاوی ب��اڵ��ن��دەك��ان وەك����و ق����ازە ك��ێ��وی��ی��ەك��انو مراوییەكان بەكاردەهێنرێتو ل��ەن��او ل��ەش��ی��ان دەمێنێتەوە، یان لەالیەن باڵندەكانیترەوە ل���ەگ���ەڵ دان���ەوێ���ل���ەك���ان���دا دەخ���ورێ���نو دوای چ��وون��ە نێو جیكەڵدانەوە بەچوونە نێو ش��ان��ەك��ان��ی��ت��رەوە دەبێت بەهۆی ژەهراویبوونو مردنی بەشێنەیی قوربانییەكان. وادی����ارە ئ��ەو باڵندانەی كە زۆرب��ەی ك��ات لەكەنارە ئاوییەكاندا دەژی �نو بەدوای خ��ۆراك��دا دەگ��ەڕێ��ن زۆرت��ر لەتفەنگی راوچییەكانو ئەو پارچە گوالنەی كە دەكەونە س��ەر زەوی بترسن تاوەكو ئ��ەو فیشەكانەی ل��ەم��اوەی چەند چركەدا دەیانكوژێت، وێنە هەڵگیراوەكان بەهۆی تیشكی ئێكسەوە پیشاندەدات كە چۆن باڵندەكان لەالیەن پارچە بچووكە بەجێماوەكانی ف��ی��ش��ەك��ە ق��ورق��وش��م��ی��ی��ەك��ان لەسەرزەوی ،ژەهراوی دەبنو لەناودەچن. وێ���ن���ەی س�������ەرەوە ك��ە بەهۆی تیشكەكانی ئێكسەوە
ه���ەڵ���گ���ی���راوە ج��ی��ك��ەڵ��دان��ی یەكێك لەو ( )٢٣٦٥باڵندە پ��ی��ش��ان��دەدات ك��ە لەسااڵنی ( )١٩٧١ت���ا ()٢٠١٠دا لەبەریتانیا ك��ۆك��راوەت��ەوەو دوای م��ردن لێكۆڵینەوەیان لەسەر كراوە. ساچمەییەكان تفەنگە لەهەر تەقەكردنێكدا ()٣٠٠ ساچمە بەرەو هەوا دەهاوێژن ك��ە زۆرب���ەی���ان دەك���ەون���ەوە س����ەرزەوی ،ئ��ەو باڵندانەی لەنزیكی راوگەكاندا دەژین، زۆرب��ەی كات ئەم ساچمانە لەگەڵ پارچە بچووكەكانی ل��م��دا ك��ە ی��ارم��ەت��ی هەرسی خ�����ۆراك دەدات ،ل��ەگ��ەڵ دان��ەوێ��ڵ��ەدا ك��ۆدەك��ەن��ەوەو دەیخەنە جیكەڵدانەوە ،ئەگەر ئ��ەم ساچمانە لەقورقوشم دروستكرابێت ،لەجیكەڵدانەوە دەچێتە نێو ئەندامەكانیتری باڵندەكەو بەژەهراویكردنی بەرەبەرە باڵندەكە دەكوژێت. راپۆرتەكانی كۆمیسیۆنی ش����اه����ان����ەی پ��ی��س��ب��وون��ی ژی��ن��گ��ە ل���ەس���اڵ���ی()١٩٨٣دا پیشاندەدات ،سااڵنە هەزاران باڵندەی وەك ق��ازو مراوییە كێوییەكان كە لەدەوروبەری
ئ��اوەك��ان��دا دەژی���ن ،بوونەتە قوربانی ژەهراویبوون بەهۆی ق��ورق��ش��م��ەوە ،یاسا لەساڵی بەكارهێنانی ()١٩٩٩وە ساچمە قورقوشمییەكان بۆ راوی باڵنەدەكانی كە ناری دەری��اچ��ەك��انو رووب��ارەك��ان قەدەغەكردووە. ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری لەگیانی ئ��ەم ب��اڵ��ن��دان��ە بەكارهێنانی س��اچ��م��ە ق��ورق��وش��م��ی��ی��ەك��ان لەدانیماركو هۆڵەنداو نەرویژ ق���ەدەغ���ەك���راوەو ل��ەج��ی��ات��ی ئەوە پێشنیاركراوە ساچمەی پۆاڵین بەكاربێنن ،هەروەها س��اچ��م��ەگ��ەل��ێ��ك��ی��ت��ری��ش كە ل��ەك��ان��زای ك���ەم مەترسیتر دروس�����ت�����ك�����راوە (وەك�����و تەنگستەن) لەبازاڕدا بوونی
ه��ەی��ە ك���ە زی����ان ب��ەژی��ن��گ��ە ناگەێننو ژەهراوی نیین. ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی زی���اد لە ( )١٠ساڵە ی��اس��ای ق��ورس بۆ پێشگیری ل��ەڕاوی باڵندە بەساچمە قورقوشمی دانراوە، لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدات ب��ارۆدۆخ��ەك��ە باشترنەبووە، ه��ەم��وو س��اڵ��ێ��ك ج��گ��ە ل��ەو ب���اڵ���ن���دان���ەی راودەك����رێ����ن ژم���ارەی���ەك���ی ب��ەرچ��اوی��ش ب����ەخ����واردن����ی س��اچ��م��ەی قوڕقوشمی ژیانیان لەدەست دەدەن ،پ��س��پ��ۆڕان دەڵ��ێ��ن ل���ەوان���ەی���ە ب���ۆ پ��ارێ��زگ��اری لەگیانی باڵندە كێوییەكان ك���ات ت��ێ��پ��ەڕب��ووب��ێ �تو ئیتر هیچمان لەدەست نەیەت. سەرچاوەnew scientist :
18
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
فلیكس باوومگارتنەر بەبازدان لەبەرزایی ( )٣٩كیلۆمەتری رووبەری زەوی ،بۆ هەمیشە ناوی خۆی لەمێژوودا تۆماركرد، هەرچەند دەوترێت ئەو لەلێواری فەزاوە خۆی بەرداوەتەوە ،بەاڵم بەڕاستی ئەو چەندێك توانی خۆی لەفەزا نزیك بكاتەوە؟
ئایا فلێكس باومگارتنەر گەیشتە لێواری فەزا؟
19
-١ وێ���س���ت���گ���ە فە ز ا ییە كا ن بەنزیكەی لەبەرزای ( )٤٠٠هەزار مەتری سەر رووبەری زەویدایە. -٢ الن��ی��ك��ەم��ی ئ����������������ەو ب��ەرزای��ی��ەی مانگەدەسكردەكانی بۆ دەهاوێژرێن بەرزای ( )١٦٠هەزار مەتری سەر رووبەری زەوییە.
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
س���ێ س���اڵ ئ���ام���ادەس���ازیو سەرفی ملیۆنەها دۆالر لەپرۆژەی «رێدبول ئیستراتوس» (پێسپاردنی ئ��ەرك ل��ەل��ێ��واری ف���ەزا) ،ئەنجام گەیشتە كۆتاییو پەرەشوتبازی دل���ێ���ری ن���ەم���س���اوی ،فلیكس باوومگارتنەر رۆژی یەكشەمە توانی ،بەئەنجامدانی خۆبەردانەوەی س��ەرب��ەس��ت ل��ەب��ەرزای��ی ()٣٩ كیلۆمەترییەوە ،تۆمارێكی نوێ بەناوی خۆییەوە بنووسێت ،لەم بەردانەوەدا ئەو توانی بگاتە خێرایی ( )١٣٤٢كیلومەتر لەكاتژمێرداو ب��وو ب��ەی��ەك��ەم م���رۆڤ ك��ە بەبێ بەكارهێنانی ئامێرێكی تایبەتی بەربەستی دیواری دەنگ بشكێنێت، كاتێك دەرگ���ای كەپسوولەكەی كردەوەو خۆی ئامادەی بازدانكرد وەك ئ���ەوە واب����وو ل��ەك��ەن��ارەی ف��ەزداب��ێ��ت ،ب��ەاڵم بەڕاستی ئەو ت��ا چ رادەی����ەك ب��ەل��ێ��واری ف��ەزا نزیكبووەوە ،ئایا ئەو لەخوڵگەی مانگەدەسكردەكان نزیكبووەوە؟ یان ئەگەری ئەوە هەبوو بكەوێت لەنەیزەكێكی گەرم؟ وێ��ن��ەک��ان��ی ژێ����رەوە هەموو زانیارییەكانتان لەسەر ئەو پرسیارانە لەوێنەكاندا پێشكەشدەكات، ئ��ەو ب��ەرزای��ی��ەی باوومگارتنەر پێیگەیشت ب��ەراوردك��راوە لەگەڵ بەرزایی وێستگەی فەزاییو شوێنی مانگەدەسكردەكانو نەیزەكەكان پ��ی��ش��ان��دراوە ،ئ��ەو ت��ەن��ان��ەی كە لەمەودای نێوان رووبەری زەویو وێستگەی فەزایی دەبینرێت.
20
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
-٣ نەیزەكەكان ب��ەن��زی��ك��ەی ل��ەب��ەرزای��ی ( )٨٥ه���ەزار مەتریدا دەك��ەون لەبەرگەهەوای زەویو بەهۆی خێرایی ب��ەرزەوە سووردەبنەوەو دەبن بەهەڵم. -٤ س����ن����ووری ب��ای��وس��ف��ێ��ر ( )٤ ٦ ه��ەزار مەتر ،لەم ناوچەدا پلەی گەرمی لەگەڵ بەرزایدا بەخێرایی دادەبەزێت. -٥ ب�����ەرزای�����ی باومگارتنەر ( )٣٩٠٤٥ مەتر. -٦ ئ����اس����ت����ی ئارمسرۆنگ، ( )٢٠هەزار م��ەت��ر ،ل��ەم ب��ەرزای��ی��ەدا پەستان بەڕادەیەك نزمە خوێن لەگەرمای لەشی مرۆڤدا دەكوڵێت. -٧ ب�����ەرزای�����ی ( )١٢هەزار مەتر شوێنی هەورو فڕینی فڕۆكە ئاساییەكان. تایبەتمەندییەكانی جلەكەی باوومگارتنەر چۆن بوو ف��ل��ی��ك��س ب���اوم���گ���ارت���ن���ەر لەبەرزایی ( )٣٦٥٧٦مەترەوە خۆی بەردایەوەو بەربوونەوەیەكی سەربەستی بەخێرایی ب��ەرزت��ر لەخێرایی دەنگ تاقیكردەوە ،ئایا دەزانن جلەكانی چ تایبەتمەندییەكی ه���ەب���وو؟ ت���اوەك���و پ��ێ��ش ئ��ەم ب��ەرب��وون��ەوەی��ە هیچ جلێك بۆ وەها بارۆدۆخێك دیزاینەكرابێت، ب��وون��ی ن��ەب��ووە ،ئ��ەن��دازی��اران��ی كۆمپانیای ()David Clark كە جلەكانی ناساو پیشەسازی بەرگری فەراهەمدەكەن ،چوارساڵ
خەریكی دیزاینی ئەم جلەبوون. جل :جلەكەی باوومگارتنەر چ��وار توێیە ،توێكڵی دەرەوەی ل��ەن��وم��اك��س دروس���ت���ك���راوە، م����اددەی����ەك����ی ن���ەگ���ەی���ەن���ەری ه��ێ��واش��ك��ەرەوەی ئ��اگ��ر ،لەژێر نوماكسدا ،بەرگرییەكی تۆڕی ب��وون��ی ه��ەی��ە ك��ە كیسەیەكی پڕ لەئاگر هەڵدەگرێت ،بەشی ن���اوەوەی جلەكە ،ئاستەرێكی هەوادەرە ،كاتێك جلەكە دەكەوێتە ژێ��ر پ��ەس��ت��ان��ەوە ،رەق دەبێت، ئاراستەگری ستوونی جلەكە، یارمەتی باوومگارتنەر دەدات تاوەكو دۆخی دلتا (سەر بەرەو سەرەوەو پاكان بەرەو خوارەوە) لەهەموو كاتی بەربوونەوەكەدا، وەرب��گ��رێ��ت ،ئ��ەم��ە ب��ۆ ئ��ەوەی بەشێوەی ئاسۆیی نەخولێتەوە زۆر گرنگە. س��ی��س��ت��ەم��ی پ��ەس��ت��ان :بۆ پێشگیری لە لەسەرخۆچوون بەهۆی دابەزینی پەستانی هەواوە، كەمبوونەوەی ئاستی ئوكسیجینی ش���ان���ەك���انو زی��ان��گ��ەی��ش��ت��ن باوومگارتنەر بەئەندامەكان، ئوكسیجنی پەتی هەڵدەمژێتو جلەكانی پەستانی هاوتای ()٢٤ كیلۆپاسكال دابیندەكات ،كاتێك ئەو بەردەبێتەوە ،بەڵۆعەیەكی ئەنرویدیو جووتێك دیافراگم پ��ەس��ت��ان��ی ن������اوەوەی جلەكە رێ��ك��دەخ��ەن ،ك��ات��ێ��ك دەگ��ات��ە ب����ەرزی ( )١٠ه����ەزار م��ەت��ر، جلەكەی لەدۆخی پەستاناوی دەرباس دەبێت تاوەكو جووڵەی زیاتری بداتێ. س��ی��ن��گ ب��ەن��د :ن��اوەن��دی ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای جلەكە لەسەر بەشی پێشەوەیەتی ،كە بریتییە لەنێردەرێكو وەرگرێكی دەنگو كامێرایەكی ڤیدیۆیی بەكوالیتی ب�������ەرزەوە ك���ە ه��اوێ��ن��ەی��ەك��ی گ��ۆش��ەپ��ان��ی ( )١٢٠پلەیی ه��ەی��ە ،ت��اوپ��ێ��وێ�ك ...لەگەڵ كۆمەڵێكی دووانی لەپاترییەكانی یۆن-لیسیۆم كە یەكێكیان بۆ دابینكردنی هێزی سیستەمی
سەهۆڵ الب��ەری ك�ڵاوەك��ەیو ئەویتریان بۆ دابینكردنی هێزی خودی سینگ بەندەكەیە. ت��اوپ��ێ��و :ب���ەرب���وون���ەوەی سەربەست لەتوێی ستراتوسفەروە دەستپێدەكات كە تەنە بەربووەكان بەهۆی ئەوەی زۆر لەژێركاریگەری ب���ەرگ���ری ل��ێ��خ��ش��ان��دنو چ��ڕی هەوادا نین ،مەیلەو خوالنەوەن، بەاڵم خوالنەوەكەی توونددەبوو بەهۆی باوومگارتنەر تاودانێكی چ��ەن��دی��ن ب��ەران��ب��ەری ت��اودان��ی زەوی وەربگرێت هەر ئەمەش دەب��وو بەهۆی هۆشیاری خۆی لەدەستبدات ،یان تەنانەت بمرێت، وەك��و ك��ردەوەی��ەك��ی خۆپارێزی ئەو تاوپێوێكی لەسەر مەچەكی بەستبوو ،ئەگەر تاوپێوەكە بۆ م����اوەی ( )٦چ��رك��ە ت��اودان��ی ( )٣.٥ب��ەران��ب��ەری ت��اودان��ی زەوەی پیشانبدایە ،دەبوو بەهۆی ك��ران��ەوەی پەرەشوتێكی یەك مەتری كە بۆ هاوسەنگسازی دیزاینكراوە. پارێزەری رووخسار :كاتێك ب��اووم��گ��ارت��ن��ەر لەكەپسوولەكە ه��ات��ەدەرەوە ،پلەی گەرمی هەوا ( )٢٣پلەی ژێر سفر بوو ،بەاڵم كاتێك گەیشتە ( )٢١تاوەكو ( )١٨ه��ەزار مەتری رووب��ەری زەوی ئ��ەو ش��وێ��ن��ەی توێكڵی سەرەوەی بەرگەهەوا دەستدەكات بەگەڕاندنەوەی گەرمای خۆر، پلەی گەرمی داب��ەزی بۆ ()٥٦ پ��ل��ەی س����ەدی ژێ���ر س��ف��ر ،بۆ
پێشگیری لەبەستنی هەناسەی باوومگارتنەر كە دەب��وو بەهۆی ئ��ەوەی ك�ڵاوە پارێزەرەكە بینین نەهێڵێت ،ئەندازیارەكان ()١١٠ توێكڵی زۆر تەنكی وای���ەری گەرمای لەنێو پارێزەری كامپۆزیت پالستیكی كالوەكە دابنێن. سیستەمی پ���ەڕەش���ووت: باوومگارتنەر سێ پەرەشووتی ل���ەگ���ەڵ ب�����وو :پ���ەڕەش���ووت���ی كۆنتڕۆڵ ،پەرەشووتی رزگ��اری سەرەكیو پەڕەشووتێكی یەدەك، پەرەشووتە سەرەكیو یەدەكەكە هەمان دیزاینەكانی ( )٩خانەییو ( )٧خانەیی باوومگارتنەرن، بەاڵم بۆ هاوسەنگی زیاتر ()٢.٥ بەرانبەر گەورەترن ،ئەم چەترانە چ��واردەس��ت��گ��ی��رەی ب���ەردان���ەوە دوو دەستگیرەی س��وورو دوو دەستگیرەی زەرد ،هەیە دەكرێت ل���ەب���ارودۆخ���ی ج��ۆرب��ەج��ۆردا راب���ك���ێ���ش���رێ���ت ،ب���ۆ ن��م��وون��ە دەستگیرەی سوور لەالی راستی سینگی پ��ەرەش��ووت��ی سەرەكی ب��ەردەدات��ەوە ،دەستگیرەی زەرد لەالی پای راس��ت ،پەرەشووتی سەرەكی الدەدات تاوەكو چەتری یەدەك بەبێ گیركردن بكرێتەوە، ئ��ەگ��ەر ئ��ەو ت��ووش��ی خ��والن��ەوە بێتو نەتوانێت دەستی بەرەو الی راستی سینگی بەرێت ،دەكرێت چ��ەت��ری ك��ۆن��ت��ڕۆڵ ب��ەل��ێ��دان��ی بازنەی كردنەوە ،لەسەر پەنجەی شایەتیمان ،الی چەپی جلەكە ئازادبكرێت.
21
چـەقۆیـەك دڵۆپـی ئاویـش دەكـات
كاتێك لەئەفسانەكاندا دەی��ان��ووی��س��ت لەتیژبوونی چەقۆیەك دڵنیابن دەیانوت دەس�������ڕی ه��اورێ��ش��م��ی��ن ل���ەئ���اس���م���ان���دا دەك������ات ب���ەدووك���ەرت���ەوە ،ب���ەاڵم بە بەكارهێنانی یاساكانی فیزیا دەك��رێ��ت ت��ەن��ان��ەت دڵۆپی ئاویش بكەین بەدووكەرتەوە! ك���ردن���ی دڵ��ۆپ��ێ��ك ئ��او بەدووكەرتەوە بە بەكارهێنانی چەقۆ ،وەك��و چیرۆكەكانی جینو پەری وایە ،كارێك كە لەوانەیە بەبێ بەكارهێنانی سیحر نامومكین بێت ،بەاڵم بۆ ئەم كارە ئێوە پێویستیتان بەچەقۆی سیحری نییە ،تەنیا پێویستیتان بەچەقۆیەكە كە رقی لەئاو بێت! ئ��ان��ت��ی��ون��ی��و گ��ارس��ی��ا ل���ەوی�ل�ای���ەت���ی ئ���اری���زون���او ه��������اوك��������ارەك��������ان��������ی ل���ەت���اق���ی���ك���ردن���ەوەی���ەك���دا پیشانیانداوە كە چەقۆیەكی س��وپ��ەر دژەئ�����او (super knife
hydrophobic
دەت����وان����ێ����ت دڵ��ۆپ��ێ��ك��ی ئ�����او ب����ەج����وان����ی ب��ك��ات ب������ەدووك������ەرت������ەوە ،ئ���ەم ك��ردارە بەكارهێنانی زۆری لەپزیشكیدا هەیە. م���������ەودای دژە ئ���او ل���ەب���ەران���ب���ەر ت���ەڕب���وون���دا بەتووندی بەرگرییان هەیەو دڵۆپەكانی ئاو ناچاردەكەن تاوەكو لەسەر رووبەرەكاندا ش��ێ��وەی ت���ۆپ وەرب���گ���رن، گ��روپ��ی گ��ارس��ی��ا دڵ��ۆپ��ێ��ك ئاو رووبەرێكی دژەئ��اودی ت��ف��ل��ۆن��اوی��دا دان����او ب���ەدوو
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
بـەدووكــەرتـــەوە
)
وایەر وەستاندیان ،لەدوایدا چەقۆیان ل��ەم��اددەی پۆلی ئ��ات��انو زینك دروستكردو بەنیتراتی زی���وو شیكاری دژە ئ��او ( )HDFTئاویان دایەوە. ك�����ات�����ێ�����ك گ�����روپ�����ە ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ە چەقۆكەیان بەدڵۆپە ئاوەكە نزیككردەوە، دڵۆپەكە بوو بەدووپارچەوەو
ه���ەر ك��ام��ێ��ك��ی��ان چەسپین ب����ەوای����ەرەك����ەوە ،ل��ەگ��ەڵ هەموو ئەمانەدا ،دڵۆپەكان لەبەرانبەر بڕیندا بەرگرییان دەك�����رد ،ك��ات��ێ��ك چ��ەق��ۆك��ە ب����ەرزدەك����رای����ەوە دەب����وو ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی دڵ��ۆپ��ەك��ان جارێكیتر پێكەوە بلكێنەوەو رووخساری سەرەتایی خۆیان وەربگرنەوە ،توانای بڕینی
پ��اكو بێهەڵەی دڵ��ۆپ��ەك��ان، یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی، جیاكردنەوەی پرۆتیینەكانی تێكەڵ ل��ەگ��ەڵ شلەمەنییە زیندەییەكان ئاسانتر بێتو ئ���ەو ه��ەل��ە دەڕەخ��س��ێ��ن��ێ��ت تاوەكو لێكۆڵینەوەو شیكار لەسەر پرۆتیینەكان خێراترو كاراتر بێت. سەرچاوەNew scientist :
22
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
رەخنەكان لەبەخشینی خەاڵتی نۆبڵ بەپێی ئەساسنامەی بونیادی نۆبڵ ،تەنیا سێ كەسی حەقیقی ل��ەه��ەر ب��وارێ��ك��دا دەت��وان��ن خەاڵتەكە وەربگرن ،لەجیهانی ئ����ەم����ڕۆدا ،ك���ە ت��وێ��ژی��ن��ەوە ك����اری����گ����ەرەك����ان گ���رووپ���ە توێژینەوەكان ئەنجامیدەدەن ن���ەك ك��ەس��ەك��ان بەتەنیایی، دەبێت بونیادی نۆبڵ شێوازی خەاڵتدانەكەی بگۆڕێت. ئ���ەم���س���اڵ دوو گ���روپ ل��ەس��ێ��رن ه���اوك���ات ه��ەواڵ��ی گەورەترین دۆزینەوەی خۆیان بەهەموو جیهاندا باڵودەكەنەوە، پێشكەوتنێك ك��ە ب��ەق��ووڵ��ی تێڕوانینمانی بۆ جیهان گۆڕی،
بەدڵنیاییەوە وەرگرتنی خەاڵتی ن��ۆب��ڵ م���ەح���اڵ ن��ی��ی��ە ،ب���ەاڵم ئ��ەس��اس��ن��ام��ەی ن��ۆب��ڵ دەڵ��ێ��ت ك��ە ئ���ەم ش��ان��ازی��ی��ە ناكرێت بەزیاتر لەسێ ك��ەس بدرێت، كۆمیتەی هەڵبژاردنی خەاڵتی ن��ۆب��ڵ لەسوید ئێستا لەگەڵ هەڵبژاردنێكی ئاڵۆزدا بەرەوڕووە «كامیەك لەزاناكانی گرووپەكە م��اف��ی وەرگ��رت��ن��ی گرنگترین مەدالیای زانستی جیهانی هەیە؟ رووداوێ��ك كە بەدڵنیاییەوە بۆ دۆزینەوەی تەنۆلكەی هیگز كە ئەگەر خەاڵتی نۆبڵی پێبدرێت (دوور نییە ئەمە رووب��دات) روودەدات.
خەاڵتی نۆبڵی ( )٢٠١١درا بەسێ كەس كە نوێنەری دوو گروپی ( )٥١زانایی بوون ،كە لێكۆڵینەوەیان لەسەر كشانی روول��ەزی��ادب��وون��ی گ���ەردوون ك���ردب���وو ،ئ���ەم س���ێ ك��ەس��ە شایەنی وەرگ��رت��ن��ی خەاڵتی نۆبڵ بوون ،بەاڵم ئەم كارەیان ب��ەت��ەن��ی��ای��ی ئ��ەن��ج��ام��ن��ەداب��وو، كەسانێكیتر ب��ەه��ەم��ان رادە پشكیان ل��ەك��ارەك��ەدا هەبوو، بەاڵم ئەستێرەیەكی تایبەت كە پیشاندەری وەرگرتنی خەاڵتی نۆبڵە لەپاڵ ناوەكەیاندا نییە. رەخ��ن��ەگ��رت��ن لەخەاڵتی ن��ۆب��ڵ بابەتێكی ن��وێ نییە،
ن��ی��ك��وال ك��اب��ی��ب��و ،م��اك��وت��و ك��وب��ای��اش �یو ت��ووش��ی هیدە م��اس��ك��اوا ی��ارم��ەت��ی��دەرب��وون لەپێشبینی بنەماڵەیەكی نوێ لەكواركەكان ،كە بوو بەهۆی دروس��ت��ب��وون��ی م��ات��ری��ك��س��ی ( )CKMك���ە ل��ەئ��ەم��ڕۆدا زانایانی فیزیا بۆ ئەنجامدانی ح���س���اب���ات���ەك���ان���ی خ���ۆی���ان بەكاریدەهێنن ،لەگەڵ هەموو ئ��ەم��ان��ەش��دا خ��ەاڵت��ی نۆبڵی ( )٢٠٠٨لەنێوان كوبایاشیو ماسكاوا داب��ەش��ك��راو كابیبو لێی بێبەشكرا ،خەاڵتی نۆبڵی كیمیای هەمان س��اڵ لەسەر پرۆتینی فلورسەنتی س��ەوز
23
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
بوو ،ئەم پرۆتینە بۆ نیشانەدانی خانەی بەكاردەهێنرێت ،بەاڵم خ��ەاڵت��ەك��ە ن���ەدرا بەداگلەس پراشەر ،زانایەك بۆ یەكەمجار جینی ()GFPی زیادكرد. ك��ۆم��ی��ت��ەك��ان��ی پ��ێ��دان��ی خ��ەاڵت��ی ن��ۆب��ڵ بەڕێگەیەكی هەڵەدا دەڕۆن ،ئەوان جەخت لەسەر چەند كەسێك دەكەن، ل��ەك��ات��ێ��ك��دا س��روش��ت��ی ك��ارە زانستییەكان گ��ۆڕان��ی زۆری ب��ەس��ەر ه��ات��ووە ،ل��ەئ��ەم��ڕۆدا گروپە زانستییەكان زۆرترینی ك��ارە كاریگەرە زانستییەكان ئ��ەن��ج��ام��دەدەن ،لەكاتێكدا س�����ەددەی�����ەك ل���ەوەوپ���ێ���ش، ك���ارم���ەن���دێ���ك���ی ئ��اس��ای��ی ف��ەرم��ان��گ��ەی ت��ۆم��ارك��ردن��ی داهێنانەكان لەكاتە پشووەكاندا تیۆری رێژەیی پ��ەرە پێدەدا،
ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی تەنۆلكەی ب���ۆزۆن پێویست ب��وو دەی��ان ساڵ بەرنامەی بۆ دابنرێتو زی��اد لەشەش ه��ەزار توێژەر ك���اری ل��ەس��ەر ب��ك��ەن ،هیچ كەسێك ،ی��ان تەنانەت هیچ سێ كەسێك ناتوانن هەموو شانازییەكانی ئەم توێژینەوانە بۆ خۆیان بەرن ،وتارە زانستییە ب�ڵ�اوك���راوەك���ان دەرب�����ارەی دۆزی��ن��ەوەی تەنۆلكەی هیگز واژووی گروپی ()ATLAS ی���ان گ���روپ���ی ()CMSی�����ان ل��ەس��ەر ك��ەزی��ادت��ر ل��ە ()١٥ الپەرە ناوە. بونیادی نۆبڵ دوو رێگەی ل��ەب��ەردەم��دای��ە ،ی��ان دەب��ێ��ت درێژە بە «سێ ناو» بداتو رێكخراوەكانیش وەك كەسانی حەقیقی ئەژماربكات ،وەك
ئەوەی كە بۆ خەاڵتی ئاشتی نۆبڵ دەكرێت. ب��������ەاڵم ب�����ۆ خ����ەاڵت����ە زانستییەكان كۆمیتەكان هەرگیز رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی��ان بەفەرمی نەناسیوە ،بەاڵم هیچ بەندێك لەبەندەكانی ئەساسنامەی نۆبڵ دژی ئەمە نییە ،بەدڵنیاییەوە دابەشكردنی خەاڵت لەنێوان ()ATLASو ( )CMSدەكرێت دەستپێكێكی باش بێت. رێگەیەكیتریش ئ��ەوەی��ە بونیادی نۆبڵ ئەساسنامەكەی بگۆڕێتو خەاڵتەكە بەزیادتر لەسێ كەس بدات ،ئەم گۆڕانە دەك��رێ��ت یارمەتیدەربێت بۆ چ���ارەس���ەری ك��ێ��ش��ەی��ەك كە ب��ۆ پ��ێ��دان��ی خ���ەاڵت ب��ەك��ارە ت��ی��ۆری��ی��ە ب��ن��چ��ی��ن��ەی��ی��ەك��ان��ی دۆزی��ن��ەوەی تەنۆلكەی هیگز
دروست دەبێت )٦( ،توێژەر لەپێشكەشكردنی میكانیزمی هیگزدا لەساڵی ()١٩٦٤دا بەشداربوون ،پێنجیان هێشتا زی���ن���دوونو ش��ای��ان��ی ئ���ەوەن خەاڵتی نۆبڵ وەربگرن. ل��ەزۆر الی��ەن��ەوە خەاڵتی نۆبڵ ،خەاڵتێكی هەڵخەڵەتێنەرە، هەرچەند خەاڵتە زانستییەكانی ئێستا ،خەاڵتی نەختی زیاتر پێشكەشدەكەن ،بەاڵم خەاڵتی ن��ۆب��ڵ ب���ەم���ێ���ژووی ()١١١ ساڵەییەوە ئیعتوبارو متمانەی زیاتر بەتوێژەران دەبخشێتو زیهنی خەڵك داگ��ی��ردەك��ات، بەاڵم لەم سااڵنەدا سروشتی كارە زانستییەكان بەتەواوەتی گ��ۆڕاوە ،ئێستا كاتی هاتووە ن��ۆب��ڵ��ش ه���ەر ب���ەو رادەی����ە بگۆڕێت.
24
پرۆفایل ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
خەاڵتی نۆبڵی كیمیا بۆ وەرگرە زیرەكەكان لەسەر رووبەری خانەكان خ��ەاڵت��ی ن��ۆب��ڵ��ی ئەمساڵ درا بەڕۆبێرت لفكویتزو برایان كوبیلكا ،بۆ توێژینەوە لەسەر وەرگ��رەك��ان��ی جووتبوو لەگەڵ پروتینی ()Gدا ،ئەم وەرگرانە نەتەنیا ل��ەوەرگ��رت��ن��ی زۆرێ��ك لەهۆرمۆنەكانداو گوازەرەوەكانی دەم�������اری دەوری��������ان ه��ەی��ە، بەڵكو ن��ی��وەی چ��ارەس��ەرەك��ان كاریگەرییەكانی خۆیان لەڕێگەی ئەوەوە پیشاندەدەن ئ��ێ��م��ە ل��ەن��ێ��و چ���اوەك���ان، لووتو دەمی خۆماندا هەندێك ه���ەس���ت���ەوەرم���ان ه���ەی���ە ،كە هەستیارن ب��ەڕوون��اك��ی ،ب��ۆنو ت��ام ،لەنێو لەشمانداو لەسەر رووب���ەری خ��ان��ەك��ان ،هەندێك هەستەوەریتربوونی هەیە ،كە هۆرمۆنەكانو گ��وازەرەوەك��ان��ی دەم������اری وەك����و ئ��ادرن��ال��ی��ن، س���روت���ون���ی���ن ،ه��ی��س��ت��ام��ی �نو دوپامین دەتوانن بیانوروژێنن، خانەكانی لەشمان بۆتێگەیشتن لەناوەندەكانی دەرەوە ب��ەردەوام وەرگ���ری ن��ەگ��ۆڕ بەكاردەهێنن كە پێیاندەوترێت وەرگرەكانی جووتبوو بەپرۆتینی ( ،)Gبەاڵم
ساڵەهایە شێوازی كاركردنیان لەدیدی توێژەران شاردراوەتەوە. وایدابنێین لەكاتژمێرەكانی ك��ۆت��ای��ی ش������ەودا ل��ەش��وێ��ن��ی كارەكەتاندا خەریكی كاركردن ب����وونو دەگ��ەڕێ��ن��ەوە ب���ەرەو ماڵەوە ،كەس لەجادەدا نابینن، ب���ەاڵم گ��وێ��ت��ان ل��ەدەن��گ��ی پێی كەسێك دەب��ێ��ت ك��ە بەخێرایی لێتان نزیكدەبێتەوە ،هەرچەند تێدەكۆشن ئارامببنەوە ناتوانن هەستێكی ناخۆش لەناختاندا دروستبووە ،بەخێرایی بۆ ماڵەوە دەگەڕێنەوە ،لەكاتێكدا خەریكن دەرگای ماڵەوە دەكەنەوە ،هەموو لشتان دەلەرزێت ،لێدانی دڵتان بەرزبووتەوەو بەقورسی هەناسە دەدەن ،هەموو لەشتان ئاگادار ب��ووەت��ەوە ،سیگناڵی عەسەبی لەمێشكەوە نێردراونو رێژێنەی هیپۆفیز بەئازادكردنی هۆرمۆن بۆ نێو خوێن رێژنەكانی سەر گورچیلەیان ئازادكردووە. ئ���ەم رژێ���ن���ە ،ب��ەڕژان��دن��ی ك����ورت����ی����زۆل ،ئ���ادرن���ال���ی���نو نورئادرنالین ئاگاداركردنەوەی دووهەمی دروستكردووەو بووە
بەهۆی ئەوەی هەڵبێن ،خانەكانی چ��ەوری ،ماسولكەیی ،جگەر، دڵ ،سییەكانو خوێنبەرەكان هەموویان كاردانەوەیان بۆ ئەم ئاگاداركردنەوەیە هەبووە ،خوێن پ���ڕب���ووە ل���ەچ���ەوریو ش��ەك��ر، سییەكان ك��راون��ەت��ەوەو لێدانی دڵ ب��ەرزب��ووەت��ەوەو لەكۆتایدا ب��ارودۆخ��ێ��ك ب��ەره��ەم��ه��ات��ووە كە وزەو ئۆكسیجنێكی زیاتر دەگ���ات بەماسولكەكانتان ،بۆ ئەوەی بتوانن بەزۆرترین خێرایی رابكەن. ل��ە ل��ەش��ی ئێمەی م��رۆڤ��دا دەیان ملیارد خانە خەرێكی كارو كارلێك لەگەڵ یەكتریدان ،هەندێك لەوان بەتەواوەتی كارێكی تایبەتی ئەنجامدەدەنو لەكۆتایدا دەبێت ب��ۆ هێشتنەوەی سیستەمێكی زیندوو لەكارلێكو هاوئاهەنگی تەواودا بن لەگەڵ یەكتریدا ،بۆیە پێویستییان بەهەستەوەرە تاوەكو ب��ەردەوام ئاگاداری دەوروب��ەرو ئ��ەگ��ەری گۆڕانكارییەكان بن، لەبایۆلۆجیدا ئەم هەستەوەرانە كە لەسەر رووبەری خانەكاندان پێیاندەوترێت وەرگ��ر ،رۆبێرت
رایان كوبیلكا لەدایكبووی ()١٩٥٥ لەلیتل فالسی ئەمریكاو ئێستا پرۆفیسۆرە لەزانكۆی پزیشكی ستانفۆرد رۆبێرت لفكویتز لەدایكبووی ()١٩٤٣ لەنیۆیۆركی ئەمریكاو ئێستا پرۆفیسۆرە لەئەنستیتۆی پزیشكی هواردهیوز لەناوەندی پزیشكی زانكۆی دوك لەدورهام. جی لفكویتزو برایان كوبیلكا ك��ە خ��ەاڵت��ی ن��ۆب��ڵ��ی كیمیای ئەمساڵیان بردووەتەوە ،توانیویانە ش��ێ��وەی ك����رداری بنەماڵەیەك لەم وەرگرانە كە پێیاندەوترێت وەرگ��رەك��ان��ی جووتبوو لەگەڵ پرۆتینی ()Gی��ان ()GPCRsو رۆڵێكی گرنگیان لە لەشماندا هەیە ،بەباشی روونبكەنەوە ،لەم بنەماڵەدا وەرگرەكانی ئادرنالین، دوپامین ،سروتونین ،رووناكی، ت����امو ب����ۆن ،ب��وون��ی��ان ه��ەی��ە، ه��ەم زۆرب����ەی چاالكییەكانی لەشمان پ��ەی��وەن��دی ب��ەك��رداری دروستی ئەم وەرگرانەوە هەیەو ه���ەم ن��ی��وەی چ���ارەس���ەرەك���ان وەك��و بەربەستدروستكەرەكان ب��ۆ وەرگ��رەك��ان��ی ب��ێ��ت��ا ،ئانتی هیستامیینەكانو چارەسەرەكانی دەروون��پ��زی��ش��ك��ی ب��ەی��ارم��ەت��ی ئ��ەم وەرگ��ران��ە لەنێو لەشماندا كاردەكات. شیكاری مەتەڵێكی گەورە لەسااڵنی كۆتایی س��ەددەی نۆزدەهەمدا زان��ای��ان دۆزی��ان��ەوە ئادرنالین دەبێت بەهۆی خێراتر ل��ێ��دان��ی دڵو ب��ەرزب��وون��ەوەی
25
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
پەستانی خوێن ،ئەوان وایاندانا ئەم گۆڕانكارییانە لەڕێگەی سیستەمی دەم��ارەك��ان��ەوە دەستپێدەكات، بەاڵم بڕینی دركەپەتك گۆڕانی لەپرۆسەكەدا دروستنەكرد ،بۆیە گریمانەی وەرگ��رە كیمیاییەكان ه���ات���ەئ���اراوە ك���ە دەی��ان��ت��وان��ی كاردانەوەیان بۆ هۆرمۆنەكانو ژەهرەكانو دەرمانەكانی دەرەوەی خانە كاردانەوەیان هەبێت. ئ��ەو ت��وێ��ژەران��ە تێكۆشانی زۆری����ان ب��ۆ ن��اس��ی��ن��ەوەی ئ��ەو وەرگرانەكرد ،ئ��ەوان دەیانتوانی دی������واری ه���ەم���وو خ��ان��ەی��ەك ل��ەن��اوەن��دەك��ەی دەوروب�����ەری جیابكەنەوە ،ب��ەاڵم نەیاندەزانی ئ��ەم وەرگ��ران��ە چ��ۆن ئ��ەو هەلە بەماددەیەكی وەك ئادرنالین دەدات كە لەدەرەوە دەرژێت بارۆدۆخی ناوەوە بگۆڕێت ،دەیان ساڵ دواتر هەرچەند ب��ەوردی نەیاندەزانی پرۆسەكە چۆنە ،هەندێك دەرمان ب��ەره��ەم��ه��ات ك��ە ب��ەم رێگەیە كاریاندەكرد ،تاقیكردنەوەكان پیشانیدا النیكەم دەب��ێ��ت دوو وەرگ���ری ج��ی��اواز بۆ ئادرنالین هەبێت ،یەكێك دەبێت بەهۆی كۆبوونەوەی ماسوولە سافەكانی نێوخوێنبەرەكانو ئەویتر لەسەر كرداری ماسوولكەكانی نێو دڵ كاریگەری دادەنێت ،ئەم وەرگرانە ناوی ئالفاو بێتایان لێنرا بەدوای ئ����ەودا ی��ەك��ەم ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ك��ەری وەرگری بێتا كە هێشتا رایجترینان ل��ەن��ێ��و ن��ەخ��ۆش��ەك��ان��ی دڵ��دای��ە بەرهەمهات. ئ���ەم دەرم���ان���ان���ە ب��ەب��اش��ی ك���اری���ان���دەك���رد ،ب����ەاڵم هێشتا وەرگ��رەك��ان��ی��ان ب��ەن��ەزان��راوی م��اب��وون��ەوە ،لەئێستادا دەزانین بۆچی ئەم مەتەڵە تاوەكو دەیان ب��ێ��وەاڵم م��اب��وو ،ژم��ارەی��ان زۆر ك��ەم��ب��وو ،ه���ەروەه���ا ل��ەف��ەزای دیوارە خانەییەكاندا داپۆشرابوون، رۆب���ێ���رت ل��ف��ك��وی��ت��ز ل��ەدوای��ن س��اڵ��ەك��ان��ی دەی����ەی ()١٩٦٠ دا لەسەر ئەم وەرگرانە دەستی بەكاركردنكرد ،ئەو كە لەوكاتەدا
قوتابییەكی چاالكبوو ئاواتی ئەوە ب��وو رۆژێ���ك ببێت بەپسپۆڕی ب��واری دڵ ،بەاڵم پێشنیاریپێكرا لەسەر وەرگرەكانی رووب��ەری خانە كاربكات ،لفكویتز بڕیاریدا، بە بەكارهێنانی یۆدی رادیوئاكتیڤ لێكۆڵینەوەی لەسەر قۆناغەكانی كاریگەری لەسەر وەرگرەكانو هاتنەناوەی پەیام بۆ ناو خانەكان ب��ك��ات ،لفكویتز ل��ەس��ەرەت��ادا هۆرمۆنی ئادرنوكورتیكوتروپیكی بۆ بەرهەمهێنانی ئادرنالین لەڕژێنە سەر گورچیلەییەكان بەكارهێناو ئ��ەن��ج��ام��ی ك��ارەك��ان��ی ل���ەدوو گۆڤاری زانستی بڕواپێكراودا باڵوكردەوە ،ئەو لەسااڵنی دواتردا چ��وو ب��ۆ زان��ك��ۆی كارولینای باكووری تاوەكو توێژینەوەكانی خ���ۆی درێ���ژەپ���ێ���ب���دات ،ب��ەاڵم هێشتا ئ�����ارەزووی ب��وو ببێت بەپسپۆڕی دڵ ،بۆیە كاركردنی لەسەر وەرگرەكانی ئادرنالینو نورئادرنالین درێژە پێدا. جینێك ،كلیلی مەتەڵی بێوەاڵم لفكویتز لەساڵی ()١٩٨٠دا بڕیاریدا لەسەر جینێك كاربكات كە گومانی ئ��ەوەی لەسەر بوو رەم��ز لەسەر وەرگ��رەك��ان��ی بێتا دابنێت ،دۆزی��ن��ەوەی ئ��ەم جینە دەكرا لەالیەن خانەوە بۆ لكاندنی ترشەكانی ئەمینوو بەرهەمهێنانی پروتینە نوێیەكان وەكو نەخشەی س����ەرەك����ی ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت، ئ���ەم ب��ەس��ادەی��ی م��ەت��ەڵ��ەك��ەی چارەسەردەكرد ،هاوكات لەگەڵ ئ��ەم لێكۆڵینەوانەدا ،لفكویتز پزیشكێكی گەنجی ب��ەن��اوی ك��وب��ی��ل��ك��ا ك���ە زۆر ح���ەزی لەتوانای ئادرنالین لەچارەسەری بارودۆخی نەخۆشەكاندا هەبوو، الی خۆی دام��ەزران��د ،كوبیلكا توانای ئەم مولكیولە بچووكەی لەچاكبوونەوەی نەخۆشەكاندا بینیبوو ،دەیویست نهێنییەكەی بدۆزێتەوەو پێوستبوو بەگرووپی جینەوە. ()١٩٨٠ ل����ەس����اڵ����ی دا دۆزی������ن������ەوەی ج��ی��ن��ێ��ك
لەنێو جێنومی م���رۆڤ وەك��و دۆزینەوەی دەرزییەك بوو لەنێو هەمبارێكی كادا ،بەاڵم گریمانە هۆشمەندەكانو رووداوێ��ك بوو بەهۆی دۆزی��ن��ەوەی ئ��ەم جیینە لە ( )٧تاڵی هایدرۆفوبی درێژ دروس��ت��ب��ووە ،ئ��ەم ح��ەوت تاڵە ئەوانی دەخستە بیری وەرگریتر لەنێو لەشی مرۆڤدا كە خەریكی چاالكی جیاوازبوو ،وەرگرەكانی روون��اك��ی رودوپ��س��ی��ن لەتٶڕی چاودا. لفكویتز دەڵ��ێ��ت «كاتێك گ��ووم��ان��م��ان��ك��رد ئ����ەم دوو وەرگ��رە بەچاالكی بەتەواوەتی ج��ی��اوازەوە دەكرێت لەشتێكدا هاوبەشبن ،چركەساتی دۆزینەوەو س��ەرك��ەوت��ن��ێ��ك��ی گ���ەورەب���وو، ل��ەدوای��دا ئێمە زانیمان زی��اد لە ( )٣٠وەرگریتر بوونی هەیە كە لەگەڵ پروتینی ()Gدا پەیوەندییان ه��ەی��ە ،لەڕاستیدا بنەماڵەیەكی تەواو لەوەرگرەكانمان دۆزییەوە كە ئەركەكانیان جیاوازبوو ،بەاڵم بەهاوشێوەیی كاریاندەكرد» .ئەم دۆزینەوە گەورەیە بوو بەهۆی ئەوەی بەهێواشی پارچەكانیتری پازلەكە ل��ەالی��ەن ت��وێ��ژەران��ەوە بدۆزرێتەوەو مەتەڵی وەرگرەكانی جووتبوو بەپروتینی ()Gب��ۆ هەمیشە روونببێتەوە. وێنەگرتن لەكاریگەرییەكانی ئادرنالین دوای دۆزی�������ن�������ەوەی س���ەرك���ەوت���ووان���ەی جینەكە، ك��وب��ی��ل��ك��ا چ���وو ب��ۆ زان��ك��ۆی س��ت��ان��ف��ۆرد ت���اوەك���و ل��ەس��ەر ئامانجێكی سەختیتر كاربكات ئەویش بریتیبوو لەوێنەهەڵگرتن ل���ەوەرگ���رە دۆزروەك�������ە ،ئ��ەو دەب��وای��ە رێگەیەكی سەختو درێژ ببڕێت ،چونكە پروتینەكان بچووكتر ل��ەوەب��وون كە لەژێر مایكرۆسكۆپدا ببینرێن ،هەروەها وێنە هەڵگرتن لەپروتینەكانی كریستاڵە بە بەكارهێنانی گورزەی تیشكی ئێكسو لێكۆڵینەوە پێكهاتەی مولكیولییەكان بەهۆی
پرشبوونەوەی رووناكی كارێكی ئاساننەبوو ،لەگەڵ هەموو ئەم كێشانەدا پروتینەكە ب���ەردەوام ل��ەج��وڵ��ەدا ب���وو ،ه��ەر ئەمەش وێنەگرتنی زیاتر قورسدەكرد، بیست ساڵ درێژەی كێشا تاوەكو تێكۆشانەكان بگاتە ئەنجام، لەساڵی ()٢٠١١دا یەكەم وێنەی وەرگرێك كە خەریكبوو پەیامێكی لەهۆرمۆنێكەوە بۆ پرۆتینی()G لەنێو خ��ان��ەك��ەدا دەگ��واس��ت��ەوە، بەرهەمهاتوو لەگۆڤاری نەیچەردا باڵوبوویەوە. لەئەمڕۆدا نەخشەهەڵگرتن لەجینۆمی م��رۆڤ پیشاندەدات ك��ە ن��زی��ك��ەی ( )١٠٠٠جین ل��ەك��ۆدك��ردن��ی وەرگ���رەك���ان���ی جوتبوو لەگەڵ پرۆتینی ()G دا رۆڵیان هەیە ،نزیكەی نیوەیان وەرگ�����ری ب��ۆن��نو پ��ەی��وەس��ت��ن بەسیستەمی بۆنكردنی لەشەوە، یەك لەسەر سێی ئەوان وەرگری ه���ۆرم���ۆن���ەك���انو گ������وازەرەوە دەم��اری��ی��ەك��ان��ی وەك دوپامین، س��روت��ون��ی��ن ،پروستاگالندین، گ���ل���وك���اگ���ونو ه��ی��س��ت��ام��ی��ن�نو ب��ەش��ێ��ك��ی��ت��ری��ان پ��ەی��وەن��دی��ی��ان بەوەرگرەكانی رووناكی لەچاوو وەرگرەكانی تام لەزماندا هەیە، كرداری زیاد لەسەد وەرگریتر بۆ توێژەران هێشتا نەناسراوە. خاڵێكی سەرنجڕاكێشیتر فرەمەبەستبوونی ئەم وەرگرانەیە، ئ�����ەوان دەت����وان����ن ه��ۆرم��ۆن��ی جۆربەجۆر ل��ەف��ەزای دەرەوەی خ��ان��ە ب��ن��اس��ن��ەوەو لەهەندێك ك���ات���ی���ت���ردا دەت����وان����ن ل��ەپ��اڵ پ��روت��ی��ن��ی��ت��ردا ج��گ��ە لەپرۆتینی ( )Gكاردانەوەیان هەبێت ،ئەم ج��وارج��ۆریو فرەمەبەستییەی وەرگ���رە جووتبووەكان لەگەڵ پرۆتینی ( )Gكۆڵەكەی سەرەكی رێكخستنی ژیانی خانەییە ،ئەگەر جارێكیتر بۆ چیرۆكەكەی سەرەوە بگەڕینەوە ،دەبینین بەبێ بوونی ئەم وەرگرانە لەوەها بارۆدۆخێكدا هیچ شتێك جگە لەتێكچوونو شڵەژان بەنەسیبی لەش نابێت.
26
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
نۆبڵی پزیشكی ()٢٠١٢ی پزیشكی ،فیزیولۆجی، چۆن دەكرێت خانە باڵغەكان بكرێت بەقەدەخانە؟ خ�������ەاڵت�������ی ن���ۆب���ڵ���ی ف���ی���زی���ۆل���ۆج���یو پ��زی��ش��ك��ی ئەمساڵ درا ب��ەم دۆزینەوە س��ەرس��ووڕه��ێ��ن��ەرە ك��ە خانە باڵغو پرۆفیشناڵەكان دەكرێت بەدووبارە داتاكردنەوە بكرێت ب��ەق��ەدەخ��ان��ە (دای��ك��ەخ��ان��ە) ی بەهێز ،ك��ە دەت��وان��ن ببن بەخانەی ج��ۆرب��ەج��ۆر ،جان گ��������وردۆن ،پ��رۆف��ی��س��ۆری ئ���ەن���س���ت���ی���ت���ۆی گ�������وردون لەكەمبریجی بەریتانیاو شینیا یامانكا ،پرۆفیسۆری زانكۆی كیوتۆ ل��ەژاپ��ۆن ،دۆزینەوەی بەبایەخی ئ��ەم دوو توێژەرە ب����وو ب���ەه���ۆی گ��ۆڕان��ێ��ك��ی شۆڕشگێرانە لەناسینی مرۆڤو چۆنێتی گەشەو پەرەسەندنی خانەكانو ئەندامەكان. ج��ان گ����وردۆن لەساڵی ئ����ەرك����ی ()١٩٦٢دا پ���ێ���س���پ���ردراوی خ��ان��ەك��ان دەك���رێ���ت ب���گ���ۆڕێ���ت ،ئ��ەو تاقیكردنەوەیەكی دروستكردو ل����ەودا ن���اوك���ی خ��ان��ەی��ەك��ی
ناباڵغی تۆێكی بۆقی ،بەناوكی خانەیەكی باڵغی ریخۆڵەی هەمان گیاندار جێگرەوە كرد، ئ��ەم خ��ان��ە دەس��ت��ك��اری��ك��راوە ل��ەك��ۆت��ای��دا ب���وو ب��ە بەچكە بۆقێكی سروشتی وەك هەر بەچكە بۆقێكیتر ،ئەنجامی ئەم تاقیكردنەوە پیشانیدا ()DNA ی ئ��ەم خ��ان��ە باڵغە هێشتا هەموو زانیارییە پێویستەكانی بۆ گۆڕینی هەموو خانەكان بەبۆقێكی نوێ لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە. چل ساڵ دوای دۆزینەوە سەرنجڕاكێشەكەی گوردۆن، ش��ی��ن��ی��ا ی��ام��ان��ك��ا ل��ەس��اڵ��ی ()٢٠٠٦دا توانی خانە باڵغە دەستلێندراوەكانی مشكەكان ب��ك��ات ب���ەق���ەدەخ���ان���ە ،ئ��ەو بەپڕۆگرامكردنی ئەم خانانە ب��ەه��ۆی چ��ەن��دی��ن ج��ی��ن��ەوە توانی خانە باڵغەكان بكات ب��ەق��ەدەخ��ان��ە ك��ە دەت��وان��ێ��ت بگۆڕێت بەهەموو شێوازەكانی خانە ،ئەم دوو دۆزینەوە بوو
بەهۆی ئ��ەوەی تێڕوانینمان بەخانە باڵغەكان بگۆڕێت، بەهەوڵی ئەم دوو توێژەرەو گ���رووپ���ە ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان��ی��ت��ر ئەمڕۆ دەزانین خانە باڵغەكان دەت��وان��ن بگەڕێنەوەو ببنەوە بەقەدەخانە. ژی���ان ،س��ەف��ەرێ��ك ب��ەرەو تایبەتمەندبوونی زیاتر ل���ەش���ی ه����ەم����وو ئ��ێ��م��ە لەهێلكەخانەیەكی پیتێندراوەوە دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات ،ئ���ەم خانە لەیەكەمین رۆژەك��ان��ی دوای پیتاندن لەهەندێك خانە ناباڵغ دروس��ت��ب��ووە ك��ە ه��ەم��ووی��ان دەت����وان����ن ب��ب��ن ب��ەه��ەم��وو جۆرەكانی شانە مرۆڤییەكان، ئ���ەم خ��ان��ان��ە ل���ەس���ەرەت���اوە بەناوی قەدەخانەی فرەتوانا( ن��اس��راوە، )pluripotent لەگەڵ گەورەبوونی كۆرپەڵەدا دەگۆڕێت بەجۆرەكانی خانە تایبەتەكان ،وەك��و خانەكانی دەم�������اری ،م��اس��ول��ك��ەی �یو ج��گ��ەرو ئ��ەوان��ی��ت��ر ،ك��ە هەر
كامێكیان ئەركێكی تایبەتی ئ��ەن��ج��ام��دەدەن ،پێش ئێستا وادادەن����را ك��ە ئ��ەم س��ەف��ەرە، گ��ۆڕان��ی ق��ەدەخ��ان��ەك��ان بۆ خانەی باڵغ گ��ەڕان��ەوەی بۆ نییە ،بەاڵم لەئەمڕۆدا دەزانین قۆناغێك بۆ گەڕانەوە بۆ دواوە بوونی هەیە ،بۆ ئەو شوێنەی شوێنی قەدەخانە فرەتواناكانە. كاتێك بۆقەكان لەگەشەسەنداندا بازدەدەن بۆ دواوە گ��ۆردۆن یەكەم كەسبوو، ك��ە دەستیكرد بەخەبات بۆ گەڕاندنەوەی خانە باڵغەكان، ئەو بەو گریمانەیە سادەیە كە مادەی جینیتیكی خانە باڵغەكان دەكرێت داتا پێویستەكان بۆ گۆڕێنی خانەیەك بۆ هەموو جۆرەكانیتری خانە لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتبێت ،دەستی بەكاركرد ،لەساڵی ()١٩٦٢ دا ب���ۆ س��ەل��م��ان��دن��ی ئ��ەم گریمانەیە ناوكی خانەیەكی باڵغی تایبەتمەندی ریخوڵەی
27
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
بۆقێكی لەجێگەی ناوكی خانەهێلكەی بۆقەكە دان��ا، لەدوایدا بینی بەچكە بۆقێك (كەوچكە قوڵێ) دروستبوو كە ل��ەدوای��دا ب��وو بەبۆقێكی باڵغ ،لەڕاستیدا خانە باڵغەكە توانا جینیتیكییەكەی خۆی بۆ گ��ۆڕان بەشانەیەكی نوێ لەدەستنەدابوو. دۆزی����������������ن����������������ەوە سەرنجڕاكێشەكەی گ��وردۆن ل���ەس���ەرەت���ادا ب���وو ب��ەه��ۆی س���ەرس���ووڕم���ان���ی خ��ەڵ��ك، بەاڵم بەڕاگەیاندنی ئەنجامی هاوشێوە لەالیەن كەسانیترەوە، لەكۆتایدا پەسەندكراو بوو ب��ەس��ەرەت��ای هاوشێوەسازی گیانلەبەران ،دۆزی��ن��ەوەك��ەی گ������وردۆن پ��ی��ش��ان��ی��دا خ��ان��ە ب��اڵ��غ��ە ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دەك��ان دەكرێت ببنەوە بەقەدەخانە، ب��ەاڵم لەشێوازەكەی ئەوەدا دەب��وای��ە ناوكەكە لەخانەكە دەربهێنرێتو پێوەندبكرێت ب���ەخ���ان���ەی���ەك���ی���ت���رەوە ،ئ��ای��ا دەكرێت بەبێ دروستكردنی گۆڕان لەخانەكاندا بۆ دواوە بیانگێڕینەوە؟ كاتی گەڕانەوە دەستپێدەكات شینیا یامانكا وەاڵم��ی ئەم پرسیارەی دایەوە ،توێژینەوەكانی چل ساڵ دوای گوردۆن لەسەر خانە فرەتواناكانی مشكبوو لەنێو ناوەندی تاقیگەدا ،ئەو تێكۆشا لەنێو ئەم خانەنەدا كە لەالیەن مارتین ئیوانز ب��راوەی خەاڵتی نۆبڵی ( )٢٠٠٧لەمشكەكان ك��راب��وون��ەوە ،ب��ەدوای جێنێكدا بگڕێت كە بەناباڵغی دەیانهێڵێتەوە، یامانكا دوای دۆزینەوەی چەندانە ل��ەم جینانە تاقیكردنەوەیەكی دروس��ت��ك��رد ت��اوەك��و بزانێت ئەگەری گەڕانەوەی خانەباڵغەكان بە بەرنامەدانانی دووب��ارە هەیە، یان نا! ئ�����ەوو ه���اوك���ارەك���ان���ی پ���ێ���ك���ه���ات���ەی���ەك ل��ەج��ی��ی��ن��ە ج����ۆرب����ەج����ۆرەك����ان����ی����ان
بەستەرەشانەو بەخانەكانی ف��ای��ب��روب�لاس��ت پ��ێ��وەن��دك��ردو دۆزینەوە مەزنەكەیان گەیاندە ئەنجام ،لێكۆڵینەوە لەسەر خانەكان لەژێر مایكرۆسكۆپدا پیشانیدەدا پێكهاتەیەك لە ()٤ جین توانیویانە بەرنامەی نوێ ب��ۆ خ��ان��ەب��اڵ��غ��ەك��ان دابنێنو ب��ی��گ��ێ��ڕن��ەوە ب���ۆ ق��ەدەخ��ان��ە فرەتواناكان. ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوە دەرك��ەوت��ن��ی خ��ان��ە ف��رەت��وان��ا پێوەندییەكان بوو كە دەیتوانی ببێت بەجۆرەكانیتری خانە وەكو فایبرۆبالستەكان ،خانە دەمارییەكاو شانەكانی هەرس، راگ��ەی��ان��دن��ی دۆزی���ن���ەوەی رێ���گ���ەی���ەك ب���ۆ گ��ۆڕی��ن��ی خانەباڵغە دەستلێندراوەكان بۆ خانەكانی فرەتوانا یەكێك ل��ەگ��ەورەت��ری��ن س��ەرك��ەوت��ن��ە زانستییەكانی جیهان لەساڵی ()٢٠٠٦دا بوو. لەدۆزینەوەیەكی سەرسووڕهێنەرەوە بۆ رێگە پزیشكییە نوێیەكان ت��������وێ��������ژی��������ن��������ەوە ئ���ەن���ج���ام���دراوەك���ان���ی ئ��ەم س��ااڵن��ەی دوای پیشاندەدا، خانە فرەتواناكانی پەیوەندی ت����وان����ای گ���ۆڕی���ن���ی���ان ب��ۆ خانەكانیتر ل��ەش هەیە ،ئەم خ��ان��ان��ە ت��ەن��ان��ەت دەك��رێ��ت ل��ەخ��ان��ەك��ان��ی ل��ەش��ی م��رۆڤ دروستبكرێن ،ئەمە ئامرازێكی نوێی خستووەتە بەردەست لەسەرانسەری پزیشكەكان جیهاندا ،بۆ نموونە خانەكانی ش��ان��ەی پێست لەنەخۆشە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان��دا دەكرێت ن��م��وون��ەی��ان لەوەربگیرێتو لەتاقیگەدا دووبارە بەرنامەیان ب���ۆ داب���ن���رێ���ت ،تێگەیشتن لەجیاوازی جینیتیكی نیوان ئ���ەوانو خانە ساخلەمەكان دەك��رێ��ت ببێت بەدەستپێكی ه����ەن����گ����اوی گ��������ەورە ب��ۆ چارەسەری نەخۆش.
سێر جان بی گوردۆن: لەساڵی ( )١٩٣٣لەبەریتانیا لەدایكبوو ،لەساڵی ()١٩٦٠دا لەئەكسفۆرد دكتۆرای وەرگرتو لەدوایدا چوو بۆ ئەنستیتۆی تەكنەلۆژیایی كالیفۆڕنیا ،ئەو لەساڵی ()١٩٧٢دا بوو بەپرۆفیسۆری زیندەوەرزانی خانەیی لەزانكۆی كەمبریجو لەئێستاشدا لەئەنستیتۆی گوردۆنی كەمبریج خەریكی توێژینەوەیە.
شینیا یاماناكا: لەساڵی ()١٩٦٢دا لەئوزاكای ژاپۆن لەدایكبوو، هەروەها دەرچووی بواری پزیشكییە ،دوای ئەوەی دكتۆرایەكی لەزانكۆی ئۆزاكا وەرگرت ،لەئێستادا پرۆفیسۆری زانكۆی كیوتۆو هاوكاری ئەنستیتۆی گۆلدستۆنە لەسانفرانسیسكۆ.
28
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
سێرژ هاروش لەساڵی ()١٩٤٤دا لەكازبالنكای مەراكش لەدایكبوو ،ئێستا پرۆفیسۆری فیزیایە لەكۆلێژی فەرانسا لەپاریس دەیڤید واینلەند لەدایكبووی ( )١٩٤٤لەمیلڤاكی ئەمریكا، جگە لەپرۆفیسۆری فیزیایی زانكۆی كلۆرادۆ، لەئەنستیتۆی ستانداردەكانو تەكنەلۆژیایی نەتەوەیی ویالیەتە یەكگرتووەكان كاردەكات.
نۆبڵی فیزیایی ( )٢٠١٢بۆ داهێنەرانی كاتژمێرە رووناكییەكانو كۆمپیوتەری كوانتەمی س��ێ��رژ ه����اروشو دەیڤید واینلەند بەهۆی ئەوەی توانیویانە سیستەمە كوانتەمییە تاكەكان دەستكاریبكەنو بیانپێون ،خەاڵتی نۆبڵی فیزیایی ( )٢٠١٢بەرنەوە، توێژینەوەكانی ئ��ەوان رێگەی بۆ دروستكردنی كاتژمێرەكانی روون��اك��یو كۆمپیوتەرەكانی كوانتەمی كردەوە. س��ێ��رژ ه����اروشو دەیڤید واینلەند بەشێوەی سەربەخۆ ل��ەی��ەك��ت��ری رێ��گ��ەی��ەك��ی��ان بۆ پ��ێ��وانو دەستكاری سیستەمە كوانتەمییە تاقانەكان بەبێ ئەوەی سروشتە كوانتەمییەكەیان بگۆڕن دۆزیوەتەوە ،ئەم دوو فیزیاییە كە بەشێوەی هاوبەش خەاڵتەكەیان بردووەتەوە ،تاقیكردنەوەیەكیان بەسەركەوتوویی ئەنجامداوە كە پێشتر ت��ەس��ەوری ئەنجامدانی مومكین نەبوو. ه���������اروشو وای���ن���ل���ەن���د سەلماندییان بینینی راستەوخۆی س��ی��س��ت��ەم��ە ك��وان��ت��ەم��ی��ی��ەك��ان بەبێئەوەی سیستەمەكە تێكبچێت مومكینە ،ئ��ەوان دەروازەی��ەك��ی نوێیان بەرەو میكانیكی كوانتەمی
كردەوە ،شێوازی تاقیكردنەوەی داهێنەرانەی ئەم دوو توێژەرە ل��ەك��ن��ت��ڕۆڵو هەڵسەنگاندنی دۆخە كوانتەمییە زۆر ناسكەكان ب��وو بەهۆی ئ��ەوەی هەنگاوە یەكەمەكان بەرەو دروستكردنی ب��ەرزە كۆمپیوتەرەكان لەسەر بنچینەی ف��ی��زی��ای��ی ك��وان��ت��ەم ه��ەڵ��ب��گ��ی��ری �تو م�����رۆڤ بیر لەبەرهەمهێنانی كاتژمێرە زۆر وردەكان بكاتەوە كە چەندینجار لەكاتژمێرە سزیۆمییەكانی ئێستا وردترو هەستیارترن. ت��ەن��ۆل��ك��ەی��ەك��ی ت��ەن��ی��ای��ی رووناكی ،یان ماددە ملكەچی یاساكانی فیزیایی كالسیكی نییە ،ئەوان ملكەچی یاساكانی ك��وان��ت��ەم�نو ج��ی��اك��ردن��ەوەی��ان لەناوەندەكەیان كارێكی ئاسان نییە ،هەركە لەگەڵ ناوەندی دەرەوەدا ك��ارل��ێ��ك دەك���ەن ئیتر تایبەتمەندییە كوانتەمییە سەرسووڕهێنەرەكەی خۆیان پ��ی��ش��ان��ن��ادەن ،ب��ۆی��ە بینینی راس���ت���ەوخ���ۆی ت��ەن��ۆل��ك��ەك��ان ك��ارێ��ك��ی ق��ورس��ەو بەڕێگەی دژوار دەكرێت تایبەتمەندییە
كوانتەمییەكانیان پەی پێببەین. ه���������اروشو وای���ن���ل���ەن���د هەردووكیان لەسەر كارلێكی نێوان تەنۆلكەكانی رووناكیو م���اددە ك��اری��ان��ك��ردووە ،ئەمە بەشێكە لەفیزیا كە پێیدەوترێت ئۆپتیكی كوانتەمیو لەساڵەكانی ()١٩٨٠وە پێشكەوتنی زۆری بەخۆیەوە بینیوە ،شێوەی كاری ئ��ەم دوو ت��وێ��ژەرە زۆر نزیكە ل��ەی��ەك��ت��ری ،ب���ەاڵم لەكۆتایدا ب��ەش��ێ��وەی ج��ی��اواز لەیەكتری كاریانكردووە ،واینلەند ئەتۆمە بارگاوییەكانی بە بەكارهێنانی تەنۆلكەكانی رووناكی ،فۆتۆن، خستووەتە ت��ەڵ��ەوەو ه��اروش لەتاقیكردنەوەیەكی ج��ی��اوازدا ئەتۆمەكانی ن��اردووەت��ەوە نێو فۆتۆنە لەتەڵە ك��ەوت��ووەك��انو كۆنتڕۆڵو پێوانی تەنۆلكەكانی رووناكی كردووە. كۆنتڕۆڵی ئایۆنە تاكەكان لەتەڵەدا ل��ەت��اق��ی��گ��ەك��ەی دەی��ڤ��ی��د واینلەند لەبولدەری كلۆرادۆ، ئایۆنە تاكەكان لەنێو تەڵەیەكدا پ��ارێ��زراونو بەهۆی بوارێكی
كارەباییەوە لەناوەندی دەوروبەر جیاكراوەتەوە ،تاقیكردنەوەكان لەبۆشاییو لەپلەی گەرمی زۆر نزمدا ئەنجامدەدرێت تاوەكو لەبەرانبەر گەرماو تیشكەكانی رووناكیدا پارێزراوبن ،یەكێك لەسەرنجڕاكێشترین بەشەكانی ئەم تاقیگە ،هونەری بەكارهێنانی گورزەكانی لەیزەرە كە دەتوانێت وزەی تەنۆلكەكان لەنزمترین ئاستدا رابگرێت ،لەالیەكیترەوە بەكارهێنانی پرتە لەیزەرییەكان ك��ە ب�����ەوردی ئ���ەژم���ارك���راون دەت��وان��ێ��ت تەنۆلكەكە بخاتە دۆخ�������ی س���ەری���ەك���ك���ەوت���ن ( ،)superpositionلەم كاتەدا تەنۆلكەكە دەتوانێت هاوكات دوو دۆخ���ی ج��ی��اواز ل���ەدوو ئاستی وزەی پشت سەر یەك وەرب���گ���ری���تو ب��ەه��ۆی پرتە ل��ەی��زەری��ی��ەك��ەوە لەنیوەڕێگەی نێوان ئاستی وزەی بەرزو نزم بهێڵدرێتەوە. كۆنتڕۆڵی فۆتۆنە تاكەكان لەنێو تەڵەدا ه���اروشو هاوكارەكانی ش��ێ��وەی��ەك��ی ج���ی���اوازی���ان بۆ
29
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
ك����ردن����ەوەی ن��ه��ێ��ن��ی م��ەت��ەڵ��ە بەكارهێناوە، كوانتەمییەكان لەتاقیگەكەی ئەواندا لەپاریس، فۆتۆنەكانی مایكرۆوەیڤ لەنێو كونێكی بچووك كە لەفەزای نێوان دوو ئاوێنەدا بەمەودای تەنیا ( )٣سانتیمیتەر لەیەكتری دانران كە بەردەوام لەهاتووچۆدا ب��وون ،ئەم ئاوێنانە لەبەرزەگ ەی�����ەن�����ەر(superconductivit )yدروس��ت��ك��راب��وونو تاوەكو پلەی گەرمی نزیك بەسفری رەه��ا ساردكراونەتەوە ،ئەمانە روونترین ئاوێنەكانی جیهاننو دەتوانن فۆتۆنەكە پێشهەڵمژان بۆ ماوەی ( )٠.١چركە لەفەزای ن��ێ��وان ك��وون��ەك��ەدا هاتووچۆ پێبكەن ،لەمەودا كاتییەدا كە بۆ فۆتۆنەكان زۆر كاتێكی درێژە، هەر فۆتۆنێك مەودایەكی ()٤٠ ه��ەزار كیلۆمەتری كە هاوتای ی���ەك خ��ول��ی س����ووڕان����ەوەی بەدەوری زەویدایە دەبڕێت. ئەم كاتە دوورودرێژی تەمەنی فۆتۆنەكە ئەو هەلە بەتوێژەران دەدات ت��اوەك��و دەس��ت��ك��اری فۆتۆنە وەگیركەوتووەكان بكەن، هاروش بۆ ئەم مەبەستە ئەتۆمە زەبەاڵحەكان بەكاردەهێنن كە پێیاندەوترێت ئەتۆمی ریدبێرگو ( )١٠٠٠ج��ار لەئەتۆمەكانیتر گەورەترن ،ئەم ئەتۆمە نانۆمیتریانە كە لەشێوەی شیرینی دوناتن ،دانە دانەو بەخێراییەكی كۆنتڕۆڵكراو دەچنە نێو كوونەكەوە تاوەكو ئەگەری كارلێكیان لەبارۆدۆخی كۆنتڕۆڵكراو لەگەڵ فۆتۆنەكاندا هەبێت. ئەتۆمەكانی ریدبێرگ مەودای كوونەكە دەبڕنو لێی دەردەچن، بەاڵم لەكاتی تێپەڕیندا بەهۆی كارلێك ل��ەگ��ەڵ فۆتۆنەكاندا دۆخە كوانتەمییەكەیان دەگۆڕێت، ئەگەر دۆخی كوانتەمی ئەتۆمەكە شتێك بێت وەك شەپۆلێكی ت���ەژێ���ی (س���ای���ن���وس���ی) ،ئ��ەم لێككەوتنە جێگەی ب��ەرزیو نزمی شەپۆلەكە گۆڕانی بەسەردا
دێ�تو بەمە دەوترێت گۆڕانی رەوگ��ە كە بەدڵنیاییەوە ئەگەر فۆتۆن لەنێو كوونەكەدا نەبێت، گۆڕانی رەوگەبوونی نابێت. ه�������������اروشو گ����روپ����ە ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ەی بەشێوازێكی ه��اوش��ێ��وە دەت���وان���ن ژم���ارەی ف��ۆت��ۆن��ەك��ان��ی ن��ێ��و ك��وون��ەك��ە بژمێرن ،رێك وەك منداڵێك كە ژمارەی هەڵماتەكانی نێو قاپێك دانە بەدانە دەژمێرێت ،هەڵبەت ئ���ەوان چ��ااڵك �یو وردی��ی��ەك��ی زۆریان پێویستە ،چونكە هەڵماتە ك��وان��ت��ەم��ی��ی��ەك��ان لەكەرتێكی چركەدا لەناو دەچن. پارادۆكسی پشیلەكەی شرۆدینگێر م��ی��ك��ان��ی��ك��ی ك��وان��ت��ەم��ی شرۆڤەی جیهانی مایكرۆسكۆپی دەك�����ات ،ك��ە رووداوەك���ان���ی لەگەڵ جیهانی دەوروبەرماندا زۆر ج��ی��اوازە ،ل��ەم جیهانەدا كە بەچاوی رووت نابینرێت، نادڵنیایی( )uncertaintyقسەی ی��ەك��ەم دەك����ات ،ب��ۆ نموونە تەنۆلكەیەك ل��ەب��ەرچ��او بگرن كە لەیەكاتدا دەتوانێت چەندین دۆخ���ی ج��ی��اواز داگیربكات، لەجیهانی راستیدا هەڵماتەكان هەرگیز ناكرێت لەیەككاتدا لێرەو لەوێ بن ،مەگەر ئەوەی وەكو كوانتەمی تەسەوریان بكەین. ئیروین شرودێنگێر یەكێك ل��ەب��راوەك��ان��ی خ��ەاڵت��ی نۆبڵی فیزیا ،ل��ەس��ەرەت��ای س��ەددەی بەهێنانەكایەیی ب��ی��س��ت��ەم��دا پشیلەیەك كە لەنێو قوتوێكدا ح���ەپ���س���ك���راوەو ل��ەج��ی��ه��ان��ی دەوروب��ەری داب��ڕاوە ،جیاوازی نێوان جیهانی ماكرۆسكۆپی میكرۆسكۆپی شرۆڤە بكات، ئەو دەڵێت «لەنێو ئەم قوتووەدا پشیلەیەك هەیە كە دەتوانێت ب��ەه��ۆی ژەه��رێ��ك��ەوە بمرێت، بەاڵم تەنیا كاتێك ماددەیەكی رادی��وئ��اك��ت��ی��ڤ ك��ە یاساكانی كوانتەم فەرمانڕەوایی لەسەر دەكات ،شیتەڵ ببێت».
ئ�����ەگ�����ەر پ��ری��ن��س��ی��پ��ی س��ەری��ەك��ك��ەوت��ن ل��ەب��ەرچ��او بگرین ،ئ��ەم م���اددە دەك��رێ��ت شیتەڵبووبێتو شیتەڵنەبووبێت، كەوابوو پشیلەكە هەم زیندووە هەم مردوو ،ئەوەش لەبەرچاو بگرین ئێمە ناتوانین بەكردنەوەی ق���وت���ووەك���ە ب���ارودۆخ���ەك���ە تێكبدەین ،هەڵبەت وادی���ارە هاروشو واینلەند هەردووكیان توانیویانە بارودۆخێكی هاوشێوە دورستبكەن بۆ ئ��ەوەی دوای ئ��ەوەی دەرگ��ای قوتووەكەیان ك���ردووە ب��گ��ەن ،ب��ەاڵم ئ��ەوان بەتاقیكردنەوەیەكی پڕلەداهێنان پیشانیاندا چۆن دەكرێت لەنێو س��ەری��ەك��ك��ەوت��ن��ی كوانتەمیدا ب���ەڕوون���ی پ��ی��ش��ان��ب��درێ��ت كە پشیلەكە مردووە ،یان زییندووە! بۆ نموونە ئەگەر فۆتۆنگەلێك لەبەرچاوبگرین كە لەنێو كونی نێوان دوو ئاوێنە لەبارۆدۆخێكی ه����اوش����ێ����وەی پ��ش��ی��ل��ەك��ەی شرودینگێر گیریانخواردبێت، دەتوانین بارودۆخەكەیان لەدوای تێپەڕبوونی ئەتۆمەكانی ریدبێرگ بەكاریگەری كوانتەمییەوە كە دووبارە لەالیەن شرۆدینگێرەوە ش���رۆڤ���ەك���راوە ،شیبكەینەوە، لەم كاتەدا بەوردییەوەو قۆناغ بەقۆناغو دەكرێت بارودۆخەكە شیبكرێتەوەو میكانیكی كوانتەمی بگۆڕێت بەدۆخێكی ناسراوی فیزیایی گشتی. هاتنەدی خەونی كۆمپیوتەرە كوانتەمییەكان كۆمپیوتەرەكانی ئەمڕۆیی دەتوانن داتاكان بەشێوەی ()٠ و ( )١پاشەكەوت بكەن ،بەمانە دەوت��رێ��ت «ب��ی��ت» ،دات��اك��ان ل��ەك��ۆم��پ��ی��وت��ەری كوانتەمیدا بەشێوەی كیوبیت پاشەكەوت دەكرێت كە دەكرێت ()٠و ()١ و (٠و )١پێكەوە ب��ن ،ئەگەر دوو كیوبێتمان هەبێت چوار دۆخ��ی ()٠٠و ()٠١و ()١٠ و ()١١م��ان هاوكات دەكرێت ببێت ،زیادكردنی هەر كیوبیتێك
دۆخەكان دوو قات دەكاتەوە، بۆ نموونە ئەگەر ()nكیوبیتمان هەبێت ،دەبێت چ��اوەڕوان��ی ٢ توانی ( )nدۆخ بكەین. واینلەندو گروپەكەی یەكەم ك��ەس ب���وون ك��ە پیشانیاندا، ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ح��س��اب��ك��ردن بەكۆمپیوتەری ( )٢كیوبیتی دەكرێت ،لەئێستادا پرۆسێسی چ��ەن��د كیوبیتی داه��ێ��ن��راوەو ل�����ەداه�����ات�����وودا دەك���رێ���ت كۆمپیوتەری كوانتەمی گەورەتر بەرهەمبهێنرێت ،تەنیا كێشەكە ئ���ەوەی���ە دەب���ێ���ت ی��ەك��ەك��ان��ی پرۆسێس لەجیهان دابڕابێتو لەهەمانكاتیشدا ب��ۆ ن��اردن��ی ئ��ەن��ج��ام��ەك��ان دەب��ێ��ت لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا كارلێك بكرێت. رێژەییو كاتژمێرەكانی رووناكی ب��ەپ��ێ��ی ت���ی���ۆری رێ��ژەی��ی ئاینشتاین ،جووڵەو كێشكردن دەك��رێ��ت ك��اری��گ��ەری لەسەر ك��ات دابنێت ،بەواتایەكی تر هەرچەند كێشكردنو خێرایی زی��ات��رب��ێ��ت ،ك���ات هێواشتر تێپەڕدەبێت ،ب��ەاڵم ئ��ەم شتە ناكرێت بەكاتژمێرە سزیومییەكان بپێورێت ،لەوانەیە كاتژمێرەكانی داه���ات���وو وەك����و ك��ات��ژم��ێ��رە ئ��ای��ۆن��ی��ی��ەك��ەی وای��ن��ل��ەن��د كە لەڕووناكی سوودوەردەگرێتو تەنیا لەدوو ئەتۆم دروستبووە بتوانێت تێگەیشتنێكی باشتر لەتێپەڕبوونی كات لەبارودۆخە جیاوازەكاندا بدات بەدەستەوە، لەكاتژمێرە ئەتۆمییەكەی واینلەند ئەتۆمێك بۆ هێشتنەوەی كاتو ئەویتر بۆ ئەوەی ،بەبێ تێكدانی دۆخ��ی كوانتەمی ئەتۆمەكان، ئ��ەگ��ەری خوێندنی كاتژمێر بوونی هەبێت ،سوودوەرگیراوە، ئ��ەم كاتژمێرانە هێندە وردن ئەگەر یەكێكیان لەكاتی تەقینەوە گەورەكەوە تائێستا كاریكردبێت ت��ەن��ی��ا ( )٥چ��رك��ە ه��ەڵ��ەی خوێندنەوەی دەبێت.
30
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
كۆنفرانسی سۆلڤەی ك��ۆن��ف��ران��س��ی س���ااڵن���ەی س��ۆل��ڤ��ەی ی��ەك��ێ��ك ل��ەو كۆنفرانسانەیە كە گەورەترین كاریگەری لەسەر زانست بەگشتیو فیزیا بەتایبەتی داناوە لەم كۆنفراسەدا كەسانێكی وەك ئەنیشتاین ،بۆر ،پالنك ،هایزەنبێرگ مادام كوریو زۆربەی زانایانی پلەی یەكی فیزیا لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا بەشدارییان تێدادەكرد. لەبەهاری ساڵی ()١٩١٠دا كارگەداری بەلجیكی ئێرنێست س��ۆل��ڤ��ەی ( )Ernest Solvayئایدیایی رێكخستنی كۆنفرانسێكی زانستی هێنایە كایەوە. ئایدیایی ئەم كۆنفرانسە بەشێوەیەك ناڕاستەوخۆو سەیربوو ،سۆلڤەی شێوازێكی بۆ بەرهەمهێنانی سۆدە ( )sodaدۆزیبووەوەو بەهۆیەوە زۆر دەوڵەمەندبوو، هەر ئەمە بوو بەهۆی ئەوەی بڕوایی زۆری بەئاستی تواناییەكانی خۆی هەبێت ،چونكە حەزی لەزانستبوو، دەستیكردبوو بەكاری سەرسەری لەفیزیادا ،سۆلڤەی تیۆرێكی كێشكردنو م��اددەی داهێنابوو ،كە زۆركەم هەقیقەتو زانستی تێدابوو ،بەاڵم چونكە دەوڵەمەندبوو خەڵكانێك گوێیان ب��ۆ رادەگ����رت ،ت��ەن��ان��ەت ئەگەر تیۆرییەكە لەالیەن گۆجانە بوایە ،زانای ئەڵمانی واڵتەر نێرنست ( )Walther Nernstپێشنیاری بەسۆلڤەی كرد كە ئەگەر ئەو كۆنفرانس بۆ زانا گەورەكانی فیزیا لەڕۆژێكدا رێكبخات دەتوانێت گوێگر بۆ تیۆرییەكەی كۆبكاتەوە ،سۆلڤەی حەزی لەئایدیاكە كردو بەم شێوەیە كۆنفرانسەكە لەدایكبوو. یەكەمین كۆنفرانسی سۆلڤەی لەهۆتێل میترۆپۆل ()Metropoleی برۆكسێل لەكۆتایی ئۆكتۆبەری ()١٩١١دا گیرا ،نامەی بانگهێشتن نێردرا بۆ باشترین زاناكانی فیزیا ،لەنێوانیاندا ئەنیشتاین ،پالنك ،مادام كوری ،لۆرنتزو كەسانێكیتر ،هەموویان بانگهێشتنەكەیان قبووڵكردو چ��وون ب��ەم شێوەیە ب��وو بەدانیشتنێكی مێژووییو كۆنفرانسەكە بۆ ماوەی دوو دەیە درێژەی كێشا. دانیشتنەكانی داهاتووتر بوو بەمەیدانی موناقشە
گەورەكان لەسەر تیۆری كوانتەمی ،لێرە لەبروكسلو لەكۆنفرانسەكانی دواتردا ،بۆرو ئەنیشتاین مووناقەشەیان لەسەر دەالل��ەت��ە فیزیایو كوانتەمییەكانی میكانیكی كوانتەمی دەكرد. پێنجەمین كۆنفرانسی سۆلڤەی لەئۆكتۆبەری ساڵی ()١٩٢٧دا بەسترا ،كە لەسەر ت��ەوەری ئەلیكترۆنو پرۆتۆنەكان بوو ،لە ( )٢٩بەشداربووی ئەم كۆنفرانسە ()١٧یان ،یان خەاڵتی نۆبڵیان وەرگرتبوو ،یان لەسااڵنی دوات��ردا خەاڵتی نۆبڵیان وەرگ��رت ،لەم كۆنفرانسەدا موناقشەی قورس لەسەر راستو دروستی میكانیكی كوانتەمی كە تازە لەدایكببوو لەنێوان ئانیشتاینو بۆرەوە هاتەكایەوە ،ئەم وێنەیە كە كۆپییە رەشو سپییەكەی ساڵەهایە دەستبەدەست دەگ��ەڕێ��ت بەتازەیی بەشێوە رەن��گ��ك��راوە ،ئامادەبووانی كۆنفرانسەكە ناوەكانیان بەشێوەی ژێرەوەیە. ری��زی سێیەم (وەس��ت��او) :لیون بریلیون ،رال��ف فاولەر ،وێرنەر هایزێنبێرگ (نۆبڵی فیزیا ساڵی ،)١٩٣٢ ولفگانگ پاوڵی (نۆبڵی فیزیا )١٩٤٥جولز ئیمیل ڤێرشاڤلت ،ئیروین شرۆدینگێر (نۆبڵی فیزیا ،)١٩٣٣ تیوفیل دی دان��دەر ،پۆل هرنیفست ،ئیمیل هینریۆت، ئاگۆست پیكارد. ریزی دووەم :نیلز بۆر (نۆبڵی فیزیا ،)١٩٢٢ماكس بۆرن (نۆبڵی فیزیا ،)١٩٥٤لویس دۆبرۆی (نۆبڵی فیزیا ،)١٩٢٩ئارسور كامپتن (نۆبڵی فیزیا ،)١٩٢٧پۆل دی��راك (نۆبڵی فیزیا ،)١٩٣٣هنریك كرامرز ،ویلیام براگ (نۆبڵی فیزیا ،)١٩١٥مارتین نادسن ،پیتەر دیبە (نۆبڵی كیمیا .)١٩٣٦ ریزی یەكەم :ئوڤن ریچاردسن (نۆبڵی فیزیا ،)١٩٢٨ چارلز ویلسن (نۆبڵی فیزیا ،)١٩٢٧چارلز گویە ،پۆل النگڤین ،ئاڵبێرت ئانیشتاین (نۆبڵی فیزیا )١٩٢١هنریك لۆرنتز (نۆبڵی فیزیا ،)١٩٠٢ماری كوری (نۆبڵی فیزیا ١٩٠٣و نۆبڵی كیمیا ،)١٩١١ماكس پالنك (نۆبڵی فیزیا ،)١٩١٨ئاروینگ لەنگ مویەر (نۆبڵی كیمیا .)١٩٣٢
31
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
32
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
نیسان تیرا پیسكردنی ژینگەی سفرە
نیسان كۆنسێپتی نوێی()Terra م��ان��گ��ی پ��ێ��ش��وو لەپیشانگای ئۆتۆمبێلی پاریس پیشاندرا ،فەزای ناوەوەوی ئەم ئۆتۆمبێلە لەشێوەی ( )٦الییە ،پێشەوەبەری نیسانی ( )Leafبەكاردەهێنێت ،دوو مەكینەی جیاوازی لەگەڵدایە كە بەهۆی پاترییەكی سووتەمەنی هایدرۆجینی كاردەكات. ك��ۆن��س��ێ��پ��ت��ی( )Terraكە زۆر ل�����ە( )Jukeی���ان نموونە كۆنسێپتی( )Qazanaلەساڵی ( )٢٠٠٩دەچێت ،پێشەوەبەری
ه��ی��ب��ری��دی ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ێ��ت كە هەرچوار تاییەكەی دەسووڕێنێتەوە، بەگشتی لەسێ مەكینەی جیاواز س���وودوەردەگ���رێ���ت ،یەكێكیان هێزی پێویست بۆ تایەكانی پێشەوە دابیندەكاتو دووانەكەیتر هەمان مەكینەن كە نیسانی ( )Leafبۆ مەكینە بەكاریاندەهێنێت ،بەاڵم ه��ێ��زی پێویست ب��ۆ ئ���ەم دوو مەكینە بەپاتری سووتەمەنی هایدرۆجینی دابیندەبێت ،ئەم شێوە لەبەكارهێنانی مەكینەكان دەبێت بەهۆی ئەوەی قورسایی
سەرەكی جوڵە لەسەر تایەكانی پ��ێ��ش��ەوە ب��ێ �تو ت��ەن��ی��ا لەكاتی پێویستدا پێشەوەبەری دوو تایەی دواوە دەكەوێتە كار بۆ ئەوەی ی��ارم��ەت��ی زی��ادب��وون��ی ت��وان��ای پێویستی ئۆتۆمبیلەكە بدات. كارناسانی ئ��ەم كۆمپانیایە دەڵێن لەساڵی ()٢٠٠٥وە تاوەكو ئێستا نرخی پاترییە سووتەمەنییە هایدرۆجینییەكان ب��ووەب��ە یەك لەسەر شەش ،تەنیا هۆكارێك كە بووە بەهۆی ئەوەی نیسان هێشتا لەم پێشەوەبەرە لەئۆتۆمبێلەكانیدا
س���وودوەرن���ەگ���رێ���ت ،ن��ەب��وون��ی ژێربینای گونجاو بۆ بەكارهێنانی ئەم سەرچاوانەی وزەی��ە ،لەگەڵ ه��ەم��وو ئەمانەشدا كۆمپانیاكە ب��ڕی��اری��داوە لەساڵی ()٢٠١٥دا پیلی سووتەمەنی لەئۆتۆمبێلەكانیدا بەكاربهێنێت. ف�����ەزای ن������اوەوەی نیسان ( )Terraه��ەروەه��ا ج��ی��اوازو ش����ەش الی دی���زای���ن���ك���راوەو كورسییەكان بەشێوەك دانراون كە لەیەك ئاراستەدا نینو سواربووانی
33
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
ئۆتۆمبێلەكە دەت��وان��ن لەالشانی ك��ورس��ی پ��ێ��ش��ەوەی��ان ج���ادەی رووبەڕوو لەگەڵ بەشی كۆنترۆڵدا چاولێبكەن ،دانانی جیاجیای مەكینەكان ب��وو بەهۆی ئ��ەوەی بەشی بارو ناوەوەی ئۆتۆمبێلەكە فەزای زۆرتری هەبێت. ه��ەوڵ��دراوە ن��ی��س��ان()Terra كە تاقە ئۆتۆمبێلی شاسی بەرز بەپیسكردنی ژی��ن��گ��ەی سفرە، وەكو نموونەكانی پێشوو لەگەڵ
ناوەندی شاریدا بگونجێندرێت، ت��اوەك��و سەرنجی ك��ڕی��اران بۆ الی خۆی رابكێشێت ،سویچی ه��ۆش��م��ەن��دی ئ���ەم ئۆتۆمبێلە تەبلێتێكە كە دەتوانێت هەموو زانیارییە پێویستەكانی شۆفێڕ لەخێراییەوە بگرە تاوەكو داتاكانی پ��ەی��وەن��دی دەخ��ات��ە ب��ەردەس��ت شۆفێر ،ئ��ەم تبلێتە ل���ەدەرەوەی ئۆتۆمبێل دەكرێت لەالی شۆفێڕدا بێت ،ه��اوك��ات ه��ەم دەتوانێت
ئامێرێكی هۆشمەند ئاسایی بێتو هەمیش دەتوانێت پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئۆتۆمبێلەكەدا رابگرێت، لەدیزاینی ن��اوەوەش هەوڵدراوە ب��ەج��وڵ��ەی ك��ورس��ی شۆفێر بۆ ف��ەزای ن���اوەوە باشترین ف��ەزای دیدی بۆ دروستبكات. نیسان( )Terraكۆنسپێتێكی شاری سەرنجڕاكێشو ئەمینە كە پیشاندەدات ئەگەر لەداهاتوودا ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن��ی
هایدرۆجین گشتگیربكرێت ،نیسان توانای ئەوەی دەبێت ،ئۆتۆمبێل بەپاتری سووتەمەنی هایدرۆجین، بەژمارەی زۆر بەرهەمبێنێت.
34
تەنیا دەستت بجوڵێنە تێدەگات! ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
لەئەمڕۆدا كۆمەڵەیەكی گەورە لەئامێرەكان ،تەلەفزیۆنەكان ،یارییە كۆمپیوتەرەییەكان ،وێبكام ،سپیكەرو ...بوونیان هەیە ،كە بۆ پەیوەندیگرتن لەگەڵیدا ،تەنیا پێویستە دەست ،یان سەری بۆ بجووڵێنێت ،بۆ نموونە بەجوواڵندنی دەست وێنەبگرن ،یان ئاهەنگ بگۆڕن.
داشبڵی ئۆتۆمبێل :سیستەمی كۆنتڕۆڵی ئۆتۆمبێلێك كە كۆمپانیای هارمەن ،بۆ ئۆتۆمبێلە كۆنسێپتەكەی خۆی دروستیكردووە ،جواڵندنی دەستو چاوداگرتن وەكو فەرمان تێدەگات ،بۆ نموونە شۆفێر دەتوانێت بەچاوداگرتن ،رادیۆكە بكوژێنێتەوە ،یان بەجواڵندنی دەست دەنگی رادیۆكە كەم ،یان زۆربكەن ،یان وەاڵمی پەیوەندی تەلەفۆنی بداتەوە ،سیستەمی ساردو گەرمی رێكبخات ،بەوتەی هارمەن ئەمە دەتوانێت پێشگیریبكات لەڕوودانی بەشێكی زۆر لەڕووداوەكانی ئۆتۆمبێل ،چونكە شوفێر بەشتیترەوە مەشغول دەبێت.
الپتۆپ :لەم نموونە كۆنسێپتییە توبیاس تۆفت ،قوتابی دیزاین، البتۆپەكە بەلێدانە جۆربەجۆرەكان وەكو لێدانی تووندو لێدانی هێواش بەپەنجە ،دەكرێتەوەو دادەخرێتەوە ،هەروەها كامێراو مایكرۆفۆن، دۆخی جێگیربوونی بەكارهێنەر دەدۆزنەوەو بەرزیو گۆشەی البتۆپەكە بەشێوەیەك رێكدەخەن كە بەكارهێنەر باشترین گۆشەی بینینی هەبێت.
هاندسەت :دەسكێشەكانی هایكال ،لەڕاستیدا هێدسەتەكانی بلوتوزن بۆ دەستەكانتان ،سپێكەرەكەی لەسەر پەنجەی گەورەو مایكرۆفۆنەكەی لەسەر پەنجەی بچووك جێگیردەبێت لە ( )IFAئەمساڵدا ئەم دەستكەشانە ناونیشانی باشترین بەرهەمیان وەرگرت ،دەوترێت ئەم بەرهەمە هەر لەم مانگەدا دەكەوێتە بازاڕەوە.
سپیكەرو كۆنتڕۆڵ لەڕێگەی دوور :دیزاینەری ئەم ئامێرە ناوی جی سی كاریچە، وادیارە تەكنەلۆجیایەكی ئاست نزمی تێدا بەكارهاتووە ،بەاڵم لەڕاستیدا تەكنەكۆژیاكەی زۆر ئاستبەرزە ،لولەكێكی دارین وەك سپیكەر كاردەكات، بەاڵم لەهەمانكاتیشدا لەجوڵەكانی دەستدەگاتو دەبێت بەئامێرێكی كۆنتڕۆڵ لەڕێگەی دوورەوە ،بۆ رێكخستنی گۆڕانی بەرزی دەنگ ،تەنیا بەسە دەستی خۆتان لەسەر ئەم لوولەوە بۆ خوارەوەو سەرەوە بجووڵێنن ،یان تەنیا دەستانی بەسەردا بكێشن تاوەكو ئاهەنگی پەخشەوەبوو بگۆڕێت. كلیكەری كامێرا :بەم ئامێرە كۆنسێپتییە ،دەكرێت تەنیا بەجواڵندنی پەنجەكانی خۆت چوارچێوەكەی خۆت دیاریبكەیتو وێنەبگریت ،ئایر كلیكەر لەدوو بەش پێكهاتووە كە وەك ئەنگوستیلە دەكرێتە پەنجەوە ،یەكێك لەسەر پەنجەی گەورەو ئەویتر لەسەر پەنجەی ئاماژە (دۆشاومژە) ،كاتێك پەنجەكانتان بەیەك نزیكدەكەیتەوە تاوەكو وێنە بگریت ،هەستەوەرێك چاالك دەبێتو پەیامێك بۆ كامێراكە دەنێرێت تاوەكو وێنەبگرێت ،ئایركلیكەر، هەروەها لەڕێگەی بلوتوسەوە دەبەسترێتەوە بەسەماعەیەكی هۆشمەندەوە تا وێنەكان لەجێگەیەكی پارێزراودا پاشەكەوت بكات ،سەرەڕای ئەمەش ئایر كلیكەر دۆخە جیاوازەكانی دەست بۆ گرتنی وێنە ،یان فیلم تیدەگات.
35
نەرمەكاری موزیك :فالتەر ناوی نەرمەكارێكە كە بە بەكارهێنانی وێبكامی كۆمپیوتەر بۆ كۆنتڕۆڵی موزیك لەسەر ئەسپاتیفاو ئای تونەز بەكاردێت ،ئەویش بەبێ بەكارهێنانی هەر رەقەكارێكیتر! بۆ دەستپێك پەخشی موسیقایەك ،تەنیا كارێك پێویستە بیكەن، ئەوەیە دەستێكی خۆتان بەرزبكەنەوەو بۆ وەستاندنیشی تەنیا دەبێت هەمان كاربكەنەوە ،لەوانەیە هەمانكاریش لەداهاتوودا بۆ یوتیوب بكرێت ،ئەم نەرمەكارەكە هەم لەسەر ویندەوزو هەم لەسەر مەكیش دادەبەزێتو بەخۆڕاییە.
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
ماوسی كۆمپیوتەر :ئێستا ماوسە شارەوەكانمان هەیە كە نابینرێن، ئایدیاكە هی توێژەری بەناوبانگی (ئێم ئای تی) پەرناو میستەرییە كە بە بەكارهێنانی كامێرایەكو تیشكەكانی ژێرسوور ،ماوسێكی ناماوسیان دروستكردووە ،بەكارهێنەر تەنیا دەستی بەشێوەیەك دەگرێت وەك ئەوەی ماوسێكی گرتبێت ،كامێراكە ،تیشكە گەڕاوەكانی رووناكی لەیزەر دەبینێتو دەیكات بەجووڵەی نیشانگەرەكە ،پەنجەیەك دەوەشێنرێت ،رادەی رووناكی دەگۆڕێتو لەدووربینەكە دەگەیەنێت كە فەرمانی كلیك بنێرێت ،توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن بەپێشكەوتنی كارەكە ،جوڵەگەلێكی وەكو زومكردنیش دەستەبەردەبێت ،تێچووی ئەم ماوسە تەنیا ( )٢٠دۆالرە ،بۆیە چاوەڕواندەكرێت.
وێبكام :ئەم وێبكامانە لەسەر لەسەر شاشەكە دادەبەزنو بۆ كاركردن لەگەڵ هێڵی نوێی ئولتەرئابوكەز ئینتێل دیزاینكراون، ئەوان قوواڵیی سێ دوورای دادەپۆشنو مایكرۆفۆنی دوانییان دەبێت، بەم شێوەیە ،دەكرێت بۆ ناسینەوەی رووخسارو شیكاری زانیارییەكی تایبەتی وەك تەمەنو رەگەزی بەكارهێنەر سوودی لێدەبینرێت، ئینتەل لەسەر ئەو بڕوایەیە ،ئەم ئامێرە دەتوانێت ،تەنانەت لەكاری بچووكی وەك كڕینی چاوێلكە گۆڕانكاریبدات ،بەشێوەیەك هەل بۆ بەكاربەر دەرخسێنێت ،بەشێوەی خەیاڵی پێشكڕین، ئامێرەكە تاقیبكاتەوە ئایا لەگەڵ رووخساریدا دەگونجێت ،یان نا؟
-١٠تەلەفزیۆن :ئەگەر تائێستا كینكتتان بەكارهێنابێت ،دەزانن چۆن دەكرێت خواستەكانتان بەجوواڵندنی دەست لەتەلەفزێۆن بگەێنن ،ئەگەر بكرێت ئەم شێوەیە بۆ كۆنتڕۆڵی هەموو شتێك لەسەر تەلەفزیۆن بەكاربهێنرێت ،گۆڕانی گەورە دروستدەبێت ( )nTobeBoxلەكۆمپانیای تەكنەلۆژیای ئای سایت، ئەو هەلەتان بۆ دەڕەخسێنێت بەبێ كۆنتڕۆڵی رێگەی دوور تەلەفزیۆنەكەتان كۆنتڕۆڵ بكەن.
نەرمەكاری سكانی مێشك :نەرمەكارێكە بەناوی وایسكۆپ كە هەلی ئەوە بەپزیشك دەدات بەئاسانی لەگەڵ وێنەكانی مێشكدا كاربكات، ئەم نەرمەكارە لەسەر كینكتی مایكرۆسۆفت كاردەكاتو پزیشك دەتوانێت بەبێ ئەوەی دەست لەوێنەكان بدات ،بیانگوازێتەوە، وایسكۆپ هێشتا لەقۆناغی تاقیكردنەوەدایە ،بەاڵم لەهەموو جیهاندا خوازیاری زۆرە ،بۆیە لەوانەیە تا كۆتایی ئەمساڵ بكەوێتە بازاڕەوە.
36
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
دەسكەوتی سەرسووڕهێنەری پزیشكی:
دڕكەپەتكە پچڕاوەكان دەتوانن بەپێی خۆیان بڕۆن
ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ری��زێ��ك ئەلكترۆد كە لەخوار ناوچەی زیانپێگەیشتووی دڕكەپەتك دادنرێت یارمەتی نەخۆشەكان دەدات ت���اوەك���و رێ���ب���ڕۆنو توانای جووڵە تەنانەت كاتێك كارەبایی ئەلكترۆدەكان ببڕێت هەر دەمێنێت. ئیفلیجبوون بەهۆی زیانی
دڕك��ەپ��ەت��ك ئیتر ل��ەم��ەودوا ب��ەوات��ای ی��ەك ت��ەم��ەن مانەوە ل��ەس��ەر ك��ورس��ی نییە ،ئەمە گروپێك لەتوێژەران دەڵێن كە توانیویانە بەچاندنی ئیمپلێنتێكی ك��ارەب��ای��ی ج��ووڵ��ە ب��ۆ پێی پیاوێك بگێڕنەوە كە چەندین س��اڵ لەوەوپێش ئیفلیجببوو، ئێستا ئ��ەو دەت��وان��ێ��ت بەپێوە
بوەستێتو ت��ەن��ان��ەت كاتێك تەزووی كارەبایی ئیمپلەنتەكە دەپچڕێت. ئەندرۆمیس دانیشتووی لویسویلی كنتاكی دەڵ��ێ��ت «لەپڕ بینیم دەت��وان��م پەنجە بچووكی پێم بجووڵێنم ،كە ئەم تاقیكردنەوە ژیانمی گۆڕی». ئەم تاقیكردنەوەیە بەهۆی
ئیمپلنتێكەوە دروس��ت��ب��وو كە وادیارە پەیوەندییە كوژاوەكانی دڕكەپەتك (نوخاع) لەناوچەی زی��ان��پ��ێ��گ��ەی��ش��ت��وو ب��ەش��ێ��وەی ه��ەم��ی��ش��ەی��ی ب��ەه��ی��زدەك��ات، ی��ان تەنانەت پەیوەندی نوێ دروستدەكات ،كە بێ ئەوەی ن��ی��از ب��ەپ��اڵ��ن��ەری ك��ارەب��ای��ی هەمیشەیی ه��ەب��ێ��ت ،پەیامە
37
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
دەمارییەكان دەگوازێتەوە. ئەنجامی ئ��ەم توێژینەوە ه����ەواڵ ل��ەگ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕان��ە ل��ەداه��ات��وودا دەدەات ،چونكە پیشاندەری ئ�������ەوەی�������ە ك������ە ن����اوچ����ە زیانپێگەیشتووەكان ل��ەدوای تێكچوون دەتوانن جارێكیتر چ���االك���ی دەس��ت��پ��ێ��ب��ك��ەن��ەوە، ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان��ی پ��ێ��ش��وو ل���ەس���ەر ئ���ەو گ��ی��ان��داران��ەی ك���ە ل��ەن��ی��وەی ل���ەش ب���ەرەو خوارەوە ئیفلیجبوون ،یارمەتی گیاندارەكەی دەدا تاوەكو لەسەر چوارپێی خ��ۆی راوەستێت، ی��ان ت��ەن��ان��ەت ماسولكەكانی خ��ۆی بجووڵێنیت ،توێژەران دەڵێن ،ئەم وروژاندنانە بۆیە سەركەوتووبوون كە زانیاری پ��ەی��وەن��دی��دار ل��ەگ��ەڵ شوێنی لەشو جووڵەی ماسولكەكان دەگوازرێتەوە بۆ دڕكەپەتكو لەبەرانبەردا داتای پێویست بۆ جووڵەو كاردانەوە بەبارۆدۆخ ل��ەڕی��گ��ەی دڕك��ەپ��ەت��ك��ەوەو بەپێی دەس��ت��ێ��وەردان��ی مێشك دەگوازرێتەوە بۆ ماسولكەكان. س��اڵ��ی راب�����ردوو س���ۆزان ه���ارك���م���او ك�لادی��ائ��ان��ج��ل��ی لەناوەندی فیزیوتراپی فرێزەرو زانكۆی لویسویل لەكونتاكی بەهەمانشێوەو ه��ەوڵ��ی��ان��دا ب��ە بەكارهێنانی وروژان��دن��ی كارەبایی لەناوچەیەكی خوارتر زیانپێگەیشتووی ل��ەب��ەش��ی دڕك��ەپ��ەت��ك چ��ارەس��ەرێ��ك بۆ ئیفلیجی ب���دۆزن���ەوە ،ئ��ەوان نەخۆشێكیان ه��ەڵ��ب��ژارد كە لەساڵی ()٢٠٠٦وە بەهۆی رووداوی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ەوە ئیفلیجببوو ،ه��ی��چ چەشنە جووڵەیەك لەناوچەی خوارتر ل��ەب��ەش��ی زی��ان��پ��ێ��گ��ەی��ش��ت��وو دڕكەپەتكەكەی ،واتە خوارملی تۆمارنەكرابوو. چارەسەری جۆربەجۆری فیزیۆتراپی نەیتوانیبوو یارمەتی ئەم نەخۆشە بدات ،بەاڵم كاتێك
ری���زە ( )١٦ئەلكترۆدییەكە لەبەشی خوارەوەی دڕكەپەتك دان��را تاوەكو دەمارەكانی ئەم ن��اوچ��ە ب��ەچ��االك��ی كارەبایی پێویست بوروژێنێت ،نەخۆشەكە توانی بۆ یەكەمینجار لەسەر پێیەكانی بوەستێت ،رووداوی چ���اوەڕوان���ن���ەك���راوی���ت���ری���ش ل��ەئ��اراداب��وون ،ئ��ەم نەخۆشە ت���وان���ی دوای ( )٧م��ان��گ پ��ەن��ج��ەی ب��چ��ووك��ی خ��ۆی، كاتێك ئەلكترۆدەكان چاالك ب��وون بجووڵێنێت ،ئەنجلی دەڵێت «ئ��ەو توانی پەنجەو ق��والپ��ەی پێی بجووڵێنێت، ئ���ەم رووداوە پ��ی��ش��ان��ی��دەدا فەرمانەكانی مێشك لەناوچە زیانپێگەیشتووەكەوە تێپەڕیون گەیشتوون بەماسوولكەكان». ئەم كەسە ،بەرەبەرە توانی میزەڵدانی خۆی كۆنتڕۆڵبكاتو ژیانێكی سێكسی سروشتی هەبێت ،هەروەها لەشی باشتر دەیتوانی پلەی گەرمی خۆی كۆنتڕۆڵبكات ،ه��ەم��وو ئەم پیشاندەدات گۆڕانكارییانە كاتێك ئەلكترۆدەكان چاالكن، دات��ا دەمارییەكان لەمێشكەوە دەگەن بەو بەشانەی لەش كە پێشتر كۆنتڕۆڵیان بەسەرەوە نەبوو. ی ئاجرتون لەزانكۆی رج لەلۆسئەنجلێس كالیفۆرنیا كە یەكێكیتر لەهاوكارەكانی ئ��ەم توێژینەوە ب��ووە ،دەڵێت «ئ��ێ��م��ە ت��ەن��ی��ا دەم��ان��وی��س��ت یارمەتی كەسەكە بدەین تاوەكو هەستەكەی لەڕێی دڕكەپەتكەوە بگوازێتەوە بۆ ئ��ەوەی لەسەر پێ بوەستێت ،هەرگیز المان وانەبوو وروژاندنە كارەباییەكان پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان دەم����اخو دڕك��ەپ��ەت��ك دروس��ت��ب��ك��ات��ەوە، دەت���وان���ی���ن ئ����ەم گ���ۆڕان���ەوە بگێڕینەوە بۆ دروستبوونەوەی پ����ەی����وەن����دی ل���ەن���اوچ���ەی زیانبەركەوتوو ،بەهۆی ئەوەی ش��ت��ی وام����ان ل��ەگ��ی��ان��داران��دا
بەدینەكرد ،دەبێت هۆكارێكیتری ب��ۆ ب��دۆزی��ن��ەوە ،شرۆڤەیەكی گ��ون��ج��او رۆڵ���ی وروژان��دن��ی كارەباییە لەزیادكردنی تووندی پەیامەكانی ئاستانە دەم��اریو گ��ەی��ش��ت��ن ب��ەئ��اس��ت��ێ��ك كە پەیامەكانی مێشك بگەێنێت بەماسولكەكان ،لەوانەیە لەم ناوچەدا پەیوەندی الوازبوونی هەبێت ،بەاڵم خانە دەمارییەكان بەهۆی زیانپێگەیشتنەوە ناتوانن ب��ەت��ەن��ی��ای��ی چ��االك��ب��نو ئ��ەم وروژان��دن��ە كارەباییانە پەیامە ن��ێ��ردراوەك��ان بەهێزدەكاتو دەی��گ��ەێ��ن��ێ��ت��ە الن����ی ك��ەم��ی پێویست». ئانجلیو ه��اوك��ارەك��ان��ی ئ���ی���م���ك���ان���ێ���ك���ی���ت���ری���ش���ی���ان پێشبینیكردووە ،ئ��ەوان گومان دەكەن كە دەمارە هەستییەكان لەم پرۆسەدا یارمەتیدەربووبن، تاوەكو جگە لەوەی جارێكیتر پاكانی خ��ۆی هەستپێدەكات دەت���وان���ێ���ت ل��ەس��ەری��ش��ی��ان راب��وەس��ت��ێ��ت ،ئ���ەوان داوای���ان ل��ەم��ی�سو بەشداربوویەكیتر كە تووشی ئیفلیجی دەم��اری ه��ەس��ت�یو ج��ووڵ��ەی هاتبوو كە ئیمپلەنتەكان بەكاربهێنن، هەردووكیان لەكاتی داگیرسانی ئامێرەكەدا توانای جوواڵندنی پێیەكانی خۆیان هەبوو. دوات���ر نەخۆشێكیتر بەم دوو نەخۆشە زیادكرا ،ئەوان توانییان پێیەكانو تەنانەت پەنجەی پێیەكانیان بجووڵێنن، ه��ەوڵ��دان��ەك��ان ب���وو ب��ەه��ۆی
ئەوەی ئەم كەسانە باشتر بتوانن ه��اوك��اری ب��ك��ەنو بەتوانای زی���ات���رەوە ب��ج��ووڵ��ێ��ن ،دوای چوار مانگ هەوڵدان لەڕادەی وروژاندنی پێویست بۆ جووڵە كەمكرایەوە. ئ����ەن����ج����ل����ی دەڵ����ێ����ت س����ەرس����ووڕم����ان����ی گ�����ەورە لەڕێدابوو ،سێ مانگ دوای ه��ەوڵ��دان��ەك��ان بینیمان میس بێئەوەی لەشی هیچ سیگناڵێكی دەرەك����������ی وەرب����گ����رێ����ت، پێیەكانی خۆی دەجووڵێنێت، چاوەڕوانمان نەدەكرد لەوەها كاتێكی كەمدا ئ��ەم ئەنجامە بەرزەمان دەسكەوێت. ئاجرتۆن دەڵێت «ئێستا پێویستیمان بەوەیە كە ببینین چ���ۆن دەت��وان��ی��ن پێوەندییە كوژاوەكان بگەێنینە ئاستانەی ن��اردن��ی پ��ەی��ام ،ئ��ەو ئامێرەی بەكارمانهێنا سی ساڵ لەوەوپێش بۆ كپكردنی هەستكردن بەئازار لەنەخۆشەكاندا دروستكرابوو، لەوانەیە ئیمپلەنتە نوێیەكان خێراتر واڵمبدەنەوە». ئەنجلی دەڵێت «لەئێستادا هیچكام لەنەخۆشەكان ناتوانن ب��ەب��ێ چ��ێ��وش��ەق بجووڵێن، ب��ەاڵم تاقیكردنەوەكەی ئێمە پیشانیدەدا ،تەنانەت بۆ ئەو كەسانەی تووندترین زیانی دڕك��ەپ��ەت��ك��ی��ان پێگەیشتووە، دەك�����رێ�����ت ه���ی���وادارب���ی���ن ب��ەچ��االك��ك��ردن��ی پەیوەندییە كوژاوەكان». سەرچاوەNew scientist :
38
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
39
ناخی دارینی دوو درەختی سیدار ،نهێنییەكی گەردوونی ( )١٢٠٠س���اڵ���ەی ل��ەگ��ەڵ خۆیدا هەڵگرتووە ،كە بەڵگەن لەسەر رووداوێكی نەناسراوی س�����ەدەی ه��ەش��ت��ەم��ی زای��ن��ی لەهەسارەكەماندا. تیشكە گ��ەردوون��ی��ی��ەك��ان بریتین لەتەنۆلكەی نیمچە ئەتۆمی كە لەفەزادا دەجووڵێن، ك���ات���ێ���ك ئ�����ەم ت��ەن��ۆل��ك��ان��ە دەگ�����ەن ب�������ەزەوی ،ل��ەگ��ەڵ ئوكسیجینو نایترۆجینی هەودا ك��ارل��ێ��ك��دەك��ەنو تەنۆلكەی نوێ بەرهەمدێنن ،یەكێك لەم تەنۆلكانە كاربۆنی ()١٤ی��ە كە لەپرۆسەی رۆشنەپێكهاتنی (ف��ۆت��ۆس��ەن��ت��ز) درەخ��ت��ان��دا ه��ەڵ��دەم��ژێ��رێ �تو ل��ەب��ازن��ەی گەشەی سااڵنەی درەختەكاندا هەڵدەژمێردرێت. فوسامیاكیو هاوكارەكانی ل��ەزان��ك��ۆی ن��اگ��وی��ای ژاپ���ۆن، رێژەی كاربۆنی ()١٤ی دوو درەختی سیداری ژاپۆنی كۆنیان تاقیكردەوەو بەسەر سووڕمانەوە بینیان كە ل��ەم��ەودای سااڵنی نێوان ()٧٧٢و ( )٧٧٥زاینی، زیادبوونێكی ( )1.2لەسەدی ل���ەڕێ���ژەی ئ��ای��زۆت��ۆپ��ەك��ان��دا رووی���داوە ،لەكاتێكدا رێ��ژەی زیادبوونی سااڵنە بەتێكڕای ( )٠.٠٥لەسەددایە. س����ەرەڕای ئ��ەم��ە ،میاكی زی��ادب��وون��ێ��ك��ی ه��اوش��ێ��وەی لەپێشینەی ك��ارب��ۆن��ی ()١٤ درەخ��ت��ەك��ان��دا ل��ەئ��ەوروپ��او ئەمریكای باكووری لەهەمان
مێژوودا بینیو تێگەیشت هەمان پرۆسەی زیادبوونی هاوشێوە دەربارەی ئایزۆتۆپەكانی بریلیۆم (( )١٠ئایزۆتۆپێكیتر كە لەالیەن تیشكە گ��ەردوون��ی��ی��ەك��ان��ەوە ب���ەره���ەم���دێ���ت) ل���ەن���اوك���ە سەهۆڵییەكانی ج��ەم��س��ەری باشووردا بوونی هەیە. پرسیارێك لێرەدا دێتە پێش چ��ی رووداوێ���ك���ی مێژوویی ب��ووە بەهۆی زیادبوونی ئەم ت��ەن��ۆل��ك��ان��ە؟ تەقینەوەیەكی سوپەرنۆڤا لەوانەیە ،هۆكاری ئ��ەم��ە ب��ێ��ت ،ب����ەاڵم میاكی ئاماژە دەكات كە رووداوێكی لەوجۆرە دەبێت كاریگەرییەكی شیاوبینینی لەئاسمانی ئەمڕۆدا بەجێهێشتبێت ،ئ��ەم رووداوە دەك���رێ���ت بڵێسەسەندنێكی خ���ۆری ب��ێ��ت ،ب���ەاڵم دەبێت ل��ەه��ەر بڵێسەیەكی ن��اس��راوی خۆریتر بەهێزتربووبێت. ئ��ی��گ��ور م��وس��ك��ال��ن��ك��و، ئەستێرەناسی زانكۆی ستنفۆرد، كالیفۆڕنیا كە ب��ەش��داری ئەم لێكۆڵینەوەی نەكردووە ،دەڵێت «من ناتوانم پێشبینیبكەم كە تەنیا ی��ەك بڵێسەی خ��ۆر تا ئەو رادەی��ە روون��اك بووبێت، ل��ەج��ی��ات��ی ئ���ەوە ئ���ەم دی���اردە دەتوانێت بەهۆی زنجیرەك بڵیسەی خ��ۆری الوازت����رەوە ل��ەم��ەودای��ەك��ی ك��ات��ی كەمتر لەیەكساڵدا بووبێت». ئەمە یەكەمجار نییە كە بەڵگەی درەخت بگات بەوەها ئەنجامێك كە لەدەیەی ()٧٧٠ زاینیدا ،رووداوێكی گەردوونی
روویدابێت ،توێژەرانی زانكۆی كوینز لەبلفاستی ئایرلەندی ب��اك��وور ب��ەت��ازەی��ی هەندێك بەڵگەیان ل��ەس��ەر زیادبوونی كاربۆنی ( )١٤لەبازنەكانی درەخ����ت����ەك����ان ل���ەوك���ات���ەدا دۆزی���وەت���ەوە ،ب���ەاڵم تائێستا لێكۆڵینەوەكەیان ئەنجامی باڵونەكردووەتەوە. م��ای��ك ب��ی��ل��ی ،ت��وێ��ژەری بازنەكانی درەختان لەزانكۆی ك��وی��ن��ز ،ه��ەن��دێ��ك بەڵگەی م��ێ��ژووی��ی دۆزی����وەت����ەوە كە
پیشاندەری روودانی دیاردیەكی ن���ائ���اس���ای���ی ل���ەوك���ات���ەدای���ە، م��ێ��ژوون��ووس��ێ��ك��ی س����ەدەی سێزدەهەمی بەریتانی بەناوی راج��رز ڤوندوور گێڕاویەتەوە «ل��ەس��اڵ��ی ()٧٧٦دا ،دوای ئاوابوونی خۆر هەندێك نیشانەی ئاگرینو ترسناك لەئەسماندا دەركەوتن ،بەسەرسووڕمانەوە، م��اری گ���ەورە لەساسكسەوە دەرك����ەوت����ن ،وەك ئ����ەوەی لەزەوییەوە دەردەبپەڕن». سەرچاوەNew scientist :
ژمارە ( ،)22ت.دووەمی 2012
دۆزینەوەی نهێنییەكی ()١٢٠٠ ساڵە لەدرەختە دێرینەكان
40
ژمارە ( ،)21ت.یەکەمی 2012
وێنەی دەگمەنی ئاالسكا
41
ژمارە ( ،)21ت.یەکەمی 2012
ورچە جەمسەرییەكان لەجیاتی سەهۆڵ لەسەر سەوزەزار رێدەكەن
42
ژمارە ( ،)21ت.یەکەمی 2012
نزیكەی ( )٥٠ساڵە هەموو ساڵێك راوچییانی كاكتوویك ل��ەئ��ەالس��ك��ا ،راوی ن��ەه��ەن��گ دەكەنو هەموو جارێك كە لەڕاو دەگ��ەڕێ��ن��ەوە بەشێك لەگۆشتی نەهەنگەكە لەكەنارەكانی دەریا بەجێدەهێڵن ،وادی����ارە ورچ��ە جەمسەرییەكان بەباشی لەمە گەیشتوون. لەئەمساڵدا ب��ەدوای راوێك كە نزیكەی ( )٨٠ساڵ لەوەوپێش رویداوە هەموو رۆژێك نزیكەی ( )٨٠ورچ���ی ج��ەم��س��ەری بۆ خواردنی پاشماوەی نەهەنگەكان دێن بۆ كەنارەكان ،ئەوان بەباشی ف��ێ��رب��وون پ��ێ��ش راوك��ردن��ەك��ە خۆیان بگەێننە نزیك كۆمەڵگەی س سلوپو سكیمۆكانی ن���ور چ��اوەڕێ��ب��ك��ەن ،ب��ەوت��ەی ل��ورن هۆلمز لەئاالسكا دیسیچ ،تەنانەت ب��ۆ ئ���ەوەی ح���ەزی خ��واردن��ی��ان بوروژێنن ،ئێسكەكانی بەجێماو لەنەهەنگەكانی ساڵی راب��ردوو دەجوون. س���ت���ی���ڤ���ن ئ���ەم���س���ت���راپ، لەزانایانی ئەنستیتۆی نێودەوڵەتی ورچ���ە ج��ەم��س��ەری��ی��ەك��ان��ە ،ئ��ەم رەفتارەی ورچە جەمسەرییەكان بەسەرسووڕهێنەر نازانێت ،ئەو دەڵێت «ورچەكانی جەمسەری، زی��رەك��ن ئ���ەوان دەزان���ن ك��ە لە چ كاتێكی س���اڵ���دا ،دەك��رێ��ت لەكەنارەكاندا گۆشت بدۆزنەوە». هەڵبەت ئەوەی كە ورچەكانی ج��ەم��س��ەری ل��ەپ��اش��م��اوەی راو دەخ��ۆن رووداوێ��ك��ی نوێ نییەو بەوتەی ئەمستراپ دەگەڕێتەوە بۆ دەیەی ( ،)١٩٧٠ئەو دەڵێت «ئەوەی نوێیە ،ئەوەیە كە ئەمساڵ، لەچاو سااڵنی رابڕدوو ژمارەیەكی زۆرتر لەورچ بەدوای خواردن بۆ كەنارەكان هاتوون». هەندێك ل��ەزان��ای��ان لەسەر ئ��ەو ب��ڕوای��ەن ك��ە گۆڕانكارییە ئ���اووه���ەوای���ی���ەك���ان ب��ەت��ای��ب��ەت��ی تووانەوەی سەهۆڵەكان لەئەمساڵدا بێوێنەبوو ،ئەمەش هۆكاری هاتنی ژم��ارەی��ەك��ی زۆرت���ری ورچ��ە بۆ
كەنارەكانی كاكتوویك ،بەاڵم جان وایتمەن ،ئیكۆلۆژیست لەزانكۆی ویومینگ ،بڕوای وایە جارێ زووە لەو بارەوە قسەبكەین ،ئەو دەڵێت «زانیاری بڕواپێكراوی مێژوویی تەواو دەربارەی ژمارە ورچەكان ك��ە بەشێوەی ئاسایی هاوینان دێ��ن ب��ۆ ك��ەن��ارەك��ان��ی ئەالسكا بوونی نییە ».لەگەڵ ئەمەشدا، لێكۆڵینەوەكانی ئەم دواییە ئەم ئ��ەگ��ەرەی هێناوەتە ك��ای��ەوە كە توانەوەی سەهۆڵی زیاتر لەباكوور، ورچی جەمسەری زیاتر لەهاویناندا دەهێنێتە ك��ەن��ارەك��ان ،هەروەها كاتێك ورچی جەمسەری زیاتر لەكەنارەكاندا بگەڕێن ،پاشماوەی نەهەنگی زیاتر دەدەوزنەوە. زەنگی مەترسی ئ��ەوەی ژم��ارەی ورچەكانی ئەمساڵ لەهەموو ساڵێك زۆر زیاتربێت ،ی��ان ئەمانە لەكوێوە هاتوون لەسەر بابەتێك كاریگەری نییە ،بەوتەی هوڵمز ،ژمارەی زۆری ورچەكان نیگەرانی دروستدەكات، بوونی ئەوان لەنزیكی الدێكاندا زۆر مەترسیدارە ،كەس ناتوانێت مەودای نێوان الدێ تا كەنارەكان پیاسەبكاتو كەسیش ناوێرێت شەوان لەماڵ بێتە دەرەوە. ل��ەالی��ەك��ی��ت��رەوە ،لەئێستادا راوی نەهەنگ ل��ەب��ەرژەوەن��دی ورچەكاندایە ،ب��ەاڵم ئەمستراپ ل��ەس��ەر ئ���ەو ب��ڕوای��ەی��ە ل��ەگ��ەڵ توانەوەی زیاتری سەهۆڵەكاندا، لەوانەیە ب���ارودۆخ بەتەواوەتی ب��گ��ۆڕێ��ت ،ئ���ەو دەڵ��ێ��ت «م��ن واب��ی��ردەك��ەم��ەوە هەموو ساڵێك ژم���ارەی ئ��ەو ورچ��ان��ەی ك��ە بۆ زی��ن��دووم��ان��ەوە دەب��ەس��ت��رێ��ن��ەوە ب��ەگ��ۆش��ت��ی ن��ەه��ەن��گ��ەوە روو لەهەڵكشاندایە ،لەكۆتایشدا ئەوەی روودەدات ئیتر گۆشتی نەهەنگ بەشی هەموو ورچەكان ناكاتو لەناودەچن». زانایان پێشبینی دەكەن تا ساڵی ()٢٠٥٠یان زووتر ،سەهۆڵەكانی ج��ەم��س��ەری ب��اك��وور لەهاویندا بەتەواوەتی بتوێنەوە ،ئەم سەهۆاڵنە
ب��ۆ راوی ورچ��ەك��ان پێویستن، ئامستراپ لەبارەی چارەنووسی ورچەكانی جەمسەرییەوە دەڵێت «ورچە جەمسەرییەكان لەهەموو شوێنێكی كەنارەكاندا هەن ،ئێمە نازانین لەوەها بارودۆخێكدا چی روودەدات ،بەاڵم دەزانین ئەمە لەبەرژەوەندی ورچەكاندا نییە». گۆڕانكارییە ئاووهەواییەكان ك��ە ت��ا چ��ەن��دس��اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش قسەی زۆری لەسەر دەكرا ،ئێستا ئەنجامەكانی خۆی پیشاندەدات. راوك��ردن��ی نەهەنگەكان ،بۆ هێشتنەوەی رێ��ورەس��م ،ب��ەاڵم ت��ەن��ی��ا ورچ���ە جەمسەرییەكان ل��ەم��ەت��رس��ی��دان��ی��ن ،كۆمسیۆنی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ن��ەه��ەن��گ��ەك��ان كە كۆمسیۆنێكی نێودەوڵەتی واڵتە جۆربەجۆرەكانە بۆ پارێزگاری ل��ەن��ەه��ەن��گ��ەك��ان ،م��ۆڵ��ەت��ی داوە ه��ەن��دێ��ك ل��ەك��ەل��ت��وورەك��ان كە
ل��ەت��رادس��ی��ۆن��ی خ��ۆی��ان��دا راوی نەهەنگیان هەیە ،بەژمارەیەكی زۆر س��ن��ووردار هەموو ساڵێك راوی نەهەنگ بكەن ،ئەویش تەنیا بەمەبەستی پێداویستییە خۆراكیو ك��ەل��ت��ووری��ی��ەك��ان ،بەواتایەكیتر ئەوان بۆیان نییە راو بۆ مەبەستی بازرگانی بكەن. لەگەڵ ئەمەشدا ،بۆ ئەنجوونی پ���ارێ���زگ���اری ل��ەدۆل��ف��ی��ن��ەك��انو ن��ەه��ەن��گ��ەك��ان ،ئ����ەم ی��اس��ای��ە پێویستناكات ،ڤنسا توسنبرگەر، وتەبێژی ئەنجوومەنەكە دەڵێت «رێزی جیاوازییە كەلتوورییەكان دەگرێت ،بەاڵم ئێمە تێدەكۆشین ئ���ەم ك��ەس��ان��ە ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی جێگرەوەیەك بۆ راوی نەهەنگو دولفین هانبدەین ،تاوەكو راوی ئەم گیانلەبەرانە كەمبكەینەوەو تەنانەت بیگەێنینە سفر». سەرچاوNational geographic :