Zansti Nwe No.23

‫کەرگەدەنەکان بۆ مرۆڤ کوشندەن!‬ ‫ئەو ژەهرەی تەنیا مرۆڤ لەناودەبات‬

‫ژمار ‌ه (‪ ،)23‬کانونی دووه‌می ‪ 2013‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‪www.lvinpress.com//LvinZansty‬‬

‫گروپی خوێنەکەت نهێنییەکانت دەدرکێنێت!‬

‫چۆن کەسێک‬ ‫لەبیربکەین؟‬ ‫چارەسەرێکی نوێی‬ ‫شێرپەنجەی مەمک‬

‫ئەمساڵ چی‬ ‫لەئاسماندا روودەدات؟‬

‫چۆن بەلەیزەر کزی چاو‬ ‫چارەسەردەکرێت؟‬

‫گورگە بۆرەکان‬

‫راوچییانی لوتکەو پێدەشتەکانی کوردستان‬

‫‪BMW Active Tourer 2013‬‬

‫لە (‪ )100‬کیلۆمەتردا؛ تەنیا دوو لیتر بەنزینی دەوێت‬

‫زانست بۆ گشت‬

‫ۆکەی ی‬ ‫بیر‬

‫ەکبوون‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح ده‌ینوسێت‬

‫زانستەکاندا‬ ‫ە لە‬ ‫گەیشتنی سروشتدا‪ ،‬ک ی گرنگیشە‬ ‫لەتێ‬ ‫زێک‬ ‫هزر تەنیا ەر نییە‪ ،‬بەڵکو ئامرا گەکەی‪ ،‬کە‬ ‫ڵیداوە‬ ‫راوە‪ ،‬کاریگ‬ ‫ڤ‌و کۆمەڵ‬ ‫دنەویەوە‪ ،‬مرۆڤ هەو ت‌و داڕێژ‬ ‫خودی م�رۆ‬ ‫فەراهەمن‪.‬‬ ‫کر‬ ‫ی‪ ،‬سروش‬ ‫ە‬ ‫دا‬ ‫ل‬ ‫هەر لەسەرەتای بیر ەوە؛ خ�ۆ‬ ‫لەم بۆ تێگەیشتن ە مرۆڤی‌و هونەریەکان ی بیرۆکەی‬ ‫ێت‬ ‫ین‬ ‫ۆکەیەك بب‬ ‫ت‪.‬‬ ‫ست‬ ‫لەچەمکەکان‬ ‫ە تاکە بیر‬ ‫پێکەوە گ�رێ ب �دا دیارە ئەمانیش لەزان وەك یەکێك‬ ‫ک‬ ‫تر‬ ‫‪.‬‬ ‫من هزرم‬ ‫هەموو دی��اردەک�ان�ی ەك سەرکەوتوو بووە ێ‪ .‬بۆیە‬ ‫بیرۆکەی‬ ‫کە و‬ ‫ڕادەی‬ ‫کەی‬ ‫‪.‬‬ ‫هەوڵەیدا‪ ،‬مرۆڤ تا رۆڤ لەکۆششکردن نا وون یەکبوون دانا ر ل �ەچ �وار چەمکە ڤ دەتوانێ‬ ‫هەوڵی یەکب‬ ‫م‬ ‫هزری مرۆ‬ ‫ەکیەکی ت�‬ ‫ی‬ ‫هەوڵەکان بەردوامن‌و جارێکی تر‬ ‫ری خۆی‪،‬‬ ‫ە‬ ‫ك ئەمڕۆدا‪،‬‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ون‪ ،‬دانوسانە‪ .‬راست ە دەوروب �ە‬ ‫د‬ ‫وتارە کورتە‬ ‫ی وە‬ ‫ی مرۆڤ ل‬ ‫کبو‬ ‫سروشت‪،‬‬ ‫من لەم گ ڕ‪ .‬لەدنیایەکی ئاڵۆز ری هەمەجۆر‪ ،‬یە ەك دانوسان‬ ‫بووە یان‬ ‫خەمەوە گە‬ ‫ن تاڕادەی‬ ‫رێن بەزانیا‬ ‫ۆڤ خۆی‬ ‫کە لەدەری‬ ‫دە‬ ‫د ی مر‬ ‫ن دەک‬ ‫ردەک��ا‬ ‫ن‪،‬‬ ‫کە رۆژانە بۆردوما دەت�وان�ێ هەموو دی��ا ەفیدا جا گەر خو ەاڵم دانوسانیش هە زانیستیەکاندا‬ ‫‪ .‬ب‬ ‫ەلس‬ ‫بیرۆکەیەك‬ ‫رەنگە لەئاستێکی ف رگیز دیاری بکات ؛ هەندێکیان لەقانونە کێفی هزری‬ ‫ە‬ ‫ە‪ ،‬بەاڵم هە‬ ‫لە دەری ر‬ ‫ی مرۆڤن‌و‬ ‫ئایا تاک ێ ب�دات؟‬ ‫ببەسترێنەو‬ ‫پێکەوە گر‬ ‫ەم دیاردانە‬ ‫کان توانا‬ ‫تنی مرۆڤ‬ ‫ۆر ل‬ ‫کان پێکەوە‬ ‫تاقیکردنەوە‬ ‫ەیش‬ ‫دیاردە‬ ‫توێژینەوەو‬ ‫ەکی داڕێژراون‪ .‬ز �ات دەالق���ەن لەتێگ سانیش وەك‬ ‫�‬ ‫ەی‬ ‫ک‬ ‫ۆڤ�ن‪ .‬ه��او‬ ‫ویستە‪ ،‬دانو‬ ‫کان‪ .‬بیرۆک‬ ‫بکرێ دەستبەرداری‬ ‫پێ‬ ‫ر‬ ‫دا‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫‪ .‬جا بۆیە‬ ‫ن دابنرێ‪.‬‬ ‫ە ج‬ ‫کر ێ‬ ‫جێگرەوەی‬ ‫نا بۆ پەرەپێدانی زانست اڵم هەرگیز‬ ‫لەدەوروبەری کانی بیرۆکەی یەکبوو ل��ەالی��ەك‪،‬‬ ‫ە‬ ‫ببین‬ ‫ب‬ ‫ێ‪،‬‬ ‫خۆشکار دەب‬ ‫ڤ‪،‬‬ ‫کە‬ ‫ەمجۆرە رێ‬ ‫مكدا یەکێك لەچەم ۆری ه���زری م ���رۆ ەڵ مرۆڤدا‬ ‫ی ز‬ ‫لەگ‬ ‫چوار چە‬ ‫ل ەکان نابێ‪.‬‬ ‫ۆ ڤ بە سە ر‬ ‫ب�ەش��ێ�ک� شت لەگەڵ خۆی‌و ە‪ ،‬لەئاکامی‬ ‫سروشت‪.‬‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫سانی سرو‬ ‫الیەکی ترەو‬ ‫ی‬ ‫زانست ێ تێگەیشتن‬ ‫یان مرۆڤ‌و‬ ‫‪ .‬لەدانو‬ ‫ڕێژراوە‪ ،‬لە‬ ‫دا‪ .‬هەندێك‬ ‫دەکر‬ ‫ژیری‬ ‫رێ دەدات‬ ‫دا‬ ‫ۆی‬ ‫ش بکەین‪ ،‬ژیری‌و نا پێکیانەوە گ‬ ‫سانی سەریهەڵداوەو ەی مرۆڤ لەنێوان خ انن‌و‪ ،‬دواتر‬ ‫دابە‬ ‫وسان‬ ‫ەڵگ‬ ‫ەک‬ ‫انو‬ ‫ئەمانیش ه�زرو دان روشت‪ ،‬م��رۆڤ‌و د نیش دانوسانی کۆم ۆڤکردن‌و کاری تاقیگ ژراوە‪ .‬جا‬ ‫وا‬ ‫هەموو س‬ ‫ەسەر داڕێ �‬ ‫ر‬ ‫چوار چەمك‪ .‬ئە )و لەم دانوسانە م بیرۆکەیان ل‬ ‫وروبەر هەر‬ ‫کەواتە من کردەوە بۆ‬ ‫هزر (ئایدیا‬ ‫گیر کراون‌و‬ ‫خۆی‌و دە‬ ‫کورت‬ ‫(هەڕەمەك)‪،‬‬ ‫ەتێگەیشتنی‬ ‫ئەو ئاکامەی گشت ی مرۆڤ ل‬ ‫نێوانیانم )‪ ،‬سروشت‬ ‫ە‬ ‫ان‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ژیر‬ ‫چۆن گەیشت‬ ‫ەوڵ‬ ‫یەکبووندا‪،‬‬ ‫مرۆڤ ( کەڵبوون)‪.‬‬ ‫ەی‬ ‫ه وام دەبێ‪.‬‬ ‫هەڵبژێرم؟‬ ‫تێ‬ ‫انی بەردە‬ ‫چەمکەکانی بیرۆک لەسروشت‪،‬‬ ‫دانوسانن ( وار چەمەكە‬ ‫وە دیاردەک‬ ‫دنی‬ ‫ە‪،‬‬ ‫چ‬ ‫ە‬ ‫ان‬ ‫م‬ ‫لەدیاریکر وسانەکانی ژی�ران�ەی� وە‪ .‬ڕاستە‬ ‫ۆ‬ ‫خ‬ ‫کە تەنیا ئەم ڤ لەچاوی‬ ‫فتوگۆی‬ ‫دان‬ ‫ردە‬ ‫ئێمەی مرۆ‬ ‫هەم وەك کەناڵی گ شتنی م��رۆڤ‪ ،‬کە ی هەڕەمەکیە‪ ،‬جیاک دەستبەرداری‬ ‫ەن لەتێگەی‬ ‫دانوسانەکان‬ ‫اڵم ناکرێ‬ ‫سروشت دەبینین‪ ،‬کە هەم دەالق‬ ‫توانیویەتی‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫سروشتن‪،‬‬ ‫شتە دەبینێ کە ک شت دایکی مرۆڤە‪ ،‬ب وە‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫وان مرۆڤ‌و‬ ‫ریە‬ ‫رو‬ ‫و‬ ‫کێفیەوە‌و؛ ‬ ‫نێ‬ ‫�رۆڤ تەنیا ئ�ەو س روشتە تێپەڕێ‪ ،‬سر بین کە‪ ،‬بە هۆی ژی خاتە ژێر ڕ‬ ‫روشت‪ .‬م‬ ‫ب‬ ‫گە ر لە و س‬ ‫وروبەری ب‬ ‫تا ئەوە‬ ‫و لە کاری‬ ‫س‬ ‫زۆری دە‬ ‫‪.‬‬ ‫ت‬ ‫شێلکردووە‬ ‫ی‬ ‫ێ‪ .‬هەڵبە‬ ‫ەسەر خۆ‬ ‫کی‬ ‫ی خۆی پێ‬ ‫ەزانیوە یان‬ ‫کاریگەرە ل ��رۆڤ گرنگی نامێن کەی» مرۆڤ بەشێ جاریش ژیر‬ ‫وکات‪ ،‬لەن‬ ‫ی م‬ ‫وشتە‬ ‫ەندێك‬ ‫ها‬ ‫دەوروبەری‬ ‫ئیدی ال یاد بکات‪ ،‬هێندە «سر ڕێی توێژینەوەو ه ەردا بەکای هێناوە‪ .‬گەورەی بە‬ ‫ن ڕوخێن‬ ‫ەیشتنەش لە‬ ‫ز‬ ‫رۆڤ زیانی‬ ‫بۆ گەیشت‬ ‫چنۆکیەوە‪ ،‬م‬ ‫تێگەیشتنی ‪ .‬ئەم تێگ‬ ‫ێ‬ ‫ێ‬ ‫ەب‬ ‫و‬ ‫ەب‬ ‫د‬ ‫چا‬ ‫فراوانتر د‬ ‫نابێ ئەوە‬ ‫پێیان لە‬ ‫کاریگەرەوە‬ ‫ووە‪.‬‬ ‫ەدا‪،‬‬ ‫ر‬ ‫پێشخستنی ئامرازی ت‪ ،‬کە م �رۆڤ پێشت هێشتا خۆی گەیاند داڕشتنی ئەم بیرۆکەی ۆر گچکەیە‬ ‫یز‬ ‫وش‬ ‫هەڵبەت لە‬ ‫یاردانەی کە‬ ‫مرۆڤ هێشتا بەشێک شت بەسەر‬ ‫ب�ەو شوێنانەی سر شتن لەو د‬ ‫ڤ‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ەی‬ ‫ش هەر سرو‬ ‫هەن‪ ،‬کە م‬ ‫بکەین‪ ،‬کە‬ ‫وەو؛ بۆ تێگ‬ ‫ەیاد‬ ‫ت‬ ‫ئەم زەمینە‬ ‫ری‬ ‫و‬ ‫نەگەیشت ی‪ .‬زۆر بەشی سروش ریگەریان چییە‪ .‬ل ردونێکی مەزن‪ .‬دوات ژیان لەسەر‬ ‫کا‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫کۆتاییهاتنی‬ ‫ال‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ن‪،‬‬ ‫مەتەڵن ێ هەن‌و‪ ،‬گەر هەب گەرە لەتێگەیشتن‌و ل ۆڤدا زاڵ دەبێ‪ ،‬چونک گیر کورتەو‬ ‫زان‬ ‫شێکی کاری‬ ‫ستانێکی دڵ‬ ‫شێکن مر‬ ‫هێشتا نا ی مرۆڤ بە‬ ‫هەموو دا‬ ‫ەمانیش بە‬ ‫هەروەك ئ‬ ‫کەواتە هزر‬ ‫ۆڤ وەك‬ ‫سانەدا‪ ،‬مر‬ ‫دڵنیایە‪.‬‬ ‫وسان بەسروشتەوە؛ ‪ .‬لەم دانو‬ ‫دان دان بەهزری مرۆڤ دی خۆی‪.‬‬ ‫رە‬ ‫ێ‪ ،‬هەم خو‬ ‫لەپە زری دەگۆڕ‬ ‫هە م ه‬

‫کەرگەدەنەکان بۆ مرۆڤ کوشندەن!‬ ‫ئەو ژەهرەی تەنیا مرۆڤ لەناودەبات‬

‫ژماره (‪ ،)23‬کانونی دووهمی ‪ 2013‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫دوو مانگ جارێک کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫‪www.lvinpress.com//LvinZansty‬‬

‫گروپی خوێنەکەت نهێنییەکانت دەدرکێنێت!‬

‫چۆن کەسێک‬ ‫لەبیربکەین؟‬ ‫چارەسەرێکی نوێی‬ ‫شێرپەنجەی مەمک‬

‫ئەمساڵ چی‬ ‫لەئاسماندا روودەدات؟‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫چۆن بەلەیزەر کزی چاو‬ ‫چارەسەردەکرێت؟‬

‫گورگە بۆرەکان‬

‫راوچییانی لوتکەو پێدەشتەکانی کوردستان‬

‫‪BMW Active Tourer 2013‬‬

‫لە (‪ )100‬کیلۆمەتردا؛ تەنیا دوو لیتر بەنزینی دەوێت‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪.‬‬ ‫کوردستان‪ .‬سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانه‌ی کاکۆن چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای بالڤ پەیک باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.lvinpress.com/lvinzansty‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪16 04‬‬ ‫‪38 28‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫پێناسەی‬ ‫نـوێــی‬ ‫جوانـی‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ج‬ ‫م �ەدال سیکا ئ �‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫س‪،‬‬ ‫�ی �‬ ‫ئۆلۆمپ ای ئ�ال�ت�وون�ی ب ���راوە‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫وایە پ کی (‪)٢٠١٢‬ی دەدان��ەی‬ ‫کۆمپانیا‬ ‫��‬ ‫ک‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫ناسراوە‬ ‫��ە‪ ،‬ب �ڕ‬ ‫ریکاڵم‪،‬‬ ‫شاندانی‬ ‫ژن �ان �ی وەر وێنەی راستە وای کارگێر کان‪ ،‬ئەکتەرەکا وێنەگ‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ن‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫رەشیقن دە ش���ک���ار ک �ە ینەی ساڵی نی بواری و ی سینە‬ ‫اڵوکردن‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫‌‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ف‬ ‫ئەم‬ ‫ەرز‬ ‫توانێ‬ ‫بەهێز‬ ‫رابر‬ ‫رۆشتنی‬ ‫وێنە ری‬ ‫بۆ ئەو کچە ت ببێت بەپاڵ و هەندێک دوودا دەستییا ش‪ ،‬لەدە‬ ‫ب‬ ‫کااڵکانیان ز کالمییە‬ ‫��‬ ‫بی‬ ‫الوا‬ ‫نەر‬ ‫ۆوە‪،‬‬ ‫ک�‬ ‫ن د‬ ‫ر لە لەڕبوون نەی کە‬ ‫ل�ەس�ەر ب�ی� ار‪ ،‬کە کاری اوەتە بریتی ئامانج‬ ‫ۆر بەرز وێ���ن���‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫��‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫ش‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫رو‬ ‫کال‬ ‫گەر‬ ‫ب�‬ ‫ل‬ ‫�ێ �ن �دە‬ ‫د جسیکا ئەنی کەنەوە‪.‬‬ ‫جوانی داناو ب�ڕوام�ان دەرب� ییان زیاتر وو ل��ەوەی ژ می دۆ‬ ‫��ەی��ەک‬ ‫ڤ‬ ‫ج‬ ‫��‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫��‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫ەڵێ‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫‪.‬‬ ‫وازن‬ ‫رەی روخ خۆیان پەیدابک ن ب�ڕوای کە بە‬ ‫ل �ەم �‬ ‫ه ت‪" :‬ئە‬ ‫پێ‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫ش‬ ‫ا‬ ‫ێ‬ ‫ش‬ ‫ئ‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫ێ‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ی ئ‬ ‫ەی ک‬ ‫ئ‬ ‫ی و‬ ‫اری خۆیان ب ەن‌و ئەندام‌و لەشارەزایان بەرچاو‬ ‫جۆرب ەندامی جوان ە بەڕواڵ‬ ‫ەستیرەی بەن ێنەی د‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫��‬ ‫ج‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫اڵ‬ ‫ن‌و‬ ‫ەجۆ‬ ‫ور‪ ،‬راس��� م "دارڤ �ی �ش ن بزانن‪ .‬دەزان �����ی ی� وای�ان‬ ‫لەساڵی (‪ ١‬اوبانگی‬ ‫راس��ت رەکاندا پیش لەگۆڤار‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫"‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫��‬ ‫ل‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫ک‬ ‫‪٩‬‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫‪٩‬‬ ‫و‬ ‫پ‬ ‫س‬ ‫ک‬ ‫ک‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫�‬ ‫‪١‬‬ ‫ل‬ ‫��‬ ‫)دا‪،‬‬ ‫ی�ان‬ ‫ە س‬ ‫اندەد‬ ‫نیین‌‬ ‫ختەیە‌‬ ‫ۆس���ت���ەرەک��� �ەالی‬ ‫دەڵ���ێ���‬ ‫بخەنە هەڵە و دەک �رێ �ت رێت‪ ،‬ببێتە کی حەوت ما لەکاتێ‬ ‫دروست و بەفۆ‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫‪:‬‬ ‫د‬ ‫ۆ‬ ‫"‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫ش‬ ‫��‬ ‫ا‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫پ‬ ‫؛‬ ‫ات �ێ �‬ ‫خەل‬ ‫تاقی‬ ‫نگانب‬ ‫وە‪".‬‬ ‫وە‪ ،‬ژ‬ ‫کراوە‪.‬‬ ‫ئەنی‬ ‫ک جلی درێ نانی سکپڕ وو باڵو نەب گەی وێنەگری ک چ ���و‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ۆ‬ ‫؛‬ ‫و‬ ‫ژ‬ ‫کاتەی س لەدرێ‬ ‫بە‬ ‫دک�‬ ‫پ‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ژ‬ ‫ز‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫‪،‬‬ ‫ۆ‬ ‫د‬ ‫�‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ش‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ئ‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ڵێ‬ ‫تە‬ ‫ەشا‬ ‫ن ئە‬ ‫سوودە‬ ‫اڵییدا ت�ووش� ت لەنۆ‬ ‫سکپڕی‬ ‫وەک ه مەنم (‪)١٦‬س ت‪" :‬ئەو‬ ‫ردەوە‪.‬‬ ‫کۆلێژ ب���وو و کات‬ ‫خ‬ ‫ۆ‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ۆ‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫وو بە‬ ‫روخسار موو کچانیتر اڵن�ب�وو‪ ،‬پ�ی ئ���ەم وێ‬ ‫بەجلی ژێرە و کاتێک وێن تای پێس ەت �ان �ێ �ک‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ول‬ ‫�ش�ا‬ ‫"دم�‬ ‫نیگ‬ ‫وە ل‬ ‫ب‬ ‫ەکەم نا ت‪ ،‬هەر بۆیە �م �ەن �ی‬ ‫ل��ەوەرزش ەشی خۆم بو ەرانی ب�ەش ن�دەدا لەکاتێ ��ی م���و‬ ‫اڵوبۆوە‪ ،‬هاو ەهەموو‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫ش‬ ‫"‬ ‫د‬ ‫چ‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ک‬ ‫ێ‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫ک‬ ‫ێ‬ ‫دا‬ ‫ێ�وە‬ ‫ب�و‬ ‫م‪ ،‬ر‬ ‫ت �اوک �و چ� ڕێ‌و هاوکار ک ئ �ە بوون پێیەکی ۆرەکان‬ ‫نەکا ماسوول و‪ ،‬لەترسی ئە قم دەس��ت�� ی پ�ۆرت�رێ�ت رووت���ە‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫ک‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ز‬ ‫ڕ‬ ‫پ‬ ‫ن‬ ‫ێ‬ ‫ێ‬ ‫ۆ‬ ‫م‬ ‫��ک��‬ ‫ب‬ ‫دەک‬ ‫کەکا‬ ‫وەی‬ ‫ر ب‬ ‫وەس �‬ ‫حەف‬ ‫ەوە؛‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم ل نی قۆڵ‬ ‫دەس �ت� ەک �ە ی ل���ەس���ەر س ت �اوەو هەم ردم؛ هەڵبەت تە گاڵتەیان خەمبار ب�و �ەم کە‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ئ‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫و؛‬ ‫ییە‪،‬‬ ‫ی �ن �‬ ‫بەب‬ ‫ووی‬ ‫گاڵتە‬ ‫ی �ت �ر‬ ‫دوایی‬ ‫رووی کردو ی ل��ەژێ��ر س گ‌و ب�������ەر رێزدارانە بوو کردنەکان خەلک سەیری لەترسی‬ ‫ئ ێ وەرزش‪ ،‬بو دا تێگە‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫ش‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ەتە‬ ‫کی‌‬ ‫ون‬ ‫دەوا‬ ‫نە‬ ‫ۆلەم‬ ‫‪ ،‬میدیاکان مەل‬ ‫کەن نە‬ ‫کاریگەری ئ�ە کامێراکە‪ ،‬لە و لەراستییە م ب���ەو‬ ‫پیک مەحالە‪ ".‬بەپالەوا‬ ‫ن‬ ‫ەوانگە‪.‬‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫��‬ ‫ن‬ ‫��‬ ‫ا‬ ‫دەچووە‬ ‫ن‬ ‫ژ‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ئ��ە‬ ‫وێنە‬ ‫زۆر و‬ ‫��ەی کە‬ ‫ل�����ەس�‬ ‫دەکەن ‪ ،‬ئێ دوورن‬ ‫س �ەب و وێ�ن�ای‬ ‫�‬ ‫وێنەد ەکو "دمی مو دا ژنانێ‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫بۆمبارانمان دا س �ان � ����اڵ�����ی‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ر"‬ ‫هێچ‬ ‫وە‬ ‫ەگر‬ ‫د‬ ‫ک �ە ئێ‬ ‫(‬ ‫�ارەت‬ ‫ه���ەم���ا بەلەشی خ مە ناسراو ن‪ ،‬ئانی لبوویت دەوستن‌و گ ک مۆدیلەکان کاتێک ناتوانیین وەزنەکە ک �وی �س �ت‪ ،‬ب � ‪)٢٠٠٦‬‬ ‫ز‬ ‫��‬ ‫ن�‬ ‫ی‬ ‫ڕی‬ ‫د‬ ‫ۆم‬ ‫روخ��� ��ەو ئ�������ەوەی ان خ���ۆی��� ەرب�ارەی ئەم وێنەگری ل � ۆڤ��ارەک��ان��ی م بیین‪ ،‬خۆزگە پشبڕکێی کەمکاتەوەو �اری �ی �دا‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫��‬ ‫ب‬ ‫(‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫لەگە ���اری رواڵ �ەت �ی ک�ە بەرهە وە دەڵ���ێ���ت؛ ەرهەمە‬ ‫وێ �ن �ەی ژن��ی ۆدەو ری �ک�لام مەرجی ‪ ody for life‬شداری‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫بە‬ ‫ێک‬ ‫سو‬ ‫‪)B‬‬ ‫ئ�ا‬ ‫م �ا‬ ‫ل��ە‬ ‫ڵ پ‬ ‫ودیان وەردەگ س�ای�ی زۆرت��ر ئ���ەوەب��� شداری لەم پێ ی کرد‪،‬‬ ‫چەنێ ێناسەی جوان ن نەبێت‪ ،‬ی ه��وون��ەری وان��ەی��ە‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ب‬ ‫ت‪".‬‬ ‫ی �ەک �ەم � ک��ە ب���ەش���دا ڕکێیەدا‪،‬‬ ‫یەکدەگرێتە دا بەرچاوە ��ەاڵم کاریگ ن���اوازە لە ه �ەب �وو‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ب�������‬ ‫ر‬ ‫ج‬ ‫ە‬ ‫�ن‬ ‫‪.‬‬ ‫وە‪،‬‬ ‫م ��ەردەوا‬ ‫رییەکەی نی جوانی تەنها پێ �ەی ن �اڕاس �ت بەرنامە �ار پ �ێ �ش دە ب���ووان‪،‬‬ ‫م‬ ‫ج‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ێ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫��‬ ‫ی‬ ‫یە‬ ‫وە‬ ‫گ �ە‬ ‫س�ت‬ ‫شت‌‬ ‫������ە‬ ‫پا ؛ لەوانەیە جا ست بەژنانەوە وێنەیەک وەرزشی (‪� )١٢‬پ�ێ�ک�ی‬ ‫لەک ومڕ ب �ووە‪ ،‬ئ ی کۆمپانیای دوای ئ�‬ ‫��‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ڵ‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ح‬ ‫ل اتێکدایە کە مە جوانکا ی بەرهەمهێنا س�����ەرەی تا وانی پارائۆل ش ساندکویست‪ ،‬بەرنامەک گرن‌و دوای تە ەفتەیی‪،‬‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫پ‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫زۆ‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ک‬ ‫ش‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫�ەخ �‬ ‫وێنەیەکیتر ب ردنی‬ ‫مادە لە بواری خلس ی (‪٦‬‬ ‫ئەمان لە انی "‬ ‫وا ەڵ �ک ب‬ ‫‪٠‬‬ ‫د‬ ‫��‬ ‫ۆ‬ ‫س‬ ‫‪٠‬‬ ‫ڕ‬ ‫��‬ ‫‪٢‬‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ڤ‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫)‬ ‫"‬ ‫ی‬ ‫��‬ ‫ک‬ ‫��‬ ‫گ‬ ‫د‬ ‫ال‬ ‫ێ‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫یە‬ ‫رن‪.‬‬ ‫دەگا‬ ‫اڵی(‬ ‫ک��وی��‬ ‫ی ر‬ ‫نە لەب‬ ‫وێن پێشکەش‬ ‫لەجیاتی بەکا ‪)٢٠٠٤‬دا بڕیار ت‪ ،‬لەژوور است پیاوێک یر بێت؛ پێموابێ‪ ،‬وێنەک س��ت د‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ڵ‬ ‫�‬ ‫د‬ ‫��‬ ‫ن‬ ‫ێ‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ت‪":‬‬ ‫ل‬ ‫انی‬ ‫یاند‬ ‫ێکی نیوەت ی خەمناک بۆ‬ ‫رهێن‬ ‫یەکی‬ ‫ەوێنەکانیاندا‪ ،‬انی مودێلی ل ا ل���‬ ‫زۆر کەس؛ ئ من هان‬ ‫ا‬ ‫راس‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ال‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫دەبینیین‪ ،‬کە‬ ‫ل�‬ ‫ەڕ‬ ‫را‬ ‫وا‬ ‫ە لەش‬ ‫اس‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫��‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ژ‬ ‫ێ‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫د‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ق‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫پ‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ڵ‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ێ‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ئ‬ ‫ە‬ ‫ێ‬ ‫ب‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ببێ‬ ‫زۆ وە‪ ،‬سوودوەرگ ەئەندامی د ێکی دەم ب�ز ��ەو پ���ی���اوەوە‪ ،‬تا ئەو ە یەک پێوە ن کاتێک‬ ‫ت بە‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫بۆ‬ ‫��ە‬ ‫نێت‪،‬‬ ‫ماسولکاوی بە‬ ‫��ە رە‬ ‫الوەکان‬ ‫پیاوێکە کە ئ���ا‬ ‫کۆمپانیایی د س ئ ���ەم‬ ‫ر‬ ‫‪.‬‬ ‫دوو پێوە ه شیق بێ‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫ک‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫��‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ی هەموو وە‬ ‫ەی‬ ‫ۆڤ �ی �ان‬ ‫ەک ئەو‬ ‫تووندڕە‬ ‫ژمارەیە‬ ‫چ بیانوی‬ ‫رزش نە‬ ‫ز ۆ کی د و ا وانە دانا‪ ،‬بەاڵ بەکارێک‬ ‫ئ������ەم دو وابێت‪.‬‬ ‫کردن نییە‪ ".‬ەکم بۆ‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫ر‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫‪6‬‬

‫گروپی خوێنەکەتان‬ ‫چی دەربارەتان دەدرکێنێت؟‬

‫‪7‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫گ����روپ����ە خ��وێ��ن��ی��ی��ەک��ەت��ان‬ ‫چ��ی��ی��ە؟(‪ )A)،(B)،(AB‬یان (‪)o‬؟‬ ‫بەشێکی بەرچاو لەخەلکی ژاپۆن‬ ‫بڕوایان وایە کەسایەتی هەر کەسێک‬ ‫پێوەندی بەگرووپە خوێنییەکەیەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم لەپشت ئەم بڕوایەدا چی‬ ‫خۆی حەشار داوە؟‬ ‫خوێن شلەی هاوبەشی نێوان‬ ‫هەموو مرۆڤەکانە‪ ،‬بەاڵم زۆربەمان‬ ‫زۆر گرنگی بەگروپە خوێنییەکەمان‬ ‫ن��ادەی��ن‪ ،‬جگە لەکاتی بەخشین‌و‬ ‫وەرگرتنی خوێن‪.‬‬ ‫ل����ەژاپ����ۆن‪ ،‬گ���روپ���ی خوێنی‬ ‫خەلک دەورێکی کاریگەر لەژیان‌و‬ ‫ک��ارو ژیانی ئاشقانەیان دەگێڕێت‪،‬‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لەژاپۆن بڕوایان وایە‬ ‫گروپی خوێنی کەسێک‪ ،‬خوڵق‌و خوو‬ ‫کەسایەتی دەردەخ���ات‪ ،‬لەزۆربەی‬ ‫چاوپێکەوتنەکاندا‪ ،‬چ بۆ وەرگرتنی‬ ‫کار یان بۆ گرتنی هاوسەر‪ ،‬پرسیاری‬ ‫جۆری گروپە خوێنەکەت لێدەکەن‪.‬‬ ‫بەشێکی بەرچاو لەژاپۆنییەکان‬ ‫بڕوایان وای��ە کەسانێک کە گروپە‬ ‫خوێنییەکەیان (‪ ،)AB‬خۆنوێن‌و‬ ‫لەهەمانکاتدا نهێنیکارو پێشبینی‬ ‫نەکراون‪ ،‬کەسانێکیش کە هەڵگری‬ ‫گروپی خوێنی (‪)A‬ن‪،‬دەم بەخەندەو‬ ‫لەهەمانکاتیشدا رەفتاری نائاساییان‬ ‫ه��ەی��ەو م��ەی��ل��ەو ت���اک گ��ەرای��ی‌و‬ ‫خۆپەرستیین‪.‬‬ ‫ن����زی����ک����ەی(‪)%٤٠‬ی خەلکی‬ ‫ژاپ��ۆن گروپە خوێنییەکەیان (‪)A‬‬ ‫یە‪ )%٣٠( ،‬هەڵگری گروپی خوێنی‬ ‫(‪)O‬ن‌و (‪)%٢٠‬گروپە خوێنییەکەیان‬ ‫(‪)B‬ە‪ ،‬هەروەها (‪ )%١٠‬هەڵگری‬ ‫گ��روپ��ی خۆینی (‪)AB‬ن‪ ،‬چ��وار‬ ‫کتێب دەرب����ارەی جیاوازییەکانی‬ ‫کەسایەتی کەسەکان بەگروپ خوێنی‬ ‫جیاوازەوە نووسراوە کە لەنێو لیستی‬ ‫پرفرۆشترین کتێبەکانی ژاپۆندان‌و‬ ‫تائێستا زی��اد لە(‪)٥‬میلیۆن دانەیان‬ ‫لێفرۆشراوە‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەرن��ام��ە تەلەفزیۆنییەکانی‬ ‫بەیانیان‪ ،‬رۆژنامەکان‌و گۆڤارەکان‬ ‫زۆربەی کات بەشی ئایندەبیینی بەپێی‬ ‫گروپی خوێنی خەلک بوونی هەیە‬ ‫کە باسگەلی وەک رادەی گونجانی‬ ‫خەلک لەپێوەندییە کەسییەکانیان‬ ‫بەپێی گروپە خوێنییەکەیان بوونی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لەرێکخراوەکانی‬ ‫دۆزی���ن���ەوەی ه����اوڕێ‌و دەزگ��ی��ران‬

‫دەرب��ارەی گروپی خوێنی خەلکەوە‬ ‫پرسیار دەکەن‌و بەپێی ئەوە کاردەکەن‪،‬‬ ‫ت��ەن��ان��ەت دەک��رێ��ت‪ ،‬خ���واردن���ەوە‪،‬‬ ‫ب��ن��ێ��ش��ت‪ ،‬م����ادەی پ��اک��ک��ردن��ەوەو‬ ‫تەنانەت کۆندۆم بۆ گروپە خوێنییە‬ ‫جیاوازەکان بدۆزیتەوە‪.‬‬ ‫ج������ۆری گ����روپ����ی خ��وێ��ن��ی‬ ‫ه��ەرک��ەس��ێ��ک ب��ەپ��ێ��ی پ��روت��ی��ی��ن��ە‬ ‫خوێنییەکان دیاریدەکرێت‌و لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەو چاالکییەی توێژەران‌و‬ ‫پزیشکان بۆ دوورخستنەوەی خەلک‬ ‫لەم شێوە بیرکردنەوە‪ ،‬هێشتا بەشێکی‬ ‫بەرچاو لەخەلکی ژاپ��ۆن بڕوایان‬ ‫بەکاریگەری گروپی خوێن لەسەر‬ ‫کەسایەتی هەیە‪.‬‬ ‫هۆکارێک کە بۆ بوونی ئەم‬ ‫دی���اردەی���ە ب��اس��دەک��رێ��ت‪ ،‬ئ��ەوەی��ە‪،‬‬ ‫کۆمەڵگای ت��اڕادەی��ەک چوونیەکی‬ ‫ژاپ��ۆن پێویستی بەبیرکردنەوەیەک‬ ‫ه��ەی��ە ت��اوەک��و خەلکەکە بەسەر‬ ‫گ��روپ��ە ج��ی��اوازە دیاریکراوەکاندا‬ ‫دابەشبکات‪.‬‬ ‫چی کوبایاشی نووسەرو وەرگێڕ‬ ‫لەمبارەوە دەڵێت‪ »:‬لەیەکچوون‪،‬‬ ‫ل��ەک��ۆم��ەڵ��گ��ای ژاپ��ۆن��ی��ی��دا شتێکی‬ ‫پەسەندکراوە‪ ،‬بەاڵم حەزمان لێیە‪،‬‬ ‫هەندێک جیاوازی لەنێوان خۆماندا‬ ‫ب��دۆزی��ن��ەوە‪ ،‬جیاوازییگەلێک کە‬ ‫مرۆڤەکان لەیەکتری جیابکاتەوە‪».‬‬ ‫شێوازی دابەشکردنی خەلک‬ ‫بەپێی گروپی خوێنی (‪)A/B/O‬‬ ‫دەگ���ەڕێ���ت���ەوە ب��ۆس��اڵ��ی (‪)١٩٠١‬‬ ‫ی زایینی‪ ،‬ک��ارۆل الند ئیشتاینەر‪،‬‬ ‫توێژەری نەمساوی‪ ،‬بەدۆزینەوەی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ەک��ان��ی خوێنی خەلک‪،‬‬ ‫خ���ەاڵت���ی ن��ۆب��ڵ��ی ب��������ردەوە‪ ،‬بە‬ ‫دۆزینەوەکەی ئەو بوو کە گروپە‬ ‫خ��وێ��ن��ی��ی��ەک��ان ک���را ب��ن��اس��رێ��ن��ەوەو‬ ‫گواستنەوەی خوێن ببێت بەکارێکی‬ ‫بێ مەترسی‪.‬‬ ‫ل��ەدوای��ی��دا تیۆریسیەنەکانی‬ ‫یوجینیک (چ��اک��ک��ردن��ی م��رۆڤ)‬ ‫ئ��ەم دەستکەوتەیان بەکارهێنا بۆ‬ ‫خزمەتکردنی نازییەکانی ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫لەکاتی جەنگی جیهانی دووهەمدا‪،‬‬ ‫ل��ەج��ی��اوازی خ��وێ��ن ب��ۆ ئامانجی‬ ‫رەگ��ەزپ��ەرەس��ت��ان��ە "خ��وێ��ن��ی وااڵ"‬ ‫سوودوەرگیرا‪.‬‬ ‫ئەم تیۆرییە لەدەیەیی (‪)١٩٣٠‬دا‬ ‫لەالیەن حکومەتی سەربازی ژاپۆنەوە‬ ‫ب��ۆ مەشقی باشتری س��ەرب��ازەک��ان‬ ‫بەکارهێنرا‪ ،‬سوپای شاهانەی ژاپۆن‬

‫فەوجە سەربازییەکانی بەپێی گروپی‬ ‫خوێنی سەربازەکان دروستدەکرد‪.‬‬ ‫کتێبە ناپرۆفشناڵەکان‬ ‫لێکۆڵینەوەی پێوەندیدار لەگەڵ‬ ‫گروپە خوێنییەکان لەژاپۆندا ئەو‬ ‫کاتە زیاتر بوو کە کەسێک بەناوی‬ ‫ماساهیکۆنومی ب��ێ هیچ چەشنە‬ ‫پێشینەیەکی پ��زی��ش��ک��ی لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٧٠‬دا کتێبێکی ل��ەم��ب��ارەوە‬ ‫ب�ڵاوک��ردەوە‪ ،‬بەتازەیی کورەکەی‬ ‫توشیتاکا‪ ،‬بەباڵوکردنەوەی هەندێک‬ ‫کتێبی گشتی رێچکەکەی باوکی‬ ‫گرتوەتەوە‪ ،‬ئەو دەزگایەک لەبواری‬ ‫لێکۆڵینەوە لەسەر سروشت‌و ماهییەتی‬ ‫پێوەندییە مرۆڤایەتییەکان بەپێی‬ ‫گروپی خوێنی هەڵدەسووڕێنێت‪،‬‬ ‫ئ���ەو دەڵ��ێ��ت ن��ای��ەوێ��ت داوەری‬ ‫دەربارەی کەسەکانەوە بکات‪ ،‬بەڵکو‬ ‫تەنها دەیەوێت لەتوانایی کەسەکان‬ ‫زۆرت��ری��ن س���وود وەرب��گ��ی��ری��ەت‌و‬ ‫پێوەندییە مرۆڤایەتییەکان بەرزببێتەوە‪.‬‬ ‫بیروباوەڕی خەلک هەندێکجار‬ ‫بەشێوەی نائاسایی بەکارهێنراوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە وەزێرێکی ژاپۆنی لەکاتی‬ ‫دەستلەکار کێشانەوییدا دەڵێت‪»:‬‬ ‫ل��ەوەی کە هەستەکانتانم بریندار‬ ‫ک���ردووە‪ ،‬داوای لێبوردن دەک��ەم‪،‬‬ ‫گروپی خوێنی من (‪)B‬یەو هەندێک‬ ‫بێ سەبر تووڕەم‪».‬‬ ‫دەگ��وت��رێ��ت ه��ەن��دێ��ک لەتیمە‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردەک��ان��ی ژاپ���ۆن ب��ۆ یارییە‬ ‫جیهانییەکان بەپێی گروپی خوێن‬ ‫راهێنانیان پ��ێ��دەک��رێ��ت‪ ،‬هەندێک‬ ‫لەباخچەی ساوایانیش‪ ،‬بەرنامەی‬ ‫فێرکردنی م��ن��دااڵن بەپێی گروپی‬ ‫خ��وێ��ن��ی رێ���ک���دەخ���ەن‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت‬ ‫دەگ��وت��رێ��ت ه��ەن��دێ��ک لەکۆمپانیا‬ ‫مەزنەکان‪ ،‬کارو ئەرکی کارمەندەکان‬ ‫بەپێی گروپی خوێنی دادەنێن‪.‬‬ ‫لەساڵی (‪)١٩٩٠‬دا رۆژن��ام��ە‬ ‫ئ��اس��اه��ی دەی���ل���ی ن��ووس��ی��ب��وی؛‬ ‫گروپێک لەکۆمپانیای میتسوبیشی‬ ‫ئیلکترۆنیکس‪ ،‬تەنها بەو کارمەندانە‬ ‫دروستکراوە‪ ،‬کە گروپە خوێنییەکەیان‬ ‫(‪)AB‬یە‪ ،‬دەگوترێت « توانای ئەم‬ ‫کەسانە لەدیزاین‌و بەرنامەدانان»‬ ‫هۆکاری وەها بڕیارێک بووە‪.‬‬ ‫ئ��ەم ب��ی��روب��اوەڕان��ە ت��اڕادەی��ەک‬ ‫لەبواری سیاسی ژاپۆنیشدا گرنگە‪،‬‬ ‫یەکێک ل��ەس��ەرۆک وەزی��رەک��ان��ی‬ ‫پێشووی ژاپ��ۆن‪ ،‬لەپرۆفایلەکەییدا‬ ‫گ��روپ��ی خوێنی خ��ۆی نووسیبوو‬

‫کە(‪)A‬یە‪ ،‬لەکاتێکدا گروپی خوێنی‬ ‫کەسی رکەبەری (‪)B‬یە‪.‬‬ ‫لەهەمانکاتیشدا ئ��ەم بابەتە‬ ‫زەم���ی���ی���ن���ەی ب����ۆ ه���������ەاڵواردن‬ ‫رەخساندووە؛ بەشێوەیەک لەئێستادا‬ ‫چەمکی بورا‪-‬هارا لەزمانی ژاپۆنییدا‪،‬‬ ‫بۆ تووندوتیژی‌و ئازارەکانی پێوەست‬ ‫بەگروپی خوێنییەوە بەکاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەم تێڕوانیینەوە‪ ،‬هەندێکجار‬ ‫منداڵ ئ��ازار دەدرێ��ن‪ ،‬پێوەندییەکان‬ ‫تێکدەچێت‌و ت��ەن��ان��ەت هەندێک‬ ‫لەخەلک کارەکەیان لەدەست دەدەن‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر ترومینسۆ مایەکاوا‪،‬‬ ‫لەمامۆستاکانی زان��ک��ۆی ئاسیایی‬ ‫تۆکیۆ لەمبارەوە دەڵێت؛ لەگەل‬ ‫ئاگادارکردنەوە بەردەوامەکانمان‪،‬‬ ‫ه���ێ���ش���ت���ا ژم�����ارەی�����ەک�����ی زۆر‬ ‫لەچاوپێکەوتنە‬ ‫لەخاوەنکارەکان‪،‬‬ ‫کارییەکاندا پرسیار دەربارەی گروپی‬ ‫خوێنی خەلکەوە دەکەن‪ ،‬پرۆفیسۆر‬ ‫مایەکاوا چەندین کتێبی لەرەخنەکردنی‬ ‫ئەم بیروباوەڕەدا نووسیوە‪ ،‬ئەو دەڵێت‬ ‫دەکرێت هەندێک حەزی هاوبەش‬ ‫لەیەک گروپدا بدۆزرێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچ کاتێک ناکرێت بڵێین‪ ،‬کەسێک‬ ‫بەهۆی گروپە خوێنییەکەیەوە باشە‬ ‫یان خراپ‪.‬‬ ‫ل���ەواڵت���ە ئ��ەوروپ��ی��ی��ەک��ان��دا‬ ‫نزیکەی (‪)%٨٥‬ی خەلک گروپە‬ ‫خوێنییەکەیان (‪)O‬و (‪)A‬ی��ە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهندو واڵتە ئاسیاییەکاندا زۆربەی‬ ‫خەلک گروپە خوێنیەکەیان (‪)B‬‬ ‫یە‪ ،‬ئەم مامۆستای زانکۆ دەڵێت‪:‬‬ ‫«ئ���ەو ک��ۆم��ەڵ��گ��ای��ان��ەی زۆرب���ەی‬ ‫خەڵکەکەیان گروپە خوێنییەکەیان‬ ‫(‪)A‬یە کۆمەڵگایەکن‪ ،‬کەبڕوایان بە‬ ‫تاکپەرستی هەیە وەک ئایینەکانی‬ ‫ئیسالم‌و مەسیحی‌و جوولەکە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو شوێنانەی گروپی خوێنییان (‪)B‬‬ ‫یە زۆرت��ر بڕوایان بەچەند خودایی‬ ‫هەیە وەک��و ب���وزی‌و ه��ن��دوس کە‬ ‫چەندین خودایان هەیە‪.‬‬ ‫گ��روپ��ی خ��وێ��ن��ی پ��رۆف��ی��س��ۆر‬ ‫م��ای��ەک��اوا (‪)B‬ی����ە‌و دەڵ��ێ��ت؛ ئەو‬ ‫ک��ەس��ان��ەی ه��ەڵ��گ��ری ئ���ەم گروپە‬ ‫خوێنییەن لەژاپۆندا زۆرب��ەی کات‬ ‫تۆمەتی تاک گەرایی‌و خۆپەرەستییان‬ ‫لێدەدرێت‪.‬‬ ‫ئەو لەکۆتاییدا دەڵێت‪« :‬ئەم‬ ‫جۆرە لەبیرکردنەوە باش نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئازاریشم ن��ادات‪ ،‬چونکە بنچینەی‬ ‫زانستی نییە‪».‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫‪8‬‬

‫چۆن کەسێک لەبیربکەین؟‬ ‫پێچەوانە ب��ۆ ب���اوەڕە ب��اوو‬ ‫گشتییەکان ت��ۆ دەت��وان��ی هەر‬ ‫کەسێک لەچەند حەفتەیەکی‬ ‫ک��ەم��دا ل��ە بیربکەیت ئ��ەگ��ەر‬ ‫ئ���ام���ۆژگ���اری���ی���ەک���ی راس��ت��ت‬ ‫بەکارهێنابێت‪ .‬لەوانەیە ئێستا‬ ‫پرسیار بکەیت چۆن دەگونجێ‬ ‫ئ��ەوە رووب���دات ی��ان تەنانەت‬ ‫بیرکردنەوە لێی ئەستەمە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ه��ۆک��ارەک��ە ب��ۆ پرسیارکردنت‬ ‫ئەوەیە ناوەندەکانی راگەیاندن‬ ‫تۆیان بەجۆرێک پڕۆگرامکردووە‬ ‫بڕوات وابێت دابڕانەکان وا لە‬ ‫خەڵکی دەکات لە دەردەسەری‬ ‫و ئازاردا بن بۆ ماوەیەکی درێژ‬ ‫لەکاتێکدا لە راستیدا بەتەواوی‬ ‫جیاوازە‪.‬‬ ‫لەئەنجامی دەی���ان فیلمی‬ ‫رۆمانسی کە بینیوتە‪ ،‬س��ەدان‬ ‫گ��ۆران��ی رۆم��ان��س��ی ک��ە گوێت‬ ‫لێگرتووەو ه��ەزاران ووش��ە کە‬ ‫لەکەسانی ناڕۆشنبیر بیستووتە‬ ‫تۆی گەیاندوەتە ئەو بڕوایەیی‬ ‫لەبیرکردنی کەسێک زۆر گرانە‬ ‫ئەگەر ئەستەمیش نەبێت‪.‬‬ ‫ل���ەم ب��اب��ەت��ەدا ڕێ��گ��ای��ەک��ی‬ ‫راست‌و دروستان نیشان دەدەم‬ ‫ب��ۆ لەبیرکردنی ک��ەس��ێ��ک‪ ،‬کە‬ ‫لەالیەن زانستی دەرووناسییەوە‬ ‫پ���ش���ت���گ���ی���ری دەک�����رێ�����ت‌و‬ ‫تاقیکراوەتەوە‬ ‫سەرکەوتووانە‬ ‫لەسەر چەندین ملیۆن خەڵک‪.‬‬ ‫ب���ۆچ���ی ب���ۆ ل��ەب��ی��رک��ردن��ی‬ ‫ک����ەس����ێ����ک؛ ب���ەخ���ێ���رای���ی‬ ‫شکستدەهێنین؟‬ ‫پ��ێ��ش ئ�����ەوەی ب��ەخ��ێ��رای��ی‬ ‫ف��ێ��ری ل��ەب��ی��رک��ردن��ی کەسێک‬ ‫ببین ل��ەس��ەرەت��ادا دەب��ێ��ت لەو‬ ‫هۆکارانە تێبگەین کە رێگرت‬ ‫دەب����ن ل���ە ل��ەب��ی��رک��ردن��ی ئ��ەو‬ ‫کەسە‪ ،‬یەکێک ی��ان زیاتر لەم‬ ‫هۆکارانەی خوارەوە هۆکارن بۆ‬ ‫لەبیرنەکردنی کەسێک‪:‬‬ ‫• پەیوەندییەکە رێگایەکی‬ ‫قەرەبووکردنەوە بووە‬ ‫بەبێ بەئاگابوون‪ ،‬خەڵکێکی‬

‫‪9‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫زۆر دەچنە نێو پەیوەندییەکانەوە‬ ‫لەبەرئەوەی هەست بەتەنیایی‬ ‫دەکەن‪ ،‬نەبوونی باوەڕبەخۆبوون‬ ‫یان پێویستی پاڵپشتی سۆزداری‪.‬‬ ‫ئایا ئ��ەو کەسانە فێربووبوون‬ ‫چ��ۆن مامەڵە لەگەڵ تەنیاییدا‬ ‫بکەن‪ ،‬چۆن متمانە بەخۆبوونیان‬ ‫بنیات بنێن‌و سۆزدارانە بەهێزتر‬ ‫ببن ئ��ەوان��ە ل��ەگ��ەڵ کەسێکدا‬ ‫ن��ەدەک��ەوت��ن��ە خۆشەویستییەوە‬ ‫تەنها بۆ پڕکردنەوەی بۆشاییەکی‬ ‫س��ۆزداری��ی��ان ب��ەاڵم کەسێکیان‬ ‫ه���ەڵ���دەب���ژارد ک��ە ل��ەڕاس��ت��ی��دا‬ ‫خۆشیانوویستووە‪.‬‬ ‫• بیرکردنەوە ل��ەوەی ئەو‬ ‫تاکەکەس بووە‬ ‫ب���ەش���ێ���وەی���ەک���ی گ��ش��ت��ی‬ ‫دەک��ەوی��ن��ە خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی��ی��ەوە‬ ‫لەگەڵ ئەوانەی لەگەڵ زۆربەی‬ ‫پیوەرەکانی نەستمان(الالوعی)‬ ‫دەگونجێن‪ .‬ئەمەش بەسانایی‬ ‫وات��ای ئەوەیە کە دۆزیینەوەی‬ ‫کەسێک کە لەگەڵ پەنجا مەرج‬ ‫ل��ەو حەفتا م��ەرج��ەی هەمانە‬ ‫دەگونجێت مانای ئەوە نیە کە‬ ‫ناتوانین کەسێک ب��دۆزی��ن��ەوە‬ ‫ک��ە ل��ەگ��ەڵ پ��ەن��ج��ا و پێنجی‬ ‫م��ەرج��ەک��ان��م��ان دەگ��ون��ج��ێ��ت‪.‬‬ ‫س�����ەدان ه��اوب��ەش��ی ش����اراوە‬ ‫هەیە چاوەڕوانمانن ل��ەدەرەوە‬ ‫ب���ەاڵم ن��اوەن��دەک��ان��ی��راگ��ەی��ان��دن‬ ‫مێشکمانیان وا پڕۆگرامکردووە‬ ‫کە بڕوا بەوە بکەین تەنها ئەو‬ ‫دەگونجێت بۆمان‪.‬‬ ‫• ه���ەم���وو ش��ت��ەک��ان ئ��ەو‬ ‫دەهێننەوە یادم‬ ‫کاتێک پاڤلۆڤ (‪)Pavlov‬‬ ‫یەکەم تاقیکردنەوەی خۆی لەسەر‬ ‫سەگ ئەنجامدا بۆی دەرکەوت‬ ‫کە سەگەکە دەتوانێ پێوەندی‬ ‫لەنێوان دەنگی زەنگەکەو کاتی‬ ‫ژەمی خواردنەکە دروستبکات‬ ‫لەبەر ئ��ەوە دەم��ی لیک ئەکات‬ ‫هەرکاتێک زەنگەکە لێدەدرێت‪.‬‬ ‫دوای ئ��ەوەی زەنگەکە چەند‬ ‫ج���ارێ���ک ل���ێ���درا ب���ێ ئ���ەوەی‬ ‫ژەمی خواردنەکەی پی بدرێت‬ ‫سەگەکە وەس��ت��ا لەلیککردن‪.‬‬ ‫بەکورتی‪ ،‬تەنانەت ئەگەر هەموو‬ ‫شتێک ببێتەهۆی بەبیرهێنانەوەی‬ ‫کەسێک‪ ،‬هەرکە وازیش نەهێنی‬ ‫لەم بیرۆکانە ئەوە بە تێپەڕبوونی‬

‫کات ئەم بیرکردنەوانە بەخێرایی‬ ‫کاڵ دەبنەوە و نامێنن‪.‬‬ ‫• کاریگەری ناوەندەکانی‬ ‫راگەیاندن‬ ‫دەگونجێت پرسیار لەخۆت‬ ‫بکەیت بۆچی هێشتا یادگارییە‬ ‫م���ەزن���ەک���ان الوازو ک��اڵ��ەوە‬ ‫ن���ەب���وون‪ ،‬س�����ەرەڕای ئ���ەوەی‬ ‫پەیوەندییەکە ماوەیەکەی درێژە‬ ‫کۆتایی پێهاتووە؟ لەبەرئەوەی‬ ‫تۆ ب��ەردەوام بەهێزیان دەکەیت‬ ‫ب��ەگ��وێ��گ��رت��ن ل��ەم��ۆس��ی��ق��ای‬ ‫خەمناک‪ ،‬گ��ۆران��ی رۆمانسی‪،‬‬ ‫هاتنەوەیادی کەسەکەو پاراستنی‬ ‫م�����اددە ب��چ��وک��ەک��ان ک���ە ئ��ەو‬ ‫ئ��ەه��ێ��ن��ن��ەوە ی���ادت ل��ەم��اڵ��ەوە‪.‬‬ ‫کاتێک رووداوێ��ک دەبێتەهۆی‬ ‫ب��ەب��ی��ره��ێ��ن��ان��ەوەی ه�����ەردوو‬ ‫رووداوەکەی تر کە باوەڕی وایە‬ ‫گیریان خواردووە(چەقیوون)‪،‬‬ ‫یارمەتی دەرەکان الوازو بێ هێز‬ ‫دەبن لەخۆیاندا‪ ،‬مەگەر ئەوانیش‬ ‫بەهێز بکرێنەوە‪ .‬پێشنیار دەکەم‬ ‫بۆ هەموو کەسێک بەسووتاندنی‬ ‫ن��ام��ە ک���ۆن���ەک���ان‪ ،‬خ���واردن���ی‬ ‫چۆکلێتەکان‌و لەکۆڵکرنەوەی‬ ‫دی��اری��ی��ەک��ان ئ���ەگ���ەر ئ��ەوان��ە‬ ‫هەمیشە پەیوەندییە کۆنەکانیان‬ ‫بیردەخەنەوە‪.‬‬ ‫• ه��ەس��ت��ە ت��رس��ن��اک��ەک��ان��ی‬ ‫خەڵکی وەریدەگرێت ل��ەدوای‬ ‫دابڕانەکان‬ ‫ی���ەک���ێ���ک ل�����ە ه����ۆک����ارە‬ ‫س���ەرەک���ی���ی���ەک���ان���ی خ��ەڵ��ک��ی‬ ‫ت��ووش��ی شکست دەک����ات بۆ‬ ‫لەبیرکردنی کەسێک ئەو هەستە‬ ‫خراپانەیە وەری��دەگ��رن دوای‬ ‫داب��ڕان��ەک��ان هەرچۆنێک بێت‬ ‫ئەگەر بزانیت کە زۆرب��ەی ئەو‬ ‫هەستە خراپانە بەهەر هۆیەک‬ ‫ب��ێ��ت ن���ەب���ەس���ت���راوەت���ەوە ب��ەو‬ ‫ک��ەس��ەوە ک��ە خۆشتوویستووە‬ ‫تۆ بەئاسانی لەبیری ئەکەیت!!‬ ‫ئ����ازارە خ��ۆپ��ەس��ەن��دی��ی��ەک��ان��ت‪،‬‬ ‫نییگەرانیەکانت ب��ۆ داه��ات��وو‪،‬‬ ‫ت���ەن���ی���ای���ی���ت‪ ،‬ل���ەدەس���ت���دان���ی‬ ‫هاوبەشێکی هۆگر ک��ە گوێی‬ ‫ب��ۆ دەگ��رت��ی ل��ە ڕاب�����ردوو وە‬ ‫لەدەستدانی ئازارشکێنێکی باش‬ ‫هەموو ئ��ەو کارتێکەرانەن کە‬ ‫دەت��وان��ن وات لێبکەن هەست‬ ‫ب���ەخ���راپ���ی ب��ک��ەی��ت ل����ەدوای‬

‫داب��ڕان��ێ �ک‌و ک��ە نابەسترێنەوە‬ ‫ب��ەو ک��ەس��ەوە خۆشتوویستووە‬ ‫بەاڵم دەبەسترێنەوە بەکێشەکانی‬ ‫کەسێتی خۆت‪.‬‬ ‫چ��������ۆن ه����ەرک����ەس����ێ����ک‬ ‫لەبیربکەیت لەدوو هەفتەدا‬ ‫لەسەر بنچینەی راستییەکانی‬ ‫پ���ێ���ش���وو ل����ێ����رەدا ه��ەن��دێ��ک‬ ‫ئامۆژگاری هەیە کە بەدڵنییاییەوە‬ ‫یارمەتیت دەدات بۆ لەبیرکردنی‬ ‫هەرکەسێک بەخێرایی‪:‬‬ ‫• بەبێهۆشە بەشی مێشکت‬ ‫‪)subconscious‬‬ ‫(‪mind‬‬ ‫بڵێ کە ئەوە تەواو بوو‪:‬‬ ‫پ��ەس��ەن��دک��ردن‌و رازی��ب��وون‬ ‫هەرگیز روونادات پێش ئەوەی‬ ‫هیواو ئومێد بەتەواوی لەدەس‬ ‫دەچن‪ .‬بەڕاستی مردنی کەسە‬ ‫خۆشەویستەکان پەسەند دەکەین‬ ‫لەبەرئەوەی دڵنیا دەبین لەوەی‬ ‫هەرگیز ناگەڕێنەوە‪ .‬بۆئەوەی‬ ‫کەسێک لەبیربکەیت دەبێت‬ ‫سووربیت لەسەر ئ��ەوەی لەو‬ ‫ک��ەس��ەوە ببیستیت کە مەحاڵە‬ ‫بگەڕێنەوە الی یەک‪ .‬تەنانەت‬ ‫واباشترە ئامادەبیت لەئاهەنگی‬ ‫گواستنەوەی ئەگەر بتوانیت بۆ‬ ‫ئ��ەوەی ڕێگە بەبێهۆشە بەشی‬ ‫مێشکت بدەیت باوەڕبکات کە‬ ‫ئەوە تەواو بوو‪.‬‬ ‫• ئەو یەکێک بووەو یەکێکی‬ ‫تریش دەبێت‬ ‫ک��ەس��ان��ێ��ک��ی زۆر ه��ەن‬ ‫چاوەڕوانت دەک��ەن لە دەرەوە‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەوە تەنها کاریگەری‬ ‫ناوەنداکانی راگەیاندنە کە وایان‬ ‫لێکردوویت باوەڕ بەوە بکەیت‬ ‫کە تۆ ناتوانی کەسێکی تری‬ ‫وەک ئ��ەو ب��دۆزی��ت��ەوە‪ .‬بەڵێ‬ ‫پێناچێت دووب��ارە کەسێک کە‬ ‫بەتەواوی لەو بچێت بدۆزیتەوە‬ ‫ب���ەاڵم بەدڵنییاییەوە دەت��وان��ی‬ ‫کەسێکی باشتر لەو بدۆزیتەوە!!‬ ‫(کەسێک کە لەگەڵ بەشێکی‬ ‫زیاتری مەرجەکانی پێوانەکانی‬ ‫نەستت دەگونجێت)‪.‬‬ ‫• گفتوگۆکردن بوەستێنە‬ ‫ئ���ەگ���ەر ب���ە ب����ەردەوام����ی‬ ‫چووبێتیتەوە بۆ ئەو شوێنانەی‬ ‫لە رابردوودا پێکەوە چووبوون‪،‬‬ ‫بە بەردەوامی گوێت لە گۆرانیە‬ ‫خەمناکەکان گرتبێت ی��ان بە‬

‫ب��ەردەوام��ی ل��ەخ��ەی��اڵ خ��اوی��دا‬ ‫ب��ووب��ی��ت ک��ەوات��ە نامەیەکی‬ ‫روون ب���ۆ ب��ێ��ه��ۆش��ە ب��ەش��ی‬ ‫مێشکت دەنێرێت کە تۆ هێشتا‬ ‫ئومێدت م��اوە!! تاوەکو هیواو‬ ‫ئومێد لەوێیە رازیبوون هەرگیز‬ ‫ڕوون��ادات‪ .‬ئەگەر چۆکلێتێکی‬ ‫ب���ۆ ک��ڕی��ب��ووی��ت ک��ات��ێ��ک کە‬ ‫پێکەوەبووبوون پاشان هەر ئێستا‬ ‫بیخۆ ب��ۆئ��ەوەی ب��ۆ ب��ێ هۆشە‬ ‫بەشی مێشکت بیسەلمێنیت کە‬ ‫ئەو شتە تەواوبوو‪.‬‬ ‫• ئ���ای���ا ئ���اڵ���وودەب���وون���ی‬ ‫خۆشەویستی بووە؟‬ ‫ئ���ەگ���ەر ت���ۆ ل���ە زۆرب�����ەی‬ ‫ئ��ەوک��ەس��ان��ە بچیت ک��ە دوای‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەک��ان دەک����ەون بۆ‬ ‫لەیادکردنی کێشە کەسییەکانی‬ ‫ت���ر وەک����و ت��ەن��ی��ای��ی‪ ،‬ن��ەم��ان��ی‬ ‫باوەڕبەخۆبوون یان خەمۆکی‬ ‫ئیتر کاتی ئەوەیە کەموکوڕیەکانی‬ ‫خ���ۆت ڕێ��ک��ب��خ��ەی �ت‌و م��ام��ەڵ��ە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم کێشە کەسیانەدا‬ ‫بکەیت لەبەرئەوە تۆ ناکەویتە‬ ‫خۆشەویستییەوە لەگەڵ کەسێک‬ ‫تەنها بۆ ئەوەی هەستێکی باشت‬ ‫هەبێت ل��ەب��ری ئ���ەوە لەگەڵی‬ ‫دەک��ەوی��ت��ە خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی��ی��ەوە‬ ‫ل���ەب���ەرئ���ەوەی ت���ۆ ب��ەڕاس��ت��ی‬ ‫ئارەزووت لێیەتی‪.‬‬ ‫دەت������وان������ی������ن ه����ەم����وو‬ ‫ئامۆژگارییەکانی پێشوو لەچەند‬ ‫دێڕێکی کەمدا کورتبکەینەوە‪،‬‬ ‫ه��ۆک��اری س��ەرەک��ی ک��ە هەگیز‬ ‫خەڵکی بەخێرایی لەدابڕانەکان‬ ‫چ��اک��ن��اب��ن��ەوە ئ���ەوەی���ە‪ ،‬ب���اوەڕە‬ ‫ه���ەڵ���ەک���ان���ی���ان وەرگ����رت����ووە‬ ‫ک���ە ل���ەالی���ەن ن��اوەن��دەک��ان��ی‬ ‫ڕاگەیاندنەوە پێیان دراوە‪ .‬بە‬ ‫تێپەڕبوونی کات بەردەوام دەبن‬ ‫ل��ە بەهێزکرنی ئ��ەم ب��اوەڕان��ە‬ ‫ب��ەک��اری ن��ات��ەواوو‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫هەرگیز بەخێرایی چاکنابنەوە‪.‬‬ ‫ب��اوەڕەک��ان��ت ڕاستکەرەوە‪،‬‬ ‫ب��ەه��ێ��زک��ردن��ی ی��ادگ��اری��ی��ەک��ان‬ ‫بوەستێنەو لەئەنجامدا ووشک‬ ‫ئ���ەب���ن���ەوەو ئ����ەوەرێ����ن وەک���و‬ ‫گەاڵیەکی ک��ۆن‪ .‬لەبیرکردنی‬ ‫کەسێک ئاسانە ب��ەاڵم پێویستە‬ ‫ڕێگایەکی راست بەکاربێنیت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪2knowmyself.com :‬‬ ‫و‪ :‬بڕوا حسن حسێن‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫دۆزینەوەی‬ ‫چارەسەرێکی نوێی‬ ‫شێرپەنجەی مەمک‬

‫‪10‬‬

‫‪11‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫زانایان تائێستا‬ ‫وایانداناوە شێرپەنجە‬ ‫بەهۆی بازدانی‬ ‫جینیتیکییەوەیە‪ ،‬بەتازەیی‬ ‫گروپێک لەزانایان‬ ‫هەندێک هۆکاریتریان‬ ‫بۆ دروستبوونی‬ ‫شێرپەنجەی مەمک‬ ‫دۆزیوەتەوە کە بریتییە‬ ‫لەبەرزبوونەوەی‬ ‫تەمەن‪.‬‬ ‫بەشیکی بەرچاو‬ ‫لەتوێژینەوەکانی‬ ‫شیرپەنجە بەدوای‬ ‫ژماردنی بازدانە‬ ‫مەترسییدراە‬ ‫جینیتیکییەکانەوەن‪،‬‬ ‫بەاڵم جگە لەجین‬ ‫لەوانەیە هۆکاریتریش‬ ‫هەبن کە لەوانەیە‬ ‫زانیاری گرنگیان‬ ‫لەگەڵدا بێت‪.‬‬

‫دوو تاقیگەی ب��ەش��دارب��وو‬ ‫ل����ەک����ۆب����وون����ەوەی س���ااڵن���ەی‬ ‫ئەنجوومەنی ساالنەی بایۆلۆژی‬ ‫لەسانفرانسیسکۆی‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ا‬ ‫ک��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا‪ ،‬ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەک��ی��ان‬ ‫دەرب�������������ارەی ش���ێ���رپ���ەن���ج���ە‪،‬‬ ‫سەربەخۆ لەبازدانە تایبەتەکان‪،‬‬ ‫پ���ێ���ش���ک���ەش���ک���رد‪ .‬ی��ەک��ێ��ک��ی��ت��ر‬ ‫لەگروپەکان دۆزی��ب��ووی��ان��ەوە کە‬ ‫کۆبوونەوەیەکی چەند خوولەکی‬ ‫دەبێت بەهۆی گەڕانەوەی خانە‬ ‫ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی��ی��ەک��ان ب��ۆ دۆخ��ی‬ ‫ئاسایی‌و ئەویتریش پیشانیدا کە‬ ‫گۆڕان لەپێکهاتەی خانەیی مەمک‬ ‫لەوانەیە بتوانێت ببێت بەهۆی‬ ‫البردنی بەربەستەکانی کۆنتڕۆڵی‬ ‫خانە شێرپەنجەییەکان‪.‬‬ ‫مارک البارگ‌‌و هاوکارەکانی‬ ‫لەتاقیگەی نەتەوەیی الرنس برکلی‬ ‫لەکالیفۆڕنیا بەتاقیکردنەوە بینیویانە‬ ‫ک��ە ب���ەچ ش��ێ��وەی��ەک شانەکانی‬ ‫ساخڵەمی ژنان لەگەڵ زیادبوونی‬ ‫تەمەندا دەگۆڕێت‌و گۆڕانکاریی‬ ‫دیاریکراویشیان لەپێکهاتەکەییدا‬ ‫بینی‪ ،‬ئ���ەوان ئ��ەو خانانەیی کە‬ ‫بەهۆکاری ناشێرپەنجەیی (وەکو‬ ‫کەمکردنەوەو زیادکردنی مەمک)‬ ‫هەڵگرتبوو دەستەبەندیی کرد‪ ،‬شانە‬ ‫هەڵگیراوەکان لەژنە گەنجترەکان‬ ‫بریتیبوو لەنزیکەی (‪)٢‬ت��اوەک��و‬ ‫(‪ )٣‬لەسەد لەخانەکانی داپۆشەری‬ ‫رێچکە لنفییەکان بەناوی خانەکانی‬ ‫لومینال‌و (‪ )٧٠‬ت��اوەک��و (‪)٩٠‬‬ ‫لەسەدی خانەکانی میوپیسیال‪ ،‬کە‬ ‫لەکاتی شیرداندا یارمەتی پژاندنی‬ ‫شیر بۆ رێگە لنفییەکان دەدات‪،‬‬ ‫لەژنانی بەتەمەندا‪ ،‬لەنێوان هەردوو‬ ‫جۆرەکەدا یەکسانبوو‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ئەمە زۆربەی پێکهاتە خانەییەکان‌و‬ ‫گۆڕانکاریتر بەتەواوەتی پێوەندییان‬ ‫بەتەمەنەوە هەیە‪.‬‬ ‫الب������رگ دەڵ�����ێ�����ت؛ پ��ێ��ش‬ ‫ئ���ەم ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوان��ە‪ ،‬زۆرب����ەی‬ ‫توێژینەوەکان بەشێوەی" قوڵی"‬ ‫ئەنجابدراوەو سەرنجیان داوەتە‬ ‫ش��ان��ەک��ان��ی دەی����ەی دووه����ەم‌و‬ ‫سێهەمی ژی���ان‪ ،‬ئ��ەو دەڵ��ێ��ت‪":‬‬ ‫کاتێک ئێمە خەریکی توێژینەوە‬ ‫لەسەر کەسانی بەتەمەن بووین‪،‬‬ ‫س��ەرم��ان س��ووڕم��ا‪ ،‬ئێمە کاتێک‬ ‫بینیمان خانەکانی توێکڵی دەرەوە‬ ‫تایبەتمەندییەکانیان‬ ‫بەتەواوەتی‬

‫گۆڕاوە‪ ،‬ترسمان لێ نیشت‪".‬‬ ‫گ��وم��ان دەک��رێ��ت خانەکانی‬ ‫میوئیپسلیال وەک��و وەستێنەری‬ ‫تۆمۆر کاردەکەن‌و تەسەور دەکرێت‬ ‫ژم��ارەی��ەک لەخانەکانی لومینال‬ ‫پێوەندییان لەگەڵ پێش خانەکانی‬ ‫چەند ک��ارەدا هەبێت کە دەبێت‬ ‫ب��ەه��ۆی زی��ادب��وون��ی ج��ۆرەک��ان��ی‬ ‫خ��ان��ە‪ ،‬وادی����ارە ک��ە ئ��ەم خانانە‬ ‫زۆربەی کات لەگەڵ شێرپەنجەی‬ ‫مەمکدا پێوەندییان هەیە‪.‬‬ ‫ب���ەڕای الب��رگ ئ��ەم کێشەیە‬ ‫دەب����ی����ت ب����ەه����ۆی روودان�������ی‬ ‫ب��ارودۆخ��ێ��ک ک��ە ل����ەودا‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫ب���ازدان���ان���ەی ک��ە ل��ەن��ێ��و ژن��ان��ی‬ ‫گەنجتردا روودەدات‪ ،‬تاوەکو پیر‬ ‫نەبن نابێت بەهۆی دروستبوونی‬ ‫شێرپەنجە‪ ،‬زی��ادب��وون��ی تەمەن‬ ‫ب��ەڕادەی پێویست بەربەستەکان‬ ‫ل���ەب���ەردەم ب���ازدان���ی جینیتیکی‬ ‫خانەکاندا الدەبات‪.‬‬ ‫ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ل�����ەوەی ئ��ەم��ە‬ ‫چ���ۆن روودەدات‪ ،‬پێویستی‬ ‫بەتێکۆشانێکی گشتگیر هەیە‪،‬‬ ‫وادی�����ارە ش��ێ��وەی��ەک��ی چ��ان��دن��ی‬ ‫خانەکانی لەدۆخی گەشەکردندا‬ ‫لەشانەی ساخ‪ ،‬تایبەتمەندییەکانی‬ ‫خ��ان��ەک��ان ب��ەب��اش��ی��ک��ی ب��ەرچ��او‬ ‫دەپارێزێت‪ ،‬ئەم شێوازە ئەو هەلە‬ ‫بۆ الب��رگ دەرەخسێنێت تاوەکو‬ ‫م����ادەی زی��ات��ر بەکاربهێنێت‌و‬ ‫تاقیکردنەوەی زیاتر ئەنجامبدات‪،‬‬ ‫ئ��ەو دەڵ��ێ��ت‪ ":‬ئێمە لەڕاستییدا‬ ‫دەتوانیین هەموو جارێک توێیەک‬ ‫لەناوەندی میکرۆبی مودێلسازی‬ ‫بۆ بکەین‪".‬‬ ‫دۆزینەوەیەکی بەڕێکەوتیتر!‬ ‫ل���ەم���ەودای���ەک���ی ن���ە زۆر‬ ‫دوور ل��ەت��اق��ی��گ��ەی الب����رگ‪،‬‬ ‫گاسام‌ونوگوپااڵنیش لەسەر ئەمە‬ ‫لێکۆڵینەوە دەک���ات‪ ،‬ک��ە چۆن‬ ‫دەکرێت بەپەستانێکی کورتماوە‬ ‫پ��ێ��ش��گ��ی��ری ب��ک��رێ��ت ل����ەوەی‬ ‫خانەکانی شێرپەنجەی مەمک ببن‬ ‫بە لووی شێرپەنجە‪ ،‬گروپەکەی‬ ‫ئ����ەو خ���ان���ەک���ان ل��ەن��ێ��و ژل��ێ��ک‬ ‫دادەنێن تاوەکو پرتە پەستانێکی‬ ‫ک�����ورت ک���ارب���ک���ات���ە س����ەری‪،‬‬ ‫لەدوای ئەوە‪ ،‬لەجیاتی گەشەی‬ ‫لووەکە‪ ،‬ستراکتۆرەی ئەستێرەیی‬ ‫هاوشێوەی خانە سروشتییەکان‬ ‫دروستدەبێت‪ ،‬ونوگۆپاالن کە لەم‬

‫ماوەدا پلەی دکتۆرای لەتاقیگەی‬ ‫دانیەل فڵتچەر لەزانکۆی بریکلی‬ ‫کالیفۆڕنیا وەرگرتووە‪ ،‬دەڵێت ئەم‬ ‫ئەنجامانە هەستبزوێنە‪.‬‬ ‫پ��ەس��ت��ان‪ ،‬خ��ان��ەک��ان لەدیدی‬ ‫جینیتییکییەوە ن��اگ��ۆرێ��ت‪ ،‬ئەو‬ ‫دەڵێت‪ ":‬ئەگەر پشت سەریەکی‬ ‫ئەوانت دیاریکردبێت‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫ب���ی���رک���ەن���ەوە ب��ەخ��س��ت��ن��ەس��ەری‬ ‫پەستان دەب��ن بەشێر پەنجەیی‪،‬‬ ‫بەاڵم لەڕاستییدا بەخستنەسەری‬ ‫پ��ەس��ت��ان دەب���ن بەشێرپەنجەیی‪،‬‬ ‫ب��ەالم لەڕاستییدا ب��ەم پەستانە‪،‬‬ ‫خانەکان دەوروژێ��ن��ی��ی��ن تاوەکو‬ ‫لەڕێچکەیەکی ئاساییتردا لەگەڵ‬ ‫ی��ەک��ت��ری��ی��دا پ��ێ��وەن��دی دروس���ت‬ ‫بکەن‪".‬‬ ‫(وێ����ن����ەک����ە ئ�����ەم ب���اب���ەت���ە‬ ‫پیشاندەدات‪ ،‬خانە شێرپەنجەییەکان‬ ‫ئ��ەم بابەتە پ��ی��ش��ان��دەدات‪ ،‬خانە‬ ‫شێرپەنجەییەکان ل��ەالی چەپ‌و‬ ‫هەر هەمان خانە دوای کەوتنە‬ ‫س��ەری پەستان ل��ەالی راستەوە‬ ‫دەبینریت)‪.‬‬ ‫وادی���ارە مولکیولی روب��ەری‬ ‫خانەیی ئای‪-‬کادرین لەم بابەتەدا‬ ‫رۆڵیان هەیە‪ :‬داخستنی ئەمە‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی خانە‬ ‫شێرپەنجەییەکان درێ��ژە بەکاری‬ ‫خۆیان بدەن‌و ببن بەلوی خراپ‪،‬‬ ‫چی لەژێر کاریگەری پەستانی‬ ‫چڕکەرەوەدا بن ‌و چی لەژێر ئەم‬ ‫کاریگەریەدا نەبن‪.‬‬ ‫ڤیدیۆ خانەییەکان پیشانیانداوە‬ ‫کە بۆ دروستبونی سترکتۆرەی‬ ‫رێکخراوی ناشێرپەنجەیی‪ ،‬خانە‬ ‫ئۆپیتیالەکان دەچەسپن پێکەوەو‬ ‫بەدەوری یەکترییدا دەسووڕنەوە‪،‬‬ ‫ونوگوپاالن دەڵێت‪:‬‬ ‫" ئەوان تۆزێک سەما دەکەن‌‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم خ��ان��ە شێر پەنجەییەکان‬ ‫بەهیچ شێوەیەک لەگەڵ یەکترییدا‬ ‫ناکەن‪".‬‬ ‫ئێستا تاقیگەیی ونوگوپاالن‬ ‫خەریکی تێکۆشانن بۆ دۆزینەوەی‬ ‫ئەوەی کە چۆن پرتەکانی پەستانی‬ ‫تووند لەسەر خانەیەک‪ ،‬ئ��ەوان‬ ‫ناچار دەک��ات رەفتارێکی وەها‬ ‫چێژ بەخشیان ببێت‪ ،‬قۆناغەکانی‬ ‫دوایی لەدۆزینەوەی ئەم سەمایەدا‪،‬‬ ‫دەکرێت ببێت بەسەرەتای گەیشتن‬ ‫بەچارەسەر‪.‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ی کەرگەدەنەکان‬ ‫بۆچ‬ ‫اخیان ژەهراویی‬ ‫ش‬ ‫دەکەن؟‬

‫‪12‬‬

No.23, January 2013

13

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫راوچ���ی���ی���ان���ی ن��ای��اس��ای��ی‬ ‫ب��ۆ ئ��ام��ان��ج��ی رازان��دن��ـ��ـ��ـ��ـ��ەوە‬ ‫ی����ان پ��زی��ش��ک��ی ت���رادس���ی���ۆن‪،‬‬ ‫ک����ەرگ����ەدەن����ەک����ان دک�����وژن‌و‬ ‫ش��اخ��ەک��ان��ی��ان دەف��ـ��ـ��ـ��رۆش��ن‪،‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب��ەرەن��گ��ک��ردن��ی‬ ‫شاخەکە‌و زیادکردنی سووڕی‬ ‫چیپی ئەلکترۆنی جی پی ئێس‌و‬ ‫هەروەها تێـــکردنی ژەهر بڕیارە‬ ‫کەرگەدەنەکان بپارێزن‪.‬‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لەگیاندارانی‬ ‫س�������ەرزەوی‪ ،‬ب���ەه���ۆی راوی‬ ‫نایاساییەوە کەوتونەتە مەترسی‬ ‫خ��اش��ەب��ڕب��وون��ەوە‪ ،‬ه��ەن��دێ��ک‬ ‫ل���ەم گ��ی��ان��ل��ەب��ەران��ە ت��ەن��ه��ا بۆ‬ ‫دەس��ت��ک��ەوت��ن��ی ئ��ەن��دام��ێ��ک��ی��ان‬ ‫راودەکرێن‪ ،‬کەرگەدەن یەکێکە‬ ‫ل��ەو گ��ی��ان��ل��ەب��ەران��ە‪ ،‬راوچ��ی��ان��ی‬ ‫نایاسایی دوای راوی کەرگەدەن‬ ‫شاخەکانی دەک���ەن ب��ەت��ۆز کە‬ ‫ب������ۆ‬ ‫دەگوترێت سوودمەندە‬ ‫تاو تەشەنوج‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهیچ شیوەیەک‪،‬‬ ‫وەک دەوت��رێ��ت‪،‬‬ ‫س�����������وودی ب��ۆ‬ ‫ب���ەه���ێ���زک���ردن���ی‬ ‫ت��وان��ای سێکسی‬ ‫ن�����ی�����ی�����ە‪ ،‬ئ�����ەم‬ ‫بازەرگانییە زۆر‬ ‫س��وودب��ەخ��ش��ە‪،‬‬ ‫ه���������ەر ب����ۆی����ە‬ ‫رواچ������ی������ی������ان‬ ‫ه������ان������دەدات ب��ۆ‬ ‫ئ��ەوەی بەنایاسایی‬ ‫ئەم گیاندارە بکوژن‪.‬‬ ‫ک����ەت����رگ����ەدەن‬ ‫گیاندارێکی بەهێزو‬ ‫ب��ەدەس��ەاڵت��ە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫راوک����ردن����ی زۆر‬ ‫ق���������ورس ن���ی���ی���ە‪،‬‬ ‫ب���ەت���ای���ب���ەت���ی زۆر‬ ‫پێویستییان ب��ەئ��اوەو‬ ‫ه���ەر ئ���ەم���ەش دەب��ێ��ت‬ ‫بەهۆی بەردەوام لەنزیک‬ ‫گ��ۆل��ک��اوەک��ان��دا ببینرێن‪ ،‬بۆیە‬ ‫دۆزی���ن���ەوەی���ان ب��ۆ راوک����ردن‬ ‫ک��ارێ��ک��ی ئ��اس��ان ن��ی��ی��ە‪ ،‬ئێستا‬ ‫توێژەران هیوادارن رێگەیەکی‬ ‫ن��وێ ب��ۆ پارێزگاریکردن لێان‬ ‫دۆزیبێتەوە‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتی پاپ ساینس‪،‬‬ ‫پارێزگارانی ژینگە لەئەفریقای‬

‫باشوری رێگەگەلێکی نوێیان بۆ‬ ‫پارێزگاریکردن لەکەرگەدەنەکان‬ ‫ل��ەب��ەرام��ب��ەر راوی نایاساییدا‬ ‫دۆزی��وەت��ەوە‪ ،‬لەراستییدا ئەگەر‬ ‫ئ��ەگ��ەر راوچ��ی��ی��ان دەی��ان��ەوێ��ت‬ ‫شاخی ک��ەرگ��ەدەن��ەک��ان بەکار‬ ‫بهێنیین بۆ کارێک نەکەین کە‬ ‫ش��اخ��ی ک���ەرگ���ەدەن س���وودی‬ ‫نەبێت بۆیان؟‬ ‫توێژەران لەشێوە نوێیەکەی‬ ‫خ���ۆی���ان���دا دەی��ان��ەوێ��ـ��ـ��ـ��ـ��ت‬ ‫جۆرێک ژار بکەنە نێو شاخی‬ ‫ک���ەرک���ەدەن���ەک���ەوە‪ ،‬ه��ەڵ��ب��ەت‬ ‫وەک ئ���ەو ک��ەس��ان��ەی لەنێو‬ ‫پ��رۆژەک��ەدان دەڵێن ئەم مادەیە‬ ‫بەشێوەی راس��ت��ەوخ��ۆ ناکرێتە‬ ‫نێو شاخەکەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ب���ە ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫ئامێرێک بە پەستانی‬

‫ب��ەرزەوەو بەشێوازی وروژان‬ ‫دەک���رێ���ت���ە ن��ێ��و ش���اخ���ەک���ەوە‪،‬‬ ‫وردەک��������اری ئ����ەم پ���رۆژەی���ە‬ ‫باڵونەبوووەتەوە‌‪ ،‬بەاڵم ئامێرەکە‬ ‫جۆرێک رەن��گ بەکاردەهێنێت‬ ‫ک���ە دەب���ێ���ت ب���ەه���ۆی ئ���ەوەی‬ ‫شاخی کەرگەدەن شەوقدارو بۆ‬ ‫هەمیشەیی ببێت بەپەمەیی‪ ،‬ئەم‬ ‫رەنگە لەراستییدا هەمان رەنگە‬ ‫کە لەبانکەکاندا بۆ پارێزگاری‬ ‫ل��ەپ��ارە ب��ەک��اردەه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە ئیتر شاخەکە بۆ رازاندنەوە‬ ‫بەکار ناهێنرێت‌و تەنانەت ئەگەر‬ ‫بەتەواوەتی بکرێت‬ ‫ب�����ە ت���ۆز‬

‫‪14‬‬

‫ئ��ام��ێ��رەک��ان��ی ب��ەش��ی ئاسایشی‬ ‫فرۆکەخانە دەیدۆزنەوە‪.‬‬ ‫س��ێ چیپی ج��ی پ��ی ئێسی‬ ‫ج���ی���اواز ل��ەن��ێ��و ش��اخ��ەک��ەدا‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬کە دەکرێت لەدوورەوە‬ ‫چ���اودێ���ری ک��ەرک��ەدەن��ەک��ەی‬ ‫پ��ێ��ب��ک��رێ��ت‪ ،‬ج�����ۆری م����ادەی‬ ‫ش��اخ��ی ک���ەرک���ەدەن کراتیینە‪،‬‬ ‫رێ��ک وەک نێنووکی دەس��ت‪،‬‬ ‫ه��ەرب��ۆی��ە هیچکام لەمکارانە‬ ‫ئ����ازاری گ��ی��ان��دارەک��ە ن���ادات‌و‬ ‫ه��ەروەه��ا بەکارهێنانی رەن��گ‬ ‫تەندروستی کەرکەدەنەکە ناخاتە‬ ‫مەترسییەوە‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ئ���ام���ان���ج���ێ���ک���ی���ت���ری ئ���ەم‬ ‫پ���رۆژەی���ە ئ���ەوەی���ە دەی���ەوێ���ت‬ ‫ج���ۆرێ���ک ژەه����ر ب��ک��ات��ە نێو‬ ‫ش��اخ��ی ک���ەرگ���ەدەن���ەک���ان���ەوە‪،‬‬ ‫ئ����ی����ک����ت����ۆپ����ارای����ت����ی����س����ای����د‬ ‫( ‪)e c t o p a r a s i t i c i d e s‬‬ ‫ژەه���رێ���ک���ە زی�����ان ب���ەخ���ودی‬ ‫ک��ەرگ��ەدەن��ەک��ەو گیاندارانیتری‬ ‫ژینگە ن��اگ��ەی��ەن��ێ��ت‪ ،‬ب���ەاڵم بۆ‬ ‫م��رۆڤ زۆر ترسناکە‌و دەبێت‬ ‫ب��ەه��ۆی رش��ان��ەوەو ل��ەرزو تاو‬ ‫زیاتر لەمانەش‪ ،‬ئەوان هیوادارن‬ ‫ل��ەم رێگەوە بتوانن راوچییان‬ ‫لەڕاوکردنی کەرگەدەن‬

‫پ���ەش���ی���م���ان‬ ‫بکەنەوە‪ ،‬چونکە شاخەکان دەبن‬ ‫بەپەمەیی گواستنەوەیان ئاسان‬ ‫نییە‪ ،‬سەرەڕای ئەوەش جی پی‬ ‫ئێس شوێنەکەیان دەردەخ��ات‌و‬ ‫چونکە ژەه��راوی��ش��ە ناکرێت‬ ‫بۆ پزیشکی ترادسیۆنی چینی‬ ‫بەکاربهێنرێت‪ ،‬ئ��ەم پ��رۆژەی��ە‬ ‫هێشتا ل��ەس��ەرەت��ادای��ەو وادی��ارە‬ ‫پرۆژەیەکی سوودمەند دەبێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪popscience :‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ئە‬ ‫ب �ەم مە یەک‬ ‫م‬ ‫‌‬ ‫ج‬ ‫ا‬ ‫رە‬ ‫ب��ار‬ ‫ئەم د ۆدۆخ��ە دەدۆ گیاندارێ‬ ‫ک‬ ‫ۆ‬ ‫بوونە زینەوە س �ەر زرێ���ت���ە‬ ‫ل�����ەدو‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ی�‬ ‫ە‬ ‫��‬ ‫��‬ ‫؛‬ ‫ی�‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫��دا‬ ‫کی‬ ‫کەی‬ ‫ڕای‬ ‫سەڵەکانیان لە ت�����وێ�‬ ‫بێت‪ ،‬بە دەکرێت هی قیزەو‬ ‫��‬ ‫ن‬ ‫��‬ ‫ژ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ئ‬ ‫ن‬ ‫ەندێک چ��� اوەکە‬ ‫ت���وو ایبەتی بۆ ئە وا بەخ‬ ‫م�ە‬ ‫ت‬ ‫د‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ش‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫او‬ ‫بۆ‬ ‫اڵو‬ ‫ش���ی‬ ‫و ک‬ ‫ی�ەوە‬ ‫هاتوون‪ .‬ک��ێ��ش��ەی گ � ەسانەی س فەراهەمکرد ی بچو‬ ‫بێئەوەی نا ‪ ،‬لەجی‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ئ‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ەریا‬ ‫ورچ‬ ‫ب �خ �ۆن �ە چاربن ئ �او ��ەوە‪،‬‬ ‫�ی �ل �ە ب �ەس ن دەکردە نێو کیسەڵە‬ ‫تو‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫‪،‬‬ ‫د‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫س�ەن ێژەرانی‬ ‫م��‬ ‫تا‬ ‫وێر‬ ‫ەر‬ ‫ی‬ ‫چ‬ ‫و‬ ‫��‬ ‫ا‬ ‫ئ‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫��‬ ‫ن‬ ‫اڵ‬ ‫ک‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ۆ‬ ‫ئ‬ ‫�گ‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫کە‬ ‫ەک‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ب����ەن �اف�ۆرە‪،‬‬ ‫ئ��ەم چ�ااڵن�ەی و دەمەوە رەی خوێنیان ��ەن��ەوە‬ ‫ێکهەڵد‬ ‫نەتەو‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ان‬ ‫لە‬ ‫لە‬ ‫�ان‬ ‫‪���� is‬اوی‬ ‫ب������ چێتە نێو ئاوەو ڕێگەی‬ ‫وەک ئ �اوی ل وکاتەدا‬ ‫(‪ us‬کیسەڵێ‬ ‫ک‬ ‫‪s‬‬ ‫ش‬ ‫ت‬ ‫ێ‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫‪c‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ئ���ا ‪)sinen‬‬ ‫دەم�ی�ان�ەوە ��ووت‪ ،‬لەلوو ک ت �ی �اب �ەت � ����ەڕای‬ ‫‪lodis‬‬ ‫س‬ ‫ئ‬ ‫�‬ ‫‪e‬‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫��‬ ‫‪P‬‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫��‬ ‫وو‬ ‫م�‬ ‫ت‌‬ ‫دەه‬ ‫دەخاتە‬ ‫لەوانە ەو زم�‬ ‫(‪)٥٠‬ج����ار ز �ات �ە دەرەوە و ل�ەڕێ�گ�ە ەن �دی �ی �ەی �ی م � پ ئ����ەم‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫دە‬ ‫ی�‬ ‫ش‬ ‫ێ�‬ ‫ک‬ ‫ن�ەب�ێ� ە خەریکی ئ جووڵێنێ‬ ‫لووت‌و ناودە ات �رب �وو ل �ەئ �ا ە دەدات ی دەم���ەوە‪ ،‬ئ زک �ردن‬ ‫ت‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫کی‬ ‫م‪.‬‬ ‫اوخ‬ ‫ت‪ ،‬ئ‬ ‫ی بەئاسانی سەڵە قاپور و هەلە‬ ‫چ���اودێ��� ��ەم ت �وێ �ژی �ن �ە واردنەو‬ ‫لەڕاست‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ر‬ ‫ئ‬ ‫س‬ ‫ری"‬ ‫ەنێو‬ ‫�ورە‬ ‫���وو‬ ‫و ە ل�‬ ‫مەکان‬ ‫ی���ان ت �ەن �ان �ە ئاوی‬ ‫ئ �ەن �ج �ام �درا ی���وون ک���ەی ەژێ�ر نێو ڕی خ�وێ�ن�ەو لەڕێگ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫وێر‬ ‫ئی‬ ‫دەم‌‬ ‫‪ ،‬ئ��‬ ‫دەریادا بژیین ئ���اوی‬ ‫ک��ی��س��ەاڵن��ە ل ەو دەی��زان��ی پ" دەه �ات � و ل �ەڕێ �گ �ەی دەگەیشت‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫�‬ ‫‪.‬‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫��ەن��ێ‬ ‫ئەم‬ ‫س�ت�‬ ‫دەم���‬ ‫ەوە د‬ ‫ل �ەئ �‬ ‫ک� رک�ت�ۆرەی�ەک� ��و دەم�‬ ‫��‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫��‬ ‫ئەو مادەی ەرەوە‪ ،‬لەرا ەوە ن ���اود ێ �س �ت �اد‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫��‬ ‫د‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ەم‬ ‫ستیی‬ ‫ی وە‬ ‫کیس‬ ‫��ەوان���‬ ‫دەر‬ ‫هەناس ەی ری���ش���ەدا ک گیل‬ ‫بەڵکو تێکەڵە دەچێت میز دا نوێن بۆ پ �ڕ ل�ەم�ی�ز ەڵەکانی‬ ‫س‬ ‫(‬ ‫هی‬ ‫نیی‬ ‫ر‪،‬‬ ‫یە‬ ‫ەدان‬ ‫م �ی �زە‪ ،‬ت���وێ��� کی هاوشێو ە کارنەکر ئەو کەسانەی وایەکی‬ ‫هەیە ک ی گیاندارە ئ�ەن�دام‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ژ‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ە ل‬ ‫ئاو‬ ‫کیسەاڵنە هە ران بینییان ی لەئێستادا ی گورچیلەیا کێشەی‬ ‫ی� ارم �ەت � ەڕابردوودا وا ییەکان)‬ ‫ئ‬ ‫ڵ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ئ‬ ‫گ‬ ‫ک‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫نەمرن د و کەسانە ب هەیە‪،‬‬ ‫تاوەکو ی ک �ی �س �ەڵ �ەک � اندەزانی ئ یارمەتییان د ی پر‬ ‫ۆ‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ێ‬ ‫ۆ‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ب‬ ‫ێ‬ ‫ان‬ ‫زیات‬ ‫�ورەک �ە ل �ە ەدات بۆ ئەو ن بۆیە ئەگ ت دیالیز بک ئەوەی‬ ‫بەاڵم ئێس ر لەنێو ئاودا دەدات‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ئ‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫‪،‬‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ک‬ ‫تا‬ ‫و‬ ‫هەر‬ ‫ئ���ورە بخر رێت ج‬ ‫کارێکی‌تر وادی �ارە ئەم مێننەوە‪ ،‬لە پرۆتیینە لە ە دەرب�‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ک‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫‪،‬‬ ‫ە‬ ‫ێت‬ ‫د‬ ‫گور‬ ‫جیات‬ ‫ردانی‬ ‫ئەندامە‬ ‫ناودەمی ک ە ن�ێ�و‬ ‫ئ�ەگ�ە ەکات‪.‬‬ ‫چیلەدا بێت لە ی ئ �ەو‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫نی‬ ‫کاتێک ک ئ �ەم ئ‬ ‫دەمدایە‬ ‫گورچیلەیان نێک ک‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫‪.‬‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ک‬ ‫ێ‬ ‫ە‬ ‫ئ �ە‬ ‫گی‬ ‫یسە‬ ‫هەیە( شەی‬ ‫ئاودایە هۆ ڵەکە ل ���ەدە لسە‪ ،‬س���وێ م کیس‬ ‫جین دە‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫لە‬ ‫اڵ‬ ‫م‬ ‫ڕ‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ێ‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫گ‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫ه �ی �وادارب �ی �ن ی �ەوە)‪،‬‬ ‫نێو ئاوەوە چییە سەری ەوەی دەر ��ردا دەژی���ی��� لەنێو ئ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫ێت‬ ‫تاوە‬ ‫ئ���ە‬ ‫تێه‬ ‫دەخ‬ ‫ن‪ ،‬ه�‬ ‫دەان����‬ ‫ب��ۆ تێگەی کو هەناسە بدا اتە رێ �گ �ە ��ی ئ���ورە ل��� ��ەر بۆیە د ەڵدانی ئ �او م ک �ەس‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫چ�‬ ‫ت �و‬ ‫ت؟‬ ‫شتن‬ ‫دەم���ەو‬ ‫ەنێو ق‬ ‫م‌و ت �ف�‬ ‫ارەی �ەک‬ ‫ێ �ژەران‬ ‫ل�ەب�ا‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫چ‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫بۆیان‪ ،‬چونکە �ی زی �رەک �ان � ە‪ ،‬خوێنیان ک �ردن �ەوەی‪� ،‬ورگ‌و‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ک‬ ‫د‬ ‫ئ‬ ‫دان �ە کیسە �ە ب‬ ‫�ەدەس�ت‬ ‫ئە‬ ‫��‬ ‫ەی �ە‬ ‫دە‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ف‬ ‫گ‬ ‫ر‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ش‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫ێ‬ ‫��‬ ‫���ورەی‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫ک‬ ‫‪.‬‬ ‫وە‬ ‫�ە‬ ‫ڵیا‬ ‫یس‬ ‫کڕی‌و بۆ ماو ک�ان�ی ناوچ ن دەربدایە ی ئ �اس �ای �ی ئ ەڵەکان جا هەڵبەت‬ ‫ئ‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫ت‬ ‫ێ‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫بۆ‬ ‫بیرک‬ ‫رەی��ا‬ ‫ئاودا هێشتن ی (‪)٦‬‬ ‫ر‬ ‫ۆ‬ ‫ژ‬ ‫ل‬ ‫پێویستییان ب دروستکردنی ن "ئیپ"ە‪ ،‬تەنها خەیاڵ ردنەوانە‬ ‫ە‬ ‫نێو‬ ‫ی م��ی��ز یانەوە‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ەق‬ ‫می‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫ز‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫اڵ‬ ‫ۆ‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ۆ‬ ‫��‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫(‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫زی‬ ‫ل��ەک��ل��وا چ���اوەڕوان���ک ‪ )%٦‬دەب���و دەب ���وو‪ ،‬ه���ە ئاوێکی ن کدا‪ ،‬کارێک انەیە لە‬ ‫ئ‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ک��‬ ‫���راو‬ ‫ر ئ�ەم�ە‬ ‫ب �ەه �ۆ‬ ‫�ەو ش‬ ‫خۆشەکا‬ ‫ەک��ان��ە‬ ‫و‬ ‫دەرە‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ژ‬ ‫لەشیان لەدەس ی ئ���ەوەی ئ� ا ش ئەو س ن‪ ،‬ی�ان تەن ێوە بۆ‬ ‫ا‬ ‫پا وە (ک‬ ‫ن���‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ەنێو‬ ‫ب‬ ‫شەڕ‬ ‫بچ‬ ‫قورسدا ازانەی لەبا ت بۆ‬ ‫دە ۆکردنی خ ەکونی ژیا ئاوی سوێر ێت‪ ،‬ئە‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫ف‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫گ‬ ‫ش‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫خی‬ ‫اهەم‬ ‫انی دەخس ا‪ ،‬هە‬ ‫����وت����رێ����ت) ۆکەکان‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫ر ئەمە‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫‪،‬‬

‫‪16‬‬

‫‪17‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫کاتێک ئەم کیسەڵە‬ ‫سەری دەکاتە ژێر ئاو؛‬ ‫ئامانجی چییە؟‬

18

No.23, January 2013

‫‪19‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫گورگە بۆرەکان‬

‫راوچییانی لوتکەو‬ ‫ەکانی کوردستان‬ ‫پێدەشت‬ ‫ئامادەکردنی محەمەد هەورامی‬ ‫تووندوتیژو دڕ‌و فێڵباز‬ ‫بۆ ئێمەی مرۆڤ ئەم سیفەتانە لەگەڵ سروشتی گورگدا تێکەڵە‪ ،‬ئەو چیرۆکانەی کە باسی گورگ بەئەرێنی‬ ‫دەکەن زۆر دەگمەنن‪ ،‬زۆربەی چیرۆکەکان باسی دڕندەیی‌و تووندوتیژی ئەم گۆشتخۆرە دەکەن‪ ،‬هەر بۆیە رق‌و‬ ‫ترسی زۆری لەدڵی ئەو خەلکانەدا دروستکردووە کە بە ئاژەڵدارییەوە مەشغوڵن‪.‬‬ ‫گورگ بۆ مرۆڤ هەمیشە گیاندارێکی ترسناک بووەو دەنگی لورەکەی یەکێکە لەناسراوترین‌و ترسهێنەرترین‬ ‫دەنگەکانی سروشت‪ ،‬ئەم هەستە دەگەڕێتەوە بۆ جۆری ژیان‌و شێوازی راوکردن‌و رەفتاری ئەم گیانلەبەرە‪ ،‬گورگەکان‬ ‫راوچیگەلێکی زۆر شارەزان‪ ،‬کاتێک بەشێوازی گروپ هێرش دەکەنە سەر رەوەیەک‪ ،‬پرۆگرامی راوکردنەکە بەوردی‬ ‫دیاریدەکەن‪ ،‬بێ هۆ نییە گورگەکان بۆ مرۆڤ هەمیشە سەمبولی تووندوتیژیین‪ ،‬جۆرێک لەم دڕندەیە گورگە‬ ‫بۆرەکانن کە لەزۆربەی شوێنەکانی کوردستاندا دەژیین‪ ،‬الدێ نشیینان بەردەوام دڕندەیی ئەم گیاندارەیان بینیوە‪،‬‬ ‫هەر چۆن گورگەکانیش بێ بەزەیی بوونی مرۆڤیان بینیوە!‬ ‫مەزنترین سەگی کوردستان‬ ‫گورگە بۆرەکان رەنگی تووکیان‪ ،‬بۆر‪ ،‬سپی‪،‬قاوەیی‪ ،‬یان ئاوێتەیەکە لەم رەنگانە‪ ،‬گەورەترین لەسەگچوویی ئەم‬ ‫ناوچەو باوانی سەگە دەستەمۆکانە‪ ،‬وەک زۆر دڕندەییتر حەزیان لەنزیکبوونەوە لەمرۆڤ نییە‪ ،‬بەاڵم کاتێک راویان‬ ‫دەستنەکەوێت روودەکەنە شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤ‪.‬‬ ‫بەریەککەوتنی مرۆڤ‌و گورگ بابەتێکی کۆنە؛ بەاڵم لەئێستادا زۆرتر باسی دەکرێت؛ ژمارەی خەلک زۆربوون‪،‬‬ ‫شارەکان گەورە بوونەتەوەو لەوەڕگەکان‌و ڕاوگەکان کەوتوونەتە ژێر کۆنتڕۆڵی مرۆڤ‪ ،‬بزنە کێوی‌و مەڕەکێوی‌و‬ ‫ئاسک کە خواردنی سەرەکی گورگەکانن‪ ،‬مرۆڤ راویاندەکەن؛ هەر بۆیە گورگەکان ناچارن لەگەڵ بارودۆخی‬ ‫نوێدا بگونجێن‪ ،‬هەر بۆیە گورگ راوی گیانلەبەرە ماڵییەکان دەکات‪ ،‬راوێکی ئاسان بەاڵم پڕ لەکێشە؛ کێشەیەک‬ ‫بەگەورەیی نەگونجانی مرۆڤ‌و گورگ‪ ،‬هۆکاری سەرەکی کەمبوونەوەی ژمارەی گورگەکان‌و راوکردنیان بۆ ئەمە‬ ‫دەگەڕێتەوە؛ لەهەندێک ناوچەی وەک ئەوروپاو باکوری ئەمریکا گورگ بەگیاندارێک دەناسرێت کە مەترسی‬ ‫خاشەبڕبوونی لەسەرە‪ ،‬گەشەی بێ بەرنامەی ئابوری‪ ،‬تەڵەدانان‪ ،‬بەماتۆڕ دواکەوتن‌و بەکارهێنانی خواردەمەنی‬ ‫ژەه��راوی لەهۆکارە سەرەکییەکانی کەمبوونەوەی ژم��ارەی گورگەکانە‪ ،‬لەهەموو جیهاندا هەوڵێکی چڕ بۆ‬ ‫پاراستن‌وزیادکردنی گورگەکان لەئارادایە‪.‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫گوێچکەو لووت لەجیاتی چاو‬ ‫هەستی بینایی گورگەکان زۆر‬ ‫بەهێز نییە‪ ،‬بەاڵم هەستی بیستنیان‬ ‫زۆر ب��ەه��ێ��زە‌و دەت��وان��ن دەنگی‬ ‫لورەی هاوجۆرەکانیان لەمەودای‬ ‫(‪)١٦‬ک��ی��ل��ۆم��ەت��ری��ی��ەوە ببیستن‪،‬‬ ‫هەستێکی بەهێزی بۆنکردنیان‬ ‫ه���ەی���ە‪ ،‬ژم������ارەی خ��ان��ەک��ان��ی‬ ‫بۆنکردنی گورگەکان نزیکەی (‪)٥‬‬ ‫میلیۆن دانە لەهی مرۆڤ زیاترە‪.‬‬ ‫راوچییە بۆرەکان‬ ‫رق‌و ت�����رس‪ ،‬ه��ەس��ت��ێ��ک��ی‬ ‫ه���اوب���ەش���ی م���رۆڤ���ە ل��ەه��ەم��وو‬ ‫کلتورەکاندا سەبارەت بە گورگ‪،‬‬ ‫راوک��ردن��ی گ��ورگ ب��ە ئازایەتی‬ ‫دادەن��را‪ ،‬لەئەفسانەکانی روسیا‌و‬ ‫ه��ن��دو ئ��ەم��ری��ک �ا‌‪ ،‬م��رۆڤ��ە شێوە‬ ‫گ��ورگ��ەک��ان ه��ەڵ��گ��ری رۆح��ی‬ ‫ئەهریمەنیین‌و ش���ەوان ئ��ازاری‬ ‫مرۆڤ دەدەن‪ ،‬هەموو چیرۆکەکان‬ ‫ت��ادەگ��ات��ە تیتل‌و بیبلی خۆمان‪،‬‬ ‫هەموو پیشاندەری زاتی چەپەڵ‌و‬ ‫ف��ێ�ڵاوی گ��ورگ��ە‪ ،‬ب��ەاڵم هەموو‬ ‫ئەمانە دەگەڕێتەوە بۆ سروشت‌و‬ ‫شێوازی ژیانی‪.‬‬ ‫پسپۆڕان‌و شارەزایانی بواری‬ ‫ژینگەو گ��ی��ان��داران ی��ان خەلکی‬ ‫الدێکان‪ ،‬بوونی گورگ لەڕێگەی‬ ‫ج��ێ پ��ێ��ک��ان��ی��ی��ەوە دەن��اس��ن��ەوە‪،‬‬ ‫دەستی (‪)٥‬پەنجەیی‌و پێی (‪)٤‬‬ ‫پەنجەیی ل��ەس��ەر خۆڵی ن��ەرم‌و‬ ‫بەفر جێ پێی گورگە‪ ،‬گورگەکانی‬ ‫ک��وردس��ت��ان ن���اوە زانستییەکەی‬ ‫بریتییە ل���ە(‪Canis Lupus‬‬ ‫‪ )Pallipes‬بە پەنجە دەڕۆن‌و‬ ‫نینۆکە درێ���ژو ئەستۆرەکانیان‬ ‫بەاڵی گیانی ئاژەڵە سمدارەکانە‪،‬‬ ‫گورگەکانی الی خۆمان بااڵیان‬ ‫لەنێوان (‪)٦٦‬تاوەکو (‪)٨١‬سانتی‬ ‫مەترو درێژییەکەی (‪)١٢٠‬تاوەکو‬ ‫(‪)١٦٠‬س���ان���ت���ی م��ەت��رە(ل��ەس��ەر‬ ‫ل��ووت��ی��ی��ەوە ت��ا ک��ۆت��ای��ی کلکی)‬ ‫ت���ۆزێ���ک ل��ەخ��زم��ە ئ���ەوروپ���ی‌و‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ای��ی��ەک��ان��ی ب��چ��ووک��ت��رە‌و‬ ‫کێشەکەیان دەگاتە نزیکەی (‪)٦٠‬‬ ‫کیلۆگرام‪ .‬لەشیان بەتووکێکی‬ ‫زب���ر ب��ەن��اوی ت��ووک��ی پ��ارێ��زەر‬ ‫داپ���ۆش���راوە‪ ،‬جگە لەجۆرێکی‬ ‫تایبەت کە ب��ەت��ەواوەت��ی سپیین‪،‬‬ ‫ئ��ەوان��ی��ت��ر‪ ،‬ب���ۆر‪ ،‬ق��اوەی��ی‪ ،‬رەش‬ ‫ی��ان ئاوێتەیەک ل��ەم رەنگانەن‪،‬‬ ‫جۆری دوایی بەگشتی لەئەنجامی‬

‫جووتگری نێوان گورگ‌و سەگ‬ ‫یان کەمتیار دروستبووە‪ ،‬بێچووە‬ ‫گورگەکان لەسەرەتاوە رەشن بەاڵم‬ ‫لەگەڵ هەڵکشانی تەمەندا رەنگیان‬ ‫ب����ەرەو ب���ۆرو زێ��وی��ن دەچ��ێ��ت‪،‬‬ ‫ل��ەک��ۆت��ای��ی ت��ەم��ەن��ی��ش��دا ب��ەه��ۆی‬ ‫الوازییەوە رەنگیان ب��ەرەو سپی‬ ‫بوون دەڕوات‪ ،‬ژمارەیەکی کەم‬ ‫گورگی رەش لەکوردستاندا هەن‬ ‫کە لەئەنجامی جووتگیری نێوان‬ ‫گ��ورگ‌و س��ەگ لەڕابردوویەکی‬ ‫دووردا بەرهەمهاتوون‪.‬‬ ‫س���ەرێ���ک���ی پ�����ان‪ ،‬م��ل��ێ��ک��ی‬ ‫ئەستورو چاوێکی بادەمی هەیە‪،‬‬ ‫کلکیان (‪)٤٠‬ب���ۆ (‪ )٥٠‬سانتی‬ ‫مەترە کە تاڕادەیەک ساف‌‌و شلە؛‬ ‫ئەمانە بەرچاوترین تایبەتمەندییە‬ ‫رواڵ���ەت���ی���ی���ەک���ان���ی گ���ورگ���ە؛‬ ‫کاراترین چەکی گورگ؛ لموزە‬ ‫هێلکەیەکەیەتی کە هەڵگری (‪)٤٢‬‬ ‫دانی بەهێزە بە توانایی وردکردنی‬ ‫(‪)١٧٥‬ک��ی��ل��ۆگ��رام لەسەر سانتی‬ ‫م��ەت��ری چ���وار گ��ۆش��ە؛ بەهۆی‬ ‫ئ���ەم ئ��ام��ێ��رە راوە ب��ەه��ێ��زەوە‪،‬‬ ‫ژی��ان ل��ەب��ارۆدۆخ��ی ق��ورس��دا بۆ‬ ‫گورگەکان مومکینە‪.‬‬ ‫راوچییانی شەوو رۆژ‬ ‫گ��ورگ��ەک��ان ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی‬ ‫زۆرب��ەی گۆشتخۆرەکانەوە هەم‬ ‫لەشەودا چاالکن هەم لەڕۆژدا؛‬ ‫ئ��ەوان دەتوانن م��ەودای درێژ بۆ‬ ‫دۆزینەوەی ئاوو خۆراک‌و پەناگە‬ ‫ببڕن‪ ،‬بۆیە لەو ناوچانەی ئاژەڵی‬ ‫کێوی لێنەماوە گورگەکان دەتوانن‬ ‫هاوتەریب لەگەڵ ئاژەڵدارەکاندا‬ ‫گەرمیان‌و کوێستان بکەن‪.‬‬ ‫خۆگونجێنەرو دڕ‬ ‫پێدەشت بێت‪ ،‬کوێستان بێت‬ ‫یان دارستان جیاوازی نییە‪ ،‬هەر کە‬ ‫خۆراک بوونی هەبێت گورگەکان‬ ‫دەردەک�����ەون‪ ،‬هەڵبەت هەرچی‬ ‫راو زۆرت���ر بێت راوچییانیش‬ ‫ژمارەیان زۆرتر دەبێت‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫زۆرترین باڵوبوونەوەیان لەهەموو‬ ‫جیهاندا هەبوو‪ ،‬لەئێستادا بەهۆی‬ ‫راوو م���ردارەوەب���وون ژم��ارەی��ان‬ ‫ب��ۆ ی��ەک ل��ەس��ەر سێی راب���ردوو‬ ‫دابەزیوە‪ ،‬جیاوازی لەتایبەتمەندی‬ ‫گورگەکان دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ ئەم‬ ‫باڵوبوونەوە بەرباڵوە‪ ،‬گورگەکانی‬ ‫ن��اوچ��ە گ���ەرم‌و وش��ک��ەک��ان کەم‬ ‫کێشترن‌و گورگەکانی باکوری‬

‫‪20‬‬

‫‪21‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ئ���ەوروپ���او ئ��ەم��ری��ک��ا گ����ەورەو‬ ‫بەهێزترن‪ ،‬گ��ورگ��ە عەربییەکان‬ ‫ک��ەم ت���ووک‌و ل���ەڕن‪ ،‬پێدەچێت‬ ‫گورگەکانی ک��وردس��ت��ان لەچاو‬ ‫گورگەکانی دەوروبەر گەورەتربن‬ ‫هەرچەند داتایەکی بڕواپێکراو لەو‬ ‫بارەوە بوونی نییە‪.‬‬ ‫بەهەمە حاڵ‪ ،‬گورگ حەزی‬ ‫لەمرۆڤ نییەو هەمیشە لەمرۆڤ‬ ‫دوورک��ەوت��وەت��ەوە ب��ەاڵم بەهۆی‬ ‫ک��ەم��ب��وون��ەوەی ژم����ارەی راوو‬ ‫ئ��اژەڵ��ی ک��ێ��وی‪ ،‬گ���ورگ ئێستا‬ ‫ل��ەه��ەم��وو کاتێک زی��ات��ر خۆی‬ ‫لەژینگەی مرۆڤ نزیکدەکاتەوە‪،‬‬ ‫بوونی راوچی بەهێزی وەک پڵنگ‬ ‫لەدوورخستنەوەی گورگەکاندا بێ‬ ‫کاریگەری نییە‪ ،‬هەرچەند ئەگەر‬ ‫گ��ورگ��ەک��ان ب��ەش��ێ��وەی رەوەب���ن‬ ‫تەنانەت دەتوانن راو لەچنگاڵی‬ ‫پلنگیش دەربهێنن‪.‬‬ ‫گورگەکان دەتوانن لەڕۆژێکدا‬ ‫(‪ )٤٨‬کیلۆمەتر بەدوای خۆراکدا‬ ‫ببڕن‪ ،‬هەرچەند حەزیان لەڕاوی‬ ‫سادەی وەک ئاژەڵی ماڵی هەیە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئ��ەگ��ەر پێویست بکات‬ ‫دەتوانن بەخێرایی (‪)٦٤‬کیلۆ مەتر‬ ‫لەکاتژمێردا رابکەن‌و راوی ئاسک‬ ‫بکەن‪ ،‬گورگ دەبێت لە دو بۆ سێ‬ ‫رۆژدا (‪)٢.٥‬کیلۆگرام گۆشت‬ ‫ب��خ��وات‪ ،‬ئ��ەگ��ەر ب��ۆم��اوەی��ەک��ی‬ ‫درێژ برسی بێت دەتوانێت (‪)١٠‬‬ ‫کیلۆگرام بخوات‪.‬‬ ‫راوە گ���ەورەک���ان دەت��وان��ن‬ ‫بڕێکی گۆشتی زۆر بۆ گورگەکان‬ ‫دابین بکەن ب��ەاڵم راوکردنییان‬ ‫ئاسان نییە‪ ،‬هەر بۆیە بەتایبەتی‬ ‫لەزستاندا گورگەکان بەشێوەی‬ ‫گ��ەل��ەک��ۆم��ەک��ی راوی ئ��اژەڵ��ی‬ ‫وەک ئ���اس���ک‪ ،‬م���ەڕەک���ێ���وی‌و‬ ‫ب��زن��ەک��ێ��وی‌‌و‪ ..‬دەک���ەن‪ ،‬گ��ورگ‬ ‫ل��ەب��ەرام��ب��ەر برسییەتییدا زۆر‬ ‫ک���ەم ت��ەح��ەم��وڵ��ن‪ ،‬ه���ەر ب��ۆی��ە‬ ‫لەبارۆدۆخی برسییەتییدا‪ ،‬شیردەرە‬ ‫بچووکەکان‌و باڵندەکان‌و مێروو‪،‬‬ ‫بێ‌بڕبڕەکان‌و کەالکی گیانلەبەران‬ ‫دەخون‪ ،‬تەنانەت رووەک خۆریش‬ ‫بینراوە‪ ،‬تەنانەت راوی سەگی‬ ‫بەرەاڵش دەکەن‪.‬‬ ‫کاتێک ه��ەوا س��ارد دەبێت‪،‬‬ ‫رژێ���ن���ە س��ەرگ��ورچ��ی��ل��ەی��ی��ەک��ان‬ ‫ئ��ادرن��ال��ی��ن��ی زی���ات���ر دەرژێ��ن��ن��ە‬ ‫نێو خ��وێ��ن��ەوە‪ ،‬ه��ەر ب��ۆی��ە زۆر‬

‫ت��وون��دوت��ی��ژو دڕن���دە دەب���ن‪ ،‬بەم‬ ‫هۆکارەیە کاتێک هێرش دەکەنە‬ ‫س���ەر رەوەی������ەک ئ�����اژڵ‪ ،‬زی���اد‬ ‫لەپێداویستی خ��ۆی��ان دەک���وژن‬ ‫یان برینداردەکەن‪ ،‬ب��ەاڵم بەهار‬ ‫لوتکەی راوک��ردن��ی گورگەکانە‪،‬‬ ‫ئەمەش کاتێکە زاوزێ دەکەن‪،‬‬ ‫چونکە بێچووەکان لەدایک بوون‪،‬‬ ‫زی��اد لەهەر کاتێک پێویستییان‬ ‫بەخۆراکە‪ ،‬ژیانی گورگەکان پڕە‬ ‫ل���ەوردەک���اری س��ەرن��ج راک��ێ��ش‪،‬‬ ‫یەکێک لەسەر سووڕهێنەرترینەکان‬ ‫بریتییە لەپێوەندییە کۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ژی����ان����ە گ���روپ���ی���ی���ە ئ����اڵ����ۆزوو‬ ‫پێشکەوتووەکەیان‪.‬‬ ‫لەژێر فەرمانی فەرماندە‬ ‫قسەی یەکەم‌و کۆتایی "ئاڵفا"‬ ‫دەی��ک��ات‪ ،‬ئالفا ئ��ەو گورگەیە‬ ‫رەفتاری ئەندامەکانیتری رەوەکە‬ ‫کۆنتڕۆڵ دەک���ات‌و ئاراستەیان‬ ‫دەک�����ات‌و ئ��ەوان��ی��ت��ر ب��ەش��ێ��وەی‬ ‫ستوونی بەدواییدا جووڵەدەکەن‪،‬‬ ‫گروپەکان ژمارەیان لەنێوان (‪)٢‬‬ ‫بۆ (‪)٢٥‬دانەیە‪ ،‬بەشێوەی ئاسایی‬ ‫(‪)٧‬دانەن‪ ،‬ئاڵفا کلکی تاوەکو نیوە‬ ‫ب��ەرزدەک��ات��ەوە ه��ەر بۆیە لەالین‬ ‫ئەوانیترەوە بەسادەیی دەناسرێتەوە‪،‬‬ ‫ه��ەم��ی��ش��ە ئ����ەم س���ەرک���ردەی���ە‬ ‫ئ��اڕاس��ت��ەی ج��ووڵ��ەوک��ۆچ��ک��ردن‌‬ ‫دی����اری����دەک����ات‪ ،‬ک���ات���ی پ��ش��وو‬ ‫ی���ان درێ������ژەدان ب��ەک��ۆچ��ک��ردن‬ ‫دی��اری��دەک��ات‪ ،‬ک���ات‌و فەرمانی‬ ‫هێرش دی��اری��دەک��ات‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫ئ��اش��ت��ەوای��ی ل��ەن��ێ��وان ئەندامانی‬ ‫گروپەکەدا دروستدەکات‪ ،‬هەرچی‬ ‫قەبارەی لەشی راوەک��ان گەورە‬ ‫بێت‪ ،‬رەوگورگەکانیش قەرەباڵغتر‬ ‫دەب���ن‪ ،‬ل��ەک��وردس��ت��ان��دا بەگشتی‬ ‫رەوەکان چوار گورگیین‪ ،‬گورگی‬ ‫ئەڵفا زۆر بەدەسەاڵتەو ئەندامانی‬ ‫گروپ زۆر رێزی دەگرن‪ ،‬گرتنی‬ ‫ل��م��وزی گ��ورگ��ەک��ان��ی��ت��ر ب���ەدەم‬ ‫لەالیەن ئەڵفاوە‪ ،‬کارێکە بەردەوام‬ ‫بۆ پیشاندانی دەس��ەاڵت��ی خۆی‬ ‫دەی��ک��ات‪ ،‬ئەندامانیتری رەوەک��ە‬ ‫ب��ادان��ان��ی ل��م��وزی��ان ل��ەدەم��ی��ی��داو‬ ‫لێسانەوەی لموزی‪ ،‬فەرمانبەری‬ ‫خۆیان رادەگەێنن‪ ،‬ئەندامانی رەوە‬ ‫گورگ نابێت لەبیریان بچێت ئاڵفا‬ ‫فەرماندەیانە‪ ،‬هەر بۆ ئەم مەبەستە‬ ‫هەندێک جار پارچە ئێسکێک کە‬ ‫هیچ گۆشتێکی پێوە نەماوە بۆ‬

‫نێو ئەندامانی گروپەکە فڕێدەدات‬ ‫ت���اوەک���و وەب���ی���ری���ان ب��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‬ ‫لەخۆراکدا بەستراوەی ئەون‪.‬‬ ‫ک��ارێ��ک��ی��ت��ری ف���ەرم���ان���دەی‬ ‫گ���روپ‪ ،‬دی��اری��ک��ردن��ی ن��اوچ��ەی‬ ‫فەرمانڕواییە‪ ،‬ناوچەکە بەتێکڕایی‬ ‫لەنێوان (‪ )٧٥‬تاوەکو (‪)٢٥٠٠‬‬ ‫کیلۆمەتر چ��وارگ��ۆش��ەی��ە‪ ،‬ئەڵفا‬ ‫سنووری ناوچەکەی بەمیز یان‬ ‫بەهەڵکەندنی زەوی دیاریدەکات‪،‬‬ ‫لەم بابەتەدا گاڵتە لەگەڵ کەس‬ ‫ناکات! هەرچەند زۆر بەدەگمەن‬ ‫روودەدات گ��ورگ��ێ��ک بچێتە‬ ‫ناوچەی فەرمانڕەوایی گورگێکی‬ ‫ترەوە‪ ،‬بەاڵم کاردانەوە بۆ هاتنی‬ ‫گورگی نامۆ بۆ ناوچەکە زۆر‬ ‫تووندە‪ ،‬بەگشتی تاوەکو یەکێکیان‬ ‫نەکوژرێت کۆتایی پێنایەت‪ ،‬بوونی‬ ‫مرۆڤ لەناوچەی ژیانی گورگدا‬ ‫ک��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر رەگ����ەزی‬ ‫گورگەکان دادەنێت لەشوێنێکدا‬ ‫مرۆڤ زۆر بێت‪ ،‬ژمارەی گورگە‬ ‫مێیەکان زۆر دەبێت بۆ ئ��ەوەی‬ ‫بە زاوزێ ق��ەرەب��ووی زیانەکان‬ ‫ب��ک��ات��ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ەگ��ەر م��رۆڤ‬ ‫دووربێت لەژینگەکەیان شێوازی‬ ‫رەف��ت��ارو ژی��ان��ی کۆمەاڵیەتییان‬ ‫رێ����ک‌و پ��ێ��ک��ت��رە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر راوو‬ ‫ژی��ن��گ��ەی گ��ورگ��ەک��ان ل��ەالی��ەن‬ ‫م���رۆڤ���ەوە دەس��ت��ک��اری بکرێن‪،‬‬ ‫ئ���ەوک���ات ش���ێ���وازی چ��االک��ی‬ ‫گورگەکانیش دەگۆڕێت‪ ،‬توێژەران‬ ‫دەڵێن شێوازی ژیانی گورگەکان‬ ‫لەئەالسکا (ک��ە م��رۆڤ��ی کەمی‬ ‫ل��ێ��ی��ەو ژی��ن��گ��ەک��ەی ت���اڕادەی���ەک‬ ‫پ���ارێ���زراوە) شێوازێکی رێ �ک‌و‬ ‫پێکە‪ ،‬ئ��ەوان ل��ەرۆژدا لەکاتژمێر‬ ‫حەوتی بەیانییەوە تاوەکو چواری‬ ‫دوان����ی����وەڕۆو ل��ەک��ات��ژم��ێ��ر دەی‬ ‫ش��ەوەوە تاوەکو شەشی بەیانی‬ ‫ناوچەکەیان دەپشکنن‌و ب��ەدوای‬ ‫راودا دەگەڕن یان سەفەر دەکەن‪،‬‬ ‫ئەالسکا لەکیشوری ئەمریکا‪،‬‬ ‫ناوچەیەکە چاالکی مرۆڤ تێیدا‬ ‫زۆر کەمە‪.‬‬ ‫ه���ەر ب���ەم ه��ۆی��ە پ��ی��رەک��ان‌و‬ ‫الوازەک��ان��ی��ش دەت��وان��ن گ��روپ‬ ‫دروستبکەن‪ ،‬هەڵبەت ئەم گروپانە‬ ‫ب��ەه��ۆی ن��ەب��وون��ی رێ��ب��ەرای��ەت��ی‬ ‫ب��ەه��ێ��ز ل��ەڕوان��گ��ەی پێوەندییە‬ ‫ناوخۆییەکانەوە ساڵ لەدوای ساڵ‬ ‫الوازتر دەبن‪.‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ل�����ورە ئ����ام����رازی پ��ێ��وەن��دی‬ ‫نێو گ��روپ��ەک��ان��ە‪ ،‬گ��ورگ��ەک��ان بۆ‬ ‫دروستکردنی پێوەندی نێوخۆیی‬ ‫ی���ان ت��ەن��ان��ەت پ��ێ��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫گروپەکانیتردا دەلورێنن‪ ،‬دەنگێک کە‬ ‫دەکرێت مانای زۆر هەبێت‪ ،‬وەکو‬ ‫بەهێزترکردنی پێوەندی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫راگ��ەی��ان��دن��ی دەستپێک‌و کۆتایی‬ ‫هێرشبردن‪ ،‬کۆکردنەوەی ئەندامانی‬ ‫رەوەکەو ئاگادارکردنەوەی گورگیتر‬ ‫بۆ ئ��ەوەی لەناوچە تایبەتەکەیان‬ ‫نزیک نەبنەوە‪.‬‬ ‫دەن����گ����ی ل������ورەی گ����ورگ‬ ‫زۆرت�����ر ل��ەک��ات��ی ب���ەرەب���ەی���ان‌و‬ ‫ئ��اواب��وون��ی خ����ۆردا‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەوەرزە ساردەکاندا دەبیسترێت‪،‬‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ان پ��ی��ش��ان��ی��دەدات‬ ‫گورگەکان دەتوانن دەنگی لورەی‬ ‫یەکتری ل��ەم��ەودای (‪)٥‬تاوەکو‬ ‫(‪)١٦‬کیلۆمەتری ببیستن‪ ،‬وادیارە‬ ‫ل��ەرەف��ت��اری گورگەکاندا رێک‌و‬ ‫پێکی‌و یاسایەکی پێشکەوتوو‬ ‫بوونی هەیە کە لەکاتی پێوەندییە‬ ‫ن���اوخ���ۆی���ی���ەک���ان‌و ک��ات��ی راو‪،‬‬ ‫بەتەواوەتی بەکاری دەهێنن‪.‬‬ ‫ئەلفای فەرماندە‬ ‫بەرپرسی هەموو شتێکە‬ ‫گ��ورگ��ەک��ان ب��ە بەکارهێنانی‬ ‫جووڵەی دەست‌و روخسار لەگەڵ‬ ‫ی��ەک��ت��ری��ی��دا ق��س��ەدەک��ەن‪ ،‬دۆخ��ە‬ ‫جیاوازەکانی سەر‪ ،‬گوێچکەکان‪،‬‬ ‫کلک‌و لێوی گورگی ئەلفا‪ ،‬واتای‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆری ب��ۆ گورگەکانیتر‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆ گورگەکان یەکەمیین‌و‬ ‫دوایین قسە هی ئەلفایە‪.‬‬ ‫هەموو شتێک بەپێی بەرنامە‬ ‫گ��ورگ��ەک��ان ش��ارەزای��ی ه��ەل‌و‬ ‫بارۆدۆخن‪ ،‬راوەکان زۆر بەوردی‬ ‫دەستنیشان دەک���ەن‪ ،‬ئ���ەوان پێش‬ ‫ه��ێ��رش��ب��ردن خ��اڵ��ە الوازەک���ان���ی‬ ‫راوەک��ەی��ان ب��ەوردی دیاریدەکەن‌و‬ ‫ئەو جار هەڵمەت دەب��ەن‪ ،‬تاوەکو‬ ‫بەکەمترین وزە‌و کات راوی بکەن؛‬ ‫بۆ نموونە کاتێک دەیانەوێت هێرش‬ ‫بکەنە سەر رەوەیەک ئاژەڵ‪ ،‬ئاژەڵە‬ ‫پیرو الوازو ک��ەم ئەزموونەکان‬ ‫هەڵدەبژێرن‪ ،‬گورگەکان ل��ەڕاودا‬ ‫زۆر وریان‪ ،‬هەموو شتێک بەوردی‬ ‫حیسابدەکەن‪ ،‬ئەمە یەکێکە لەسەر‬ ‫س��ووڕه��ێ��ن��ەرت��ری��ن��ەک��ان��ی ژی��ان��ی‬ ‫گیانلەبەران‪ ،‬ئ��ەوان لەکاتی راودا‬ ‫ل��ەس��ەر ی���ەک ه��ێ �ڵ‌و ب���ەم���ەودای‬

‫دی��اری��ک��راو رادەوس��ت��ن‪ ،‬لەدواییدا‬ ‫ی��ەک��ێ��ک ل����ەوان ب����ەرەو راوەک����ە‬ ‫دەچ���ێ���ت‌و رێ��چ��ک��ەک��ەی ب���ەرەو‬ ‫گورگە جێگیربووەکان دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫گ���ورگ���ەک���ان ب���ەس���ەرە دەک���ەون���ە‬ ‫دوای راوەک���ەو م��ان��دووی دەک��ەن‬ ‫تاوەکو لەکۆتاییدا دوایین گورگ‬ ‫بەهێزێکی نوێ‌وە‪ ،‬راوە ماندووەکە‬ ‫لەپێدەخات‪.‬‬ ‫خاڵێکی سەرنجڕاکێش ئەوەیە‬ ‫تەکنیکەکانی راویش بەکاردەهێنن‬ ‫بۆ نموونە ئەگەر راوەک��ە گەورە‬ ‫بێت‪ ،‬رانی راوەکە دەگرن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر راوەکە بچووک بێت‪ ،‬سەر‪،‬‬ ‫شان یان الشانەکانی دەگرن‪.‬‬ ‫کاتێک گورگەکان راوەکەیان‬ ‫لەپێ خست ئەوجار دەستدەکەن بە‬ ‫خواردن‪ ،‬سەرەتا دڵ‌و سی‌و جگەرو‬ ‫گورچیلەو ریخۆڵەو سپڵ‌ەکەی‬ ‫دەخۆن‌و لەدوایشدا ماسولکەکانی‬ ‫ران‪ ،‬ئێسکە گەورەکان‌(پەراسوو‬ ‫ئێسکەکەنی ران)و پارچەکانی‬ ‫پێست ب��ەج��ێ دەه��ێ��ڵ��ن ت��اوەک��و‬ ‫ک���ەالک خ��ۆرەک��ان��ی��ش شتێکیان‬ ‫دەستبکەوێت‪.‬‬ ‫ل��ەک��ات��ی ب��اری��ن��ی ب���ەف���ردا‪،‬‬ ‫ستراتیجی راو بەشێوەیەکیترە‪،‬‬ ‫ئاسک‌و مەڕەکێوی‌و سمدارەکانیتر‬ ‫دەچەقنە نێو بەفرو توانای بازدان‌و‬ ‫راکردن لەدەست دەدەن‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫باشترین ب��ەرب��ژاری راوک��ردن��ن؛‬ ‫چونکە ت��وان��ای م��ان��ۆڕی گورگ‬ ‫لەنێو بەفردا زۆر بەرزە‪.‬‬ ‫لەبەهاردا کە ئاژەڵەکان زاوزێ‬ ‫دەک��ەن‪ ،‬باشترین بەربژار بۆ راو‬ ‫ب��ەرخ‌و گوێلکی ئەم سمدارانەیە‪،‬‬ ‫لەهاوێندا‪ ،‬راوگ���ەی گورگەکان‬ ‫دەگ���وازرێ���ت���ەوە ب��ۆ ش��وێ��ن��ی ئ��او‬ ‫خواردنەوە‪ ،‬لەپاییزدا دەکەونە دوای‬ ‫بەران‌و ئاسکە قەڵەوەکان‪ ،‬لەکاتی‬ ‫ب��ەف��ر ب��اری��ی��ن��دا ب��ەه��ۆی چەقینی‬ ‫پێیان لەنێو بەفردا ئاسکەکان زیاد‬ ‫لەهەموو ئاژەڵێک راودەکرێن‪.‬‬ ‫ل���������ەزۆرب���������ەی ن����اوچ����ە‬ ‫پ��ارێ��زراوەک��ان��ی ک��وردس��ت��ان��دا‪،‬‬ ‫ب���ەه���اران گ��ورگ��ەک��ان ب��ەه��ۆی‬ ‫دابیینکردنی شیر بۆ بێچووەکانیان‬ ‫زی��ات��ر دەبینرێن‪ ،‬ب��ەاڵم بەهۆی‬ ‫گ��ەرم��اوە هاوینان جووڵەکانیان‬ ‫دەگ��وازن��ەوە ب��ۆ ئ��ێ��وارەو دەم��ەو‬ ‫بەیان کە پلەی گەرمی نزمترە‪،‬‬ ‫زۆرترین جووڵەی سمدارەکانیش‬

‫‪22‬‬

‫‪23‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫بەیانیان‌و ئێوارانە ه��ەر ئەمەش‬ ‫شانسی راوکردنیان بەرزدەکاتەوە‪،‬‬ ‫ل��ەپ��ای��ی��زان��دا ش��ێ��وازی چ��االک��ی‬ ‫گ���ورگ���ەک���ان ن���ەگ���ۆڕە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫زی��ادب��وون��ی س��ەرم��ا‪ ،‬جارەکانی‬ ‫بینیینی گورگەکان‌و سمدارەکانیش‬ ‫زی���اد دەب��ێ��ت‪ ،‬ت��اوەک��و شانسی‬ ‫راوکردن بەرزببێتەوە‪ ،‬گورگەکان‬ ‫ب��ۆ ه��ەم��وو وەرزێ���ک بەرنامەی‬ ‫تایبەتی بەخۆیان هەیە بەتایبەتی‬ ‫بەهاران‪ ،‬کە دەبێت بێچووەکانیان‬ ‫گەورە بکەن‪ ،‬چونکە چەند مانگ‬ ‫پێش هاتنی بەهار گۆڵەگورگی‬ ‫ئەڵفاو دێڵە گۆرگی ئەڵفا لەگەڵ‬ ‫یەکترییدا جووتگیری دەکەن‪.‬‬ ‫رۆژە قەرەباڵغەکان‬ ‫دوای لەدایکبوونی (‪)٢‬ب��ۆ‬ ‫(‪)١٠‬تووتک لەیەک کاتدا‪ ،‬واتای‬ ‫چەندجار بوونەوەی پێداویستی‬ ‫خۆراکی بنەماڵەکەیە‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫گورگەکان کوتکەکانیان چەندرۆژ‬ ‫پ��ێ��ش ل��ەدای��ک��ب��وون��ی بچکەی‬ ‫سمدارەکان دەبێت‪ ،‬واتە کاتێک‬ ‫راوەکان سادەو فراوانن‪ ،‬بەگشتی‬ ‫کاتێک راو زۆربێت گورگی ئاڵفا‬ ‫لەگەڵ دێلەگورگەکانی تریشدا‬ ‫جووتگیری دەک��ات‪ ،‬دوای (‪)٩‬‬ ‫حەفتە ئاوسبوون بێچووەکان کە‬ ‫رەش‌و کوێرن لەنێو پەردەیەکی‬ ‫ق���اوەی���ی رەن����گ����دان‌و ل��ەک��ون��ی‬ ‫شێوە ئەشکەوت‌و لەشی داری‬ ‫گ���ەورەدا بەدنیادێن‪ ،‬یەکەم کار‬ ‫کەدێڵە گورگ دەیکات خواردنی‬ ‫ئەم پ��ەردە قاوەییەیە‪ ،‬لەوکاتەدا‬ ‫پێویستی ب��ەخ��واردەم��ەن��ی زۆرە‬ ‫چونکە لەچەند رۆژ پێشترەوە‬ ‫جووڵەکەی کەمدەکاتەوە‪ ،‬هاوکات‬ ‫لەگەڵ لەدایکبوونی بێچووەکاندا‪،‬‬ ‫ئەڵفا دەستدەکات بەفراوانکردنی‬ ‫ناوچەی فەرمانڕەواییەکەی‪)١٤( ،‬‬ ‫رۆژ دەخاێنێت ت��اوەک��و چ��اوی‬ ‫بێچووەکان دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫خ��ۆش��وی��س��ت��ن��ی ب��ن��ەم��اڵ��ە‪،‬‬ ‫گورگەکانە‪،‬‬ ‫تایبەتمەندێکیتری‬ ‫گورگی نێرو مێ ل��ەو شیردەرە‬ ‫دەگمەنانەن کە تاوەکو کۆتایی‬ ‫تەمەن لەگەڵ یەکترییدا دەژین‌و‬ ‫بەوردی چاودێری تووتکەکانیان‬ ‫دەک�������ەن‪ ،‬ش��ان��س��ی م���ان���ەوەی‬ ‫بێچووەکان کەمە‪ ،‬تەنها (‪)٢‬بۆ‬ ‫(‪)٣‬دانەیان ژیانیان رزگار دەبێت‪،‬‬ ‫زۆرب��ەی��ان ه��ەر لەشەش مانگی‬

‫یەکەمدا بەهۆکاری جۆربەجۆر‬ ‫دەم��������رن‪ ،‬ش���وێ���ن���ی ک���والن���ەو‬ ‫زاوزێ زۆر گرنگە‪ ،‬گورگەکان‬ ‫کوالنەکەیان لەشوینی پڕدرەخت‌و‬ ‫شاخاوی یان پڕ رووەک‌و نزیک‬ ‫ل��ەئ��او ه��ەڵ��دەب��ژێ��رن ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫بەباشی بشاردرێتەوە‪.‬‬ ‫لەکاتی ب��وون��ی بێچووەکان‬ ‫ل��ەک��والن��ەدا‪ ،‬ب��ەش��ێ��وەی ئاسایی‬ ‫گ���ۆڵ���ە گ�����ورگ خ���واردەم���ەن���ی‬ ‫دەهێنێت‌و تیماری دێڵە گورگ‌و‬ ‫ب���ێ���چ���ووەک���ان دەک������ات‪ ،‬ئ��ەم��ە‬ ‫ب��ەرن��ام��ەی خ��ان��ەوادەی گورگی‬ ‫ئاڵفایە تائەو کاتەی بێچووەکان‬ ‫دەت��وان��ن راوب��ک��ەن‪ ،‬بێچووەکان‬ ‫ل����ەدەورو ب��ەری (‪)١٠‬مانگییدا‬ ‫باڵغ دەب�ن‌و لەنێوان (‪)١‬ب��ۆ (‪)٢‬‬ ‫ساڵی خانەوادەکە بەجێدەهێڵن‪،‬‬ ‫شەڕ لەسەر دەس��ەاڵت لەهەمان‬ ‫رۆژانی یەکەمەوە دەستپێدەکات‪،‬‬ ‫ب��ێ��چ��ووەک��ان ل���ە(‪)٣٠‬رۆژی���ی���دا‬ ‫پێشبڕکێیەکی جیدی بەشێوەی‬ ‫جەنگ‪ -‬یاری دەستپێدەکەن‪.‬‬ ‫رەشی دەگمەن‬ ‫بینیینی گ��ورگ��ێ��ک��ی رەش‬ ‫لەسروشتی کوردستاندا دەگمەنە‪،‬‬ ‫گ��وم��ان��دەک��رێ��ت ئ���ەم گ��ورگ��ان��ە‬ ‫ب��ەه��ۆی ج��ووت��گ��رت��ن��ی گ���ورگ‌و‬ ‫س���ەگ ل����ەڕاب����ردووی دووردا‬ ‫دروس����ت����ب����وون‪ ،‬ه��ەن��دێ��ک��ج��ار‬ ‫جووتگری لەگەڵ گیانلەبەرانیتری‬ ‫وەک س���ەگ‌و ک��ەم��ت��ی��ار دەب��ێ��ت‬ ‫بەهۆی جۆراجۆری رەنگ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەگشتی بەرەنگی ب��ۆری مەیلەو‬ ‫رەش دەبینرێ‪.‬‬ ‫بەداخەوە لەبارۆدۆخی ئێستایی‬ ‫گورگەکانی واڵتمان زانیاری زۆر‬ ‫لەبەردەستدا نییە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەوەی‬ ‫روونە بەهۆی کەمبوونەوەی راو‪،‬‬ ‫تەڵەدانان‪ ،‬راوکردن‌و بەکارهێنانی‬ ‫خ��ۆراک��ی ژەه����راوی‌‪ ،‬ژم��ارەی��ان‬ ‫زۆر ک��ەم��ب��ووت��ەوە‪ ،‬وادی���ارە کە‬ ‫گورگەکان پێویستە لێکۆڵینەوەی‬ ‫وردی��ان لەسەر بکرێت‪ ،‬تاوەکو‬ ‫ه��ەم ژم��ارەی��ان ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری‬ ‫ل��ێ��ک��ردن دی��اری��ب��ک��رێ��ت‪ ،‬ه��ەم‬ ‫پێشگیری بکرێت لەو زیانانەی‬ ‫لەئاژەڵدارانی دەدەن‪.‬‬ ‫س���ەرچ���اوە‪ :‬ب��ۆ نووسینی‬ ‫ئ���ەم ب��اب��ەت��ە س���وود لەچەندین‬ ‫س��ەرچ��اوەی ئینتەرنێتی بەزمانە‬ ‫جۆربەجۆرەکان وەرگیراوە‪.‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫‪24‬‬

‫باشترین وێنەکانی ساڵی (‪)2012‬ی گۆڤاری نەیچەر‬

‫چوارچێوەی سەهۆڵی‪ :‬پانتایی سەهۆڵی دەری��ای جەمسەری باکور‪ ،‬ل��ە(‪)١٦‬ی‬ ‫مانگی ئەیلولدا کەمترین بڕی خۆی تۆمارکرد‌و گەیشتە (‪)٣.٤١‬میلیۆن کیلۆمەتری‬ ‫چوارگۆشە‪ ،‬ئەم بڕە بەنزیکەیی یەکسانە بەنیوەی بڕی تۆمارکراو لەسااڵنی‬ ‫(‪)١٩٧٩‬و (‪.)٢٠٠٠‬‬

‫خ��ودای تۆفان‪ :‬ئەم وێنەیە بەبۆنەی پەنجاهەمیین ساڵوەگەڕی روانگەی باشوری‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬ئیمساڵ لەنیبوالی کاڵوی بورجی گا‪ ،‬لەالیەن زنجیرەیەک تەلیسکۆپی زۆر‬ ‫گ��ەورەوە لەکێوەکانی پارانالی شیلی گیراوە‪ ،‬پرۆژەی سەرەکی دوایی ئەم رێکخراوە‬ ‫بریتییە لەڕێکخستنی میلی مەتری ئاتاکاماو لەساڵی (‪)٢٠١٣‬دا تەواو دەبێت‪.‬‬

‫بازدانی پاڵەوانانە‪ :‬لە(‪ )١٤‬ئۆکتۆبەردا‪ ،‬جیهان بەترس‌و لەرزەوە بازدانی فلیکس باومگارتنەری‬ ‫ئوسترالیایی لەبەرزایی (‪ )٣٩‬کیلۆمەترییەوە لەئاسمانی نیومەکزیکۆوە بینی‪ ،‬باوومگارتنەر‬ ‫خێرایی دەنگی شکاند‌و تۆمارێکی نوێی لەبازدانی پەرەشووتدا بەناوی خۆیەوە تۆمارکرد‪.‬‬

‫مندااڵنی شەمشەمە کوێرە‪ :‬ئەم تارماییانە بریتییە لەکۆرپەڵەکانی شەمشەمە‬ ‫کوێرەیی بولداگی رەش‪ ،‬دریت هاکمەن لەزانکۆی کەمبریج ئەم وێنەیی بە بەکارهێنانی‬ ‫میکرۆسکۆپی توێکاری ستاندەر گرتووە‪.‬‬

‫چاندنی قاوە‪ :‬دیمەنێک لەو شتەی لەوانەیە هەموو رۆژێک بیخۆنەوەو بەاڵم هەرگیز‬ ‫نەتانبینیبێت‪ ،‬ئەمە کریستاڵەکانی کافیینە‪ ،‬کە بە بەکارهێنانی میکرۆسکۆپی‬ ‫ئەلیکرۆنی‌و بەرەنگکردنی دەسکرد لەالیەن ئانی کاوانگ‌و دەیڤید مەک کەتی لەزانکۆ‬ ‫کۆلێژی لەندن لەبەشێک لەبۆڵێک گیراوە‪ ،‬کە تەنها (‪)١٠‬مایکرۆمەتر درێژی هەیە‪.‬‬

‫کرمی بازنەیی هیوال‪ :‬نموونەیەکە لە نریزپالجیکا‪ ،‬کە لەدەریایی سپی نزیک لەکەنارەکانی‬ ‫دەریای سپی لەروسیا دۆزراوەت��ەوە‪ ،‬وێنەگری ئەم وێنەیە دەڵێت ئەم کرمە دڕندەیە‪،‬‬ ‫درێژییەکەی نزیکەی (‪)٢٥‬سانتی‌مەترو ئەستورییەکەی بەئەستۆری پەنجەیەکە‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫خوێن‪ ،‬دەماخ‌و جوانی‪ :‬تاجێک لەخوێنبەرەکانی دەماخ‪ ،‬پارێزگاری خوێنیی دەماخ‬ ‫دەڕازێننەوە‪ ،‬کە یارمەتی پارێزگاری لەهەوکردنی مادەی خۆڵەمێشی مێشک دەدات‪،‬‬ ‫ئەمە وێنەیەکە لەپارێزگاری لەگەشە سەندنی کۆرپەڵەی زەرافە ماسی‪.‬‬

‫کیریاسیتی لەسەر مەریخ‪ :‬ل��ەرۆژی (‪)٦‬ی ئ��اب‌داو دوای (‪)٧‬خولەکی پڕۆکێنەر‪،‬‬ ‫پشکنەری مەریخی ناسا توانی لەسەر مەریخ بنێشێتەوە‪ ،‬بەباڵوبوونەوەی دەریایەک‬ ‫زانیاری‌و وێنە لەهەسارەی سوورەوە‪ ،‬شەپۆلێکی شادی زانایانی گرتەوە‪.‬‬

‫تەقینەوەی پالسما‪ :‬ئەم زنجیرە خۆرییە درێژییەکەی بەنزیکەیی (‪ )٣٥٠‬هەزار‬ ‫کیلۆمەترەو لە(‪)٣١‬ی ئابدا لەسەر رووبەری خۆر رووییدا‪ ،‬ئەم تەقینەوەیە لەکۆتایی‬ ‫شەبەنگی سەرووەنەوشەیی لەالیەن سەتەالیتی روانگەی داینامیکی ناساوە بینرا‪،‬‬ ‫دەرچوونی تێشکەکان لەخۆرەوە خێراییەکەی (‪ )١٤٠٠‬کیلۆمەتر لەچرکەدایە؛ تەنۆلکە‬ ‫دەرچووەکان دوای چەند رۆژ‪ ،‬کەوتن لەتوێی موگناتیسی گۆی زەویی‪ ،‬کە بەشێوەی‬ ‫شەفەقی جەمسەری دەرکەوتن‪.‬‬

‫گەردەلوولی کانزاس‪ :‬واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەئیمساڵدا ئاووهەوایەکی زۆر‬ ‫ناسازگاری هەبوو‪ ،‬لەوشکە ساڵییەوە تاوەکو تۆفانەکانی سەندی‪.‬‬

‫بەئەندازەی س��ەرە شقارتەیەک‪ :‬ئەم مارمێلکە بچووکەی ماداگاسکار‪ ،‬لەمانگی‬ ‫فیبریوەری وەکو جۆرێکی نوێ تۆمارکرا‪ ،‬هەرچەندە ئەم مارمێلکەیە هێشتا گەنجە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەتەمەنەکەشی لەوە گەورەتر نابێت‪.‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫‪26‬‬

‫دۆزینەوەی کوونەڕەشێک‬ ‫لەسکێڵی کوانتەمییدا‪،‬‬ ‫ئەویش بە فۆتۆنێک‬

‫‪27‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ئایا فەزا (زەم��ان) بەردەوامە‬ ‫یان بچڕبچڕو کوانتەمی؟ ساڵەهایە‬ ‫تێکۆشانی زانایان بۆ دۆزینەوەی‬ ‫واڵم��ی ئ��ەم پرسیارە بێ ئەنجام‬ ‫ماوەتەوە؛ بەاڵم تاقیکردنەوەیەکی‬ ‫ب���چ���ووک���ی س���ەرم���ێ���زی ن��وێ‬ ‫پێشنیارکراوە بۆ ئ��ەوەی بزانیین‬ ‫فەزا‪-‬کات بچڕبچڕە یان نا‪.‬‬ ‫ف�����ەزا س�����اف‌و ی��ەک��ج��ۆر‬ ‫نییە‪ :‬زانایانی فیزیا پێیانوایە‬ ‫کە لەسکێڵی کوانتەمییدا‪ ،‬فەزا‬ ‫لەیەکەی بچووکی نەبینراوی‬ ‫ش��اراوە دروستبووە‪ ،‬رێک وەک‬ ‫ئ���ەو خ��ااڵن��ەی ک��ە نیگارێکی‬ ‫پوینتیلیستی (ک��ە شێوازێکی‬ ‫نیگارکێشی نیوئامپرسیونیسمە‪،‬‬ ‫کە لەودا نیگارەکە لەجیاتی هێڵ‬ ‫لەخاڵ پێکهاتووە) پێکیدەهێنێت‪.‬‬ ‫گ���وم���ان���دەک���رێ���ت ک����ە ئ���ەم‬ ‫تێڕوانیینە پیکسەلکراوییە لەگەڵ‬ ‫ک��وون��ەڕەش��ی بچووکتر لەیەک‬ ‫تریلێنیۆم تریلیونیوم (‪)24-10‬‬ ‫بەرامبەری نیوەتیرەی هایدرۆجین‪،‬‬ ‫تووشی پشێوی دەبێت‌و بەشێوەی‬ ‫بەردەوام دەچێتە دۆخی پێکهاتن‌و‬ ‫لەناوچوون‪.‬‬ ‫ئ��ەم دی��م��ەن��ە ئ��اڵ��ۆزە دەی��ان‬ ‫ساڵ لەوەو پێش لەالیەن فیزیاییە‬ ‫تیۆرییەکانەوە پێشنیارکرا‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫کە خەریکی یەکخستنی تیۆری‬ ‫ک��وان��ت��ەم‌و ت��ی��ۆری کێشکردنی‬ ‫ئانیشتاین (تەنها هێز‪ ،‬لەچوار‬ ‫هێزی بنچینەیی سروشت کە هێشتا‬ ‫لەنێو مودێلی ستاندەری فیزیایی‬ ‫تەنۆلکەدا نییە) بوون؛ ئایدیایەک‬ ‫کە ئەگەر راست بێت‪ ،‬دەکرێت‬ ‫ببێت بەهۆی تێگەیشتنێکی قووڵتر‬ ‫لەسەر فەزا‪-‬کات‌و لەدایکبوونی‬ ‫گەردوون‪.‬‬ ‫زان��ای��ان تێکۆشاون تاوەکو‬ ‫ب��ەه��ۆی پ��ێ��ک��دادەری گ���ەورەی‬ ‫هادرۆنی (‪)LHC‬و هەستەوەرەکانی‬ ‫شەپۆلە کێشکردنەکان‌و بینیینی‬ ‫تەقینەوەکانی م���ەودای دووری‬ ‫گ���ەردوون دیاریبکەن ئایا فەزا‬ ‫بەڕاستی بچڕبچڕە یان نا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تائێستا نەگەیشتوونەتە ئەنجامێکی‬ ‫تایبەت‪ ،‬ئێستا فیزیاییەکی تیۆری‬ ‫بەناوی (‪،)Jacob Bekenstein‬‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ەک��ی س��ادەی��ی‬

‫سەرمێزی پێشنیار ک���ردووە تاوەکو‬ ‫بەئامێرو کەرەستەی سادەو لەبەردەست‬ ‫بکرێت واڵمی ئەم پرسیارە بدرێتەوە‪.‬‬ ‫ه���ەروەک���و تاقیکردنەوەکانی‬ ‫پێشوو‪ ،‬تاقیکردنەوەی بکنشتەین‪،‬‬ ‫بۆ ئەو مەبەستە دیزایینکراوە تاوەکو‬ ‫کێشەکە لەسکێڵی (‪)35-10*1.6‬دا‬ ‫چارەسەر بکات‪.‬‬ ‫ئەم سکێڵە پێی دەوترێت "سکێڵی‬ ‫پالنک"‪ ،‬سکێلێکە وادادەنرێت‪ ،‬چەمکی‬ ‫ماکرۆسکۆپی مەودا واتای هەبێت‌و‬ ‫لەرەلەرەکانی کوانتەمی رووب��ەری‬ ‫فەزا‪-‬کات دەکات بەدەریایەکی پڕلە‬ ‫بەرزی‌و نزمی‪.‬‬ ‫هیچ ئامێرێک ناتوانێت الدان‬ ‫لەسکێڵی (‪)35-10‬م���ەت���ر بپێوێت‪،‬‬ ‫لەجیاتی ئ��ەوە‪ ،‬بکنشتەین پێشنیاری‬ ‫ک������ردووە ی����ەک دان����ە ت��ەن��ۆل��ک��ەی‬ ‫رووناکی(فۆتۆن) لەبلوکێکی روونەوەی‬ ‫بەشێوەی ناراستەوخۆ تێپەڕببێت‌و دوای‬ ‫پیوانی مەودایەکی بچووک‪ ،‬گۆڕانی‬ ‫تەوژمی فۆتۆنەکە بپێورێت‪.‬‬ ‫رووناکی‌و بارستایی‬ ‫درێژەشەپۆلی فۆتۆن‌و بارستایی‌و‬ ‫قەبارەی بلۆکەکە بەوردی هەڵدەبژێریەن‪،‬‬ ‫بەشێوەیەک‪ ،‬تەوژم بەڕادەیەک گەورەیە‬ ‫ک��ە ن���اوەن���دی ب��ارس��ت��ای��ی بلۆکەکە‬ ‫بەڕادەی یەک درێژی پالنک الدەدات‪،‬‬ ‫ئەگەر ف��ەزا‪-‬ک��ات لەم سکێڵەدا بچڕ‬ ‫بچڕ نەبێت‪ ،‬ئەوکات هەرفۆتۆنێک‬ ‫ک��ە لەنێو ب��ل��ۆک��ەک��ەوە تێپەڕدەبێت‬ ‫لەهەستەوەریەکی بەرامبەردا پاشەکەوت‬ ‫دەکرێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر فەزا‪-‬کات بچڕ‬ ‫بچڕ بێت‪ ،‬ئەگەرێکی زۆر کەم هەیە کە‬

‫فۆتۆنەکە بتوانێت هەموو رێچکەکەی‬ ‫نێو بلۆکەکە ببڕێت‪ ،‬بکەنشتەین دەڵێت‬ ‫"بەپێی تێڕوانیینی من ئەنجامەکانی‬ ‫تێپەڕبوون (الدان��ی بلۆکەکە بەڕادەی‬ ‫یەک درێژی پالنک) شتێکە سروشت‬ ‫حەزی لێی نییە‪".‬‬ ‫ئەگەر ل��ەرەل��ەرە کوانتەمییەکان‪،‬‬ ‫لەئاستی پالنکدا گرنگ بێت‪ ،‬بەسادەیی‬ ‫دەریایەک لەکوونەڕەش دروستدەبێت‪،‬‬ ‫ک��ە ه��ەم��ووی��ان ل��ەئ��اس��ت��ی پالنکدا‬ ‫روودەدات‪ ،‬ه��ەر شتێک بکەوێتە‬ ‫یەکێک لەکوونەڕەشەکان‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫تاوەکو لەناوچوونی کوونەڕەشەکە‬ ‫دەرب��ک��ەوێ��ت��ەوە‪ ،‬لەئەنجامدا ئەگەر‬ ‫ناوەندی بارستایی لەکاتی جووڵەدا‬ ‫بکەوێتە یەکێک لەم چاڵەڕەشانەوە‪،‬‬ ‫ب��ل��ۆک��ەک��ە ل��ەج��ووڵ��ە دەک���ەوێ���ت؛‬ ‫ب���ەاڵم ف��ۆت��ۆن��ەک��ان لەئاستی پالنک‬ ‫زۆر گەورەترن‪ ،‬هەر بۆیە ئەم وردە‬ ‫کوونەڕەشانە کێشەی بۆ دروستناکەن‪.‬‬ ‫پ��اراس��ت��ن��ی ت���ەوژم لەکۆمەڵەی‬ ‫تاقیکردنەوەکە ب��ەو مانایە؛ ئەگەر‬ ‫بلۆکەکە ب��ەرادەی یەک درێژە پالنک‬ ‫النەدات‪ ،‬فۆتۆنەکە نەتوانێت رێچکەکەی‬ ‫خۆی لەنێو بلۆکەکەدا ت��ەواو بکات‪،‬‬ ‫کەوابوو ئەگەر ئەو فۆتۆنانەی کە الیەن‬ ‫هەستەوەرە تۆماردەکرێن‪ ،‬لەوەی کە‬ ‫چاوەڕواندکرێت ژمارەیان کەمتر بێت‪،‬‬ ‫پیشاندەدات کوونەڕەشەکان بەربەستن‬ ‫لەبەرامبەرییدا‌و ئەمە تایبەتمەندی‬ ‫کوانتەمی فەزا‪-‬کات لەسکێڵی پالنک‬ ‫پیشاندەدات‪.‬‬ ‫دیزاینی بەکنشتەین زۆر سادەیە‪،‬‬ ‫لەئەنجامدا بەوتەی ئیگور پیکوفسکی‪،‬‬

‫زانای فیزیایی کوانتەم لەناوەندی‬ ‫زان��س �ت‌و تەکنەلۆژیایی ڤییەنا‪،‬‬ ‫ئ��ەم تاقیکردنەوەیە دەک��رێ��ت بە‬ ‫بەکارهێنانی شێوازە ئاساییەکانی‪،‬‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان‌و هەستپێکردنی‬ ‫فۆتۆنەکان ئەنجامبدرێت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەمەشدا‪ ،‬ئەو دەڵێت‪" :‬تیگەیشتن‬ ‫کێشکردنی‬ ‫لەکاریگەرییەکانی‬ ‫کوانتەمی لەکاریگەرییەکانی تر‬ ‫زۆر تەنگەژاوی تر دەبێت‪".‬‬ ‫پیکوفسکی‌و‬ ‫لەئیمساڵدا‪،‬‬ ‫هاوکارەکانی دیزاینێکیتر بۆ گەڕان‬ ‫بەدوای بچڕبچڕبوونی فەزا‪-‬کاتدا‬ ‫ل��ەت��اق��ی��گ��ەدا پێشکەشکردووە‌و‬ ‫لەپاڵسی رووناکی‌و پرینسیپەکانی‬ ‫ت���ی���ۆری ک���وان���ت���ەم س���وودی���ان‬ ‫وەرگ��رت��ووە ت��اوەک��و سیستمێک‬ ‫لەڕێکخستنی سەرەتاییەوە تاوەکو‬ ‫کۆتایی بەباشی بکەوێتە کارەوە‪.‬‬ ‫پ��ی��ک��وف��س��ک��ی دەڵ���ێ���ت‪:‬‬ ‫"راس��ت��ی��ی��ەک��ەی ئ��ەوەی��ە ئێمە‬ ‫دەزانیین‪ ،‬کێشکردنی کوانتەمی‬ ‫لەچ سکێڵێکدا رۆڵی بەرچاوی‬ ‫هەیە‪ ،‬فەزایەکی بەرفراون بۆ بچڕ‬ ‫بچڕبوون لەسکێڵی بەرزتردا‬ ‫(لەچاو سکێڵی پالنک) بوونی‬ ‫هەیەو تیۆریەکی تەواو بوونی‬ ‫نییە تاوەکو واڵممان بداتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم تاقیکردنەوەگەلێکی وەک‬ ‫تاقیکردنەوەکەی بکەنشتەین یان‬ ‫تاقیکردنەوەی ئێمە لەوانەیە‬ ‫هەندێک واڵممان بۆ دەستەبەر‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Nature :‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫‪28‬‬

‫پێنجەمی فڕۆکە‬ ‫نەوەی‬ ‫شەڕکەرەکان‬

No.23, January 2013

29

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫جگە لەویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ا‪ ،‬ه��ی��چ واڵت��ێ��ک تائێستا‬ ‫فڕۆکە شەرەکەرەکانی نەوەی پێنجەم‬ ‫بەکارناهێنێت‪ ،‬ئەم فڕۆکە شەڕکەرە‬ ‫پێشکەوتووانە کە نابێت هیچکام‬ ‫لەڕادارەکانی ئیمڕۆ هەستی پێبکەن‪،‬‬ ‫ریشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی‬ ‫جەنگی سارد‪.‬‬ ‫چەند حەفتە ل���ەوەو پێش کە‬ ‫چینییەکان نوێترین فڕۆکەی شەڕکەری‬ ‫خۆیان خستە بازاڕەوە‪ ،‬نهێنی فڕۆکە‬ ‫شەڕکەرەکانی نەوەی پێنجەم جارێکیتر‬ ‫کەوتە بەرباس‪.‬‬ ‫ب��اس��ک��ردن ل��ەت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای��ەک‬ ‫هەر چەند (‪)٢٠‬س��اڵ لەهاتنەئارای‬ ‫تێپەڕبووە‪ ،‬بەاڵم هێشتا زۆر الیەنی‬ ‫لەزۆربەی واڵتەکان بەنهێنی ماوەتەوە‪.‬‬ ‫سەرەتای نەوەی پێنجەمی جیتە‬ ‫جەنگییەکان‪ ،‬لەنێو ئارشیفی جەنگی‬ ‫س���ارددا دەدۆزرێ���ت���ەوە‪ ،‬ئ��ەم بابەتە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆسااڵنی کۆتایی تەمەنی‬ ‫یەکێتی سۆڤییەتی پێشوو کە پێشبڕکێی‬ ‫چ���ەک‌و تەقەمەنی ب���ەرەو کۆتایی‬ ‫دەچوو‪ ،‬ئەوکات سۆڤیەت‌و ئەمریکا‬ ‫ه��اوک��ات ب��ی��ری��ان لەدروستکردنی‬ ‫ن��ەوەی��ەک��ی نوێی ف��رۆك��ەی جەنگی‬ ‫جێت‪ ،‬بەتوانایی بەرزەوە‪ ،‬دەکردەوە‪.‬‬ ‫خەونی جێتگەلێکی خێرا بەتوانای‬ ‫خۆحەشاردان لەڕادەرەکان‌و توانای‬ ‫مانۆڕدان‪ ،‬کە دەبوو بەهۆی زاڵبوونی‬ ‫ئاسمانی واڵت��ە خاوەنەکەی‪ ،‬وەکو‬ ‫خێو دەربکەون‌و بەدزەکردن بۆ نێو‬ ‫دیواری بەرگری دوژمن‌‪ ،‬ئامانجەکانی‬ ‫خۆیان بپێکن‪.‬‬ ‫ئەمریکا‌و سۆڤییەتی پەرەپێدانی‬ ‫ن��ەوەی دوات��ری فرۆکەی جەنگییان‬ ‫لەسااڵنی (‪)١٩٦٠‬وە دەستپێکرد‪،‬‬ ‫بەاڵم تووانەوەی سەهۆڵەکانی جەنگی‬ ‫سارد‪ ،‬واڵتانی لەم پرۆژەیە دڵسارد‬ ‫ک���ردەوە‪ ،‬لەگەڵ دەستپێکی دەی��ەی‬ ‫(‪)١٩٩٠‬دا‪ ،‬جەنگی ساردیش کۆتایی‬ ‫پێهات‪ ،‬سۆڤییەتی لێکباڵوبۆوەو بەرنامە‬ ‫پڕخەرجەکانی روسیایەکی هەژاری‬ ‫لێکەوتەوە‪ ،‬بەهۆی نەبوونی بودجەی‬ ‫پێویستەوە پرۆژەکە بەتەواوەتی وەستا‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئەمریکا ب��ەرن��ام��ەی ن��ەوەی‬ ‫پێنجەمی فڕۆکە جەنگییەکانی خۆی‬ ‫لەچوارچێوەی بەرنامەی فرۆکەی‬ ‫جەنگی تاکتییکی پێشکەوتوو (‪)ATF‬‬ ‫درێژە پێداو سەرئەنجام دوای (‪)١٠‬‬ ‫س��اڵ توانی "(‪)F-22‬رپ��ت��ۆر" وەکو‬ ‫یەکەمیین ف��رۆک��ەی جەنگی ن��ەوە‬

‫پێنجەمی هەڵبفڕێنێت‪.‬‬ ‫بەاڵم فڕینی رپتۆر سەرەتایەکی‬ ‫ت���ەواوی ن��ەوە پێنجەمیەکان نەبوو‪،‬‬ ‫تەکنەلۆژیای ن��ەوەی پێنجەم هێشتا‬ ‫زۆر گرانبوو‪ ،‬تاڕادەیەکیش نەکواڵو‬ ‫بوو‪ ،‬لەمانە گرنگتر زۆربەی واڵتان‬ ‫زۆر م��ش��ت��ری ن���ەب���وون‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫دوای بەرنامەی ف��ڕۆک��ەی جەنگی‬ ‫ه���اوب���ەش���ی(‪ )JSF‬ک��ە (‪)F-35‬‬ ‫دەرئ��ەن��ج��ام��ەک��ەی ب��وو‪ ،‬ی��ان فڕینی‬ ‫سۆخۆی (‪ )T-50‬رووسی‪ ،‬زۆر کەس‬ ‫بەتازەیی گەیشتوون بەو ئەنجامەی‬ ‫لەوانەیە کاتی گۆڕانکارییەکان نزیک‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم بەدڵنیاییەوە فڕینی دوور‬ ‫ل��ەچ��اوەڕوان��ی ف��رۆک��ە چینییەکان‪،‬‬ ‫بۆچوونەکانی بەتەواوەتی گۆڕی‪.‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا زۆرب�����ەی واڵت���ان‬ ‫ب��ی��ر ل��ەدەس��ک��ەوت��ن��ی ف��ڕۆک��ەک��ان��ی‬ ‫ن��ەوەی پێنجەم دەکەنەوە‪ ،‬ئێستا یان‬

‫بەپەرەپێدانی تەکنەلۆژیای ناوخۆ‬ ‫بێت یان فڕۆکەی واڵتانیتر بکڕن‪،‬‬ ‫واڵتانی وەک ژاپ��ۆن‪ ،‬هندو تورکیا‬ ‫ب��ەو پێیەیی‪ ،‬بنچینەیەکی بەهێزی‬ ‫تەکنەلۆژیایی ئاسمان پێوییان هەیە‪،‬‬ ‫زۆر بەجیدی خەریکی پەرەپێدانی‬ ‫فرۆکەکانی خۆیانن‪ ،‬لەپاڵ کڕینی‬ ‫جۆرە دەرەکییەکانییدا‪.‬‬ ‫تایبەتمەندییە بەرچاوەکانی فڕۆکە‬ ‫جەنگییەکانی نەوەی پێنجەم‬ ‫ف��رۆک��ە جەنگییەکانی ن��ەوەی‬ ‫پێنجەم کاتێک هاتنە م��ەی��دان��ەوە‪،‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ک ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی ن��وێ��ی��ان‬ ‫پێشکەشی بواری فڕۆکەوانی جەنگی‬ ‫ک��ردووە‪ ،‬تایبەتمەندیگەلێک کە هەم‬ ‫تەکنیکەکانی دیزاینی بەدەنەیان لەوانی‬ ‫پێشووتر بەرزترە‌‪ ،‬هەم بوون بەهۆی‬ ‫بەهێزبوونی تاکتیکە سەربازییەکان‪،‬‬ ‫ئەم فڕۆکانە بە بەکارهێنانی مادەی‬

‫‪30‬‬

‫مژەری رادارو شێوەی ئەندازەیی نوێ‬ ‫توانیویانە خۆیان لەدیدی رادارەکانی‬ ‫ئێستا بشارنەوە‪ ،‬هەر ئەمە بەسە بۆ‬ ‫ئەوەی ئەو فڕۆکانەی میلیۆنها دۆالر‬ ‫بۆ کڕینییان خەرجکراوە‪ ،‬مێژوویان‬ ‫بەسەر بچێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەمە تەنها تایبەتمەندی ئەم‬ ‫فڕۆکانە نییە‪ ،‬جێتەکانی ئەم نەوەیە‪،‬‬ ‫بە بەکارهێنانی مەکینە الوەکییەکان‪،‬‬ ‫خ��ێ��رای��ی دەن����گ ت��ێ��پ��ەڕێ��ن��ن‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫تایبەتمەندییە تەنها ژمارەیەکی کەم‬ ‫لەفڕۆکەکانی پێشتر هەیانبوو‪ ،‬ئەم‬ ‫فرۆکەیە لەسیستەمێکی ئەلکترۆنی‬ ‫س��وودوەردەگ��رێ��ت‪ ،‬کە بێ‌هاوتایە‪.‬‬ ‫ه���ەر ب��ۆی��ە ب������ەوردی دەت��وان��ێ��ت‬ ‫ئامانجەکان بپێکێت‪ ،‬هەڵبەت هەموو‬ ‫ئەمانەی باسمانکرد تەنها نیوەی‬ ‫جیاوازییەکانی ئەم نەوەیەی فڕۆکەکانە‬ ‫لەگەڵ نەوەکانی پێشووتر‪.‬‬

‫ﺑﺎرۆدۆﺧﯽ ﺋ‪‬ﺴﺘﺎی ﻓﺮۆﮐ‪ ‬ﺟ‪‬ﻧﮕﯿﯿ‪‬ﮐﺎﻧﯽ ﻧ‪‬وەی ﭘ‪‬ﻨﺠ‪‬م ﻟ‪‬و‪‬ﺗ‪ ‬ﺟﯚرﺑ‪‬ﺟﯚرەﮐﺎن‬

‫وﻻت‬ ‫َ‬

‫ﻓ‪‬ۆﮐ‪‬ی ﺟ‪‬ﻧﮕﯽ‬

‫ﺑﺎرۆدۆﺧ‪‬ﮐ‪‬ی‬

‫ﮐﺎﺗﯽ ﺗ‪‬واوﺑﻮون‬

‫ﺋ‪‬ﻣﺮﯾﮑﺎ‬

‫ﺋ‪‬ﻒ‪ 22-‬رﭘﺘﯚر‬

‫ﻟ‪‬ﮐﺎرداﯾ‪‬‬

‫‪ 195‬ﻓﺮۆﮐ‪ ‬ﻟ‪‬ﮐﺎرداﯾ‪‬‬

‫ﺳﻮﺧﯚ ﺗﯽ‪50‬‬

‫ﻣﯿﮑﻮﯾﺎن ‪LMFS‬‬

‫ﻟ‪‬ﺗﺎﻗﯿﮑﺮدﻧ‪‬وەداﯾ‪‬‬ ‫ﻟ‪‬دروﺳﺘﮑﺮدﻧﺪاﯾ‪‬‬

‫‪2017‬‬

‫‪J 20‬‬

‫ﻟ‪‬ﺗﺎﻗﯿﮑﺮدﻧ‪‬وەداﯾ‪‬‬

‫‪ 2017‬ﺗﺎ ‪2019‬‬

‫‪J 31‬‬

‫ﻟ‪‬ﺗﺎﻗﯿﮑﺮدﻧ‪‬وەداﯾ‪‬‬

‫؟‬

‫روﺳﯿﺎ‬ ‫ﭼﯿﻦ‬ ‫ﺋ‪‬ﻣﺮﯾﮑﺎ‬

‫؟‬

‫ﺑ‪‬رﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‬ ‫ﺋﯿﺘﺎ‪‬ﯿﺎ‬

‫هﯚ‪‬ﻧﺪا‬ ‫ﺗﻮرﮐﯿﺎ‬ ‫ﮐﺎﻧﺎدا‬

‫ﺋﯿﻒ‪ 35-‬ه‪‬ورە ﺑﺮوﺳﮑ‪‬‬

‫ﻟ‪‬دروﺳﺘﮑﺮدﻧﺪاﯾ‪‬‬

‫‪2017‬‬

‫ﺋﻮﺳﺘﻮراﻟﯿﺎ‬ ‫ﻧ‪‬روﯾﮋ‬

‫داﻧﯿﻤﺎرک‬ ‫ﻓ‪‬ۆآ‪‬ی ﻣﺎﻣﻨﺎوەﻧﺪ ‪AMCA‬‬

‫ﻟ‪‬دروﺳﺘﮑﺮدﻧﺪاﯾ‪‬‬

‫‪2020‬‬

‫هﻨﺪ‬

‫‪KAI KF-X‬‬

‫ﻟ‪‬دروﺳﺘﮑﺮدﻧﺪاﯾ‪‬‬

‫‪2020‬‬

‫ﺳﻮﺧﯚ ‪HAL FGFA‬‬

‫ﻟ‪‬دروﺳﺘﮑﺮدﻧﺪاﯾ‪‬‬

‫‪2022‬‬

‫ﺗﻮرﮐﯿﺎ‬

‫‪TFX‬‬

‫؟‬

‫؟‬

‫ژاﭘﯚن‬

‫ﻣﯿﺘﺴﻮﺑﯿﺸﯽ ‪F-3‬‬

‫ﻟ‪‬دروﺳﺘﮑﺮدﻧﺪاﯾ‪‬‬

‫‪2027‬‬

‫ﮐﯚرﯾﺎی ﺑﺎﺷﻮر‬ ‫ﺋ‪‬ﻧﺪۆﻧﺰﯾﺎ‬ ‫روﺳﯿﺎ‬ ‫هﻨﺪ‬

‫‪31‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ژنێکی ئیفلیج بەرۆبۆتێک‬ ‫ژیانی خۆی گۆڕی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كى ئه‌مریكى ڕایده‌گه‌یه‌نێت رۆبۆتێكى بێ هاوتاى قۆڵ‬ ‫سه‌ركه‌وتوبوو‌ه له‌به‌كارهێنانى بیروهه‌سته‌كانى ژنێكدا!‬ ‫جان شایرمن‪ ،‬كه‌ ژنێكى په‌نجاو سێ ساڵه‌و جه‌سته‌ى له‌مله‌و‌ه بۆ‬ ‫خوار توشى شه‌له‌ل هاتوو‌ه به‌هۆى ڕۆبۆته‌ قۆڵیه‌كه‌و‌ه به‌كارامه‌یى توانیویه‌تى‬ ‫چه‌ندین جۆر شت بگرێت‌و بیجوڵێنێت هه‌روه‌ك قۆڵێكى ئاسایى‪.‬‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌كه‌دا‪ ،‬كه‌ له‌گۆڤارى پزیشكى النسێتدا باڵوكراوه‌ته‌وه‌ ئاماژ‌ه‬ ‫به‌و‌ه ده‌كرێت ئامرازه‌كانى مێشك به‌كارهێنراو‌ه بۆ ده‌ست به‌سه‌رداگرتنى‬ ‫رۆبۆت‌ه قۆڵیه‌كه‌‪.‬‬ ‫ب‌ه ووته‌ى پسپۆڕانى بواره‌كه‌ ئه‌م‌ه كارێكى بێ ووێنه‌و ده‌سكه‌وتێكى‬ ‫زۆر نایابه‌‪.‬‬ ‫جان (‪ )13‬ساڵ به‌رله‌ئێستا نه‌خۆشیه‌كه‌ى به‌وه‌ستانى فەرمانى ڕیشاڵ‌ه‬ ‫ده‌ماره‌كانى ناو دڕكه‌ په‌تك دیارى كراو وورده ‌ورده‌ كۆنترۆڵى جوڵه‌ى‬ ‫جه‌سته‌ى لەده‌ستدا‪ ،‬ئێستا ناتوانێت باسك‌و القه‌كانى بجوڵێنێت‪.‬‬ ‫رۆبۆتى قۆڵ‬ ‫دوو ئامێرى هه‌سته‌وه‌ر‪ ،‬ك‌ه هه‌ریه‌كه‌یان چوار ملیمه‌تر بەچوار ملیمه‌تر‬ ‫ده‌بێت لەسه‌ر چینى به‌شى جوڵه‌ى مێشكى ئافره‌ته‌كه‌دا جێگیركراون‪.‬‬ ‫به‌سه‌دان ده‌رزیله‌ى بچوك له‌سه‌ر هه‌ر ئامێرێكى هه‌سته‌وه‌ر چاالكىی‌ه‬ ‫كاره‌بایه‌كان وه‌رده‌گرن لەنزیكه‌ى (‪ )200‬تاك خانه‌ى مێشكه‌وه‌‪.‬‬

‫به‌وته‌ى پرۆفیسۆر ئه‌ندریو شوارتز لەزانكۆى پیتسبێرگ "ئه‌و شێوازه‌ى‪،‬‬ ‫ك‌ه ده‌مار‌ه خانه‌كان چۆن په‌یوه‌ندى به‌یه‌كتره‌و‌ه ده‌كه‌ن ده‌وه‌ستێته‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى‬ ‫تا چه‌ند به‌خێراى هه‌سته‌كان ده‌نێرن‪".‬‬ ‫پاشان‪ ،‬لێدان‌ه كاره‌بایه‌كانى مێشك وه‌رده‌گێڕدرێنه‌ سه‌ر فه‌رمانه‌كان بۆ‬ ‫جواڵندنى قۆڵه‌كه‌ ك‌ه لەئانیشك‌و مه‌چه‌كدا ده‌نوشتێته‌و‌ه بۆ گرتنى شته‌كان‪.‬‬ ‫ج��ان پ��اش ڕۆژى دووه‌م لەڕاهێنان توانى سه‌یته‌ر‌ه بكات به‌سه‌ر‬ ‫قۆڵه‌كه‌داو و‌ه لەماوه‌ى چوارد‌ه هه‌فته‌دا بوو به‌شاره‌زایه‌كى زۆر لێهاتوو‪.‬‬ ‫ڕاپۆرته‌كان ئاماژ‌ه به‌وه‌ ده‌كه‌ن جان توانیویه‌تى هه‌ماهه‌نگى‌و كارامه‌ى‌و‬ ‫خێرایى وه‌ك ئه‌ندامه‌كانى جه‌سته‌یه‌كى ئاسایى به‌ده‌ست بهێنێت له‌کۆتایى‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر شوارتز ب‌ه تۆڕى بی‌بی‌سى ووت ئه‌و جواڵن‌ه هێند‌ه باش‌ه ك‌ه‬ ‫هه‌رگیز به‌ده‌ست نه‌هاتوو‌ه پێشتر‪ .‬ئه‌و ڕۆبۆته‌ تواناى جوڵه‌ى هه‌یه‌و له‌هه‌موو‬ ‫ئه‌و ڕێگایانه‌ى تر باشتره‌‪ ،‬ك‌ه تا ئێستا پیشان دراون‪ .‬باوه‌ڕم وای‌ه ئه‌م‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌كى قایلكه‌ربێت‪ ،‬ك‌ه ئه‌م ته‌كنەلۆجیایه ده‌بێت به‌چاره‌سه‌رێكى گونجاو‬ ‫بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ى‪ ،‬ك‌ه دڕك‌ه په‌تكیان زیانى به‌ركه‌وتووه‌‪ .‬ئه‌وان ئه‌ركه‌كانیان‬ ‫زووتر له‌كاتى چاوه‌ڕێكراو ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ ،‬كه‌ ئه‌و‌ه زۆر به‌سوود‌ه له‌ژیانى‬ ‫ڕۆژانه‌یاندا‌و پێم وابێت له‌و خاڵه‌دا تاڕاده‌یكى باش یه‌كالكه‌ره‌و‌ه ده‌بێت‌‪.‬‬ ‫و‪ .‬سه‌روه‌ر ئەحمەد‪ .‬سه‌رچاوه‌‪bbc :‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫‪32‬‬

‫‪ )PRK‬بۆ چارەســـ‬ ‫شێوازی (‬

‫‪33‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ـــــەری ک‬

‫ـزییـەکانـی چـاو‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫موراد ئەمیر ئەحمەد*‬ ‫شێوازەکانى نەشتەرگەرى چاو‬ ‫بەلەیزەر زۆرن‪ ،‬یەکێک لە شێوازەکانى‬ ‫چارەسەرى کزییەکانى چاو (نزیک‬ ‫بینى‪ ،‬دورب��ی��ن��ى‪ ،‬ئاستیگماتیزم‌و‬ ‫پیرچاوى) سودوەرگرتن لەلەیزەر‬ ‫ئێگزایمەرەو شێوازى نەشتەرگەرى‬ ‫ب����ە ل��������ەی��������زەر(‪PRK-Photo‬‬ ‫‪)r e fra c t o ke ra t o e c t o my‬‬ ‫یەکێکە لەشێوازەکانى بەرباڵوى‬ ‫بەکار هێنانى لەیزەر بۆ چارەسەرى‬ ‫کزییەکانى چ��او‪ ،‬کە لەکوردستان‬ ‫لەزۆرێک لەسەنتەرەکانى تایبەتى‬ ‫چاوو هەروەها لەنەخوشخانەکانى‬ ‫هەرێمى کوردستان ئەنجامدەدرێت‪،‬‬ ‫بۆیە ل��ێ��رەدا بەکورتى ئاماژەیەک‬ ‫بەچٶنیەتى جێبەجێ کردنى ئەم‬ ‫نەشتەرگەرییە لەیزەرییە دەکەین‪.‬‬ ‫کورتەى مێژوویى (‪)PRK‬‬ ‫(‪ )PRK‬ک����ورت����ک����راوى‬ ‫(فوتورێفرەکتوکێراتوئێکتومییە) کە‬ ‫ل��ەو ش��ێ��وازەدا بە س��ود وەرگرتن‬ ‫لە "ئێگزایمەر لەیزەر" کە یەکێک‬ ‫لەچەندین ج��ۆری ل��ەی��زەرەک��ان��ە‪،‬‬ ‫دەت���وان���ن ئ��اس��ت��ى ن��زی��ک بینى‌و‬ ‫کزییەکانى ت��رى چ��اوى نەخوش‬ ‫ک��ەم ب��ک��ەن��ەوە ی��ان هندێک جار‬ ‫ه���ەم���وو ک���زى چ���او چ���ارەس���ەر‬ ‫بکەن‪ .‬ل��ەو ش��ێ��وازەدا توێکڵێکی‬ ‫زۆر تەنکی کورنیاى چاو بەڕادەی‬ ‫چ��ەن��د م��ی��ک��رۆن هەلدەگیریەت‌و‬ ‫بەگوڕانکارى لەچەماوەى کورنیاى‬ ‫چاو‪ ،‬لەئاستى کزییەکانى چاو کەم‬ ‫دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ن��اغ��ەى ئ��ەم نەشتەرگەرییە‬ ‫دەگەرێتەوە بۆ ساڵەکانى(‪)1980‬‬ ‫ک����ە ت�����وێ�����ژەران�����ی ت��اق��ی��گ��ەى‬ ‫لێکۆلینەوەى(‪ )IBM‬لەو لەیزەرە‬ ‫بۆ بڕینى پارچەکانى کۆمپیوتەر‬ ‫سودیان لێ وەردەگرت‪ .‬لەو کاتەدا‬ ‫دک��ت��ۆر(‪ )Srinivasin‬گەیشتە ئەم‬ ‫دەست کەوتە کە ئەو لەیزەرە توانایى‬ ‫تێکەل ب��وون‌و گورانکارى لەسەر‬ ‫خانەو شانەکانى زیندوییدا هەیە‪.‬‬ ‫پاشان دکتۆر (‪)Steven Trokel‬‬ ‫بۆ ئەنجامدانى نەشتەرگەرى لەیزەر‬ ‫ئێگزایمەر بەسەر کورنیاى چاو بۆ‬ ‫بڕینى ئەستورایى کۆرنیا هەنگاوی‬ ‫گ����ەورەو س��ەرەت��ای��ى ه��اوی��ش�ت‌و‬ ‫لەئەنجامدا نەشتەرگەرى (‪)PRK‬‬ ‫لەسالى (‪ )1987‬لەدایکبوو‪.‬‬

‫لەپاش نەشتەرگەرى‬ ‫ل��ەپ��اش نەشتەرگەرى ئاستى‬ ‫چ����ەم����اوەی����ى ک���ورن���ی���اى چ���او‬ ‫کەمدەبیتەوە‪.‬‬ ‫تەکنیکى نەشتەرگەرى‬ ‫ن���ەش���ت���ەرگ���ەرى (‪)PRK‬‬ ‫بەشێوەى نەشتەرگەرییەکى سەر‬ ‫پێیى لە سەنتەرەکان‌و کلینیکەکانى‬ ‫چ��او ئ��ەن��ج��ام��دەدرێ��ت‪ .‬س��ەرەت��ا‬ ‫بەسود وەرگرتن لە دڵۆپی سڕکەرى‬ ‫چاو‪ ،‬چاو سڕ دەکرێت و لە پاش‬ ‫هەڵگرتنى توێکڵی سەرەوەى کورنیا‬ ‫یا ئێپیتلیومى کورنیا‪ ،‬چارەسەرکردن‪،‬‬ ‫بەلەیزەرى ئێگزایمەر دەس��ت پێ‬ ‫دەکات‌و لەپاش گەیشتنى چەماوەیی‬ ‫کورنیاى چاو بەئاستى دیاریکراوو‬ ‫وەرگ��رت��ن��ى ش��ێ��وازى نوێى خوى‬ ‫نەشتەرگەرییەکە رادەگیرێت‪ .‬لە‬ ‫پ��اش ت��ەواو بوونى نەشتەرگەرى‬ ‫هاوێنەیەک ( الصقە) لەبۆ پۆشانى‬ ‫سەرەوەى کورنیاى چاو‪ ،‬تادووبارە‬ ‫دروست بوونەوەى توێکڵی سەروەى‬ ‫کورنیاى چاو‪ ،‬بەکار دەهێنرێت‪.‬‬ ‫پ��اش��ان ب��ۆ م���اوەى ح���ەوت رۆژ‬ ‫دڵۆپەکانی ئانتیبیوتیک‌و بۆماوەى‬ ‫ی���ەک م��ان��گ س���ود ل��ەدڵ��ۆپ��ەک��ان��ی‬ ‫"کورتیکوئێسترەئید" وەردەگیریەت‪.‬‬ ‫لەهندێک سەنتەرو کلینیک‪ ،‬بۆ ئەو‬ ‫نەخوشانەى کە کزى چاوى نزیک‬ ‫بینییان لەنێوان(‪ )4‬تاکو(‪ )7‬پلەی‬ ‫دایوپتردا بێت‪ ،‬لەپاش نەشتەرگەرى‬ ‫(‪ )PRK‬شوێنى ن��ەش��ت��ەرگ��ەرى‪،‬‬ ‫کە لەیزەرى لێدراوە بە دەرمانى‬ ‫میتومایسین دەش���ورێ���ت‪ ،‬بەپێی‬ ‫لێکولینەوەکان ئەمە دەبێتە هوى‬ ‫ئەنجامی باشترى نەشتەرگەرى‌و‬ ‫هەروەها لەو کێشانەی کە تووشى‬ ‫کورنیاى چ��او دێ��ن‪ ،‬بەهوى ئەم‬ ‫نەشتەرگەرى کەم دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ئەنجامەکانى نەشتەرگەرى(‪)PRK‬‬

‫هەر چەندە ناکرێت ئەنجامی‬ ‫ئەم نەشتەرگەرییە لەهەرکسێکدا بە‬ ‫وردى دی��ار بکرێت‪ ،‬ب��ەالم بەپێی‬ ‫ئ��ەو زانیارییانەى ک��ە ساالنێکى‬ ‫دوورو درێ����ژ ک���ۆک���راون���ەت���ەوە‬ ‫ل��ەک��ۆی (‪ ) 300000‬ک��ەس کە‬ ‫نەشتەرگەرییان بو ک���راوەو کزى‬ ‫چاویان لەنێوان (‪ )6– 1‬دایوپتریدا‬ ‫بووە‪ ،‬وردى ئەنجامی نەشتەرگەرى‬ ‫(‪ )PRK‬ل��ەچ��او ن��ەش��ت��ەرگ��ەرى‬ ‫جۆری لەیزیک لەوانەیە ( ‪)%85‬‬ ‫کێشەکانی بینایى چ��او بگاتەوە‬ ‫(‪ )PRK( ،)20/20‬لەئەمریکادا‬ ‫ب��ۆ ک��زى چ���اوی ن��ێ��وان (‪)7- 1‬‬ ‫ئەنجامدەدرێت‪.‬‬ ‫باشییەکانی نەشتەرگەرى (‪)PRK‬‬ ‫• ک����ورت ب���وون���ى م����اوەى‬ ‫ن����ەش����ت����ەرگ����ەرى ب����ە ن��س��ب��ەت‬ ‫نەشتەرگەرى لەیزیک‪.‬‬ ‫• نەبوونى ئەو کێشانەى کە‬ ‫بە هوى دروست کردنى فالب لە‬ ‫لەیزیک داهەیە‪.‬‬ ‫• پێویست نەبوون بەئامێرى‬ ‫میکروکراتوم‌و تەکنەلۆژیایى تایبەت‬ ‫بە ئەو‪.‬‬ ‫• دروست نەبوونى ئێلتهابەکانى‬ ‫کوێرى کورنیاى چاو‪.‬‬ ‫• ئەنجادانى ئەم نەشتەرگەرییە‬ ‫لەسەر ئ��ەو کورنیایەیی کە زۆر‬ ‫تەنکن دەکرێت‪.‬‬ ‫خراپییەکانی نەشتەرگەرى (‪)PRK‬‬ ‫• درێژخایەنتر بوونى خولى‬ ‫ژان��ک��ردن‌و کێشەکانى پ��اش ئەم‬ ‫نەشتەرگەرییە‪.‬‬ ‫• درێژخایەنتر بوونى ماوەى‬ ‫چاک بوونەوەى کورنیاى چاو‪.‬‬ ‫• درێ��ژت��ر ب��وون��ى م���اوەى‬ ‫پێویستى لەبەکارهێنانى دەرمان‪.‬‬ ‫• س���ن���وردارى ئەنجامدانى‬ ‫ن��ەش��ت��ەرگ��ەرى ل��ەو چ��اوان��ەى کە‬

‫‪34‬‬

‫کزیى چاو زۆر لەخوارەوەیە‪.‬‬ ‫•ل��ە نەشتەرگەرى( ‪) PRK‬‬ ‫زیاتر لەنەشتەرگەرییەکانى ترى‬ ‫ل��ەی��زەرى ئ��ام��ادەی��ی تێکچوونى‬ ‫روونى کورنیاى چاولەئارادایە‪.‬‬ ‫گیروگرفتەکانى نەشتەرگەرى (‪)PRK‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە ک��ە نەشتەرگەرى‬ ‫(‪ )PRK‬بۆ چارەسەرى کزییەکانى‬ ‫چ����او ب���ەک���ەم گ���ی���رو گ��رف��ت��ری��ن‬ ‫نەشتەرگەرى چاو‪ ،‬ئەژماردەکرێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم وەک نەشتەرگەرییەکانىتر‬ ‫بێ کێشە نییە وەک ئەم کێشانەى‬ ‫خ��وارەوە کە هندێ جاردێنە پێش‬ ‫لەپاش نەشتەرگەرى‪:‬‬ ‫•ح��ەس��اس��ی��ەت ب��ەرون��اک �ى‌و‬ ‫تیشکى رۆژ‪ ،‬بۆ ماوەى چەند مانگ‬ ‫درێژەى دەبیت‪.‬‬ ‫•ه����ەس����ت ک������ردن ب���ەب�ڵ�او‬ ‫بوونەوەى روناکى ل��ەدەوروب��ەرى‬ ‫سەرچاوەکانى روناکى‌و گڵۆپەکان‬ ‫بەتایبەت لە ش��ەودا زۆر هەستى‬ ‫پێدەکرێت‪.‬‬ ‫•گ����وڕان ل��ەت��وان��ای��ی بینایى‬ ‫لەماوەى رۆژدا روودەدات‪ ،‬کە‬ ‫ب��ۆى هەیە ت��اوەک��و ش��ەش مانگ‬ ‫گوڕانکارییەکان بەردەوام بیت‪.‬‬ ‫•ئامادەیی بۆ نەخوشییەکانى‬ ‫کورنیاى چاو لەو نەشتەرگەرییەدا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫•دروست بوونى گەردو برین‬ ‫لەسەر کورنیاى چاو کە لە چارەسەر‬ ‫کردنى کزى نزیک بینى لەپلەکانی‬ ‫س���ەرەوە زیاتر دەبینرێت‪ .‬بوویە‬ ‫باشتروایە کە لەکزییەکانى نزیک‬ ‫بینى کە پلەی چاو لە( ‪) 7‬دایوپترى‬ ‫زیاتر بیت‪ ،‬س��ود لەنەشتەرگەرى‬ ‫لەیزیک وەربگیریەت‪.‬‬

‫* قوتابى دکتۆرا (‪ -PhD‬پشکنینى چاو)‬ ‫ماستەرو بکالۆریۆس لەپشکنینى چاو‬ ‫لەکولێژى پزیشکى تاران ‪ -‬ئیران‬

‫‪35‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ڤیبرۆ کۆلێرا‬ ‫(‪)Vibro cholerae‬‬

‫ڕە‬ ‫بریتیە گەزى ب‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ڤیبرۆو‬ ‫لەکۆلێرە‬ ‫ڤ�ی�ب�رۆ ل �ە و واتا ڤیبرۆ ک جۆرەکە‬ ‫ى‬ ‫چ���‬ ‫وش �‬ ‫ل‬ ‫ۆلێرا‬ ‫�ەب�ەرئ�ەوەى ��ەى الت �ی �ن �ەوە ‪ ،‬ناوى کۆ وار ه �ەی �‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫ۆ‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫ڵ�او ب��‬ ‫دارە ب �ەاڵم ت رێژکۆلەو الر ه �ات� ووە ب ێرا نەخ‬ ‫ۆشیەکى ڕیخۆ وون��ەوە‪،‬‬ ‫��ەاڵم‬ ‫لەر‬ ‫�اک ق‬ ‫ەو قام‬ ‫وا دەجووڵێت بۆ امچە بەشێوەى چى ڕیخۆڵ وەک��و نەخۆش ڵە باری‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫نی‬ ‫یە‬ ‫تە‬ ‫یە‬ ‫ل‬ ‫‪-١‬سکچونێک شانەکانى‬ ‫لە لەرە لەر‪ ،‬یەک پێى دەوترێت ەرە میکانیز باریکە نییە وا کانى تر‬ ‫ى‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫سەر‬ ‫مک‬ ‫ڤیبرۆ‬ ‫مى یان‬ ‫ى توندى‬ ‫‪-٢‬پ���‬ ‫ە جیاوا‬ ‫بوو ل ناوەندى چاند ەس کە‬ ‫د‬ ‫ل �ەن �او ڕی �خ � کارکردنی بەکت زە‪ ،‬ڕشانەوە اش���ان ئ�����ازار بێ ئازار‬ ‫ۆ‬ ‫ز‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ه�ۆ ساڵى (‪ )1883‬ى ڕۆب �ەرت ه وە د‬ ‫ریاکە‬ ‫ۆڵ� ە ب‬ ‫ە‬ ‫ى لەگەڵ دەب ى ن���ا‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫چ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ت‬ ‫��‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ۆک‬ ‫دەکا‬ ‫ێت‬ ‫ى نە‬ ‫ە س�‬ ‫‪ ،‬ئەم‬ ‫‪-٣‬‬ ‫ى سک‬ ‫میوکەسى ت بەکونکردنى ەرەت �ا ئاوى چرچبوو‬ ‫بە کۆلێ خۆشى بۆ م �ر بەکتریای‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ى‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫پ‬ ‫ێ‬ ‫ێ‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫را‪،‬‬ ‫ست‬ ‫ۆڤ‬ ‫ڕیخ‬ ‫لەش‪.‬‬ ‫چینى‬ ‫بەهۆى‬ ‫لەڕیخۆڵە کاتێک دەچێتە ن�او دە‬ ‫خ �ۆى دەنوس ۆڵە بار‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫ێ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫پ‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫ێن‬ ‫لە‬ ‫چارە‬ ‫باری‬ ‫شان‬ ‫میوکۆزەڵەوە ێت ب�ە‬ ‫سەر رووپۆ کە جێگیر دەبێ شى مرۆ‬ ‫دەکرێ سەرکردن‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ڤ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ک‬ ‫پ‬ ‫ۆ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ى‬ ‫دەردانى ژەهر ب شان دە‬ ‫ژەهر‪ ،‬هۆک شى ڕیخۆڵە بە ت کاردە‬ ‫‪-١‬پا ت بەسێ بەشەوە رۆڵکردن‬ ‫ب‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫‪:‬‬ ‫ۆى‬ ‫ارى‬ ‫هۆى‬ ‫هەر‬ ‫کوخاو‬ ‫ب‬ ‫ۆناو ڕ‬ ‫ەکتریایە نەبوون سەرەکى تووش دەردانى پێ وەها ژەهرێکى یخۆڵە باریکە‪ ،‬کۆنترۆڵکردنى ێنى‪ :‬گ‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫گ‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ى‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫پ‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ۆ‬ ‫‌‬ ‫رێت‬ ‫کو‬ ‫ن بە‬ ‫د‬ ‫دەردەدات خاوێنى سەرچاو ریاکە لەدەرەوە کارە بۆ‬ ‫کالس وو بایۆتایبى خاوێنى‬ ‫م یان کۆلێ ژەه���ر‬ ‫‪.‬‬ ‫ى‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫گ‬ ‫ە‬ ‫ى‬ ‫ڕ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫وا‬ ‫ئ‬ ‫را‬ ‫ی ‌‬ ‫هەیە‬ ‫کو‬ ‫ستنەوەى ئەم او سەرەکیتری و پاکو‬ ‫جین‪ ،‬پرۆتین خۆڵەىی‬ ‫ڕیخۆ‬ ‫کە بری‬ ‫تایپى ه ئیئل ت‬ ‫ڵ‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫پ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫ڕ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ڕ‬ ‫ێ‬ ‫ى‬ ‫ک‬ ‫پ‬ ‫‪،‬‬ ‫ت‬ ‫ێ‬ ‫ى‬ ‫ل‬ ‫گ‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ژ‬ ‫بۆ‬ ‫هیکۆ ەیە کە بریتین سى ج‬ ‫سەرەکى ی هاتووە ل��ەدو ەهرى بەاڵ رشێتى مام ناو ایە ئاوە‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫چ‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ۆ‬ ‫لە‬ ‫ندە‬ ‫بە‬ ‫ەکەم‬ ‫ە ئاو‬ ‫م بەم‬ ‫جیما)‪.‬‬ ‫(ئۆگاوە‪،‬‬ ‫بەکتریایە حە واتە نەتر‬ ‫کە کۆنترۆڵى بریتیە لەبەشى شى ب‬ ‫ا‬ ‫ئ‬ ‫ش‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫‪،‬‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫ز‬ ‫ە‪،‬‬ ‫چا‬ ‫ى‬ ‫ئە‬ ‫یفەتە ج‬ ‫نا‬ ‫ی‬ ‫ال‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ى‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ى‬ ‫ف‬ ‫د‬ ‫��‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫وەکان‬ ‫‪-١‬‬ ‫لەکاتێکدا ب ۆلۆجیەکەى چونە س�ەر ئ �او بۆى‪ ،‬دەستشۆر بۆیە ئاو‬ ‫ن�ا‬ ‫نێگەت ڕەگەزى ڤیبرۆ ى ڤیبرۆ‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫ێ‬ ‫را‬ ‫�‬ ‫پ‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫پ‬ ‫ێ‬ ‫خواردن هەرو ش نانخوارد دواى‬ ‫دە ڤ‪ ،‬شێوەى چ ێک هات‬ ‫دروس�ت� ت بى لەگەڵ کەى ت‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫جوڵى بەهۆى تا یلکەو الرە‪ ،‬ه گرام ناودەب ک�رد ‌نو‬ ‫خانەک‬ ‫هەمانشێوە‪،‬کواڵ ا لەئامادەکردنە و دواى‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ى‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫گ‬ ‫��‬ ‫ند‬ ‫ر ی‬ ‫رێت‬ ‫‪ -٢‬ئەم بە ک قامچیوە‪ .‬ەروەها‬ ‫ى ئاو پێش بەک خواردندا‬ ‫خ �ۆ بە جى ئیم ئا ەکدەگرن ڕێ ‪-٢‬بەهۆ‬ ‫ى‬ ‫کت‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫گە‬ ‫�و‬ ‫ى‪.‬‬ ‫تەم‬ ‫ترش بەاڵم ناو ریایە هە‬ ‫س‬ ‫ى‬ ‫ى‬ ‫�‬ ‫س‬ ‫ێنان‪.‬‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ک‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫"‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫گ‬ ‫ن‬ ‫����ى"‬ ‫بەناو‬ ‫ەندى‬ ‫ریەوە‬ ‫ب �ەه‬ ‫د‬ ‫ەوە (‬ ‫تو د �ۆى بە‬ ‫ک ‪-٣‬جۆرى بایۆ تفتى پێى خۆ ەندى کونک وە دەب���ێ�‬ ‫ەێنرێت بۆگۆڕان ڤاکسین)‪ :‬ڤاک واتە لە‬ ‫��‬ ‫ش‬ ‫‌‬ ‫ى‬ ‫ب‬ ‫ى‬ ‫سی‬ ‫کە‬ ‫ەمت‬ ‫شە‪.‬‬ ‫ردنى‬ ‫ەب �ێ �ت �‬ ‫ە تێکسەیس ستا ئە زنجیرە کەنا ن بەکار‬ ‫م�� ر دەردەدات بە ى کە ئێ‬ ‫ل‬ ‫دەستدەکا ئەى ئێل پێپتا ە ه �ۆى‬ ‫ت‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫اڵم‬ ‫ۆڵ‬ ‫ید‬ ‫ژەه‬ ‫شى بى هەیەو ژەهر دروست دەبرێت‬ ‫لەب دەب �ێ �ت‌و زی �ات باشتر گەشەدە ر دیى پى ت بەناردنى ئین ‪ ،‬پاشان‬ ‫ب‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫اڵ‬ ‫ک‬ ‫زا‬ ‫ک‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ڕا‬ ‫ک‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ب‬ ‫ەرا‬ ‫ت کە‬ ‫مبەر هۆکارى ب �ەرگ �ە دەگ�رێ� و جى تى پ ۆز لەئێن ئەى ى ئەى بەر یاکە چووە لەش بەشى ئە‬ ‫ى‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫‪،‬‬ ‫د‬ ‫ژی‬ ‫هەم دێنى دژ ەوە لەش ئاى هەرکە‬ ‫ت دەبێتە هۆ ى کە پرۆتین ڕێ ى وە بۆ‬ ‫دروستکردن نگەیی‪.‬‬ ‫ى‬ ‫خ‬ ‫ج‬ ‫ا‬ ‫ژ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ى‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ى‬ ‫ى‬ ‫ه‬ ‫ک‬ ‫د‬ ‫ئ‬ ‫ان‬ ‫رە‬ ‫ەى‬ ‫سایکلەبز چاالککردنى ئ ەخات‪،‬‬ ‫ناوەندى تر نەخۆش‬ ‫ى‬ ‫ەوە بەبێ دروست کە کە د‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ێ‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ت بە‬ ‫بەکتریاى ڤیب ش زۆر‬ ‫س�وڕى ئ زی �ات �ر بەر ینیلەیت کار ‪-٣‬دەرم �ان (ئەن بوونی ن‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫پ‬ ‫ک‬ ‫خ‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ش‬ ‫رۆ‬ ‫ە‬ ‫ى‪.‬‬ ‫بۆ دروس���ت کۆلێرا ماناى بۆ دەردانى ەى ئێم پى‪ ،‬هەمهێنانى ل ێک بۆ نەخۆشەک تى بایۆ‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫)‬ ‫‪:‬‬ ‫گ‬ ‫بڕ‬ ‫بو‬ ‫ئامان‬ ‫وای‬ ‫ەش کە لەدەست ە تێکردنى ئاو و خ رنگترین‬ ‫لەشى مرۆڤ ونى نەخۆشى ە کۆنترۆڵک ێکى زیاتری ژ ج لەمە‬ ‫ى‬ ‫ب‬ ‫ۆ‬ ‫ە‬ ‫ى‬ ‫چ‬ ‫ک‬ ‫ارهێنانى تێترا ووە بەهۆى بە یە لەنێو‬ ‫کە دەچێتە بەتایبەتى یەکە لە لەشى ن ردنى سیستەم ەهروئاو‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ک‬ ‫م‬ ‫س‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ف‬ ‫ترشە پێ گەدەوە کە ناوە جار لەوانە خۆشەکەیە‪ ،‬لە ى بەرگ‬ ‫لۆڕۆکیۆنۆلۆن ایکلین و دۆکس ریاکەوە‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫ش‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫س‪،‬‬ ‫زۆر ویستى بە ژم دێکى ونکا ە بیست لیتر ى نەخۆشەکە دەرمان‪.‬‬ ‫سیپرۆفلۆکسین ئ سایکلین‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ش‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫هەیە‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫ارە ە‬ ‫ە‬ ‫ە وەکو‬ ‫یانزە بە بەنزیکەی دە کى ژمارەى دەربات لەڕۆ ى لەش‬ ‫ى‬ ‫سە‬ ‫و‬ ‫دە‬ ‫ژێکا‬ ‫توا‬ ‫اڵم ل‬ ‫رچاوە‪ :‬میدیکەڵ ‪ :‬گۆران‬ ‫پێویستى ە ناوەندێکى ئا ن ملیلترێک توان هەشتی بە بەهۆى‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ى‬ ‫ح‬ ‫ب‬ ‫دا‬ ‫کت‬ ‫‪.‬‬ ‫بە‬ ‫وى‬ ‫ەکت‬ ‫مەامین‬ ‫ریاکە لە‬ ‫دەت�وان‬ ‫رۆلۆجى‬

36

No.23, January 2013

BMW

Active Tourer 2013

‫‪37‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫پ��ێ��ش دەس��ت��پ��ێ��ک��ی پیشانگای‬ ‫ئۆتۆمبێلی پاریس؛ وێنەو زانیاری‬ ‫ک��ەم دەرب�����ارەی کۆنسێپتی نوێی‬ ‫(‪ )BMW‬ک��ە ن���اوی (‪Active‬‬ ‫‪)Tourer‬ە‪ ،‬ب�ڵاوب��ب��ووە‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫پێشکەشکردنی فەرمی ئەم ئوتۆمبیلە‬ ‫پیشاندەدات‪ )BMW( ،‬گۆڕانکاری‬ ‫لەدیزاین‌و هێزی هێزی بزوینەری‬ ‫خۆییدا کردووەو فەزایەکی فراوانی بۆ‬ ‫نوێکاری دابینکردووە‪ ،‬ئەگەر رۆژێک‬ ‫ئەم ئۆتۆمبیلە بکەوێتە سەر جادەکان‬ ‫ل��ەه��ەر (‪ )١٠٠‬کیلۆمەتردا تەنها‬ ‫(‪ )٢.٥‬لیتر‪ ،‬بەنزین دەسووتێنێت‪.‬‬ ‫ل��ەدی��زای��ن��ی ئ��ەم ئۆتۆمبیلەدا‪،‬‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ەوەی ن��م��وون��ە شاسییە‬ ‫بەرزەکان‌و سپۆرتەکانی (‪)BMW‬‬ ‫ب������ەک������اره������ات������ووەو‬ ‫ه��ەن��دێ��ک نیشانە‬

‫لەکاریگەرییەکانی زنجێرە (‪)٣‬‬ ‫یە نوێیەکەی کۆمپانیای (‪)BMW‬‬ ‫دەبینرێت‪.‬‬ ‫هێزی پێویست ب��ۆ جووڵەی‬ ‫ئ��ەم ئۆتۆمبیلە ب��ەه��ۆی سیستەمی‬ ‫(‪)eDrive‬ی (‪ )BMW‬دابیین‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬کە بریتییە لەمەکینەیەکی‬ ‫(‪ )BMW‬لیتری‌و سێ سیلەندەری‬ ‫بەنزینی وەک��و بەشێکی پێشبەری‬ ‫هیبریدی‪ ،‬هێزی پێویست بۆ بەشێکیتر‬ ‫ل��ەالی��ەن بەستەیەکی پ��ات��ری یۆن‬ ‫لیسیۆم دابیندەکرێت‪ ،‬ئەم پێشبەرە‬ ‫هیبریدییە دەتوانێت بەکۆی گشتی‬ ‫توانایەک هاوتای (‪ )١٩٠‬ئەسپی‬ ‫هەڵمی‌و زەبرێکی (‪)٢٠٠‬نیوتەن مەتر‬ ‫بەرهەمبهێنێت‪.‬‬ ‫ئەم کۆنسێپتە تەنها لەماوەی (‪)٨‬‬ ‫چرکەدا خێراییەکەی لەسفرەوە دەگاتە‬ ‫(‪)١٠٠‬کیلۆمەتر‪ ،‬گێربۆکسەکەی‪،‬‬ ‫هەڵگری (‪)٨‬ج��ۆر خێراییە‪ ،‬تەنها‬ ‫(‪)٢.٥‬ب��ەن��زی��ن ل��ەم��ەودای (‪)١٠٠‬‬ ‫کیلۆمەتردا دەسووتێنێت‪.‬‬ ‫زۆربەی ئەو‬

‫کۆنسێپتانەی لەپێشانگای ئۆتۆمبێلی‬ ‫پ��اری��س��دا پێشکەش ک���ران؛ دوو‬ ‫ئامانجیان هەبوو‪ :‬پێشکەشکردنی‬ ‫روخسارێکی نوێ‌و بەرزکردنەوەی‬ ‫چێژی لێخوڕینی ئۆتۆمبیل بوو؛‬ ‫بەاڵم (‪)BMW‬و لەپاڵ ئەم دووانەدا‬ ‫گرنگی زۆری ب��ە بەکارهێنانی‬ ‫تەکنەلۆژیا نوێیەکان داوە‪ ،‬کە دەکرێت‬ ‫ئاماژە ب��ەم��ەژەری ه��ەوا لەقووتوی‬ ‫تایەکاندا بکەین‪ ،‬رینگە سووکەکان‬ ‫بەدەمی ئایرۆداینامیکەوە کە بەرگری‬ ‫ه��ەوا کەمدەکاتەوەو دروستکردنی‬ ‫سەرگەرمی بۆ ئەو کەسانەی لەسەر‬ ‫کورسییەکانی دواوە دانیشتوون‪.‬‬ ‫داهێنانە نوێیەکانی ئەم کۆمپانیاییە‬ ‫بۆ پێشکەشکردنی باشتری(‪BMW‬‬ ‫‪)Connected‬و‬ ‫‪Drive‬‬ ‫زیادکردنی ئیمکاناتێک بۆ باشتر‬ ‫بەکارهێنانی ئۆتۆمبیلەکە‪ ،‬کردوویەتی‬ ‫بەئۆتۆمبیلێکی سپۆرتی بچووک کە‬ ‫دەتوانێت بەسادەیی خانەوادەیەک‬ ‫لەخۆییدا جێبکاتەوە‪.‬‬ ‫بەرزی ناوەوەی ئەم ئۆتۆمبیلەو‬ ‫ک��ورس��ی ب���ەرزو ف���ەزای ن���اوەوەی‬ ‫ف����راوان چ��ێ��ژو ئ��اس��ودەی��ی زۆر‬ ‫بەسەرنشیینەکانی دەبەخشێت‪،‬‬ ‫دی���زای���ن���ی دای��ن��ام��ی��ک��ی‬ ‫س���ەرەن���ج���ڕاک���ێ���ش‌و‬ ‫ج���وان���ی‌و ئ��اس��ان��ی‬ ‫ل��ەب��ەک��اره��ێ��ن��ان��دا‪،‬‬ ‫ئ��ەم ئوتۆمبیلەی‬ ‫ک����������ردووە ب��ە‬ ‫ئو تۆ مبیلێکی‬ ‫گ���ون���ج���او ب��ۆ‬ ‫خانەوادەکان‪.‬‬ ‫ئ����������������ەم‬ ‫ئۆتۆمبیلە جوان‌و‬ ‫ن��اوف��راوان��ە ژینگە‬ ‫زۆر ک��ەم پیسدەکات‪،‬‬ ‫لەهەر کیلۆمەترێکدا تەنها (‪)٦٠‬‬ ‫گ��رام دووان���ە ئۆکسیدی کاربۆن‬ ‫دروستدەکات‪ ،‬لەکاتی کارەباییدا‌و‬ ‫بەبێ بەکارهێنانی مەکینەی بەنزینی‬ ‫(‪)٣٠‬کیلۆمەتر دەتوانێت بەیارمەتی‬ ‫ب��ات��ری ب�����ڕوات‪ ،‬پ��ات��ری��ی��ە ئ��ای��ۆن‬ ‫لیسیۆمەکەی بەسادەیی دەکرێت‬ ‫بەکارەبایی ماڵەوە پڕبکرێتەوە‪.‬‬ ‫کۆمپانیای (‪ )BMW‬هێشتا‬ ‫دەرب�������ارەی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی ئ��ەم‬ ‫ئۆتۆمبێلە‌و خستنە بازارییەوە رای‬ ‫خۆی دەرنەبڕیوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Autoblog :‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫‪38‬‬

‫دۆزینەوە گرنگەکانی ساڵی (‪)2012‬ی ناشناڵ جیۆگرافگیک‬

‫گەورەترین کرۆکۆدیل‪ :‬درێژی ئەم کرۆکۆدیلە (‪)٦.١٧‬مەترە‪ ،‬ئەم کرۆکۆدیلە بەفەرمی‬ ‫وەک درێژترین کرۆکۆدیلی ئەسیری جیهان لەکتێبی تۆمارەکانی گینسدا تۆمارکراوە‪ ،‬ئەم‬ ‫کرۆکۆدیلە‪ ،‬کە گوماندەکرێت بەرپرسی هێرش‌و کوشتنی چەندین کەس بێت‪ ،‬لەمانگی‬ ‫سیپتامبەر (‪)٢٠١١‬دا لەشاری بوناوانی فیلیپیین ئەسیر کرا‪ ،‬پێرستی گینس بەپێی‬ ‫داتاکانی پسپۆڕان دروستکراوە‪ ،‬یەکێک لەم پسپۆڕانە ئادەم برایتۆنی گیانلەبەرناس‌و‬ ‫پسپۆڕی کرۆکۆدیلەکانەوە‪ ،‬کە لەناوەندی توێژینەوە‌و پارکی ژینگەیی بوناوانی فیلیپیین‬ ‫درێژی ئەم گیانلەبەرە کێوییەیی پێواوە‪.‬‬ ‫دوزرانەوەی دوایین تەنۆلکە‪ :‬لەمانگی جوالییدا‪ ،‬دوو گروپی سەربەخۆ لەپێکدادەری‬ ‫گ��ەوڕەی ه��ادرۆن��ی(‪ )LHC‬رایانگەیاند بەدڵنییایی(‪)%٩٩‬وە‪ ،‬تەنۆلکەی هیگزیان‬ ‫دۆزی��وەت��ەوە‪ ،‬یان وردت��ر جۆرێک تەنۆلکەی نوێیان رێک لەو ناوچەی‪ ،‬پێشبینی‬ ‫تەنۆلکەی هیگزی لێدەکرێت دۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫ماوەیەکی زۆرە زانایانی فیزیا بەدوای ئەم تەنۆلکەیەوەن‪ ،‬بەدۆزرانەوەی واڵمی پرسیاری‬ ‫چۆنییەتی پەیدابوونی بارستایی دەدرێتەوە‪ ،‬کلێنی مودێلی ستاندەرد پڕدەکاتە‌و واڵمی‬ ‫ئەوە دەداتەوە بۆچی گەلەئەستێرەو هەسارەو مرۆڤ بوونی هەیە‪.‬‬ ‫دۆزینەوەی مولکیلولەکانی شەکر لەفەزادا‪ :‬ئەستێرە ناسەکان توانییان دۆزینەوەیەکی‬ ‫شیرین بدۆزنەوە؛ ئەوان توانییان مولکیولەکانی دروستکەری شەکری سادە لەکاتێکدا لەنێو‬ ‫گازەکانی دەورەبەری ئەستێرەیەک لەمەودای (‪)٤٠٠‬ساڵی رووناکی باڵوببووەوە‪ ،‬بدۆزنەوە‌و‬ ‫ئەو ئەگەرە بێننە کایەوە‪ ،‬کە لەنێو ئەستێترەکاندا لەوانەیە ژیان هەبێت‪ ،‬هەرچەند ئەم‬ ‫دۆزینەوەیە نایسلمێنیت‪ ،‬کە ژیان لەشوێنێکیتری گەردون بوونی هەیە‪ ،‬بەاڵم پیشانیدەدات‬ ‫هۆکارێکیش لەئارادا نییە نەبێت‪ ،‬ئەم دۆزینەوە پیشانیدەدات‪ ،‬مولکیولی تەژی لەکاربۆن‪،‬‬ ‫کە پێکهێنەری سترکتۆرەی ژیانن دەکرێت تەنانەت پێش دروستبوونی هەسارەکان‬ ‫دروستبووبێت‪ ،‬توێژەران وشەی شەکر بۆ ئەو مولکیولە ئەندامیانە بەکاردەهێنن‪ ،‬کە پێیان‬ ‫دەڵێین کاربۆهیدرات‌و لەکاربۆن‌و ئۆکسیجن‌و هایدرۆجین پێکهاتووە‪.‬‬

‫دۆزران��ەوەی هەسارەیەکی نوێی کۆمەڵەی خۆر‪ :‬بەپێی راپۆرتەکانی مانگی مایس‪،‬‬ ‫لەوانەیە هەسارەیەکی نەدۆزراوە لەکەنارە تاریکەکانی کۆمەڵەی خۆردا بوونی هەبێت‪،‬‬ ‫بەوتەی رودن��ی گومەز‪ ،‬ئەستیرەناسی روانگەی نەتەوەیی ب��ەرازی��ل‪ ،‬ل��ەوە دەچێت‬ ‫ئەو هەسارەیە زۆر دوورت��ر لەوە بێت‪ ،‬کە بەتەلیسکۆپەکانی س��ەرزەوی ببینرێت‪،‬‬ ‫بوونی لەسەر ئەو کاریگەریانەی‪ ،‬کە لەسەر تەنەکانی پشتێنەی کوپەر دایدەنێت‪،‬‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬تەنەکانی پشتێنەی کوپەر بریتییین لەتەنە سەهۆاڵوییە بچووکەکان‪-‬‬ ‫وەکو هەندێک هەسارەی گرگن‪ -‬کە لەکۆمەڵەی خۆرو لەودیو خوڵگەی نیپتۆنەوەن‪.‬‬

‫دۆزرانەوەی "جیهانی وونبوو" لەجەمسەری باشوور‪ :‬جۆرێکی نوێی ناولێنەنراوی قڕژانگی‬ ‫یەتی‪ ،‬لەنزیک دەمە گەرماوییەکان‌و تەژی لەمەودای کانزایی بنی زەریا لەجەمسەری باشور‬ ‫کۆ بوونەتەوە‪ ،‬شوێنێک کە بەوتەی زانایان جیهانێکی وونبووی نوێ لەبوونەوەرەکانی‬ ‫قوواڵیی دەریایە‪ ،‬ژێردەریایێکی رۆباتیکی تەیار بەکامێرا لەم ناوچەدا لەجۆرگەلێکی وەک‬ ‫بارناکلەکان‪ ،‬قرژانگەکان‌و تەنانەت ئەختاپوسەکان وێنەی گرتووە‪ ،‬زۆربەی ئەمانە بێ‬ ‫رەنگبوون‌و لەتاریکایی رەهایی قواڵیی (‪)٢٤٠٠‬مەتری دەریادا دەژیین‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫دۆزران���ەوەی کۆمەڵەیەکی ئەستێرەیی ن��وێ بە (‪)٩‬ه��ەس��ارەوە‪ :‬ئەستێرەناسەکان‪،‬‬ ‫ئەستێرەیەکیان لەمەودای (‪ )١٢٧‬ساڵی رووناکییدا دۆزیوەتەوە کە لەوانەیە ژمارەی‬ ‫هەسارەکانی لەژمارەی هەسارەکانی کۆمەڵەی خۆر زۆرتر بێت‪ ،‬کە وابوو ئەم کۆمەڵەیە‬ ‫قەرەباڵغترین کۆمەڵەیە کە تاوەکو ئێستا دۆزراوەتەوە‪ ،‬بەپێی لێکۆڵینەوەیەک‪ ،‬کە‬ ‫لەمانگی ئایاردا باڵوکراوەتەوە ئەستێرەی (‪ )10180 HD‬ئەستێرەیەکی شێوە خۆرە‬ ‫لەبورجی فەلەکی ماری ئ��اوی(‪ )Hydrus‬لەئاسمانی نیوەگۆی باشوری زەویی‪ ،‬کە‬ ‫لەوانەیە(‪ )٩‬هەسارەی هەبێت‪ ،‬کۆمەڵە خۆرەکەی خۆمان بەفرمی (‪)٨‬هەسارەی هەیە‪.‬‬

‫دۆزران��ەوەی جۆرەکانی نوێی گیانلەبەران لەپیرۆ‪ :‬جۆرێکی نوێی مەیموونی شەوگەڕ‪،‬‬ ‫یەکێکە لەو هەشت شیردەرەی‪ ،‬کە لەگەڕانێکی ناوچەی پارێزراوی تاباکوناس نامبالەی‬ ‫لەباکوری پێرۆ دۆزراوەت���ەوە‪ ،‬ئەم دۆزران��ەوەی��ە هەواڵەکەی لەمانگی سیپتامبەردا‬ ‫راگەیاندرا‪ ،‬گروپێک لەگیاندارناسانی مەکزیکی‌و پرۆیی‪ ،‬ئەمانەیان لەگەشتەکەیاندا‬ ‫لەسااڵنی نێوان (‪)٢٠٠٩‬بۆ (‪)٢٠١١‬دۆزیوەتەوە‪.‬‬

‫دوو ژیانی بێ دەست‌و پێ‪ :‬ئەم گیــــانلەبەرانـــــە بەهیــــچ شێـــــوەیەک کرم‪ ،‬یان مار‬ ‫نیین‪ ،‬ئەوان دوو ژیانیــــگەلێکی بێ دەســــت‌و پێن کە لەکونەکانی نێو خاکدا دەژیین‌و‬ ‫بۆ زانایان بەتـەواوەتــــــی نەناسراون‪ ،‬ئــــــەو گیانلەبەرەی وێنەکە‪ ،‬کە خەریکی‬ ‫پارێــــزگاری لەهێلکەکـــــــانییەتی لەباکوری خۆرهەاڵتی هند دۆزراوەتـــــەوە‪ ،‬یەکێـــــکە‬ ‫لەشـــــەش جۆرە نوێیە دۆزراوەکە‪ ،‬کە ئەندامی بنەمالەی نهێــــناوی دوو ژیانییەکانە‬ ‫بەناوی (‪.)caecilian‬‬

‫وێنە کۆنەکانی مایا‪ ،‬رۆژی هەستانەوە (قیامەت) بەرپەرچدەدەنەوە‪ :‬لەنێو کەالوەکانی‬ ‫دوایین شاری گەورەی مایاکان‪ ،‬کە هێشتا بەشێکی بەرچاوی توێژینەوەی تیدانەکراوە‪،‬‬ ‫دێرینەناسان توانیویانە نیگارێکی نەتەوەی مایا‪ ،‬کە دیوارێکی رازاندبۆوە بدۆزنەوە‪،‬‬ ‫ب��ەوت��ەی زان��ای��ان ئ��ەم وێنەیە وێنەیەکی ئاسایی نییە‪ ،‬جگە لەوێنەی شایەک‌و‬ ‫خزمتکارەکانی‪ ،‬دیوارەکان پڕە لەحیسابات‪ ،‬کە یارمەتی نووسەرانی کۆنی دەدا تاوەکو‬ ‫کات بپێون‪ ،‬بەپێچەوانەی ئایدیایی پێشبینی کۆتایی جیهان لەساڵی (‪)٢٠١٢‬دا (کە‬ ‫بەدڵنییاییەوە ئێستا ئیتر دەرکەوتووە درۆ بووە) حەسیبەکانی سەر دیوارەکە هەزارانی‬ ‫ساڵی داهاتوو پیشاندەدات‪.‬‬

‫دۆزرانەوەی پەرستگەی سەرسووڕهێنەری مایاکان‪ :‬نزیکەی (‪ )١٦٠٠‬ساڵ لەوەو پێش‪،‬‬ ‫پەرستگەی خۆری شەو‪ ،‬تاوەرێکی خوێنیین بوو‪ ،‬کە لەچەندیین کیلۆمەتر دوورترەوە‬ ‫دەبینراو بەوێنەگەلێکی گەورەی خودای خۆر (لەوێنەی ماسی قرش)‪ ،‬خوێن‌خۆرو پلنگی‬ ‫خاڵداری ئەمریکایی (جەگوار)رازابۆوە‪ ،‬لەدوای وونبونی لەنێو دارستانەکانی گواتماال‪،‬‬ ‫جارێکیتر دێرینەناسان ئەم پەرستگەیان دۆزییەوەو رێگەیەکیتری بۆ ناسینی هەرچی‬ ‫زیاتری شارستانییەتی مایاکان کردەوە‪ ,‬بەپێچەوانەی ئەمپراتۆرییە چڕەکانی ئینکاو‬ ‫ئەزتەک‪ ،‬شارستانییەتی مایاکان‪ ،‬کە لەناوچەکانی گواتماال‌و بەرازیل‌و ناوچەی‬ ‫یوکاتانی مەکزیکدا بوون‪ ،‬کۆمەڵەیەکی پڕش‌و باڵوی شارە گەورەکان بوو‪.‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫‪40‬‬

‫لـەئـەمـسـاڵـدا چی لـەئـــ‬

‫سوپەر کلکدارێک بەڕێوەیە!‬

‫‪41‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫ـــــاسمـانـدا روودەدات؟‬ ‫لەئیمساڵدا سوپەر کلکدارێک لەنزیکی زەوییەوە تێپەڕدەبێت‪ ،‬کە‬ ‫لەنزیکترین دووری لەزوییدا لەمانگ روناکتر دەردەکەوێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەوانەیە روناکترین کلکداری مێژووی مرۆڤایەتی بێت‪.‬‬ ‫الیەنگرانی چیرۆکییەکانی کۆتایی جیهان‪ ،‬کە لەساڵی (‪)٢٠١٢‬‬ ‫دا نائومێدبوون‪ ،‬ئومێدێکی نوێ بۆ دروستکردنی ترس‪ ،‬لەالیەن‬ ‫دروستدەبێت؛ ئەمجارەیان لەچوارچێوەی کلکدارێکی دەگمەن‪ ،‬کە‬ ‫ساڵی داهاتوو بەرەو ئێمە دێت‪.‬‬ ‫لەنێو ئەو کلکدارانەی‪ ،‬کە بەنیشانەی شوم ئەژمار دەک��ران‪،‬‬ ‫لەوانەیە لەمە بەرچاوتر بوونی نەبێت‪ ،‬ئەم سوپەر کلکدارە بەناوی‬ ‫(‪ )C/2012 S1‬ی��ان(‪ ،)ISON‬لەلوتکەی روناکیدانەوەدا تەنانەت‬ ‫لەمانگیش روناکتر دەبێت‬ ‫(‪ )ISON‬یەکەمجار لەئەیلولی (‪)٢٠١٢‬دا دۆزرایەوە‪ ،‬لەدەرەوەی‬ ‫کۆمەڵەی خۆرەوە دێت‌و بەخێراییەکی بەرز بەرەو خۆر دەڕوات‌و‬ ‫لەمانگی تشرینی دووه��ەم (نۆڤامبەر)ی س��اڵ��ی(‪)٢٠١٣‬دا دەگاتە‬ ‫کەمترین مەودای دووری لەخۆر‪.‬‬ ‫تیموسی ئیسپار لەناوەندی هەسارۆکەکانی زانکۆی هارڤارد‬ ‫چ��اوەڕوان��ە لەوکاتەدا‪ ،‬ئ��ەم کلکدارە‪ ،‬وەک کلکداری هیل‪-‬باپ‬ ‫لەزستان‌و بەهاری ساڵی (‪ ،)١٩٩٧‬ئاسمان جوانتر بکات‪.‬‬ ‫ئەمە یەکەم سەفەری ئەم کلکدارەیە بۆ نێو کۆمەڵەی خۆرو‬

‫لەوانەیە‪ ،‬هەڵگری هەندێک گاز بێت‪ ،‬کە کلکدارەکانیتر لەدەستیان‬ ‫دابێت‪ ،‬ئەمە ئەو هەلەمان بۆ دەرخسێنێت تاوەکو سەیرێکی (‪)٤.٦‬‬ ‫میلیارد س��اڵ ل��ەوەو پیش بکەین (وات��ە ئ��ەو کاتەی کلکدارەکە‬ ‫دروستبووە) بۆ ئەوەی بزانیین دەرەوەی کۆمەڵەی خۆر لەچی جۆرە‬ ‫مەوادێک دروستبووە‪.‬‬ ‫ئیمساڵ هەروەها هەندێک ه��ەواڵ دەربـــارەی یاری ئاگرینی‬ ‫ئاسمانی! لەسنورەکانی کاکێشانی رێ��گ��ەی شیری دەبیستیین‪،‬‬ ‫هەروەها هەورێکی گازی قورس ب��ەرەو کونــــەڕەشی ناوەندی‬ ‫کاکێشان دەچێت‪ ،‬ئەم بەرکەوتنە بەچاوی رووت نابینرێت بەاڵم‪،‬‬ ‫تەلیسکۆپەکانی تیشکی ئێکس‪ ،‬تیشکدانەوەکانی پرتەی دروستبوویان‬ ‫پێدەگات‪.‬‬ ‫ئەم کونەڕەشـــە ناوی (‪)*Sgr a‬ەو بەهێزترین سەرچاوەی‬ ‫رادیۆیی ناسراوی بورجی فەلەکــــی کەوانەو لەمەودای (‪)٢٥٠٠٠‬‬ ‫ساڵی روناکیی زەوییدایە (لەمەودای فەلکییدا بەشوێنێـــکی نزیک‬ ‫ئ��ەژم��ار دەک��رێ��ت)‪ ،‬هــــەربۆیە ئ��ەم بەرکەوتنــــە‪ ،‬شانســــێکی‬ ‫بێ هاوتامان دەدات��ێ تاوەکو چۆنیەتی چوونە ن��اوەوەی مەواد بۆ‬ ‫نێو کونەڕەش ببینیین‪ ،‬ئەم بەرکەوتنە لەوانــــەیە کلـــیلی مەتەڵی‬ ‫روداوێکی (‪)٣٠٠‬س��اڵ لەوەو پێـــش بێت‪ ،‬کە کونەڕەشەکە زۆر‬ ‫روناکتر بوو لەئیمڕۆ‪.‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫‪42‬‬

‫خاکی مەریخ هاوشێوەی‬ ‫خاکی هاوایە‬ ‫بەپێی دوایین دۆزینەوەکانی مەریخ پێوی کیریاسیتی‪ ،‬خۆڵی‬ ‫هەسارەی مەریخ وەکو خاکی بورکانەکانی هاواییە‪ ،‬مادە کانزاییەکانی‬ ‫نێو خاکی مەریخ پێکهاتەکەیان هاوشێوەی مادە بازڵتییە زەوینییەکانە‪.‬‬ ‫کیوریاسیتی ئەم زانیاریانەی بەشیکارکردنی خاکی شوێنی مانەوەی‬ ‫خۆی(‪ ،)Rocknest‬لەبەشی "گلن‌ئالگ" لەدەمی پێکداکەوتنی گیلی‬ ‫مەریخ بەدەستهێناوە‪ ،‬بۆ ئەم کارە کیریاسیتی نموونەی لمەکانی‬ ‫ئەو ناوچەی کۆکردەوەو دوای ب��ژاردن‌و هێڵککردنی‪ ،‬ناردییە ناو‬ ‫خۆییەوە‪ ،‬لەو شوێنەدا ئامێری بەهێزی شیکاری کیمیایی‌و کانزاناسی‬ ‫کیوریاسیتی بوونی هەیە‪ ،‬ئەم ئامێرە ناوی (‪)CheMin‬ەو تیشکی‬ ‫ئێکس بەکاردەهێنێت‪ ،‬کە مێتۆدێکی ستاندەری زەویناسییە بۆ‬ ‫ناسینەوەی بەردەکان‪ ،‬ناردنی ئەم ئامێرانە بۆ مەریخ شاکارێکی‬ ‫مەزنە‪ ،‬چونکە زانایان ناچار بوون ئامێرێک بەگەورەیی ژوورێک‬ ‫لەنێو شوێنێکدا بەگەورەیی مایکڕۆفێڕێکی ئاسایی جێبکەنەوە‪.‬‬ ‫پڕشبوونەی تیشکی ئێکس بۆ دیاریــــکردنی پێکـــهاتەی بەرد زۆر‬ ‫سوودمەندە‪ ،‬چونکە بەدڵنیــــاییەوە پێت دەڵــــێت چ مادە کانزاییەک‬ ‫لەنێو کەڤرەکەدا بوونی هەیە‪ ،‬ناسینەوەی کیمیایی کیریاسیتی‬ ‫وردییەکەی کەمترە‪-‬ئەوەی کە کیریاسیتـــی دەتوانێت بیکات‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە مێتۆدی کیمیایی تەنها دەتوانێت پێت بڵێت‪ ،‬پێکهاتەیەکی‬

‫کیمیایی کاربۆنی لەبەردەکەدا بوونی هەیە‪ ،‬بەاڵم ناتوانییت بزانی‬ ‫پێکهاتەکە گرافیتە‪ ،‬یان ئەڵماس‪ ،‬بەاڵم (‪ )CheMin‬دەتوانێت تاوەکو‬ ‫پێکهاتەی کانزایی بەردەکە بدۆزێتەوەو ئەم کارە بەتۆمارکردنی‬ ‫چۆنیەتی کارلێکی کریستاڵەکانی لەگەڵ گورزەی تیشکی ئێکسدا‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫لەیەکەم شیکاری (‪)CheMin‬دا‪ ،‬کیریاسیتی مادەی کانزایی وەک‬ ‫فلداسپات‪ ،‬پیرۆکسین‌و ئولیڤین ناسیاوە‪ ،‬کە هەڵبەت چاوەڕوانکراو‬ ‫ب��وو‪ ،‬دەیڤید بیش‪ ،‬ه��اوک��اری لێکۆڵەری (‪ )CheMin‬دەڵێت‪":‬‬ ‫نزیکەی نیوەی خاکەکە لەمادەی کانزایی نابلوری‪ ،‬وەکو شوشەی‬ ‫بورکانی دروستبووە‪ "،‬ئەم مادانە زۆر هاوشێوەی خاکە بازاڵتییەکانی‬ ‫ناوچەی هاواییە‪.‬‬ ‫تائێستا هەموو مادە کانزاییەکانی نێو بەردەکانی ناوچەکە باسی‬ ‫رابردوویەکی تەڕ بۆ دەمی گیل دەکات‪ ،‬کەڤرە کۆنەکان باسی بوونی‬ ‫جووڵەی ئاو لەڕابردوودا دەکەن‪ ،‬لەکاتێکدا خۆڵ‌و کەڤرە الوەکانیتر‬ ‫کارلێکی کەمتر لەگەڵ ئ��اودا پیشاندەدەن‪ ،‬ئامێری (‪)CheMin‬و‬ ‫ئامێرەکانیتری کیریاسیتی تاماوەیەکیتریش لە(‪ )Rocknest‬خەریکی‬ ‫کارکردن دەبن‪ ،‬پێشئەوەی مەریخ‌پێوەکە سووڕ بخواتەوەو رووبکاتە‬ ‫کێوی شارپ‪.‬‬

‫‪43‬‬

‫‪No.23, January 2013‬‬

‫د‬ ‫ۆ‬ ‫ز‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ال‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ەکی (‪ )١٠‬ساڵەوە‬ ‫ک �ارب��ۆن‪ ،‬لەئوکسیجن‌و‬ ‫لی تیترانیترات ئاکسی‬ ‫مولکیو‬ ‫بەتمەندی سەرنجڕاکێشی‬ ‫اربۆن دروستبووە‌و تای‬ ‫ک‬ ‫‌و‬ ‫نایترۆجین‬ ‫شترە‪ ،‬دۆزەرەوەکەیەتی‪:‬‬ ‫ی لەهەمووان سەرنجڕاکێ‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەو شتە‬ ‫لەپۆلی پێنجی سەرەتایی‪.‬‬ ‫الیزەن‪ ،‬قوتابی (‪)١٠‬ساڵە‪،‬‬ ‫رانیترات ئاکسی کاربۆنە‪،‬‬ ‫کالزا‬ ‫الی���زن‪ ،‬دۆزەرەوەی نت‬ ‫ک�لارا‬ ‫وە دی��ارە لەتووخمەکانی‬ ‫کە ه �ەروەک لەناوەکەیە‬ ‫مولکیولێک‬ ‫کراوە‪ ،‬ئەم مادەیە هەندێک‬ ‫ئۆکسیجن‌و کاربۆن دروست‬ ‫نایترۆجین‌و‬ ‫کرێت وەک��و تەقەمەنی‌و‬ ‫سەرنجڕاکێشی هەیە‪ ،‬دە‬ ‫تایبەتمەندی‬ ‫ی الیزن وەکو نووسەری‬ ‫نی وزە بەکاربهێنرێت‪ ،‬ناو‬ ‫پاشەکەوتکرد‬ ‫ەم بابەتەدا هاتووە‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫سینی وتارە زانستییەکەی ئ‬ ‫هاوکار لەنوو‬ ‫ەجیهانی ئیمڕۆدا شتێکی‬ ‫دروستکردنی مولکیول ل‬ ‫دۆزرانەوە یان‬ ‫دروستدەکرێت‪ ،‬ئەوەی‬ ‫نییە بەردەوام مولکیول‬ ‫سەرسووڕهێنەر‬ ‫نی تەنها (‪)١٠‬ساڵەو پۆلی‬ ‫ئەوەیە ئەم قوتابییە تەمە‬ ‫زۆر نائاساییە‬ ‫شاری کانزاسی ئەمریکا‪.‬‬ ‫پێنجەمە لە‬ ‫یە‪ ،‬خەریکی بەکارهێنانی‬ ‫یر" کە مامۆستای کالرا‬ ‫بو‬ ‫"کونت‬ ‫وەکو مولکیولی ئاسایی‬ ‫میلەی ئاسایی بوو تا‬ ‫‌و‬ ‫پ‬ ‫تۆ‬ ‫مودێلی‬ ‫الرا ئەتۆمەکانی کاربۆن‌و‬ ‫کانی وێنا بکات‪ ،‬بەاڵم ک‬ ‫بۆ قوتابییە‬ ‫یەکتری چنی‌و لە"بویر"ی‬ ‫بەشێوەیەکی ئاڵۆز لەالی‬ ‫نی‬ ‫ئوکسیج‬ ‫کی نوێ دروستبکات‪ ،‬یان‬ ‫ئایا توانیویەتی مولکیولێ‬ ‫پرسی‬ ‫ێنەی لەمودێلەکە گرت‌و‬ ‫ویر دڵنیا نەبوو هەربۆیە و‬ ‫نە؟ ب‬ ‫بێرت زویلنەر" لەزانکۆی‬ ‫هاوڕێ کیمیاییەکەی "رۆ‬ ‫بۆ‬ ‫مادەکەی وەک مادەیەکی‬ ‫تی هامبولتی نارد‪ ،‬ئەویش‬ ‫ویالیە‬ ‫بەتەواوەتی پایەدار بینی‪.‬‬ ‫نوێ‌و‬ ‫ەڵ مادەیەکیتری پێگەی‬ ‫�ەم م��ادە کیمیاییە لەگ‬ ‫ئ‬ ‫کەی هاوشێوەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نی "هامبولت"‪ ،‬فرمولە‬ ‫داتاکا‬ ‫چنراون‪ ،‬بۆیە ئەمە وەک‬ ‫مەکانی بەشێوەیەکی نوێ‬ ‫ئەتۆ‬ ‫ەم مولکیولە لەسروشتدا‬ ‫کیولێکی نوێ ناسرا‪ ،‬ئ‬ ‫مول‬ ‫لەتاقیگەدا دروستبکرێت‪،‬‬ ‫نی نییە‪ ،‬هەر بۆیە دەبێت‬ ‫بوو‬ ‫کۆشانە‪ ،‬هەر بەم هۆکارە‬ ‫کارە پێویستی بەکات‌و تێ‬ ‫ئەم‬ ‫زویلنەر وتارێکی زانستی‬ ‫وڕێکەی بویر‪ ،‬رۆبێرت‬ ‫ها‬ ‫میایی تیۆری‌و ئەژمارەیی‬ ‫وە نووسی‌و لەگۆڤاری کی‬ ‫دەربارە‬ ‫کە ناوی "کالرا الین"ش‬ ‫وە‪ ،‬لەسەر وتارە زانستییە‬ ‫باڵوبۆ‬ ‫ک لەنووسەرەکان هەیە‪.‬‬ ‫وەک یەکێ‬ ‫ەم وتارە زانستییە حەزێکی‬ ‫ویر دەڵێت ئەم دۆزینەوەو ئ‬ ‫ب‬ ‫لەقوتابخانەکەی ئەودا‬ ‫ەبارەت بەزانستی کیمیا‬ ‫زۆری س‬ ‫ۆر سەرمەستە بەکارەکەی‌و‬ ‫دووە‪ ،‬لەم ناوەدا کالرا ز‬ ‫دروستکر‬ ‫ۆلۆجی‌و پزیشکی تێدا‬ ‫حەزی زۆرتری بۆ بای‬ ‫دەڵێت ئێستا‬ ‫دروستبووە‪.‬‬