Zansti Nwe No.24 by hossien.hossieni

‫دۆزرایەوە‬ ‫ئەستێرەکەیبۆ(بیت‬ ‫نهێنی‬ ‫لحم)کوشندەن!‬ ‫مرۆڤ‬ ‫کەرگەدەنەکان‬

‫چۆن کۆالجین لەجوانکارییدا بەکاردەهێنرێت؟‬ ‫ژمار ‌ه (‪ ،)24‬نیسانی ‪ 2013‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‪www.lvinpress.com//LvinZansty‬‬

‫رێوییەکان چۆن ژیان بەسەردەبەن؟‬ ‫تورکیا دەیەوێت ناوی رێوی (کوردستانیکا) بسڕێتەوە‬

‫گەڕانەوەی خوێنمژەکان‬

‫سربیا ئاگاداری‬ ‫باڵودەکاتەوە‬

‫چۆن روخسارت‬ ‫بەگەنجی دەهێڵیتەوە؟‬ ‫مرۆڤ کەی سەفەر بۆ مەریخ دەکات؟‬

‫‪LaFerrari 2014‬‬

‫سورپرایزی کۆمپانیای فیراری‬

‫زانست بۆ گشت‬

‫ی ئازادی‬ ‫کولتوور‬

‫وە‪ .‬زۆرجار‬ ‫رێنە‬ ‫ن ئاسان نیە و ڕەت دەک ن داهێنانێکی‬ ‫ۆمەاڵیەتی یا‬ ‫دەناسرێن‪ ،‬قبوڵکردنیا شۆڕشێکی ک‬ ‫کەیەکی نوێ‬ ‫جۆر‬ ‫ە ڕێی‬ ‫بیرۆ‬ ‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫ر ف �راوان �ە و ب�ە زۆر ی بیرۆکەیەکی نوێ ل زۆرجار هاتنە گۆڕێی ج نیە لەناوی‬ ‫ۆڤانە‬ ‫ێ‪.‬‬ ‫مەر‬ ‫ۆکەیەکی زۆ‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح ده‌ینوسێت‬ ‫کولتوور بیر‬ ‫رجەم ئەو چاالکیە مر ی مەزنەوە دێتە گۆڕ کۆن لەق دەکات‪ ،‬بەاڵم ویستە پێگە و‬ ‫ەن‪ .‬پەیوەند‬ ‫لێرەدابە سە‬ ‫بیرۆکەیەکی‬ ‫کاڵببێتەوە‪ ،‬پێ‬ ‫ست‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ستپێکی ئەم‬ ‫ە‬ ‫لێکدراوەتەوە‪ .‬مێکی دیاریکراودا بەرج نیش دەگرێتەوە‪ ،‬زەمین ۆئەوەی بیرۆکەیەکی کۆ ت بدات‪ .‬دە‬ ‫م‪ ،‬کە لە دە‬ ‫دەمەدا‪ ،‬کە ئای‬ ‫ببات‪ .‬ب‬ ‫خۆی لەدەس‬ ‫ۆکەکە تێیدا‬ ‫نێ‬ ‫روشتەوە لەو‬ ‫بیر‬ ‫ەتی‬ ‫دادە ە کۆمەڵ و س‬ ‫وو زەمینەی کۆمەاڵی ی ئەو دەوروبەرەیە کە ت‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫ب‬ ‫ڤ‬ ‫ۆ‬ ‫ورە لە هەم‬ ‫ڕوا‬ ‫ۆڕین‬ ‫مر ن لە پێناسەی کولتوور‪ .‬ڕانکاری گە‬ ‫لە کاڵبونەوەیەش گ ش بە چەند قۆناغێکدا دە قبوڵ نەکرا‪،‬‬ ‫ۆ‬ ‫ک‬ ‫گ‬ ‫ەشێ‬ ‫دەمودەست‬ ‫ەڵداوە‪ .‬ئەمی‬ ‫دەژی��ن‪ ،‬جا‬ ‫ش دەچێ و‬ ‫ۆر‪،‬‬ ‫یه‬ ‫ێیدا‬ ‫ب ژیان بەرەوپێ‬ ‫ئەوە نیە کە‬ ‫دەب �ێ و دەک �رێ کە ت ەلۆجی دەگات‪ .‬سەر ی گالیلۆ لە سیستمی خ ەمیش مانای‬ ‫ی‪ .‬ئ‬ ‫دا‬ ‫تێگەیشتن‬ ‫بەم کۆنسێپتە‬ ‫ئ�ەو دەوروب��ەرە گرە تا بە زانست و تەکن وبەرەکەماندا‬ ‫چەندین قۆناغدا تێپەڕ زەمینە باوەڕی‬ ‫ر‬ ‫بی‬ ‫و‬ ‫دە‬ ‫رەوە‬ ‫و بە‬ ‫و تاکێکی ئەم‬ ‫ە‬ ‫ئەدەب و هونە رۆڤ‪ ،‬گۆڕانکاری خۆی ل و ئەستێرەکاندا بەڵک ئەمڕۆش هەم‬ ‫م‬ ‫ژ‬ ‫ت‬ ‫ۆ‬ ‫وشتیش‪ ،‬وەك‬ ‫ەسەرتاسەری‬ ‫ە‬ ‫ڕ‬ ‫‪.‬‬ ‫ان‬ ‫ر‬ ‫ەن‬ ‫ە‬ ‫وە هەیە‪ ،‬نەخێ‬ ‫ریانەی کە ل‬ ‫ش‪ ،‬تا ت‬ ‫نل‬ ‫سر‬ ‫کات‪ ،‬وەك ئەو گۆڕانکا ر ئێمەی مرۆڤ‪ .‬ئەمانی ینی زانستیە سەلمێنرا باوەڕهێنان بە بیرۆکە نوێکا ەك کۆمەڵگە‬ ‫یی‬ ‫سە‬ ‫هەڵبەت گۆڕ‬ ‫دە‬ ‫و‬ ‫؛ هەموو کاریگەرن لە وەی ئێمەدا‪.‬‬ ‫پەخشبوونەوە ت نیە‪ .‬لەالیەك‪ ،‬ئەندامان وانی جیهان‬ ‫وە‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫دن‬ ‫ڕێ‬ ‫رەوە‪ ،‬دانیشت‬ ‫ەب‬ ‫رف‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫گ‬ ‫ر‬ ‫بێ‬ ‫بی‬ ‫ێ‬ ‫دەوروبەر ناچ‬ ‫گدەدەنەوە لە‬ ‫زەمیندا‬ ‫لەالیەکی ت �‬ ‫ش دیاردەی‬ ‫ڕادەیەك‪ ،‬ڕەن‬ ‫پێی گۆڕینی‬ ‫لە مێژووی ڕووی ر ناکەنەوە؛‬ ‫دیارە ئەمانە‬ ‫ی مرۆڤ‪ ،‬بە‬ ‫خۆیان‬ ‫كیەك بی‬ ‫اندا‪.‬‬ ‫پێویستە قبوڵ‬ ‫بیرکردنەوە‬ ‫ئەو بیرۆکانەی ڕەگ�ی ئارامی دەروونی وە ن نین لە بیر و بۆچونی ن‪.‬ئەوەی کە‬ ‫ۆر خاوترە‪.‬‬ ‫انەی چاوگی‬ ‫ڕادەربڕین و‬ ‫ێ قبوڵ بکرێ‬ ‫کن یەکسا‬ ‫و ز‬ ‫ەتایبەت ئەو‬ ‫ەکانیش بەشێ‬ ‫دی‬ ‫ژیانن و دەب‬ ‫داکوتاوە‪ ،‬ب‬ ‫بیرۆکە ئاینی‬ ‫ئاسایی‬ ‫زادیەکانە‪ ،‬بەتایبەت ئازا دەخەنەوە و‬ ‫دا‬ ‫‪.‬‬ ‫ۆڤ‬ ‫ئا‬ ‫ۆر بە سەبرە‬ ‫ەکمان نزیك‬ ‫مر ن‪ ،‬گۆڕینیان ز‬ ‫ە نەکرێ‪ ،‬لەناوبردنی زادیەکان لەی‬ ‫ن‪ ،‬چونکە ئا‬ ‫شێواز پێناس‬ ‫مرۆڤ‬ ‫‪.‬‬ ‫ی مرۆڤایەتی‬ ‫تاوتوێکرد‬ ‫وە‪ ،‬بە زۆر‬ ‫ژینەوە‪ ،‬میدیا‬ ‫لە کولتوور‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ش‬ ‫ئازادی توێ‬ ‫نی‬ ‫ێ‬ ‫ای‬ ‫ئ‬ ‫ر‬ ‫مان دەخەن‪.‬‬ ‫��‬ ‫ن و‬ ‫ەوتنی بیر و‬ ‫دی��ارە کولتوور‪ ،‬بە ور بە گوریسێك دادەن� ێ لە پێش‬ ‫واڵتانەی کە دیمکراتی ڕووی پێشک‬ ‫كجار کولتو‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ت دەپسێ تا‬ ‫ەو‬ ‫ەرقەرارە‪ ،‬لە‬ ‫ر تەبایە‪ ،‬واتە‬ ‫راوە‪ .‬هەندێ‬ ‫ستێەوە؛سەخ‬ ‫کولتوور لە‬ ‫ئ ڕینیان تێدا ب‬ ‫گەکەیان زیات‬ ‫ک��‬ ‫دووەوە دەبە‬ ‫ر‪ ،‬دەگوترێ‬ ‫و ڕادەرب‬ ‫شترن و کۆمەڵ‬ ‫ش سروشتی‬ ‫ستا بە ڕاب �ر‬ ‫دێكجاری ت‬ ‫واستووەتەوە‬ ‫ەڵکەوە لە پێ‬ ‫نزیکە‪ .‬ئەمە‬ ‫ئێ‬ ‫بێ‪ .‬هەن‬ ‫دیان گ‬ ‫یخ‬ ‫کەوە‬ ‫ڕینی خۆیان‪،‬‬ ‫کۆن ڕزگ��اری » پێکهاتووە‪ ،‬کە ڕابور ۆیە زۆر بیرۆکە باوەڕ ونی دانیشتوانیان زیاتر لەیە د بن لە دەرب‬ ‫کەی بەستوو‬ ‫ئازا‬ ‫نوێوە‪ .‬جا ب‬ ‫ۆچ‬ ‫و واڵتانەشدا‬ ‫«بیرۆ‬ ‫هێناوەتە ناو‬ ‫ەشیان لەمڕۆدا بیروب ەکی ئازادە‪ .‬تا خەڵکی کەونەوە‪ .‬لە‬ ‫ن‬ ‫دە‬ ‫گ‬ ‫ەی‬ ‫یا‬ ‫پێ‬ ‫گ‬ ‫ۆن‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫کەوە لەیەکتر‬ ‫ەڵ‬ ‫بۆ ئەمڕۆ یان ک وگۆن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی ک مرۆڤ لە قوڕ کۆم خواستەکانیان لەیەك نزیكت هەموو ڕوویە‬ ‫کە پنتی گفت‬ ‫رەی کە ئایا‬ ‫ن‪ ،‬خەڵکی لە‬ ‫ی حەز و‬ ‫دەگوترێ کە‬ ‫پرسیا‬ ‫هەن‬ ‫ویەک‬ ‫رکوت‬ ‫دا‬ ‫ز بووە‪ .‬بۆ نمونە ئەو ەستووە کە لە ڕابوردو ت کە ئازادیەکان سە ە زۆر واڵتی خۆرهەاڵت عێراق‪ .‬دیارە‬ ‫ل‬ ‫ب‬ ‫بێهێ‬ ‫س‬ ‫وە‬ ‫و‬ ‫ن‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫ی‬ ‫ست کراوە‪ ،‬کۆنسێپتێک ‪ .‬دەنا تیوری داروینی پەی ی داب�ڕاو‬ ‫ەرتن‪ ،‬وەك سوریا‪ ،‬لیبیا ی بەرباڵو لە‬ ‫وەاڵمی ئەوە‬ ‫یپ‬ ‫درو‬ ‫ەوە بۆ ئەمڕۆ‬ ‫نێک‬ ‫وەت‬ ‫ی‬ ‫وە ئۆپۆزیسۆنی سیاس کی پۆلیسیدا‪ ،‬ئۆپۆزیسۆ کار؛ هەڵبەت‬ ‫دوورەوە گوێزرا ڕەگەزەکانەوە» بە چڕوپڕ ەشەی کردو‬ ‫ەپۆکی ڕژێمێ‬ ‫چەندین هۆ‬ ‫وە گ‬ ‫رچ‬ ‫ەبەر‬ ‫دنی‬ ‫ست نەتەوەدا‬ ‫بە «گەشەکر ڤ لە خانەیەکی ناو ئاوە ردەوام گیانداران لەژێ ەری واڵتدا دانامەزرێ‪ ،‬ل دیبەیتێك لەئا‬ ‫ەڕێژراوە‪ .‬بە‬ ‫‪ .‬سەرتاس‬ ‫ەوە‪ ،‬کە مرۆ‬ ‫ك بکاتەوە‪.‬‬ ‫دەرفەت نیە‬ ‫دا دان‬ ‫داوەت‬ ‫مێنن‬ ‫نزی‬ ‫کە‬ ‫ە قوڕ لە شێوازی ئەمڕۆی شەکردنی داروینیزم دەسەل انی زەقترینیان ئەوەیە بیروڕا جیاوازەکان لێك زرێ‪ ،‬چونکە‬ ‫زیسیۆن دانامە‬ ‫ول‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫ستە بکرێ تا‬ ‫مینەیان لە جی‬ ‫ۆناغەکانی گ‬ ‫خراوی ئۆپۆ‬ ‫زرێنەوە کە ق‬ ‫کۆنەکان زە‬ ‫رخ بەرجە‬ ‫ەکاندا‪ .‬لەم‬ ‫ک‬ ‫ۆ‬ ‫ە‬ ‫ڕێ‬ ‫وپ و کەس‬ ‫دەد‬ ‫چە‬ ‫ۆک‬ ‫ەم دیبەیتەش‪،‬‬ ‫گ�ر‬ ‫یان دەکەنەوە‬ ‫سەرباری ئەوەی کە بیر تا مێشکی مرۆڤی هاو ێ‪ .‬بەبێ ئ‬ ‫ش‬ ‫ئاکامی دیبەیتە لەنێو انە جێی خۆ‬ ‫ر‬ ‫هێ‬ ‫ز‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫دە‬ ‫وە‪ ،‬کەچ‬ ‫ەسەر دا‬ ‫راو‬ ‫روپ‬ ‫ەمانیش تەنیا‬ ‫سەردەمدا ناما دەبنە قانون و واڵتیان ل رۆکە کۆنەکان ڕێکخ داخراوانەدا‪ ،‬تەنیا ئەو گ ڕێکخستن‪ .‬ئ‬ ‫بی‬ ‫ۆ‬ ‫ە‪،‬‬ ‫دیبەیت و خ‬ ‫دا کۆمەڵە‬ ‫ر‬ ‫ەکانیان هەیە‬ ‫دەهەژێنن‪ .‬بگر انی جیهاندا هێشتا لەسە ژیانی ئەمڕۆ‬ ‫ەمان مزگەوت‬ ‫کە پەنایەکیان هەیە بۆ انن‪ ،‬چونکە ئ‬ ‫م بیرۆکانە لە‬ ‫اڵت‬ ‫لە زۆر و‬ ‫وک‬ ‫ی لەگەڵیاندا‬ ‫ە‬ ‫قانون ‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا کە ئ مان و ژیانمان‬ ‫گروپە ئیسالمیە توندڕە ۆدامەزرادن‪.‬‬ ‫سیڤڵەکان وەك‬ ‫دامەزراوە‬ ‫ەیت و خ‬ ‫ئێمە خۆ‬ ‫ەین‪.‬بۆ‬ ‫ە‬ ‫جەستە ناکرێن‪ ،‬کەچی ی خۆمان لە قاڵبیان بد ە‪ .‬وەك سەکۆی دیب ۆجی‪ ،‬کولتوور و ئازادی وێکی کۆمەڵە‬ ‫کنەل‬ ‫ك واڵتدا قانون‬ ‫ەر‬ ‫دی‬ ‫بۆ بەختەوەر‬ ‫ب ونجێنین‪ ،‬نەك‬ ‫مڕۆ لە هەندێ‬ ‫زانست و تە دەکەون‪ ،‬بەاڵم هەریەکەیان مەش کۆمەڵ‬ ‫ئەوە نیە کە‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ئ‬ ‫ببات‪ ،‬کە بە‬ ‫ی جیاواز دەر‬ ‫دە‬ ‫تا‬ ‫ێ‬ ‫ەب‬ ‫ی ژنان د‬ ‫نای‬ ‫بەرەوپێشیان‬ ‫نمونە سەنگباران ی دەوروبەر گۆڕاوە‪ ،‬ما ەو دەگۆڕێ‪ .‬بیرۆکە زادی دەتوانێ‬ ‫شانبەشانی ئ‬ ‫ەر لەبەرئەوە‬ ‫و تەنیا ئا‬ ‫ئارام دەبێ‪.‬‬ ‫کەواتەه‬ ‫دەوڵەمەند و‬ ‫مرۆڤیش لە تەکیدا و رتری دەوێ‪.‬‬ ‫دەخەمڵێ و‬ ‫بیرکردنەوەی‬ ‫وور کاتی زۆ‬ ‫تازە بە کۆمەڵ‬ ‫ینی کولت‬ ‫بیرۆکانەی کە‬ ‫نەخێر‪ ،‬بەڵکو گۆڕ ی هەیە‪ .‬ئەو‬ ‫دیوێکی تریش‬ ‫ئەمە‬

‫دۆزرایەوە‬ ‫ئەستێرەکەیبۆ(بیت‬ ‫نهێنی‬ ‫لحم)کوشندەن!‬ ‫مرۆڤ‬ ‫کەرگەدەنەکان‬

‫وەرزی جارێک کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬

‫چۆن کۆالجین لەجوانکارییدا بەکاردەهێنرێت؟‬ ‫ژماره (‪ ،)24‬نیسانی ‪ 2013‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‪www.lvinpress.com//LvinZansty‬‬

‫رێوییەکان چۆن ژیان بەسەردەبەن؟‬ ‫تورکیا دەیەوێت ناوی رێوی (کوردستانیکا) بسڕێتەوە‬

‫گەڕانەوەی خوێنمژەکان‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫سربیا ئاگاداری‬ ‫باڵودەکاتەوە‬

‫چۆن روخسارت‬ ‫بەگەنجی دەهێڵیتەوە؟‬ ‫مرۆڤ کەی سەفەر بۆ مەریخ دەکات؟‬

‫‪LaFerrari 2014‬‬

‫سورپرایزی کۆمپانیای فیراری‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪.‬‬ ‫کوردستان‪ .‬سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانه‌ی کاکۆن چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای بالڤ پەیک باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.lvinpress.com/lvinzansty‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪14 04‬‬ ‫‪22 18‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫‪4‬‬

‫ئایا دەکرێت گەنج ببینەوە؟‬ ‫هەژاربوونی بەهای خۆراکی‪،‬‬ ‫خواردەمەنییەکان دەکرێت ببێت‬ ‫ب��ەه��ۆی چ��رچ‌و ل��ۆچ��ی پێست‪،‬‬ ‫کە زۆر ک��ەس وات��ێ��دەگ��ەن ئەمە‬ ‫بەهۆی هەڵکشانی تەمەنەوەیە‪.‬‬ ‫بۆ باشتر ناسینی بەرنامەی ژەمە‬ ‫خۆراکەکەتان باشتر وایە لەگەڵ‬ ‫پ��زی��ش��ک��ەک��ەت��ان��دا راوێ��ژ ب��ک��ەن‌و‬ ‫ق��ەرەب��ووک��ەرەوەی پێویست بۆ‬ ‫خواردەمەنییەکانتان زیاد بکەن‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەوەی ت��ەس��ەوری‬ ‫خەلکەوە‪ ،‬کە لەگەڵ پیربووندا‬ ‫ناکرێت ش��ەڕ بکرێت‪ ،‬توێژەران‬ ‫بڕوایان وای��ە بەهەندێک رێگەی‬ ‫س��ادە دەکرێت زاڵببیین بەسەر‬ ‫کێشەی جیسمی‌و زێهنییدا‪.‬‬ ‫تەنها ماندوویەتی‌و نەخۆشی‬ ‫نییە‪ ،‬کە لەوانەیە ببێت بەهۆی‬ ‫ئ��ەوەی روخ��س��ارت��ان پ��ی��رت��ر‬ ‫دەرب��ک��ەوێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم ئایا بیرتان‬ ‫ل��ەوە ک��ردوەت��ەوە‪ ،‬ک��ە لەوانەیە‬ ‫س��ەرچ��اوەی گەنجەتییتان لەنێو‬ ‫مەتبەخەکەتاندا دەستبکەوێت؟‬ ‫لەوانەیە وا تەسەور بکەن‪ ،‬کە‬ ‫هەندێک لەگۆڕانکارییە رۆحی‌و‬ ‫جیسمییەکان‪ ،‬بەشێکی جیانەکراوە‬ ‫ل��ەب��ەرزب��وون��ەوەی ت��ەم��ەن ب��ن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم راستییەکەی ئ��ەوەی��ە ئەو‬ ‫خواردەمەنییانەی دەیخۆین‪ ،‬یان‬ ‫نایخۆین‪ ،‬دەتوانن ئەم پرۆسەیە‬ ‫دوابخەن‌و گەنجتر لەوە دەربکەون‪،‬‬ ‫کە هەن‪.‬‬ ‫دکتۆر دایڤید کەتز‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫ن��اوەن��دی ت��وێ��ژی��ن��ەوەی زان��ک��ۆی‬ ‫ییل ل��ەم��ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت‪ ":‬ئێمە‬ ‫رۆژانە خۆاردەمەنی ئامادەی زۆر‬ ‫دەخۆین‪ ،‬کە زۆربەیان هەڵگری‬ ‫کالۆری ب��ەرزو بایەخی خۆراکی‬ ‫کەمن‪ ،‬بۆ نموونە ڤیتامینی(‪)B12‬و‬ ‫(ئۆمێگا ‪ )٣‬لەم خواردەمەنییانەدا‬ ‫کەمە‪.‬‬ ‫‪ -١‬ئایا هەست بە کەم وزەیی‬ ‫دەکەیت؟‬ ‫ئ��ەگ��ەر ه��ەس��ت��دەک��ەن بۆ‬ ‫ئەنجامدانی ک��اروب��اری رۆژان��ە‪،‬‬ ‫وزەی پێویستتان نییە‪ ،‬لەوانەیە‬

‫‪5‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫پێویستیتان بە ڤیتامینی (‪)B12‬‬ ‫هەبێت‪ .‬ئ��ەم ڤیتامینە دەکرێت‬ ‫ل��ەن��ێ��و ئ��ەو خ��واردم��ەن��ی��ی��ان��ەی‪،‬‬ ‫ک��ە س��ەرچ��اوەک��ەی��ان ئ��اژەاڵن��ە‬ ‫بدۆزرێتەوە‪ .‬ئەم مادە خۆراکییە‬ ‫لەرێکخستنی زیندەچاالکی لەش‌و‬ ‫بەرهەمهێنانی وزەدا رۆڵێکی‬ ‫گرنگی هەیە‌و نهێنی تەندروست‬ ‫م��ان��ەوەی دەم��اخ‌و سیستەمی‬ ‫دەمارەکانە‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی دکتۆر دێنی ف��راگ‪،‬‬ ‫ل��ەن��اوەن��دی پزیشکی م��ی��ام��ەی"‬ ‫هەستکردن بەالوازی‪ ،‬نیشانەیەکی‬ ‫گرنگ بۆ کەمبوونەوەی ڤیتامینی‬ ‫(‪ ،)B12‬کە زۆرب��ەی ک��ات لەو‬ ‫ک��ەس��ان��ەدا دەردەک��ەوێ��ت‪ ،‬کە‬ ‫پرۆتیینی ئ��اژەاڵن��ی پێناگات‪".‬‬ ‫گرنگە بزانن‪ ،‬بەکارهێنانی بڕێکی‬ ‫زۆر چ��ارەس��ەری دژی سک‬ ‫ئێشە(نەفخ)دەکرێت ببێت بەهۆی‬ ‫دابەزینی رێژەی (‪ ،)B12‬چونکە‬ ‫ئەم چارەسەرە بەربەستە لەبەرامبەر‬ ‫لەشدا بۆ ئەوەی ڤیتامینی (‪)B12‬‬ ‫وەربگرێت‪.‬‬ ‫کاتێک دەچ��ن ب��ۆالی دکتۆر‬ ‫ئەو پرسیاری جۆری خواردنتان‬ ‫لێدەکات‪ ،‬یان دەپرسێت چەنێک‬ ‫دەخەون‌‪ ،‬یان چی جۆر دەرمانێک‬ ‫بەکار دەهێنن‪ .‬ئەگەر ب��ەڕادەی‬ ‫پێویست گۆشت‪ ،‬یان شیرەمەنی‬ ‫ناخۆن‌و قەربووکەرەوەی (‪)B12‬‬ ‫ش وەرناگرن‌و شەوانەش کەمتر‬ ‫ل��ە(‪)٧‬و (‪)٨‬ک��اژێ��ر دەخ��ەون‌و‬ ‫ل��ەڕۆژی��ش��دا چ��االک��ی جەستەیی‬ ‫زۆرتان هەیە‪ ،‬ئەوە ئێوە نیشانەکانی‬ ‫کەمبوونەوەی ڤیتامینی (‪)B12‬تان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی پێشنیازکراو‪:‬‬ ‫النیکەم رۆژانە دوو ژەم خۆراکی‬ ‫ش��ی��رەم��ەن��ی ک��ەم چ��ەوری وەک‬ ‫شیر‌و ماستی کەم چ��ەوری‌و ئەو‬ ‫پرۆتینانەی‪ ،‬کە هەڵگری چەوری‬ ‫زۆر ن��ەب��ن ب��خ��ۆن‪ .‬خ��ۆراک��ە‬ ‫دەریاییەکانی وەک ماسی‌و گۆشتی‬ ‫چێل‌و دان��ەوێ��ڵ��ە سەرچاوەیەکی‬ ‫گرنگی ڤیتامینی (‪)B12‬ن‪.‬‬ ‫ق��ەرب��وو ک��ەرەوەی‬ ‫پێشنیارکراو‪ :‬بەکارهێنانی رۆژانە‬ ‫(‪ )٥٠٠‬تاوەکو (‪)١٠٠٠‬میلی گرام‬ ‫ڤیتامینی (‪ )B12‬لەیەک حەپدا بۆ‬ ‫زیادکردن‌و دابینکردنی ئەم ڤیتامینە‬ ‫گرنگە‪.‬‬

‫‪-٢‬ئ��ای��ا ئێشی جومگەکانتان‬ ‫هەیە؟‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئێوە ل��ەو کەسانەبن‪،‬‬ ‫ک��ە ئێشی جومگەکانیان هەیە‪،‬‬ ‫لەوانەیە لەشتان پێویستی بەبڕێکی‬ ‫زۆر لە م�س‌و مەنگەنز هەبێت‪،‬‬ ‫م��س‌و م��ەن��گ��ەن��ز ه��ەردووک��ی��ان‬ ‫ب��ۆ ت��ەن��دروس��ت��ی ج��وم��گ��ەک��ان‌و‬ ‫نەرمبوونیان گرنگە‪ .‬دکتۆر دیل‬ ‫پیترسۆن بەڕێوەبەری سەنترێکی‬ ‫چ��ارەس��ەر دەڵ��ێ��ت‪ ":‬هەندێکجار‬ ‫زیادکردنی ئ��ەم م��ادە خۆراکییە‪،‬‬ ‫ل��ەخ��راپ��ت��ر ب��وون��ی ب��ارۆدۆخ��ی‬ ‫جومگەکان پێشگیری دەک��ات‌و‬ ‫ئازار کەمدەکاتەوە‪ .‬ئەو هەروەها‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەگەر گرنگی ب��دەن بە‬ ‫پێداویستییەکانی لەش‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫دەک��رێ��ت ت��اڕادەی��ەک��ی ب��ەرچ��او‬ ‫زیانەکان کەمبکرێتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ئ��ەو پ��رس��ی��ارەت��ان‬ ‫الدروست بووبێت‪ ،‬کەمبوونەوەی‬ ‫م��س‌و مەنگەنز چ��ۆن دەک��رێ��ت‬ ‫ب��زان��رێ��ت؟ واڵم��ەک��ەی ئ��ەم��ەی��ە‪،‬‬ ‫پ��زی��ش��ک��ەک��ەت��ان ب��ەئ��اس��ان��ی‬ ‫بەتاقیکردنەوەیەکی سادەی خوێن‬ ‫دەتوانێت بزانێت‪ ،‬کە ئایا ئازاری‬ ‫ج��وم��گ��ەک��ان��ت��ان ب��ەم رێ��گ��ەچ��ارە‬ ‫س��ادەی��ە چ��ارەس��ەر دەب��ێ��ت ی��ان‬ ‫بارودۆخەکەی ئاڵۆزترە‪ .‬دکتۆر‬ ‫پیتەرسۆن ل��ەم��ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت‪":‬‬ ‫ئەگەر ئەنجامەکان ئاسایی بێت‬ ‫دەت��وان��ن دڵنیا ب��ن‪ ،‬ک��ە ئ��ازاری‬ ‫جومگەکانتان بەهۆی نەخۆشییەکی‬ ‫رۆماتیسمی مەترسیدارەوە نییە‪".‬‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی پێشنیارکراو‪:‬‬ ‫چ��ەرەس��ات‪ ،‬گ��ۆش��ت��ی س��وور‌و‬ ‫سپێناخ‪ ،‬سەرچاوەیەکی بەپیتن بۆ‬ ‫ئەم مادە خۆراکییانە‪ ،‬بەاڵم کێشەکە‬ ‫ل��ەوەدای��ە‪ ،‬ئێوە ناتوانن ب��ەڕادەی‬ ‫پێویست لەم خۆراکانە بخۆن بۆ‬ ‫ئ��ەوەی هەموو م�س‌و مەنگەنزی‬ ‫پێویستی ل��ەش دابینبکەن‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە پزیشکەکان قەرەبووکەرەوە‬ ‫پێشنیار دەکەن‪.‬‬ ‫ق��ەرەب��وو ک��ەرەوەک��ان��ی‬ ‫پێشنیارکراو‪ :‬هەموو رۆژێک دوو‬ ‫میلی گرام مس‌و پێنج میلی گرام‬ ‫مەنگەنز وەربگرن‪ .‬لەنێوان دوو بۆ‬ ‫سێ مانگدا ئازاری جومگەکانتان‬ ‫دادەبەزێت‪.‬‬ ‫‪-٣‬ل��ەڕادەب��ەدەر شتان لەبیر‬ ‫دەچێت؟‬

‫ئ��ەگ��ەر ش��ت��ت��ان زۆر‬ ‫لەبیردەچێت‪ ،‬بەشێوەیەک تەنانەت‬ ‫کارە رۆژانەکانیشتان لەبیردەچێت‪،‬‬ ‫باشتر وایە بزانن لەشتان پێویستی‬ ‫ب��ەچ��ەورە ت��رش��ی (ئ��ۆم��ێ��گ��ا‪)٣‬‬ ‫ی زی��ات��رە‪ .‬دک��ت��ۆر ئ��ان��درۆوی��ل‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەری ن��اوەن��دی پزیشکی‬ ‫ل��ەزان��ک��ۆی ئ��اری��زۆن��ا دەڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫ئ��ەم ت��رش��ە چ��ەوران��ە بەشێکن‬ ‫ل��ەخ��ش��ت��ەک��ان��ی دەم��اخ‪ ،‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫بەڕادەی پێویست لەنێو بەرنامەی‬ ‫ژەمەخۆراکتاندا ئەم مادەیە بوونی‬ ‫نەبێت‪ ،‬بینای دەماخ الواز دەبێت‌و‬ ‫ک��رداری مێشک‪ ،‬ک��ە ی��ادەوەری‬ ‫بەشێکی گرنگیەتی تووشی کێشە‬ ‫دەب��ێ��ت‪ .‬ب��ەوت��ەی ئ��ەو تەنها(‬ ‫ئۆمیگا‪ ) ٣‬نییە‪ ،‬کە گرنگە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هاوسەنگی نێوان( ئۆمێگا‪) ٣‬و‬ ‫(ئۆمێگا ‪ )٦‬یش پێویستە‪ ،‬هەرچی‬ ‫(ئ��ۆم��ێ��گ��ا‪)٦‬زی��ات��ر بەکاربهێنن‪،‬‬ ‫(ئۆمێگا‪)٣‬ی زیاترتان پێویست‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەوەی هاوسەنگی‬ ‫نێوان ئەم دووە دروست ببێت‪.‬‬ ‫ئەمە لەکاتێکدایە ئێمە ب��ەڕادەی‬ ‫(ئۆمێگا‪)٣‬وەرناگرین‬ ‫پێویست‬ ‫بەاڵم (ئۆمێگا‪)٦‬ی زۆر دەخۆین‪.‬‬ ‫چۆن دەکرێت بزانن ئەم مادە‬ ‫لەنێو لەشتاندا ک��ەم��ە؟ زانیینی‬ ‫پێکهاتەی ژەمە خواردنەکان بەسە‬ ‫ب��ۆئ��ەوەی پزیشکەکەتان بزانێت‪،‬‬ ‫ئەم مادەیە لەنێو لەشتاندا کەمە یان‬ ‫نا‪ .‬ئەگەر لەنێو بەرنامەی ژەمە‬ ‫خواردنەکانتاندا‪ ،‬ماسی‪ ،‬گوێز یان‬ ‫چەرەسات بوونی نییە‌و چەوری‬ ‫لەشتان لەگۆشت داب��ی��ن��دەک��ەن‪،‬‬ ‫ک��ەواب��وو ب��زان��ن(ئ��ۆم��ێ��گ��ا‪)٣‬ی‬ ‫پێویست وەرناگرن‪.‬‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی پێشنیارکراو‪:‬‬ ‫س��ەرەت��ا ت��اوەک��و دەک��رێ��ت‬ ‫خۆراکی ئامادە‌و خێرا مەخۆن‌و‬ ‫خواردەمەنییەکەتان بەڕۆنی زەیتون‬ ‫یان کونجی دروستبکەن‪ ،‬لەبیرتان‬ ‫نەچێت ب��ەردەوام ماسی بخۆن‪.‬‬ ‫ل��ەپ��اڵ ئ��ەم��ان��ەدا خ��واردن��ی (‪)٩‬‬ ‫ب��ۆ (‪)١٢‬دان��ە ب��ادەم چ��وار جار‬ ‫لەهەفتەدا پێشنیار دەکرێت‪.‬‬ ‫قەربووکەرەوەی پێشنیارکراو‪:‬‬ ‫رۆژان��ە (‪)٢‬ه��ەزار میلی گ��رام‬ ‫رۆن��ی م��اس��ی ب��خ��ۆن‪ .‬ب��ۆ ئ��ەو‬ ‫مەبەستە دەک��رێ��ت لەپێکهێنانی‬ ‫دوو حەپی (‪)١٠٠٠‬میلی گرامی‬ ‫‪)docosahexaenoic‬‬ ‫(‪acid‬‬

‫‪)eicosaentaenoic‬‬ ‫و(‪acid‬‬ ‫سوود وەربگرن‪.‬‬ ‫‪-٤‬پەستانی خوێنتان بەرزە‬ ‫ئەگەر کێشەی بەرزبوونەوەی‬ ‫پەستانی خوێنتان هەیە‪ ،‬لەشتان‬ ‫پێویستی بەبڕێکی زیاتر پۆتاسیۆم‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬دک��ت��ۆر ف��راگ لەمبارەوە‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ ":‬ب��وون��ی ب��ڕێ��ک��ی‬ ‫ک��ەم پ��وت��اس��ی��ۆم ل��ەن��ێ��و رجێمی‬ ‫خ��ۆراک‪ ،‬کاریگەرییە ژەهراویی‌و‬ ‫زیانبەخشەکانی بەکارهێنانی زۆری‬ ‫خ��وێ ب��ەرزدەک��ات��ەوە‪ .‬زۆرب��ەی‬ ‫خ��ۆراک��ە ئ��ام��ادەک��ان ناتاریۆمی‬ ‫لێ زی��اد دەکرێت‪ ،‬ب��ەاڵم رێژەی‬ ‫پۆتاسیۆمەکەی کەمە‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫ئەگەر ژەمەخواردنەکانتان خۆراکی‬ ‫خ��ێ��رای��ە ل��ەم��ەت��رس��ی��ی��دان! ئ��ەم‬ ‫بارۆدۆخە کاتێک خراپتر دەبێت‪،‬‬ ‫کە گورچیلەکانتان ه��ەوڵ��دەدات‪،‬‬ ‫خوێیەکانی نێو ل��ەش بپاڵێوێت‪،‬‬ ‫ئەوکات ئێوە ئەو تۆزە پتاسیۆمەش‬ ‫لەکیستان دەچێت‪ ،‬ئەم تێکچوونی‬ ‫ه��اوس��ەن��گ��ی��ی��ە زی��ان دەگ��ەێ��ن��ێ��ت‬ ‫ب��ەخ��وێ��ن��ب��ەرەک��ان‌و پ��ەس��ت��ان��ی‬ ‫خ��وێ��ن ب��ەرزدەک��ات��ەوە‪ (،‬دکتۆر‬ ‫ف��راگ) ب��ڕوای وای��ە خواردەمەنی‬ ‫ت��ەن��دروس��ت دەت��وان��ێ��ت کێشەکە‬ ‫چارەسەر بکات‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەی ن��ی��ش��ان��ەک��ان��ی‬ ‫ک��ەم��ب��وون��ەوەی پۆتاسیۆمی نێو‬ ‫لەش چییە؟ پزیشک بەبینیینی ئەو‬ ‫خ��ۆراک��ان��ەی دەی��خ��ۆن بەئاسانی‬ ‫دەزان��ێ��ت ئ��ای��ا ئ��ێ��وە ل��ەش��ت��ان‬ ‫پۆتاسیۆمی پێویست وەردەگرێت‬ ‫ی��ان ن��ا؟ ب��ۆ دڵ��ن��ی��ا ب��وون��ەوەش‬ ‫دەکرێت هەڵسەنگاندن بۆ کرداری‬ ‫دڵ‌و خوێنبەرەکان بکرێت‪ ،‬تاوەکو‬ ‫بەهۆییەوە شەکری خوێن‌و رێژەی‬ ‫کلستڕۆڵ‌و کرداری گورچیلەکان‬ ‫لێکٶڵینەوەی لەسەر بکرێت‪.‬‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ن��ات��اری��ۆم‬ ‫کەمبکەنەوە‪ ،‬بەشێوەیەک رۆژانە‬ ‫تەنها (‪)١٥٠٠‬میلی گرام ناتاریۆم‬ ‫وەرب��گ��رن‌و لەجیاتی (‪)٧‬ت��اوەک��و‬ ‫(‪ )٩‬ژەم م��ی��وەو س��ەوزەوات‬ ‫بخۆن‪.‬‬ ‫قەربووکەرەوەی پێشنیارکراو‪:‬‬ ‫قەربووکەرەوەی پۆتاسیۆم لەوانەیە‬ ‫ببێت بەهۆی نەخۆشییەکانیتری‬ ‫دڵ‪ ،‬هەربۆیە لەجیاتی چارەسەری‬ ‫دەرم��ان��ی باشتر وای��ە بەرهەمە‬ ‫سروشتییەکان بەکاربهێنن‪.‬‬

No.24, April 2013

‫‪7‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫ئایا بەڕاستی هێلکە‬ ‫دەبێت بەهۆی‬ ‫نەخۆشییەکانی دڵ؟‬

‫ه‬ ‫ئ��ەوەی ه�ەڵ� �ێ �ل �ک �ە‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫��‬ ‫ۆی‬ ‫گ�‬ ‫گ�ری‬ ‫ر ��رام ک �ل �س �ت �ڕ (‪٢١٠‬‬ ‫)‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫ئ‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫پ‬ ‫ی ب��ا‬ ‫ۆڵ �ە‪ ،‬ل‬ ‫د میو ل‬ ‫ابردوو‬ ‫خەل دا زۆر گرنگ �ەس �ااڵن �ی ب س��ی ئ��ەوە د و ژ یکی‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ەک‬ ‫ەک‬ ‫دەگ��ر خ �ۆی لێ د نەدراوتێ‪ ،‬ج ارهێنانی هێلک ��ەن ر‬ ‫ێ�‬ ‫��‬ ‫ژ‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ز‬ ‫ین‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ە ل‬ ‫وور‬ ‫لە‬ ‫ۆربە‬ ‫ەوەکانی‬ ‫الیەن ئ‬ ‫کلستڕۆڵ چونکە ب �ەخ ە پەرێز دەر جۆرەکان لە ەنێو کل‬ ‫ک‬ ‫�‬ ‫تورە هێلکەو ەنجوومەنی نێ سەرەو ‪،‬ە‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫خوێن بەر واردن �ی‪ ،‬پێوە ەوتنی نەخۆ گەڵ ر‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫لەئ‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫چ‬ ‫ڵ‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫د‬ ‫زد‬ ‫شیی‬ ‫ند‬ ‫تی‌‬ ‫ەنجامدا‬ ‫ین‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫��‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫خ‬ ‫��‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫اڵ‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ۆ‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫گ‬ ‫‪،‬‬ ‫��‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ەلێ‬ ‫ەک‬ ‫دڵ‬ ‫خوێن‬ ‫شییە‬ ‫نەخۆشییەکانی ەنانەت دەرکە دا کۆمەڵگاک کی زۆر بۆ ترەوە‪ ،‬هێ ��اره��ێ�‬ ‫بەرەکان‌و دڵی کانی خ‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫��ن��ان��ی‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ک‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫ئ‬ ‫اندانی‬ ‫ەدوادا‬ ‫بەرەو‬ ‫ە س��ن‬ ‫�ەو کە‬ ‫ی خ��و‬ ‫ڵ‌و خوێ‬ ‫‪ .١‬خوا‬ ‫زی��اد ل �ەی ردنی هێلکە دێت‪ .‬ل��ەڕۆ سانەی‪ ،‬کە ی� نبەر لەنێو بو اردن��ی هێلک گەڕانەوە بۆ ب ��ک ��رێ �� ووردار‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫تە‬ ‫�ە‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ژد‬ ‫ە‌و‬ ‫ک �دان �ە ل��ەڕ نانەت لەنێوا ا دەخ��ۆن ‪ ،‬ک هێلکە ما ن لەبایە‬ ‫زۆرب‬ ‫سوودمەند بەهۆی تا ب��ەاڵم‬ ‫خ‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ن‬ ‫ل��ە ەی خە‬ ‫دە‬ ‫ۆر‬ ‫پێ‬ ‫ۆژ‬ ‫یب‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ک‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫خ‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫وە‬ ‫ییە‬ ‫چاو‬ ‫هێلکەکەدا نەد ییەکەو خوار ک بەبێ ترس کییە هاتوەتە ی ئەم دەب � �ەک�ان�ی‬ ‫ت �ەم �ە ی نێربن ی �ان پۆشیکر‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫ێ‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ک‬ ‫د‬ ‫ئ‬ ‫ێ‬ ‫ۆ‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ن‌‬ ‫وە‬ ‫لە‬ ‫ل‬ ‫ب��ەرز و رەگ��ەز ناب م�ێ ‪ ،‬یان ک� ‪ -٤‬ئ �ەوەی وەتەوە‪.‬‬ ‫�ەدروش �م �ەک � کلسترۆڵ یەک ‪ .‬ن‬ ‫ه�ۆش�ی�ا‬ ‫ێ‬ ‫ل‬ ‫ێ‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ەخواردنی هێل ر بیین‪،‬‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ه‬ ‫ب� و‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫ێلکە ل �ەڕۆژ ئ �ەم �ەی �ە‪" ،‬ی � ک ب‬ ‫لەوانەش ون��ەوەی ک �ل � بەهۆی رۆڵ ت�ڕۆڵ�ی خ �وێ � ەرهەمه‬ ‫��‬ ‫کە‬ ‫ێ‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫ێ‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫‪ok‬‬ ‫ا با‬ ‫ک پ�ێ� ی ک �‬ ‫ە بۆ‬ ‫ن ل��‬ ‫��ی��ان‬ ‫س �ت �ڕ‬ ‫شە"(‪g‬‬ ‫ەم �ب �وو‬ ‫‪ -٢‬خ دڵ سوودمەند ۆڵ‌و تێرەکا ه��ەی��ە‪ ،‬ت �رش ە ل�ەش�دا ک ‪)day is‬‬ ‫‪ An eg‬ک ک�ه�ات�ە پ�ێ�وی� ن �ەوەی‬ ‫ن‪،‬‬ ‫�ە‬ ‫بێ‬ ‫وارد‬ ‫ێ زۆ‬ ‫ولی‬ ‫س�ت�‬ ‫بەتایبەتی تر چ��ەورە‬ ‫رێ��ژە نی هێلکە نە ت‪ .‬ن�ە‬ ‫خ ر پێویس‬ ‫ت‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫لەن ن‪ ،‬لوسیین‌و ەک�ان�ی‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ێو‬ ‫کە بخ‬ ‫گرنگترین پ ی(‪ LDL:HDL‬ەنها لەهێلکە لستڕۆڵە‬ ‫�واردن �‬ ‫نسەکانە‬ ‫خۆراکییەکا ‪ ،‬س �ک �پ �ڕ‌و م ی هێلکە ب�ۆ وات؟ بەکا لەشدا‪ ،‬هەر ب گزانتیین‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫)‪،‬‬ ‫ێوە‬ ‫ت‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ئ�‬ ‫ۆی‬ ‫�ن �‬ ‫ره‬ ‫ن‪.‬‬ ‫ژ‬ ‫رە بۆ دیاریک ە ترشە چ نها یە‬ ‫ک‬ ‫ەگ �ەری‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫مێرمندااڵنی اڵ �ەب �ەر‪ ،‬م��ن��د نانی ت�ەم� ێنانی هێلکە ە نابێت‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫ز‬ ‫ک‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ش‬ ‫ێی‬ ‫ااڵ‬ ‫ەن�ێ�‬ ‫ئ �ەو کلستڕۆ ن ج�ۆ‬ ‫ۆر ن��اگ��ۆڕێ� ییەکانی‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫وەرزش��ک لەحاڵی گ�ە ن‌و دەبێت ک�دا الب �ب �رێ � لەهیچ‬ ‫د‬ ‫ت‬ ‫ڵ‬ ‫ێ‬ ‫‪،‬‬ ‫ڵە‬ ‫رن‌و‬ ‫ل �ەس �ەر ئ ��ت‌و‬ ‫��‬ ‫ش�ە‬ ‫ت‪،‬‬ ‫خ��واردن��ی هێ ش‪ ،‬ک �ە‬ ‫�‬ ‫ن �ەت �ەن‬ ‫گ��ەورەس��ا ��اران‌و ه��ە دا‪ ،‬بکرێت هەندێک‬ ‫�‬ ‫بەڵکو‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫ج‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ۆ‬ ‫ل‬ ‫بەنەخۆش ەگ �ەری‬ ‫ی‬ ‫در‬ ‫کە‬ ‫م��‬ ‫س‬ ‫اڵن�‬ ‫‪.‬‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫��‬ ‫ن‬ ‫پ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ش‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫��‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ێ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ییە‬ ‫دار‬ ‫رێ�‬ ‫ک��اری��گ کانی دڵ‌و خو ون (کلستڕۆڵ ت ل �ەج �ۆر لەشدا لەکات س�ت�ە‪ .‬دوای ن��دروس‬ ‫��‬ ‫��‬ ‫��‬ ‫��‬ ‫ت‬ ‫ژ‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫��ەر‬ ‫ی( ‪L‬‬ ‫ێنبەر‬ ‫ی ب��ە‬ ‫ی با‬ ‫ن �ەخ‬ ‫دک�‬ ‫دەبێت ب ی ن �ی �ی �‬ ‫ە‬ ‫ئاتروجینیکە ش)و(‪ )HD )LDL‬هێلکە چاکبوونەوەدا �ۆش �ی‌و پ ��رێ��ت ل��ەژ ک��اره��ێ‬ ‫‪،‬‬ ‫��‬ ‫ن‬ ‫��‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ڵ‬ ‫��‬ ‫ی‬ ‫ێ�‬ ‫ی‬ ‫‪.‬‬ ‫گ‬ ‫کو‬ ‫ەهۆ‬ ‫زیشکدا‬ ‫خواردن‬ ‫�رن�گ�ی‬ ‫��ر چ��ا‬ ‫کەم ئ‬ ‫‪-٥‬‬ ‫واڵمەکانی ی دابە‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ەم کەسانە زی زۆری ه�ەی� ی نەخۆشە سنووردار بک ودێ��ری‬ ‫ی‬ ‫ئا‬ ‫ی هە‬ ‫هەو‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ات‬ ‫کا‬ ‫رێ‬ ‫کردن ل‬ ‫ژەڵیی تایبەتی ندێک ب‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫لەشدا‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ێ‬ ‫ەتوانن لەڕۆژد ر لەیەک هێل ‪ .‬خوێنی ب نی شەکرە‪ ،‬ت‪ ،‬بۆ‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫خ‬ ‫ۆ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫نێو‬ ‫کدا‬ ‫‪-٣‬‬ ‫ەتوانن لەتەمە بخۆن‪ .‬مندا ە خوێنبەر رزو نەخۆشەک پەستانی‬ ‫کەمبو ‪ ،‬بەڕوونی دەب رجێم‬ ‫ی‬ ‫اڵ‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫هێلکە خ��وا‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫ێ‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫(‬ ‫ت‬ ‫��‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫��‬ ‫‪٨‬‬ ‫ب‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫)‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫دڵ‌و‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫ما‬ ‫خ‬ ‫ل�ەن�ێ‬ ‫حەفتەدا‬ ‫ی س�ێ‬ ‫بەجەڵتەی د ئەگەری توو ۆی تاوەکو ی ۆن‌و پێشنیار نگییەوە‬ ‫ج��ۆرب��ە �و گ�ر‬ ‫و‬ ‫پ‬ ‫�‬ ‫هەڵب پێشنیار دەکرێ هێلکە‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ڵ‬ ‫ش‬ ‫ب‬ ‫د‬ ‫‪.‬‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫کرێ‬ ‫هێ‬ ‫شیر‬ ‫ج��ۆ‬ ‫ساڵ‬ ‫ە‬ ‫ت‪.‬‬ ‫ج��ی��ه� رەک��ان��ی ن��ا ەمەنییەکان‌و م لکە‪ ،‬بە‬ ‫زەردێ��ن��ەی��ەک�� ی‪ ،‬رۆژ نەڕۆژ ت دەب �ێ � ت لەم‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫��‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ا ن‬ ‫ڕاس��ت��ەوخ��ۆ سی ب‬ ‫ل��ەن��ێ��و ��ان‌‪ ،‬ی��‬ ‫ە‬ ‫��‬ ‫ا‬ ‫ش‬ ‫ەتەمەنی (‪)٢‬س هێلکە ب�خ�ۆ ک چەورو ��ەخ��واردن��ی ەخۆش‬ ‫ێ‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫گ�‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫�ەم �ب �وون �ە دەب��ەن ب� ە ی ر‬ ‫اڵی‬ ‫خ�‬ ‫تایبەتییدا روپ �ێ �ک �‬ ‫ۆژانە هێلکەیە یەوە‪ ،‬باشتر وا ‪ ،‬بپارێزێت‌ وێر لەگەڵ هێل ۆراک �ی‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ج‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ڵ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫یە‬ ‫پ‬ ‫��رد‬ ‫تەی‬ ‫خۆر‬ ‫ک لە‬ ‫رۆن در هێلکەش دەب ەدا خۆ‬ ‫ب �ەک �ل �س � ێوەندی‬ ‫دڵ��ەوە‪ .‬ن ب�ەه�ۆ‬ ‫اکی مندااڵندا نێو بەر‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ڕ‬ ‫ی‬ ‫ێ‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ێ‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ت �ڕ‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫نەتەنها ستبکرێ‬ ‫بەبێ‬ ‫ن��ی��ی��ە‪ .‬ۆڵ �ەوە مەتر زۆر لەم خۆر ەکارهێنانی ب کێ خۆی ل هەبێت‬ ‫ت‬ ‫‪،‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ئ‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫پ‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫سی‬ ‫ب �ەڵ‬ ‫اکانە‬ ‫بەڵکو ب ەترسی لەئارا و کات‬ ‫رێزێت؟‬ ‫خواردنی‬ ‫م�ردن‬ ‫( ‪%٢ ٠‬‬ ‫�گ �ە د‬ ‫ه‬ ‫ڵ‬ ‫)‬ ‫ب‬ ‫ێ‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫ۆ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ندێ‬ ‫ەمد‬ ‫ج‬ ‫ه��ە‬ ‫بێت‪،‬‬ ‫ب�� ەکاتەوە‬ ‫ەڵتەی ب��ار رچ��ەن�‬ ‫سوودمەندە‪ .‬ک خەلک‬ ‫��‬ ‫‪.‬‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫ۆر‬ ‫ەه �‬ ‫ه��ە‬ ‫ۆدۆ‬ ‫ن��دێ��ک‬ ‫��ۆی‬ ‫خ��دا‬

No.24, April 2013

‫‪9‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫کۆالجیین‬ ‫لەجوانکارییدا‬ ‫وەگێڕان‌و ئامادەکردنی‪ :‬ئیراد منوچێر سان‌ئەحمەد‬

‫کۆالجین ئەوجۆرە پرۆتینەیە‪ ،‬کە بەرهەمدێت لەالیەن خانەکانی‬ ‫پێستەوە‪ .‬بڕێکی زۆری لە پێستدایە‪،‬جیڕی و نەرم ونیانی دەبەخشێت‬ ‫بەپێست‌ودەکەوێتە چینی دووەمی پێست و بە توێژ (‪)DERM‬‬ ‫ناسراوەو بەڕێژەیەکی بەرفروانیش لە شانەکان‌و بۆرییەکانی خوێن‌و‬ ‫ژێیەکان‌وکڕکڕگەوئێسک‌و ددانەکاندا بوونی هەیەو یارمەتی پاراستنی‬ ‫شلەی جومگەکان دەدات‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی سروشتی کۆالجین لەریشاڵ پێکهاتووە یارمەتی‬ ‫راگروپالپشتی شانەکان‌وئەندامەکانی ناوەوەی لەش دەدات‌وبەرپرسە‬ ‫لەشێوەوپێکهاتەی خانەکان‪.‬‬ ‫نزیکەی زیاتر لە(‪)٢٥‬جۆر کۆالجین لەناو لەشدا بەشێوەیەکی سروشتی‬ ‫بەرهەدێت‌و رێژەی لە (‪ )%٢٥‬پرۆتینەکانی لەش پێکدەهێنێت ‪.‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫دوای تەمەنی ‪ 25‬ساڵی‌و بەرەوژوورتر‪ ،‬لەش توانای بەرهەمهێنانی کۆالجین‬ ‫لەدەستدەدات‌و دەبێتە هۆی دەرکەوتنی چرچ‌و لۆچی‌و شۆڕبوونەوەی هێڵەکانی‬ ‫سەررووی دەم وچاوو هەوکردن‌و گرفتەکانی جومگە‪.‬‬ ‫زۆرهۆ کاردەکاتە سەر کەمکردنەوەی بەرهەمهێنانی کۆالجین‌و تێکشکاندنی‬ ‫لەپێستدا‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫‪ .١‬هۆکارە ژینگەییەکان‪ ،‬وەک تیشکی خۆر‪ ،‬سەرما‪ ،‬باو پیسبوونی ژینگە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬هۆکاری بۆماوە (جینی) کە رۆڵی هەیە لەسەر دەرکەوتنی نیشانەکانی‬ ‫پیربوونی پێست‪.‬‬ ‫‪ .٣‬هۆکارەکانی جگەرە کێشان‌وخواردنەوە کحولیەکان‪.‬‬ ‫‪ .٤‬فەرمانە ناوەکیەکانی لەش‪ ،‬وەک ئۆکساندن‪.‬‬ ‫‪ .٥‬شێوازی خراپی ژیان‌و وەرزش نەکردن‌و نەخواردنی خۆراکی تەندروست‪.‬‬ ‫هەرچەندە تائیستا هیچ گەرەنتیک نییە بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی کۆالجین‬ ‫بەاڵم هەندێک لەکرێم‪ ،‬بەتایبەتی ئەو کرێمانەی ڤیتامین (‪ )c‬تیدایە یارمەتی‬ ‫بەرهەمهێنانی کۆالجین دەدەن‪.‬‬ ‫هەروەها هەندیک لەماسک (ڕووپۆش)ی تایبەت‌و خۆراکە ماددەکان یارمەتی‬ ‫بەرز راگرتنی کۆالجین دەدات لە لەشدا بەم شێوەیە‪:‬‬ ‫‪ .١‬بەکارهێنانی ئەو روپۆشانەی کە رۆن��ی ئەڤوکادوی تیدایە‪ ،‬یارمەتی‬ ‫شێداربوون پێستدەدات‌و گونجاوە لەگەڵ چەوری پێست‌ودەبێتەهۆی زیادبوونی‬ ‫کۆالجین لەپێستدا‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ئەم ماسکە دروستدەبێت لەتێکەڵکردنی دووکەوچکی چێشت لەڕۆنی‬ ‫ئەڤۆکادوو لەگەڵ یەک لەسەر چواری کوپێک لەهەنگوین‌ودانانی لەسەر پێستی دەم‬ ‫وچاو بۆماوەی( ‪)١٥‬خولەک‌و دواتر شوشتنی بەئاوی سارد‪ ،‬ئەم ماسکە هەفتەی‬ ‫یەکجار بەکاربهێنرێت سوودی هەیە بۆ بەرهمهێنانی کۆالجین‪.‬‬ ‫‪ .٣‬هەندێک لەخۆراکەکانی وەک شیری سۆیاو پەنیرو گۆشت ماددەی‬ ‫جێنستینی(‪ )GENISTEIN‬تێدایە‪ ،‬ئەم مادەیە یارمەتی بلوککردنی ئەوە ئەنزیمانە‬ ‫دەدات کە دەبێتە هۆی تێکشکاندنی کۆالجین‌و بەتەمەن بوونی پێست‪.‬‬ ‫‪ .٤‬سەوزە تاریکەکانی وەک سپێناخ‌وکەلەرم‌وئەسپارگوارس هەمویان ماددەی‬ ‫لوتین (‪)lutein‬ی تێدایە‪ ،‬کە مادەیەکی دژەئۆکسیدەکان‌وبەشداری لەبەرهەم هێنان‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫‪.٥‬سەوزەو میوەسورەکانی وەک بیبەری سورو چەوەندەرو تەماتە کە ماددەی‬ ‫الیکۆپێنسل (‪ )LYCOPENSSL‬تێدایەدژە ئۆکسیدەو یارمەتی بەرهم هێنانی‬ ‫کۆالجین دەدات‪ ،‬شایانی باسە هەندێک لەپسپۆڕانی بواری تەندروستی پێست‬ ‫پێیان وایە کە چارەسەرەکانی لێزەرو تیشک هانی پێست دەدات بۆزیادکردنی‬ ‫بەرهەمهێنانی کۆالجین‪.‬‬ ‫‪.٦‬چارەسەرکردنەپزیشکیەکان کۆالجین وەک کرێم ودەرزیلێدان بە کۆالجین‌و‬ ‫پاشکۆکانی کۆالجین وەک کەپسولی کۆالجین‪ ،‬کە یارمەتی پڕکردنەوەی کەم‬ ‫وکورتی ئاستەکانی کۆالجین دەدات لەلەشدا بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانی پیربوون‬ ‫لەسەر پێست‪.‬‬ ‫دەرزی لێدانی پێست بەکۆالجین‬ ‫دەرزی لێدان بەکۆالجین پرۆسەیەکی جوانکارییە لەساڵی(‪)١٩٨١‬دا (‪)FDA‬‬ ‫رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر بەکارهێنانی لە پرۆسەی جوانکاریدا‪.‬‬ ‫لەتایبەتمەندییەکانی ئەم پرۆسەیە هەوڵدانە بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانی‬ ‫پیربوون لەسەر رووی دەم‌وچاو ئەویش بەهۆی چوونە نێو تەمەنەوەودروست‬ ‫بوونی چرچ و لۆچی پێست‪ ،‬پڕکردنەوەو ناوەخنەکردی پێست بەماددەی کۆالجین‌و‬ ‫دەرکەوتنی روویەکی گۆشتن‪ ،‬ئەم پرۆسەیە زیاتر لە ژناندا ئەنجام دەدرێت لەنیوان‬ ‫تەمەنەکانی(‪)٦٠-٣٥‬ساڵییدا‪ ،‬بەهۆی زیاتر لەباربوونی ژنان بەشێوەیەکی سروشتی‬ ‫بۆ تێکشکاندی کۆالجین‪.‬‬ ‫لەم پرۆسەیەدا راستەوخۆ کۆالجین دەدرێت لەو شوێنانەی سەڕووی دەم وچاو‬ ‫کە چرچ‌و لۆچی تێدا دەردەکەوێت بەمەبەستی دەرکەوتنی شێوەیەکی گەنجانە‪.‬‬ ‫باوترین جۆری کۆالجین کە لەپرۆسەی جوانکاریدا بەکاردەهێنرێ کۆالجینی‬ ‫مرۆڤ و گیانەوەرییە‪.‬‬ ‫ج��ۆرەک��ان��ی ک��ۆس��م��ۆ دێ��رم (‪)COSMODERM‬و کۆسمۆپالست‬

‫‪10‬‬

‫(‪ )COSMOPLAST‬لەو بەرهەمە کۆالجینانەن کە لەسەرچاوەی مرۆڤییەوە‬ ‫بەرهەمدەهێنرێت‌و جۆری زیدێرم (‪)ZYDERM‬و زیپالست (‪ )ZYPKAST‬ئەو‬ ‫جۆرە کۆالجینانەن کە لەگیانەوەرەوی وەک مانگا بەرهەمدەهێنرێت‪.‬‬ ‫دوای چەندەها ساڵ لەبەکارهێنانی کۆالجینی گیانەوەری کۆمەڵێک مەترسی‌و‬ ‫نیگەرانی سەریهەڵدا؛ کۆالجینی گیانەوەری زۆر بەگران لەالیەن پێستی مرۆڤەوە‬ ‫هەڵدەمژرێت‌و مەترسی بوونی نەخۆشی شێتی مانگا (‪ ،)BSE‬کە ژەه��راوی‌و‬ ‫مەترسیدارە بۆمرۆڤ‪ .‬لەبەر بوونی ئەو گرفت‌و نیگەرانیە لەگەڵ کۆالجینی‬ ‫گیانەورییدا زاناکان دەستیانکرد بەگەڕان بەدوای جۆرەکانی تری کۆالجین کە‬ ‫بێمەترسی‌و بێزیان بێت بۆ مرۆڤ‌و توانییان کۆالجینی ماسی بدۆزنەوەو بەکاریبهێنن‬ ‫لەپرۆسەی جوانکارییدا‪.‬‬ ‫کۆالجینی ماسی بەرهەمدێت لەپێست‌و پولەکەکان ماسی‪ ،‬هیچ جۆرە‬ ‫کاریگەرێکی ژەهراوی بۆ سەر مرۆڤ نییەو لەهەمانکاتدا لەالیەن پیستەوە بەئاسانی‬ ‫هەڵدەمژدرێت‪ ،‬یارمەتی شێداربوونی پێست دەدەات‪ ،‬بۆ پڕکردنەوەی چرچبوونی‬ ‫پێستی دەم‌وچاو بەکاردەهێنرێت‪.‬‬ ‫کۆالجینی ماسیش زۆرج��ار بەکاردەهێنرێت بۆ چارەسەرکردنی ئ��ازارو‬ ‫هەوکردنی جومگەکان‪.‬‬ ‫سوودەکانی جوانکاری دەرزیلێدان بەکۆالجین‬ ‫‪.١‬بەکاردەهێنرێت بۆ پڕکردنەوی لێوەکان‌و وادەکات لێوەکان سەرنجڕاکێش‬ ‫دەربکەون‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بۆ پڕکردنەوەو بەرزکرنەوەی روومەت‪.‬‬ ‫‪.٣‬پڕکردنەوەی چرچ‌ولۆچی سەر رووی دەم‌و چاو‪.‬‬ ‫‪.٤‬دووبارە گەڕانەوەی بەهای جوانی‪ ،‬زۆرجار ئەم پرۆسەیە لەپیاوان‌و ژناندا‬ ‫ئەنجامدەدرێت بۆ دەرکەوتنی ڕووخسارێکی گەنجانە‪.‬‬ ‫‪.٥‬وەک چارەسەر بەکاردەهێنرێت بۆ سوتاوی پێست‌و برینە قوڵەکان‪.‬‬ ‫مەترسیەکانی دەرزیلێدان بەکۆالجین‬ ‫بەرئەنجامەکانی ئەم دەرزیلێدان بۆماوەی (‪ )٦-٣‬مانگ دەخایەنێت‌و دواتر‬ ‫پێویست دەکات بەدووبارە بەکارهێنانەوەی بەکۆالجین لەڕێی دەرزی لێدانەوە‪.‬‬ ‫زۆرجار ئەم پرۆسەیە لەنۆرینگە پزیشکیەکاندا ئەنجامدەدرێت لەالیەن پزیشکانی‬ ‫پسپۆرانی بواری پێست‌و جوانکاری‌و تاڕادەیەک بێ مەترسییە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫هەندێ مەترسی لەم پرۆسەدا پێشبینی دەکرێت‪ ،‬کە باوترینیان بریتییە لە‪:‬‬ ‫‪ .١‬مەترسی کارلێکی هەستیاری بۆ دەرزیلێدانەکە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬خوێن بەربوون لەسەر پێست‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئاوسان‌و سووربوونەوەی دەم‌وچاو‪.‬‬ ‫‪ .٤‬تووشبوون بەهەوکردنی بەکتریا‪.‬‬ ‫‪ .٥‬بێهێزی ماسولکەکانی دەم‌وچاو‪.‬‬ ‫‪ .٦‬ناڕێکی پڕبوونەوەی ناوچەکانی سەڕووی دەم‌وچاو‪.‬‬ ‫‪ .٧‬تووشبوون بەخوروو لەناوچەکانی دەرزییەکە‪.‬‬ ‫‪.٨‬خوێن تێزان‌و شینبوونەوەو مۆربوونەوەی پێست‪.‬‬ ‫‪ .٩‬دروستبوونی دومەڵ‌و برینی کراوە لەسەرپێست‪.‬‬ ‫‪ .١٠‬داماڵینی پێست‪.‬‬ ‫دەرزی لێدان بەکۆالجین بەزۆری بۆ جوانکاری لەدەم وچاودا بەکاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫وەک ناوچەکانی نزیک برۆکان‌و ناوچەوان‌و لێوەکان‌و روومەت‌و هیڵەکانی پێکەنینی‬ ‫دەم‌وچاو لەنێوان دەم‌و لوتدا‪.‬‬ ‫دەرزیلێدان بەکۆالجین کاتێکی کەمتری دەوێت بە بەراوردکردن لەگەڵ‬ ‫پرۆسەکانی تری نەشتەرگەری جوانکاری پێست‌و زۆرجار ئەم پرۆسەیە (‪)٣٠‬‬ ‫خوولەک تا کاژێرێک دەخایەنێت‪.‬‬ ‫ئامادەکارییەکان پێش ئەنجامدانی پرۆسەی دەرزیلێدان بەکۆالجین‬ ‫پێوسستە پێش ئەنجامدانی پرۆسەکە نەخۆش زان��ی��اری ت��ەواوی لەسەر‬ ‫بەکارهێنانی چ جۆرە دەرمانێک ب��دادە پزیشکەکەی‪ ،‬زۆر پزیشک داوادەک��ات‬ ‫لەنەخۆشەکە دەرمانەکان ڕابگرێت‪ ،‬بەتایبەتی بەکارهێنانی حەبی ئەسپرین‪ ،‬چونکە‬ ‫زۆرجار مەترسی خوێن بەربوونی لێدەکرێت لەکاتی دەرزی لێدانەکەدا‪.‬‬ ‫خستنەوەی هەرچانسێک کە ئەگەری سکپڕبوون هەبێت لەژناندا‪ ،‬چونکە ئەم‬

‫‪11‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫دەرزیلێدانە بۆ ژنی سکپڕ قەدەغەیە هەتاوەکو منداڵەکەی‬ ‫دەبێت‪ ،‬مێژووی وەرگرتنی دەرمانەکانی هەستیاری ‪،‬‬ ‫مێژووی دەزیلێدانی پێشوتر بە کۆالجین‪.‬‬ ‫ئەو کەسانەی نەخۆشی شەکرە‪ ،‬یان نەخۆشی ئایدزو‬ ‫نەخۆشیەکانی پێست‪ ،‬وەک نەخۆشی گورگە (‪)lupus disease‬‬ ‫و رۆماتیزمی جومگەگان نەخۆشی هەوکردنی سەوفانیان هەیە‪،‬‬ ‫لەبارنیین بۆ ئەنجامدانی ئەم پرۆسەیە تاچاکدەبنەوە‪.‬‬ ‫لەماوەی ئەنجامدانی پرۆسەی دەرزیلێدان بەکۆالجین‬ ‫پێش دەستپێکردن بەئەنجامدانی پرۆسەی دەرزی لێدانەکە‬ ‫بەکۆالجین‪ ،‬پزیشک چەند وێنەو رێبەرێک دەخاتە بەردەست‬ ‫نەخۆشەکە بۆ ئاگاداربوون لەرەوشی پرۆسەکە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی پزیشک دڵنیابێت لەوەی ئایا نەخۆشەکە هەستیاری هەیە‬ ‫بەرامبەر بەکۆالجین‪ ،‬دەرزی لێدان بە کۆالجین‪ ،‬بەدۆزی زۆرکەم لەسەر‬ ‫باسکی نەخۆشەکە ئەنجامدەدات‪.‬‬ ‫ئەگەر دوای دووهەفتە نەخۆشەکە هەستی بەخوراندن‌و سووربوونەوەو‬ ‫ئاوسانی پێست نەکرد‪ ،‬ئەوا ئەوکاتە دەتوانێت دەزیلێدانەکەی بۆ ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫دەرزی لێدان بە کۆالجین بەم قۆناغانەدا تێپەڕدەبێت‬ ‫* ئەو ناوچانەی دیاریکراوە بۆ دەرزیلێدانەکە بەگیراوە‪ ،‬یان سابوونی‬ ‫دژە بەکتریا پاکدەکرێنەوە‪.‬‬ ‫* دەستدەکرێت بەساردکردنەوە پێست نزیک لەپلەی بەستن (‪،)freezing‬‬ ‫یان سڕدەکرێت بۆ کەمکردنەوەی هەستکردن ب��ەئ��ازاری پێست لەئەنجامی‬ ‫دەرزیلێدانەکە‪.‬‬ ‫* دەستدەکرێت بەدەرزیلێدانی فیالری کۆالجین (ناوەخنەکردی پێست‬ ‫بەکۆالجین)‪ ،‬هەتاوەکو ناوچە دیاریکراوەکان پڕدەکرێتەوە‪.‬‬ ‫* ناوچە قوڵەکانی پێست‌و لێوەکان پێویستیان بەزیاتر لەیەک دەرزی لێدان هەیە‪.‬‬ ‫* دوای تەواوبوونی پرۆسەکە دووب��ارە پێستەکە پاک‬ ‫دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫دوای ئەنجامدانی پرۆسەکە‬ ‫دوای کۆتاییهێنان بەپرۆسەکە پزیشک دەستنیشانی ئەو‬ ‫چارەسەرانە دەکات کە پێویستە نەخۆشەکە لەکاتی هەستکردن‬ ‫بەئازار بەکاریبهێنیت‌و پێویستە زۆر ب��ەووردی نەخۆشەکە‬ ‫رێنمای‌و راسپاردەکانی پزیشک وەربگرێت‪.‬‬ ‫دوای دەرچوونی نەخۆشەکە لەنۆرینگەی پزیشکی پێویست‬ ‫بەپێچان‌و داپۆشینی دەم‌وچ��او ناکات‌ونەخۆشەکە دەتوانێت‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ خواردنی خۆراکی ئاسایی‌و چاالکییەکانی پێشووی‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫پێویستە نەخۆشەکە ئاگاداربکرێتەوە لەالیەن پزیشکەوە کە‬ ‫ئایا هەست بەنائارامی‌و لێدانی پێست دەکات دوای ئەنجامدانی‬ ‫دەرزیلێدانەکە؟ یان هەندێکجار هەست بەهەڵئاوسانی دەموچاو‬ ‫دەکات‪ ،‬بەاڵم دوای تێپەڕبوونی (‪ )٢٤‬کاژێر ئەم نیشانانە دیارنامێنێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوانەی پێستیان زەردب��اوە‪ ،‬بۆیان هەیە بۆماوەی دوو هەفتە‬ ‫زیاتر هەست بە سووربوونەوەی پێستیان بکەن‪ ،‬دوای ئەنجامدانی‬ ‫دەرزیلێدانەکە زۆرجار برینی فەتماغە بەستوو لەناوچەکانی دەرزیلێدانەکە‪،‬‬ ‫بەهۆی نووک(نیدڵ)ی دەرزیەکە دەبینرێت‪ ،‬بەاڵم هەموو نیشانەکان دوای‬ ‫تێپەڕبوونی کات چاکدەبێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر ئەم نیشانانە خوارەوە لەسەر پێستی دەم‌وچاوی نەخۆشەکە‬ ‫دەرکەوت دوای ئەنجامدانی پرۆسەکە دەبێت راستەوخۆ پزیشک ئاگاداربکرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .١‬بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی‌و تالێهاتن‪.‬‬ ‫‪.٢‬خوێن بەربوون لەسەر پێست‪.‬‬ ‫‪.٣‬سوتانەوەو ئازاری پێست‪.‬‬ ‫‪.٤‬سووربونەوەو هەستکردن بەسڕبوونی دەم‌وچاو‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ئینتەرنێت‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫‪12‬‬

‫بۆچی تەنها پیاوان کۆمەڵکـــــ‬

‫‪13‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫پ��ی��او کاتێک دەی��ەوێ��ت‬ ‫تۆڵە بکاتەوە‪ ،‬وک ئەوە وایە‬ ‫بچێت بۆجەنگ‌‌و زۆرب��ەی‬ ‫ج��ار دەستدەبات بۆ چەک‪،‬‬ ‫لەکاتێکدا ژن��ان نایانەوێت‬ ‫ش��ەڕ ب��ک��ەن‌و ب��اب��ەت��ەک��ە بۆ‬ ‫ئەوان تایبەتییە‌و زۆربەی کات‬ ‫قوربانییەکان دەخنکێنن‪.‬‬ ‫ه��ەواڵ��ی ک��وش��ت��اری‬ ‫م��ن��دااڵن��ی قوتابخانەیەکی‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ا پ��رس��ی��اری زۆری‬ ‫ه��ێ��ن��ای��ە گ��ۆڕێ‪ ،‬ی��ەک��ێ��ک‬ ‫لەپرسیارەکان ئەمەیە‪ :‬بۆچی‬ ‫زۆرب��ەی ه��ەرە زۆری ئەم‬ ‫ک��ردەوە تووندو تیژیانە پیاو‬ ‫ئەنجامی دەدات؟‬ ‫پرۆفیسۆری یاریدەدەری‬ ‫دەروونناسی ماریسا هریسۆن‪،‬‬ ‫بەپێی لێکۆڵینەوەکانی خۆی‌و‬ ‫خوێندنەوەی لێکۆڵینەوەی‬ ‫خەلکیتر دەڵێت‪ ":‬بکوژەکان‬ ‫دەتوانیین بلێین (‪)%٩٨‬پیاون‪،‬‬ ‫زۆرب��ەی ک��ات پ��اڵ��ن��ەری��ان‬ ‫ی��ەک شتە‪ ،‬بۆ نموونە تۆڵە‬ ‫سەندنەوە‪ ،‬یان خزمایەتییان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ک��وژراودا ه��ەی��ە‪،‬‬ ‫ی��ان قوربانییەکان النیکەم‬ ‫سەمبۆلی شتییەکی وات��ادارە‬ ‫بۆ بکوژەکە‪".‬‬ ‫بەوتەی هاریسۆن بەپێی‬ ‫تیۆرییەکانی دەروون��ن��اس��ی‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن‪ ،‬م��ەت��رس��ی‬ ‫دروس��ت��ب��وون ل��ەس��ەر‬ ‫بارودۆخی کەسەکە‪ ،‬دەکرێت‬ ‫ببێت بەهۆی دروستبوونی‬ ‫کردەوەی تووندوتیژی‪ .‬ئەو‬ ‫بەلێکۆڵینەوە لەسەر (‪)٩٠‬‬ ‫کوشتاری بەکۆمەڵ لەنێوان‬ ‫سااڵنی (‪)١٩٩٦‬بۆ (‪،)٢٠٠٨‬‬ ‫گ��ەی��ش��ت��ووە ب��ەو ئەنجامەی‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی م��ەت��رس��ی بۆ‬ ‫سەر بارودۆخی کەسەکە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە لەدەستچوونی کار‬ ‫یان زیان پێگەیشتن‪ ،‬بەڕێژەی‬

‫ــــوژی دەکەن؟‬

‫(‪ )%٨٨‬هۆکاری دروستبوونی کاردانەوەی تووندوتیژ لەالیەن پیاوانەوە‬ ‫بووە‪ .‬هەریسۆن دەڵێت‪ ":‬هەرشتێک هێرش بکاتە سەر بارۆدۆخی پیاو‬ ‫بە مەترسی ئەژمار دەکرێت‪".‬‬ ‫ژنانیش تووندو تیژی دەکەن بەاڵم‪..‬‬ ‫بەوتەی دەروونناسان‪ ،‬ئەم دۆزینەوانە بەو واتایە نییە ژنان بەدوورن‬ ‫لەتووندوتیژی‌و ر‌ق‌و تۆڵەسەندنەوە‪ ،‬بەڵکو تووندو تیژی ئەوان سروشتی‬ ‫جیاوازە‪.‬‬ ‫فرانک فرلی‪ ،‬دەروونناس‌و مامۆستای زانکۆی تەمپل لەبارەی ئەم‬ ‫جیاوازییەوە دەڵێت‪ ":‬بۆ پیاوان وەک چوونە بۆ مەیدانی جەنگ‪ ،‬پیاوان‬ ‫بۆ هێرش بردن زۆربەی کات چەکیان پێیە‪ ،‬جلی میلیشیایی لەبەر دەکەن‌و‬ ‫شوێنێکی فیزیکی وەک بینایەک بۆ هێرشبردن هەڵدەبژێرن‪ ،‬لەزۆربەی‬ ‫کاتەکاندا ئەم هەڵبژاردنە بەڕێکەوتە‌و پێوەندییەکی تایبەتیان لەگەڵ‬ ‫کەسەکەدا نییە‪ ،‬بەاڵم سەبارەت بەژنان بابەتەکە زۆر جیاوازە‪ ،‬لەژناندا‪،‬‬ ‫بابەتەکە پێوەندی بەژیانی تایبەتی‪ ،‬یان خانەوادەیی کەسەکەوە هەیە‪،‬‬ ‫زۆربەی منداڵ کوشتنەکان لەالیەن ژنانەوە روودەدات‪".‬‬ ‫ژنان‌و پیاوانی بکوژ چەکی دەستیان جیاوازە؛ بەوتەی مری ماسکری‪،‬‬ ‫پرۆفیسۆری یاریدەدەر لەزانکۆی پەرستیاری دکەر لەزانکۆی بینگهامتون‪،‬‬ ‫کە شارەزای تەندروستی دەروونی‌و مندااڵن‌و پزیشکی یاساییە‪ ،‬پیاوان‬ ‫زۆربەی کات چەکی گەرم هەڵدەگرن‪ ،‬لەکاتێکدا ژنان‪ ،‬زۆربەی کات‬ ‫قوربانییەکانیان دەخنکێن‪.‬‬ ‫تەنانەت ئامارەکان تاڕادەیەک پشتڕاستی ئەم بۆچوونە دەکەنەوە‪،‬‬ ‫(‪)%٤٦‬ی پیاوان لەئەمریکادا چەکیان پێیە‪ ،‬لەکاتێکدا ئەم ئامارە بۆ ژنان‬ ‫(‪)%٢٣‬ە‪.‬‬ ‫ماسکری لەمبارەوە دەڵێت‪ ":‬گریمانەی یەکەمی خەلک ئەوەیە‪ ،‬وەها‬ ‫کوشتارگەلێک پیاو ئەنجامی دەدات‪ ،‬من پێموایە دەبێت بەشێوەیەکیتر‬ ‫سەیری بابەتەکە بکەین‪ ،‬ئەگەر بزانیین بۆچی ژنان ئەم کارانە ناکەن‪،‬‬ ‫ئەوکات لەوانەیە تێبگەین بۆچی پیاوان ئەم تاوانانە ئەنجام دەدەن‪".‬‬ ‫تۆڵەی پیاوانە‪ ،‬تۆڵەی ژنانە‬ ‫زۆر کەس تۆڵە سەندنەوە وەکو هاندەری کوشتن دەبینن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەم پیاوان تۆڵە دەکەنەوەو هەم ژنان‪ ،‬کە شیکاری داتاکان پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫کاردانەوەی پیاوان‌و ژنان بۆ تۆڵەسەندنەوە جیاوازی هەیە‪ .‬ماسکری‬ ‫لەمبارەوە دەڵێت‪ ":‬ژنانیش دەکرێت تۆڵەسێنێکی باش بن‪ ،‬ئەو ژنانەی‬ ‫دەستدرێژی سێکسی دەکرێتە سەریان‪ ،‬بەگشتی دەربارەی تۆڵەسەندنەوە‪،‬‬ ‫خەیاڵ دروستدەکەن‪".‬‬ ‫بەاڵم جیاوازییان لەگەڵ پیاوان چییە؟‬ ‫بەوتەی ماسکری‪ ،‬ئەم ژنانە لەخەیاڵ‌و بیرکردنەوەکانیاندا‪ ،‬هەست‬ ‫بەتاوان دەکەن‪.‬‬ ‫فرلی دەروونناسەنتر بۆ ئەم شتە دەڕوانێت‌و بڕوای وایە‪ ،‬جینیتیک‬ ‫لەسەر ئەم تایبەتمەندییانە کاریگەری هەیە‪ ،‬بەشێک لەتایبەتمەندییەکان‬ ‫زۆربەی ژنان پێوەندی تاکە کەسییە‪ :‬پێوەندییەکان‪ ،‬چێژوەرگرتنەکان‌و‬ ‫سەرنجدان‪ ،‬لەکاتێکدا پیاوان حەزیان لێیە بەرەو دادوەری هەنگاو بنێن‪.‬‬ ‫هەربۆیە‪ ،‬تووندوتیژی ژنان بەئەگەری زۆرەوە بەهۆی ژیانێکی تایبەتی‬ ‫زۆر ئازاربەخشەوەیە‪ ،‬وەکو دەرچوون لەبارودۆخێکی ژیانی زۆر سەخت‪،‬‬ ‫لەکاتێک پیاوان بەدوای چەمکی ئابستراکتی دادوەرییەوەن‪ ،‬ئەو دەڵێت‪":‬‬ ‫لەڕاستییدا رۆیشتن بۆ شەڕ بەشێک نییە لەتایبەتمەندییەکانی ژن‪".‬‬ ‫ه��ەروەه��ا بابەتی ج��ی��اوازی رەگ��ەزی تەنها ب��ۆ کەسی هێرشبەر‬ ‫ناگەڕێتەوە‪ ،‬بەوتەی ماسکری‪ ،‬هەندێک لەبکوژەکان‪ ،‬بەشێوەی تایبەتی‬ ‫راوی ژن دەکەن‪ .‬ئەمە دەکرێت واتای چی بگەێنێت؟ ئەو دەڵێت‪ ":‬ئێمە‬ ‫پێویستە لەمبارەوە زیاتر لێکۆڵینەوە بکرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی بابەتی تووندو تیژی‬ ‫لەمرۆڤدا بناسیین‪ ،‬پرۆژەیەکمان پێویستە لەئاستی پرۆژەی چوون بۆ مانگ‬ ‫یان دەستگەیشتن بەجێنۆمی مرۆڤ‪".‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬دیسکاڤێری‬

No.24, April 2013

‫‪15‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫ئایا نێردەرەکانی شەپۆلی موبایل‬ ‫مەترسییان بۆ سەر هاوواڵتیان‌و‬ ‫کرێکارانی بواری پێوەندییەکان هەیە؟‬ ‫نووسین‌و ئامادەکردنی‪ :‬حسێن حسێنی‬

‫تێبینی‪ :‬ئەم بابەتە تەنها باسی شەپۆلەکانی نێردراو لەالیەن نێردەرەکانی سەر بورجەکانی گواستنەوەی شەپۆلی موبایل‬ ‫دەکات‌و بەهیچ شیوەیەک خۆی لەقەرەی کاریگەرییەکانی موبایلی دەستی (هەند) نادات‪.‬‬ ‫هەندێکجار باڵوبوونەوەی هەندێک دەنگۆ لەمەڕ زیانەکانی تاوەرەکانی گەیاندن نیگەرانی‌و دڵەڕاوکێ لەالی هاوواڵتیان‬ ‫دروستدەکات‪ ،‬ئامانج لەنووسینی ئەم بابەتە بەرپەرچدانەوەی نیگەرانییەکان نییە‪ ،‬بەڵکو پێشنیاری رێگەچارەی نهێشتنی‬ ‫نیگەرانییەکانە‪ .‬بۆ ئەو مەبەستە سەرتا با بزانیین شەپۆلەکانی موبایل چییە؟‬ ‫شەپۆلەکانی م��وب��ای �ل‌و وای‬ ‫فای(‪ )Wi-Fi‬بەشێکن لەشەپۆلەکانی‬ ‫کاروموگناتیسی‪ ،‬ئ��ەم شەپۆالنە‬ ‫بەهۆی بواری کاروموگناتیسییەوە‬ ‫دەگ��وازرێ��ن��ەوەو ل��ەگ��ەڵ م��ادەدا‬ ‫ک��ارل��ێ��ک دەک��ەن ل��ەرەل��ەری ئەم‬ ‫ش��ەپ��ۆالن��ە ل��ەن��ێ��وان (‪10MHZ-‬‬ ‫‪)10GHZ‬دای��ە‪ ،‬ب��ەم ل��ەرەل��ەران��ە‬ ‫دەگوترێت لەرەلەری رادیویی(‪،)RF‬‬ ‫ه��ەم��وو کۆمپانیایەکی گەیاندن‬ ‫بەشێکی بەناوی (‪)RF‬هەیە‪ ،‬کاری‬ ‫سەرەکی ئ��ەم بەشە دامەزراندنی‬ ‫ت��اوەرە لەشوێنە جۆربەجۆرەکاندا‬ ‫بۆ ئ��ەوەی دات��ای دەن �گ‌و رەنگ‌و‬ ‫نووسین لەڕێگەی ئەم تاوەرانەوە‬ ‫بگوازرێتەوە بۆ ئامێرەکانی موبایل‌و‬ ‫مۆدمی ئینتەرنێتی هاوواڵتیان‪.‬‬ ‫‪.٢‬زی��ان��ەک��ان��ی ش��ەپ��ۆل��ی‬ ‫کاروموگناتیسی نائایۆنایزە‬ ‫م��ەب��ەس��ت ل��ەئ��ای��ۆن��ی��زە‬ ‫ک��ردن‪ ،‬ک��ەن��دن��ەوەی ئەلکترۆنە‬ ‫ل��ەئ��ەت��ۆم‌و مولکیول‪،‬شەپۆلەکانی‬ ‫کارۆموگناتیسی رێنجێکی بەرفراوانی‬ ‫لەرەلەریان هەیە‪ ،‬هەندێکیان دەبن‬ ‫بەهۆی بەئایۆن کردنی ئەتۆمەکانی‬ ‫مادە‪ ،‬ئەم شەپۆالنە پێیان دەوترێت‬ ‫شەپۆلی ئایۆنایزی‌و زیانیان بۆ سەر‬ ‫م��رۆڤ‌و گ��ی��ان��داران زۆرەو دەب��ن‬ ‫بەهۆی نەخۆشییەکانی جینیتیکی‌و‬ ‫شێرپەنجە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەو شەپۆالنەی‬

‫ل��ەپ��ێ��وەن��دی��ی��ەک��ان��دا ب��ەک��اردێ��ن‬ ‫لەرەلەرەکانیان ت��اڕادەی��ەک��ی زۆر‬ ‫نزمە‌و مادە ئایۆنایز ناکەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەب��ن بەهۆی گەرمکردنی م��ادە‪.‬‬ ‫ئەگەر بۆماوەیەکی زۆر بڕێکی زۆر‬ ‫لەم شەپۆلە لەرەلەر نزمانە بکەون‬ ‫لەشانەیەکی زیندوو زیانی بەرچاوی‬ ‫پێدەگەێنن‪ ،‬بەتایبەتی زیانی زۆری‬ ‫بۆ سەر دەماخ هەیە‪.‬‬ ‫‪.٣‬س��ن��ووری‬ ‫رێگەپێدراوی(‪)EMF‬‬ ‫ل��ەزۆرب��ەی واڵتانی جیهاندا‪،‬‬ ‫ئاستی پ��ەژرێ��ن��راو ب��ەه��ۆی( (�‪IC‬‬ ‫‪)NIRP‬وە پ��ەس��ەن��د ک��راوە‪ ،‬کە‬ ‫بریتییە ل��ەب��ڕی رێ��گ��ە پ��ێ��دراوی‬ ‫شەپۆلی(‪ )EMF‬بۆ ئەو کرێکارانەی‬ ‫ل��ەب��واری پ��ێ��وەن��دی��ی��ەک��ان‌و ئ��ەو‬ ‫ک��ەس��ان��ەی ل��ەش��وێ��ن��ە گ��ش��ت�ی‌و‬ ‫تایبەتەکاندا بەهەر هۆکارێک ئەو‬ ‫تیشکەیان ل��ێ��دەک��ەوێ��ت‪ .‬ئاستی‬ ‫هەڵمژین ب��ەپ��ێ��ی(‪()SAR‬ن��رخ��ی‬ ‫تایبەتی هەڵـمژیین) دەردەبڕدرێت‪،‬‬ ‫ک��ە ی��ەک��ەک��ەی بریتییە (‪)W/kg‬‬ ‫(وات لەسەر کیلۆگرامی شانەی‬ ‫لەش) لە لەرەلەری نێوان (‪)١٠‬‬ ‫میگا ه��ێ��رت��زەوە ب��ۆ (‪)١٠‬گ��ی��گ��ا‬ ‫هێرتز ب��ڕی رێ��گ��ەپ��ێ��دراو بەپێی‬ ‫خشتەی ژێ��رەوە روونکراوەتەوە‪،‬‬ ‫ئەم خشتەیە تەنها دەبێت لەماوەی‬ ‫(‪)٦‬خولەکدا بەکاربهێنرێت‪ .‬خاڵی‬

‫گرنگ ئەوەیە ئەو بڕە تیشکەی‪،‬‬ ‫ک��ە ل��ەش��ی ک��رێ��ک��اری ب��واری‬ ‫پێوەندییەکان بۆی هەیە هەڵبمژێت‬ ‫زیاترە لەتێکڕایی خەلکی ئاسایی‪،‬‬ ‫چونکە وا ل��ەب��ەرچ��او دەگیرێت‬ ‫تەمەنی ک��رێ��ک��ارەک��ە‪ ،‬تەمەنێکی‬ ‫الوەو لەهەمانکاتیشدا کرێکاری‬ ‫ئەم ب��وارە هەموو رێنماییەکانیتر‬ ‫لەسەر بەرکەوتنی تیشک لەلەش‬ ‫لەبەرچاو دەگرێت‪.‬‬

‫(‪ )ICNIRP‬ه��اوڕێ لەگەڵ‬ ‫لەرەلەردا چـڕی توانا (‪ ،)S‬توندی‬ ‫بـواری کارەبایی (‪)E‬و توندی بواری‬ ‫موگناتیسیش(‪ )H‬لەبەرچاودەگرێت‌‪،‬‬ ‫لەگەڵ سنووری وەرگرتنی تیشک بۆ‬ ‫بەشە جیاوازەکـانی لەشی کرێکار‪،‬‬ ‫کۆتا سنووری پێشنیارکراوی( (�‪IC‬‬ ‫‪)NIRP‬س��ەب��ارەت بەکەوتنی تیشک‬ ‫لەشوێنە جیاوازەکانی لەشی کرێکارو‬ ‫خەڵـکی ئاسایی بەشێـوەی ژێرەوەیە‪.‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫‪.٤‬دووری رێگەپێدراو‪:‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی پ��ری��ن��س��ی��پ‪ ،‬کاتێک‬ ‫ک��ەس��ێ��ک دوور دەک��ەوێ��ت��ەوە‬ ‫ل��ەس��ەرچ��اوەک��ە‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‬ ‫لەئالێرێکی ن��ێ��ردەری شەپۆلی‬ ‫موبایل‪ ،‬ئاستی(‪( )RF‬لەرەلەری‬ ‫رادیۆیی) بەخێرایی دادەبەزێت‪،‬‬ ‫بۆ ه��ەر ئالێریەک‪ ،‬ئاستی(‪)RF‬‬ ‫دەک��رێ��ت ح��ەس��ێ��ب ب��ک��رێ��ت‪.‬‬ ‫دووری��ی��ەک‪ ،‬کە ل��ەودا ئاستەکە‬ ‫هەمیشە ل��ەخ��وار ئاستی (‪)RF‬‬ ‫دای��ە پ��ێ��ی دەوت��رێ��ت "دووری‬ ‫رێ��گ��ەپ��ێ��دراو"‪ .‬دووری��ی��ە رێگە‬ ‫پ��ێ��دراوەک��ە ل��ەوان��ەی��ە بەند بێت‬ ‫لەسەر ئاستە رێفرێنسەکان یان‬ ‫بەراوردکردنی (‪ ، )SAR‬بەهەر‬ ‫ش��ێ��وەی��ەک ل��ەب��ەرچ��او بگیریەت‬ ‫ئەمە بریتییە لەئاستی تەندروستی‬ ‫‪ ،‬وێ��ن��ەی ژێ��رەوە پ��ی��ش��ان��دەری‬ ‫نموونەیەکە لەسەر دووری رێگە‬ ‫پ��ێ��دراو ب��ۆ کرێکارێکی بەشی‬ ‫(‪.)RF‬‬

‫‪.٥‬س��ن��وری رێ��گ��ەپ��ێ��دراو‪/‬‬ ‫ناوچەی رێگەپێنەدراو‪:‬‬ ‫دەک��رێ��ت ن��اوچ��ەی��ەک��ی سێ‬ ‫رەهەندی لەدەوروبەری ئالێرێکدا‬ ‫دیاریبکرێت‪ ،‬کە پێی دەوترێت‬ ‫ناوچەی رێگەپێنەدراو‪ .‬ئاستی‬ ‫(‪ )RF‬لەپێشی ئالێرەکەدا زیاترە‬ ‫وەک لەپشتی ئاڵێرەکە‬

‫رێ��ن��م��ای��ی(‪)ICNIRP‬‬ ‫ب��ەت��ێ��ک��ڕای��ی (‪)٦‬خ��وول��ەک‬ ‫دادەنێت بۆ دیاریکردنی ئاستی‬ ‫ب��ەرک��ەوت��ن��ی تیشک‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫ئەگەر لەماوەیەکی کەمدا بڕی‬ ‫تیشکەکە ئاستی رێگەپێدراوی‬ ‫تێپەڕاند ئەمە بەمانای ئەوە نییە‬ ‫سنووری رێگەپێدراوی (‪)RF‬‬ ‫تێپەڕیندراوە‪ .‬ب��ەک��ردەوە ئەمە‬ ‫وات��ای ئ��ەوە دەگەێنێت ئەگەر‬ ‫خ��ەل��ک ل��ەس��ن��وری ن��اوچ��ەی‬ ‫رێ��گ��ەپ��ێ��دراوی��ش��دا پیاسەبکەن‬ ‫لەوانەیە ئاستی رێگە پێدراوی‬ ‫بەرکەوتنی تیشک تێپەڕێنن‪.‬‬ ‫بەهەمە حاڵ‪ ،‬تێکڕای کات‌و بڕی‬ ‫بەرکەوتن تەنها دەبێت بەهۆی‬ ‫کەسانی شارەزاوە دیاریبکرێت‪.‬‬ ‫‪.٦‬چ��اودێ��ری ب��وار(‪Field‬‬ ‫‪)monitor‬‬ ‫چ��اودێ��ری ب��وار بریتییە‬ ‫لەئامێرێک‪ ،‬کە دەتوانێت بڕی‬ ‫(‪)EMF‬ی کاتی‪ ،‬بەشێوەی کاتی‌‬

‫بۆ مەودایەکی لەرەلەر بپێوێت‪،‬‬ ‫بڕە پێوراوەکە دەکرێت بەراورد‬ ‫بکرێت لەگەڵ ئاستە ستاندەرە‬ ‫سەرچاوەییەکانی رێنمایی( (�‪IC‬‬ ‫‪ .)NIRP‬چ��ەن��دی��ن ج��ۆر لەم‬ ‫ئامێرە بوونی هەیە‪ ،‬جۆرێکیان لە‬ ‫لەش دەبەسترێت‌و جۆرێکیتریش‬ ‫بەدەست هەڵدەگیریەت‪.‬‬ ‫زۆربەی ئەم ئامێرانە هەڵگری‬ ‫گڵۆپ یان دەنگن‪ ،‬کە کاتێک‬ ‫بڕی تیشکەکە لەبڕی رێگەپێدراو‬ ‫زیاتر دەبێت‪ ،‬دەکەونە کار‪.‬‬ ‫‪.٧‬وێستگەی پایەیی سایت‬ ‫وێستگەیی پ��ای��ەی��ی سایت‬ ‫(‪ )BSS‬دەک��رێ��ت ب��ەدوو جۆر‬ ‫ب��ێ��ت دەرەک��ی(‪‌)outdoor‬و‬ ‫ناوەوەیی(‪ .)indoor‬لەهیچکام‬ ‫لەمانەدا نابێت سنووری(‪،)RF‬‬ ‫ک��ە دەک��ەوێ��ت ل��ەخ��ەل��ک ی��ان‬ ‫کرێکارانی گەیاندن سنووری‬ ‫رێگەپێدراو تێپەڕبکات‪ ،‬لەباری‬ ‫ناوەوەییدا‪ ،‬ئالێرەکان بەتوانایەکی‬

‫‪16‬‬

‫زۆر ن��زم��ەوە ش��ەپ��ۆل دەن��ێ��رن‌و‬ ‫تەنها ل��ەم��ەودای چەند سانتی‬ ‫مەترێکدا زیانبەخشن‌و دەکرێت‬ ‫لەنزیکەوە لەگەڵییدا کاربکرێت‪.‬‬ ‫‪.٨‬ئەنجام‬ ‫بڕیاردان لەسەر ئەوەی ئایا‬ ‫وێستگەیەکی پ��ای��ەی��ی(‪)BSS‬‬ ‫لەشوێنێکی دیاریکراودا زیانی‬ ‫ب��ۆس��ەر ه��اوواڵت��ی��ان هەیە یان‬ ‫ن��ا؟ پێویستی بەپێوانی وردی‬ ‫ب��ڕی (‪)RF‬ی شوێنەکە هەیەو‬ ‫نابێت ئەو بڕەی بەر هاوواڵتی‬ ‫دەکەوێت لەبڕی رێگەپێدراوی‬ ‫س��ت��ان��دەری(‪ )ICNIRP‬تێپەڕ‬ ‫بکات‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫ت��ێ��ب��ی��ن��ی‪ :‬ه��ەم��وو ئ��ەم‬ ‫سەرچاوانە‪ ،‬سەرچاوەی فەرمی‬ ‫نێودەوڵەتیین‬ ‫* زیانەکانی شەپۆلی موبایل لەم‬ ‫سایتەدا (‪.)www.euro.who.int‬‬ ‫* رێنماییەکانی (‪)ICNIRP‬‬ ‫لەساڵی (‪ )٢٠١٠‬لەم سایتەدا‪:‬‬ ‫)‪(www.icnirp.de‬‬

‫* رێنماییەکانی پارێزگاری‬ ‫لەبەرامبەر (‪ )RF‬لەم سایتەدا‪:‬‬ ‫)‪(www.mmfai.info‬‬

‫‪17‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫بەپێشکەشکردنی هوونەریی گەالکسی(‪ ،)S4‬بازاری بەراوردکردنی نێوان‬ ‫ئەم هەند موبایلە زیرەکانە گەرمبووە‪ ،‬لێرەدا بەراوردێک دەکەین لەنێوان‬ ‫هەرسێ ئامێری گەالکسی(‪)s4‬ی سامسۆنگ‌و (‪ ،)HTC one‬کە هێشتا‬ ‫هیچکامێکیان بەتەواوەتی نەکوتوونەتە بازاڕەوە جگە لەموبایلی ئایفۆنی(‪.)5‬‬ ‫ نرخی ئایفۆن گرانترە لە ئێچ تی سی بەاڵم چونکە هێشتا نرخێک بۆ‬‫گەالکسی لەبەردەستدا نییە دەتوانیین بڵێین ئایفۆنی (‪ )٥‬ئێستا گرانترین هەندی‬ ‫نێو بازاڕە‪.‬‬ ‫ شاشەی گەالکسی (‪)٤( ،)٤‬ئینچییە‌و ئێچ تی سی وان (‪ )٤.٧‬ئینچی‌و‬‫ئایفۆن (‪ )٤‬ئینچییە‪ ،‬هەڵبەت تەکنەلۆژیای رتینای سەر ئایفۆن وێنەکان جوانتر‬ ‫پیشاندەدات‪.‬‬ ‫ پرۆسێسەری چوار ناوکی ئێچ تی سی و گەالکسی بەرزترە لەدوو‬‫ناکی ئەپڵ‬ ‫ بەدەنەی گەالکسی پالستیکییە‪ ،‬ب��ەاڵم هی ئێچ تی سی‌و ئایفۆن‬‫ئاڵۆمنیۆم‌و شیشەیە‬

‫ کامێرای پێشەوەی گەالکسی بەهێزترەو (‪)٢‬میگا پێکسلییە‪ ،‬هەروەها‬‫کامێرای سەرەکی گەلەکسی سێزە میگا پیکسەلییە‪ ،‬بەاڵم هی ئێچ تی سی‌و‬ ‫ئەپڵ (‪)٨‬میگا پیکسەلییە‪.‬‬ ‫ بۆ تۆمارکردنی ڤیدیۆ هەرسێکیان (‪)١٠٨٠‬ن‌و (‪)٣٠‬فرێم لەچرکەدا‬‫تۆمار دەکەن‪.‬‬ ‫ وای فای ئێچ تی سی‌و گەالکسی ئێس چوار‪ ،‬ستاندەری زیاتر پشتیوانی‬‫لێدەکەن‬ ‫ دەنگی ئەپڵ لەوان زۆر کوالیتی باشترە‬‫ تەنها گەالکسی پرکردنەوەی کارەبای بێ وایەری(ئێس چارج)ی هەیە‬‫ باتری گەالکسی هەرچەند(‪ )2600mAH‬بەاڵم هێشتا نەهاتووەتە‬‫ب��ازاڕەوە تاوەکو داوەری لەبارەیەوە بکرێت‪ ،‬ب��ەاڵم باتری ئایفۆنی(‪)٥‬‬ ‫سەرسووڕهێنەرە‪.‬‬ ‫ ئایفۆن کێشەکەی (‪)١١٢‬گرامەو سووکترە لەوانیتر‬‫‪ -‬قەبارەی ئایفۆنی(‪ )٥‬لەوانیتر کورتترە‪.‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫‪18‬‬

‫ەنزیکەیی دڵنیاین‬ ‫"ئێمە ب‬ ‫ەنۆلکەی خودامان‬ ‫ت‬ ‫دۆزیوەتەوە"‬

No.24, April 2013

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫ئامادەکردنی‪ :‬زانستی نوێ‬ ‫زانایانی ناوەندی توێژینەوەی‬ ‫ناوکی ئەوروپا(سێڕن) رایانگەیاند‪،‬‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ب��ەرب�ڵاو روون��ی‬ ‫ک��ردوەت��ەوە‪ ،‬ئەو تەنۆلکەی ساڵی‬ ‫راب��ردوو دۆزرای��ەوە ب��ەئ��ەگ��ەری‬ ‫زۆرەوە‪ ،‬بۆزۆنی هیگز‪ ،‬یان بەناوە‬ ‫نافەرمییەکەی تەنۆلکەی خودایە‪.‬‬ ‫بەاڵم بۆ ئەوەی دەربکەوێت ئەمە‬ ‫چ��ی ج��ۆرێ��ک��ی ب��ۆزۆن��ی هیگزە‪،‬‬ ‫توێژینەوەی زیاتر پێویستە‪.‬‬ ‫ج��و ئ��ی��ن��ک��ادال ب��ەڕێ��وەب��ەری‬ ‫پ��رۆژەی (‪()CMS‬ی��ەک��ێ��ک‬ ‫ل��ەدوو ه��ەس��ت��ەوەرەک��ەی سێڕن)‪،‬‬ ‫لەکۆنفڕانسی موریون‪ ،‬لە التوییلی‬ ‫ئیتالیا لەمبارەوە وتی‪ ":‬ئەنجامە‬ ‫س��ەرەت��ای��ی��ەک��ان��ی ل��ێ��ک��ٶڵ��ی��ن��ەوە‬ ‫لەهەموو داتاکانی تاقیکردنەوەی‬ ‫(‪ )٢٠١٢‬زۆر سەرنجڕاکێشن‌و‬ ‫ب��ۆ م��ن ب��ەت��ەواوەت��ی روون��ە‪ ،‬کە‬ ‫ئێمە گەیشتووین بەبۆزۆنی هیگز‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د ه��ێ��ش��ت��ا رێ��گ��ەی��ەک��ی‬ ‫دوورودرێ��ژم��ان ل��ەب��ەردەم��دای��ە‬ ‫ب��ۆئ��ەوەی بڵێین ئ��ەم��ە چ��ی جۆر‬ ‫بۆزۆنی هیگزێکە‪".‬‬ ‫دیڤ چارڵتۆن وتەبێژی پڕۆژەی‬ ‫ئ��ەت��ڵ��ەس‪ ،‬ه��ەس��ت��ەوەرەک��ەی��ت��ری‬ ‫سێڕن دەڵ��ێ��ت‪ ":‬ئەنجامە نوێی‌و‬ ‫جوانە بەدەستهاتووەکان‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫ت��ێ��ک��ۆش��ان��ی م��ەزن‌و ف��ی��داک��اری‬ ‫ژم��ارەی��ەک��ی زۆر خ��ەڵ��ک ب��ووە‪،‬‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی وەدس��ت��ک��ەوت��وو ئ��ەو‬ ‫تەنۆلکەیە‪ ،‬کە مودێلی ستاندەرد‬ ‫پیشبینی دەکات تەنۆلکەی هیگز‪".‬‬ ‫نزیکەی ح��ەوت مانگ لەوەو‬ ‫پێش پێکدادەری گەورەی هادڕۆنی‬ ‫ه��ی��گ��ز(‪ ،)LHC‬ک��ە ل��ەس��ێ��ڕن��ی‬ ‫س��وی��س��ڕای��ە‪ ،‬ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ەک��ی‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دا‪ ،‬ک��ە ب��ەوت��ەی زان��ای��ان‪،‬‬ ‫زانستی فیزیای ت��ی��ۆری گ��ۆڕی‪،‬‬ ‫زانایان پرۆتۆنەکان(ناوکی ئەتۆم)‬ ‫ی��ان ت��اوەک��و ن��زی��ک��ی خ��ێ��رای��ی‬ ‫رووناکی تاوداو بەیەکیاندا کێشان‌و‬ ‫لێکۆڵینەوەیان لەسەر ئەو تەنۆلکە‬ ‫ب��چ��ووک��ان��ەک��رد‪ ،‬ک��ە ب��ەه��ۆی ئەم‬ ‫بەریەککەوتنەوە دروستبوون‪ ،‬تاوەکو‬ ‫بتوانن ئەو تەنۆلکە بدۆزنەوە‪ ،‬کە‬ ‫ناوی تەنۆلکەی هیگزە‪.‬‬ ‫بەپێی تیۆری مودێلی ستاندەرد‪،‬‬ ‫هەموو مادەکانی گەردوون لەتەنۆلکە‬ ‫سەرەتاییەکان دروس��ت��ب��وون‪ ،‬ئەو‬ ‫تەنۆلکانە بریتیین لەشەش کواڕک‌و‬

‫شەش لێپتۆن‪ .‬پرۆتۆن‌و نیوترۆنەکان‬ ‫لەکواڕک دروستبوون‌و ئەلکترۆن‌و‬ ‫نیوترینۆکان پێیان دەوترێت لێپتۆن‪.‬‬ ‫بەپێی مودێلی ستاندەرد چوار‬ ‫هێزی بنچینەیی سروشت بریتیین‬ ‫لەناوکی الواز‪ ،‬هێزی ناوکی بەتین‪،‬‬ ‫کێشکردن‌و هێزی کارۆموگناتیسی‌‪،‬‬ ‫ه��ەرک��ام ل��ەه��ێ��زەک��ان ب��ەه��ۆی‬ ‫تەنۆلکەیەکەوە دەگ��وازرێ��ت��ەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی ئەم هێزانە بگوازرێنەوە بۆ‬ ‫مادە‪ ،‬هەموو تەنۆلکە سەرەتاییەکان‬ ‫دەبێت لەبوارێکەوە تێپەڕببن‪ ،‬کە‬ ‫پێی دەوترێت بواری هیگز‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئ��ەم ب��وارەش ب��ۆ خ��ۆی هەڵگری‬ ‫تەنۆلکەیەکە کە ناسراوە بەبۆزۆنی‬ ‫هیگز‪ .‬ئ��ەم ت��ەن��ۆل��ک��ە‪ ،‬تەنۆلکە‬ ‫ونبووەکەی مودێلی ستاندەردوە‬ ‫ئێستا زانایان دەڵێن دۆزیویانەتەوە‪.‬‬ ‫لەفیزیای تەنۆلکە سەرەتاییەکاندا‪،‬‬ ‫هەموو تەنۆلکەیەک هەڵگری دوو‬ ‫تایبەتمەندییە‪ ،‬سپین‌و خۆجێی(سپین‬ ‫جۆرێک خ��والن��ەوەی��ە!)‪ ،‬خۆجێی‬ ‫دەبێت بەهۆی جۆریک کاردانەوەی‬ ‫تەنۆلکەکان ب��ۆ ی��ەک��ت��ری‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫پەژراندنی چەمکی خۆجێی‪ ،‬مانای‬ ‫ئەوەیە تەنۆلکەکان بێ بارستایین‪،‬‬ ‫زان��ای��ان ئ��ەم کێشەیان ب��ەو شێوە‬ ‫ش��ی��ک��ار ک��ردووە‪ ،‬ک��ە تەنۆلکە‬

‫سەرەتاییەکان باراستییان نییە بەاڵم‬ ‫بەتێپەڕبوون‪ ،‬ل��ەب��واری هیگزەوە‬ ‫دەب��ن بەخاوەنی بارستایی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئ��ەوەی دەبێت بەهۆی ئ��ەم کارە‬ ‫تەنۆلکەی هیگزە‪.‬‬ ‫زانیارییەکانی تاقیکردنەوەی‬ ‫مانی ج��والی (‪)٢٠١٢‬پیشانیدا‪،‬‬ ‫تەنۆلکەیەک لەپێکدادانە مەزنەدا‬ ‫دروستبووەو تایبەتمەندییەکانی زۆر‬ ‫نزیکە لەتۆلەکەیەکی مودێلی هیگز‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ئ��ەگ��ەر ئ��ەم تەنۆلکەیە‬ ‫ج��ی��اواز ب��ووای��ەت زانایانی زیاتر‬ ‫خۆشحاڵ دەکرد‪ ،‬چونکە ئاسۆیەکی‬ ‫نوێی لەزانستدا دەک��ردەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەلماندنی بوونی ئەم تەنۆلکەش‬ ‫سەلماندنی راستی مودێلی ستاندەر‬ ‫ب��وو‪ ،‬کە گرنگی تایبەت بەخۆی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ت��ی��ۆری��ی��ەک‪ ،‬ک��ە ل��ەدەی��ی‬ ‫شەست‌و حەفتای زاینییدا پەرەی‬ ‫سەند‪.‬‬ ‫تۆنی وایدبێرگ پرۆفیسۆری‬ ‫فیزیا‌ی زانکۆی ئاکسفۆرد‪ ،‬کە لەگەڵ‬ ‫پ��رۆژەی ئەتڵەسدا هاوکاریدەکات‬ ‫لەمبارەوە دەڵێت‪ ":‬ئەمە دەستپێکی‬ ‫وەرزێکی نوێیە لەفیزیای تیۆرییدا‪".‬‬ ‫" فیزیا ل��ەچ��وارەم��ی ج��والی‬ ‫(‪)٢٠١٢‬دا گۆڕانێکی گ��ەورەی‬ ‫بەسەردا هات‪ ،‬پێشتر پرسیارێکی‬

‫‪20‬‬

‫لێلمان هەبوو‪ ،‬ئایا ئ��ەم تەنۆلکە‬ ‫بوونی هەیە؟ پرسیارێک پڕ لەدوو‬ ‫دڵی گومان‪ ،‬بەاڵم ئێستا پرسیارەکە‬ ‫وردت��رە‪ ،‬ئایا ئەم تەنۆلکە بۆزۆنی‬ ‫هیگزە‪ ،‬ئایا ئ��ەم ب��ۆزۆن��ی هیگزە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ پێشبینییەکانی مودێلی‬ ‫ستاندەرددا یەکدەگرێتەوە؟"‬ ‫بەپێی مودێلی ستاندەر بوزۆنی‬ ‫هیگز‪ ،‬س��پ��ی��ن(خ��والن��ەوە)ی نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم خۆجێیەتی مووجەبی هەیە‪،‬‬ ‫ئەمە رێک ئەو شتەیە لەتاقیکردنەوە‬ ‫مەزنەکەی سێڕندا دۆزراوەتەوە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ه��ۆک��اری ئ��ەوەی‬ ‫زانایان بەدڵنیاییەوە ناڵێن بۆزۆنی‬ ‫هیگزیان دۆزی��وەت��ەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫بەپێی تیۆری بەرزەخۆجێی‪ ،‬پێنج‬ ‫جۆر بۆزۆنی هیگز بوونی هەیە‪.‬‬ ‫ب��ۆ واڵم��دان��ەوە ب��ەم پ��رس��ی��ارە‪،‬‬ ‫زان��ای��ان دەی��ان��ەوێ��ت جارێکیتر‬ ‫پێکدادانێکی گ��ەورە ل��ە(‪)LHC‬‬ ‫ئەنجامبدەن‪ ،‬بەاڵم ئەم پێکدادەرە‬ ‫ل��ەدووم��ان��گ ل��ەوەو پێشەوە بۆ‬ ‫کارەکانی وەرشەو بەرزکردنەوەی‬ ‫ئاستی سیستەمەکە ب��ۆ م��اوەی‬ ‫(‪)٢‬ساڵ داخراوە؛ هەر بۆیە بۆ‬ ‫سەلماندنی دڵنیاکەری بوونی‬ ‫تەنۆلکەی هیگز دەبێت تاوەکو‬ ‫ساڵی(‪)٢٠١٥‬چاوەڕێ بین‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫نیوتن هەڵە نەبوو‬ ‫و‪.‬سعدالله محمد‬ ‫ئەوەی زانیارییەکی سەرەتایی لە زانستی میکانیکی هەبێت دەزانێت کە‬ ‫نیوتن هەڵە نەبووە‪ ،‬کاتێک کە وتوویەتی ئەستەمە کە مرۆڤ بتوانێت دیواری‬ ‫دەنگ تێپەرێنێت‪.‬‬ ‫سەرباری سەرکەوتنی(فیلکس باومگارتنەر)ی نەمساوی لە خۆهەڵدانی‬ ‫سەربەست لەبەرزی (‪ )٣٧‬کیلۆمەترەوە بۆ سەر بیابانی نیومەکسیکۆو بڕینی‬ ‫دیواری دەنگ لەکاتی خۆهەڵدانیدا‪.‬‬ ‫وا دەبینم کە مەبەستی نیوتن ئەو مرۆڤە بووە‪ ،‬کە بێ هیچ کەرەستەو‬ ‫ئامێرو بەدلەو تاسکاڵوێک لەبۆشایی ئاسمانەوە خۆی فرێبداتە سەر زەویی‬ ‫بەشێوەیەکی سروشتی‪ ،‬چونکە ئەم کەرەستانە لەپلەی بەستن دەیپارێزێت‪،‬‬ ‫پلەی بەستن لەو شوێنەی کە خۆی فڕێدایە خوارەوە دەگاتە(‪ )٤٠‬پلەی ژێر‬ ‫سفر‪ ،‬ئەو جلە تایبەتە‪ ،‬کە فلیکس پۆشی لەنزمبوونەوەی کەشە پەستان‪ ،‬لەو‬ ‫بەرزییەی سەر رووی دەریا دەیپارێزێت‪ .‬لەو شوێنەی‪ ،‬کە فیلکس خۆی‬ ‫فڕێدایە خوارەوە ئەگەر بەدلەو کاڵوی تایبەتی نەبوایە‪ ،‬ئەوە مێشک و هەموو‬ ‫خانەکانی لەشی دەتەقی‌و پەرش‌و باڵودەبوویەوە‪.‬‬ ‫پێویستە ئاماژە بەئەوەش بکەین‪ ،‬کە دەزگای ناسا بەشێوەیەکی فەرمی‬ ‫هەموو مرۆڤێک بە(رائد فچا‌و) دەناسێنێت ئەگەر بێت‌و بگاتە بەرزی(‪)٥٠‬میل‬

‫لەسەر رووی دەریا‪ ،‬کە فیلکس نەیتوانی بگاتە ئەم بەرزییە‪.‬‬ ‫بۆشایی دەرەوە ‪ -‬پێویستە جیاوازی بکەین لە نێوان بۆشایی دەرەوەو ناوەوە‬ ‫ لە بەرزی(‪)62‬میل‪ ،‬واتە(‪)١٠٠‬کیلۆمەتر لەسەر رووی دەریا دەستپێدەکات‪.‬‬‫بەپێی یاسایی نیوتن کەوتنە خوارەوەی تەنێک بەشێوەیەکی سەربەست‬ ‫خێرایەکەی بەشێوەیەکی هارمۆنیک زیاد دەکات تاوەکو دەگاتە خێرایەکی‬ ‫دیاریکراوی جێگیر‪ ،‬ئەم ئاستەش پێی دەڵێن خێرایی دیاریکراو‪ ،‬خێرایش‬ ‫دەگۆڕێت بەپێی تەنی کەوتوو‪ ،‬جێگیریی خێرایی دەگەرێتەوە بۆ پەیوەندی‬ ‫کۆڵکەی لێکخشاندن لەگەڵ هەواو هێزی کێش کردنی زەویی‪ ،‬واتە گۆڕینی‬ ‫خێرایی تەنێکی کەوتوو لەقۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی تر‪ .‬بەرزترین خێرایی‬ ‫فیلکس لەکاتی خۆهەڵدانیدا بۆ سەر زەویی لە لێواری بۆشاییدا بوو‪ ،‬لەو‬ ‫شوێنەی ه��ەوای لێ نییە یان زۆر دەگمەنەو هێزی لێکخشادنیش بوونی‬ ‫نییە ‪ ،‬لەگەل نزیکبوونەوەی لەزەویی خێرایی کەم دەکات تاوەکو یەکسان‬ ‫دەبێت لەگەل بەرگری هەوا‪ ،‬یان کۆڵگەی لێکخشاندن لەگەل کەشە پەستان‪.‬‬ ‫بڕی کەشە پەستان نزیکەی(‪)١٠٠‬کیلۆگرام دەبێت‪ ،‬ئەمەش کێشی ستونێکی‬ ‫هەوایە لەسەر شانی مرۆڤ‪ ،‬کە دەرکی پێناکات‪ ،‬ئەگەر کەشە پەستان نەبێت‬ ‫ئەوە مرۆڤ دەتەقێت‪ ،‬کەشە پەستان بەرامبەر بەکێشی(‪)٢٢‬کیلۆگرام تەنێکی‬ ‫قورقۆشمە لەسەر روبەری (‪)١‬سەنتیمەتری چوارگۆشە‪.‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫ئۆرارا‬

‫وناکی باکوری یان‬ ‫(رو‬ ‫ووناکی باشووری)‬ ‫ر‬

‫‪22‬‬

‫‪23‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫نزار رەئوف عەبدوڵاڵ؛ خوێندکاری دکتۆرا لەبەشی فیزیا ‪ -‬زانکۆی ئایسالند‪.‬‬

‫ئۆرارا بریتییە لەو دیاردە سروشتییەی لەجەمسەرەکانی باکوورو باشووری گۆی‬ ‫زەوییدا دروستدەبێت‪ ،‬تێیدا رووناکییەکی رەنگاوڕەنگی سروشتی لەئاسماندا‬ ‫دەردەکەوێت لەدووری (‪)٨٠-٥٠‬کم لەرووی زەوییەوە‪.‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫‪24‬‬

‫بنەرەتی دروستبووونی ئۆرارا‪:‬‬ ‫وەک لەزانستی فیزیادا ئ��ام��اژەی پێکراوە‪ ،‬گ��ۆی زەوی��ی بوارێکی‬ ‫موگناتیسی هەیە‪ ،‬کە ئاراستەی هێلە موگناتیسییەکەی لەباکوورەوە بۆ‬ ‫باشووری گۆی زەویی درێژ دەبێتەوە‪ ،‬چڕی هێلەکانی بواری موگناتیسی‬ ‫زەوی لە جەمسەرەکانی باکورو باشوردا زۆرترە لەچاو بەشەکانیتری زەویی‬ ‫وەک لەوێنەی (‪ )١‬دا دیارە‪.‬‬

‫وینەی (‪ :)١‬بواری موگناتیسی زەویی‪ ،‬هێڵە رەشەکان ئاماژەی هێڵەکانی‬ ‫بواری موگناتیسی زەویی دەنوێنن‪.‬‬ ‫چڕی بواری موگناتیسی زەویی دەبێتە هۆی دروست بوونی ئاوێنە‬ ‫موگناتیس (‪)magnetic mirror‬‬ ‫لەدەوری زەوییدا‪ ،‬ئەو چینەی کە ئاوێنە موگناتیسییەکەی تێدا دروست‬ ‫دەبێت بەچینی موگناتیسی ناسراوە (‪ )magnetosphere‬کە کاریگەرییەکی‬ ‫بەرچاوی هەیە لەدروست بوونی ئۆرۆرادا‪.‬‬ ‫لەپاشان ئاوێنە موگناتیسییەکەی چینی موگناتیسی زەویی دەبێتە هۆی‬ ‫راگرتنی بەشێک لەو تەنۆلکە بارگاوییانەی‪ ،‬کە لەڕێگەی خۆرە باوە (‪solar‬‬ ‫‪ )wind‬دەگاتە زەویی‌و پاشان بەشێکیان قەتیس دەبن لەچینی موگناتیسییدا‪.‬‬ ‫میکانیزمی دروست بوونی ئۆرارا‪:‬‬ ‫هەموومان دەزانیین‪ ،‬کە زەویی بەبەرگەهەواییەک دەورە دراوە‪ ،‬کە پێک‬ ‫هاتووە لەکۆمەلێک ئەتۆمی جیاواز‪ ،‬لەوانە ئەتۆمی ئۆکسجین‌و نایترۆجین‌و‬ ‫هایدرۆجین‌و ‪......‬هتد‪ .‬بەهەمان شێوە لە چینی موگناتیسی زەویشدا‬ ‫ئەم پێکهاتە ئەتۆمیانەی تێدایە‪ ،‬کاتێک تەنۆلکە بارگاویەکان لەخۆرەوە‬ ‫دەگەنە چینی موگناتیسی زەویی دەبێتە هۆی بەریەک کەوتنیان (‪)collision‬‬ ‫لەگەل ئەتۆمەکانی چینە موگناتیسییەکەدا‪ ،‬ئەم بەریەک کەوتنەش دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی‪ ،‬کە ئەتۆمەکانی چینی موگناتیسی زەویی بوروژێن‪ ،‬پاشان ئەتۆمە‬ ‫وروژێنراوەکان هەوڵ دەدەن بچنە باری ئاسایی خۆیان‌و بەمەش ئەلەکترۆنێک‬ ‫لە ئاستە وزە بەرزەکانەوە دەگوێزرێتەوە ئاستە وزە نزمەکان‪ ،‬وەک لە وینەی‬ ‫(‪)٢‬دا دەردەکەویت‪ .‬لەئەنجامی ئەم گواستنەوەیەدا ئەلەکترۆنەکە بەشێک‬ ‫لەوزەکەی خۆی ون دەکات بەشێوەی رووناکی (فۆتۆن) دەردەکەوێت‪ ،‬کە‬ ‫کۆی دیاردەکە پێی دەڵێن کرداری دەرچوونی فۆتۆن‪.‬‬

‫ئەم دیاردەیە لەژمارەیەکی بێشومار ئەتۆمی چینی موگناتیسیدا روودەدات‬ ‫لەئەنجامدا ئەو رووناکییە گەورەیە دروست دەبێت‪ ،‬کە لەجەمسەرەکانی‬ ‫گۆی زەوییدا دەبینرێت‪.‬‬ ‫ڕەنگەکانی ئۆرارا‪:‬‬ ‫ڕەنگی ئۆرارا هەمان ئەو رەنگانەن‪ ،‬کە لەڕووناکی بینراودا هەن‪ ،‬کە‬ ‫بە ڕەنگی بنەوشەیی (‪ )Violet‬دەست پێدەکات‌و بە رەنگی سور کۆتایی‬ ‫پێدێت‪ ،‬وەک لەوێنەی (‪ )3‬دا دەردەکەویت‪.‬‬

‫وینەی (‪ :)٣‬رەنگەکانی رووناکی بینراو‪.‬‬

‫وینەی (‪ :)٢‬گواستنەوەی فۆتۆن لە‬ ‫ئاستە وزە بەرزەکانەوە بۆ ئاستی وزە‬ ‫نزمەکان و دەرچوونی فۆتۆن‪.‬‬

‫وەک هەموومان لەوانەکانی زانستدا فێر بووین‪ ،‬رەنگی بنەوشەیی‬ ‫زۆرترین لەرەلەری هەیە لەنێوان (‪)٦٦٨-٧٦٩‬میلیۆن هێرتز دایەو کورتترین‬ ‫درێژەشەپۆلی هەیە لەنێوان (‪ )٣٨٠-٤٥٠‬نانۆمەترداییە بەاڵم ڕەنگی سوور‬ ‫بەپێچەوانەوە لەرەلەرێکی نزمی هەیە لەنێوان (‪)٤٠٠-٤٨٤‬میگاهێرتزدایەو‬ ‫درێژە شەپۆلەکەی لەهەموو رەنگەکانییتر درێژترە لەنێوان(‪)٦٦٠-٧٥٠‬‬ ‫نانۆمەتردایە ‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫رەنگەکانی ئۆرارا بەندە لەسەر جۆری گواستنەوەی ئەلیکترۆن لەئاستی‬ ‫وزەی ئەتۆمەکاندا‪ ،‬لێرەدا دوو نموونەی بەرچاو دەخەینە ڕوو وەک‬ ‫(ئەتۆمی ئۆکسجبن و ئەتۆمی نایترۆجین)‪ .‬تویژینەوە زانستیەکان دەریان‬ ‫خستوە کە بە زیادبوونی نیوەتیرەی ئەتۆم ئاستەکانی وزەی ئەتۆمەکە‬ ‫لەیەکتری نزیک دەبنەوە‪ .‬بۆیە ئەگەر رەنگی ئۆرۆرامان بینی بەسەوزی‬ ‫مانای وایە بەریەک کەوتنی نێوان ئەتۆمی ئۆکسجین و تەنۆلکە خۆرییەکە‬ ‫رووییداوە لەبەر ئەوەی نیوەتیرەی ئۆکسجینی ئەتۆم بچوکە‪ ،‬ئەمەش دەبێتە‬ ‫هۆی ئەوەی‪ ،‬کە ئاستی وزەکانی ئەتۆمی ئۆکسجین لەیەکەوە دووربن‪،‬‬ ‫بۆ روودان��ی گواستنەوەی ئەلیکترۆن لەنێوان ئاستی وزەی ئۆکسجیندا‬ ‫پێویستمان بەوزەیەکی زۆر هەیە‪ ،‬وزەی زۆریش مانای لەرەلەری بەهێزو‬ ‫درێژی شەپولی کورتە‪ ،‬رەنگی سەوزیش درێژە شەپۆلی کورتە بەبەراورد‬ ‫لەگەڵ رەنگی س��ووردا‪ ،‬لە ئەنجامدا رەنگێکی سەوز دروس��ت دەبێت‌و‬ ‫رەنگی ئۆراراکەش بەسەوزی دەبینرێت‪ ،‬وەک لەوینەی (‪)٤‬دا دیارە‪.‬‬

‫بەاڵم ئەگەر بەریەک کەوتن لە نێوان ئەتۆمی نایترۆجین‌و تەنۆلکە‬ ‫خۆریەکاندا رووبدات لەئەنجامدا ڕەنگێکی سور دەبەخشێت بەئۆرۆرا‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی نیوەتیرەی ئەتۆمی نایترۆجین گەورەیە بەمەش ئاستەکانی وزەی‬ ‫نایترۆجین زۆر نزیک دەبنەوە لەیەکتری‌و وزەیەکی کەممان پێویستە بۆ‬ ‫گواستنەوە ئەلیکترۆن لە ئاستە وزە بەرزەکانەوە بۆ ئاستە وزە نزمەکانی‬ ‫ئەتۆمی نایترۆجین‌و بەمەش لەرەلەری وزەی دەرچوو نزم دەبێت بەاڵم‬ ‫درێ��ژی شەپۆلەکەی درێ��ژ دەبێت‌و رەنگی سور دەبەخشێت‪ .‬بێگومان‬ ‫ڕەنگەکانییتری ئ��ۆرۆرا بەهۆی بەریەک کەوتنی ئەتۆمەکانی تری بەرگە‬ ‫هەوای زەویی‌و تەنۆلکە خۆریەکانەوە دروست دەبێت‌و دەبینرێن‪.‬‬ ‫پێشوازی خەلک لە چینی ئۆرۆرادا‪:‬‬ ‫بێگومان ئەم دیاردە سروشتییە‪ ،‬کە ڕوودەدات لە باکوری گۆی زەوی‬ ‫کەواڵتەکانی (گرینالند و ئایسالند و فینلەندا) بە زۆری دەبینرێت‌و‪ ،‬لە‬ ‫باشوری گۆی زەویش واڵتەکانی(نیوزالند و ئوستورالیا و باشوری ئەمریکا)‬ ‫پێشوازییەکی بەرچاوی لێدەکرێت‌و خەلکی دەچنە دەرەوەی ماڵەکانیان بۆ‬ ‫بینینی رەنگە جیاوازەکانی ئۆرۆرا‪ ،‬هەرچەندە ئەم دیاردەیە تاڕادەیەکی باش‬ ‫لەم واڵتانەدا بینراوەو لەساڵێکدا چەندین جار دووب��ارە دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەرکەوتنی ئۆرۆرا هەرجارەو بە ڕەنگێک وایکردوو کە حەزێکی زۆری الی‬ ‫دانیشتوانی ئەو ناوچانە دروست کردبێت چەند کاژێرێک بەدیار رەنگە ئااڵو‬ ‫وااڵکەی ئۆرۆراوە چێژ لە سروشت‌و جوانییەکەی وەرگرن‪.‬‬ ‫تیبینی‪ :‬وینەی ئۆراراکان لەالیەن خویندکاریکی دکتۆراوە لە واڵتی‬ ‫ئایسالند گیراوە بەناوی(‪.)Pei-yi Lin‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫وینەی (‪ :)٤‬ڕەنگی سەوزی ئۆرارا لەواڵتی ئایسالند‪ ،‬لە کاژێر (‪7:20‬‬ ‫بۆ ‪ )11:30‬شەوی ‪ 2013 – 3 – 17‬بەدەرکەوت‪.‬‬

‫)‪* (www.nasa.gov‬‬ ‫‪* Size effect on the bandgap of II–VI semiconductor na‬‬‫‪nocrystals‬‬ ‫‪* C.C. Yang، and Q. Jiang، Materials Science and Engi‬‬‫‪neering B 131 (2006) 191–194.‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫‪26‬‬

‫مرۆڤ کەی سەفەر‬ ‫بۆ مەریخ دەکات؟‬

‫‪27‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫ئامادەکردنی‪ :‬زانستی نوێ‬

‫مرۆڤ چەنێکی ماوە تاوەکو فەزاگەڕ بنێرێت بۆ مەڕیخ؟ ئەمە پرسیاریەکە زۆربەمان کاتێ هەواڵەکانی مەریخ دەبیستیین‬ ‫لەخۆمانی دەکەین‪ (،‬دکتۆر ئەلکساندەر کومار) لەوێستگەی هاوبەشی ئیتالیاو فەرانسە لەجەمسەری باشور بەناوی کنکوردیا‬ ‫ژیانێکی زۆر قورسی لەبارۆدۆخی سارددا بەسەربردووە تاوەکو بزانرێت ئایا مرۆڤ دەتوانێت لەمەریخدا بژی یان نا؟ ئەو‬ ‫دەڵێت‪ ":‬لەبەشێک لەچاالکییەکانمدا‪ ،‬چاوو برژانگەکانم دەیانبەست‪ ،‬لەگەڕان بەدوای گەرمادا دەستم بەناچاری دەخزاندە‬ ‫نێو گیرفانەکانم‪".‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫بۆ ئەنجامدانی سەفەر بەرەو‬ ‫مەریخ پ��ارەی خەیاڵی پێویستە‪،‬‬ ‫ئەم خەرجییە بەشە ئاسانەکەی‬ ‫س��ەف��ەر ب��ەرەو م��ەری��خ��ە‪.‬‬ ‫ئەلکساندەر کومار‪ ،‬پلەی گەرمی‬ ‫(‪ )-٧٥‬لەدەورەوەی وێستگەکەی‬ ‫ئەزموونکردووە(بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫با‪ ،‬ئەم پلەیە تاوەکو (‪ )-٩٩‬پلەی‬ ‫سانتیگراد دادەبەزێت) بەرزی ئەو‬ ‫شوێنەی ئەو لێی ژیاوە (‪)٣٨٠٠‬‬ ‫مەتر لەسەرو ئاستی دەریاوە بوو‪،‬‬ ‫لێرەدا رێ��ژەی ئوکسیجین‪ ،‬دوو‬ ‫لەسەر سێی ئۆکسیجین لەسەر‬ ‫ئاستی دەریایە‪.‬‬ ‫ک��ن��ک��ۆردی��ا‪ ،‬س��اردت��ری‌و‬ ‫تاریکترین‌و سەختترین شوێنی‬ ‫ه��ەس��ارەک��ەم��ان��ە‪ ،‬دک��ت��ۆر کۆمار‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ ":‬ل��ەن��او وێستگەکەوە‬ ‫پ��ەن��ج��ەرەک��ان ل��ەس��ەه��ۆڵ‬ ‫داپۆشراون‌و هەوای دەرەوە زۆر‬ ‫تاریکە‪ ،‬لەسێ مانگی راب��ردوودا‬ ‫هەوا بەشەو رۆژ وابووە‪".‬‬ ‫مەریخ لەسەر زەویی‬ ‫ژیان لەکنکۆردیا تاڕادەیەکی‬ ‫زۆر وەک ژی��ان وای��ە ل��ەس��ەر‬ ‫هەسارەکانیتر‪ ،‬هەرچەند هێزی‬ ‫کێشکردن‌و پەستانی بەرگەهەوای‬ ‫زەوی��ی زۆر ج��ی��اوازە لەمەریخ‪،‬‬ ‫بەاڵم تێکڕای پلەی گەرمی مەریخ‬ ‫(‪ )-٥٥‬پلەیە‪ ،‬کە تاڕادەیەکی زۆر‬ ‫وەک کنکۆردیا وایە‪.‬‬ ‫ه��ەر ب��ەم ه��ۆک��ارەی��ە‬ ‫ناوچەگەلێکی وەک (جەمسەری‬ ‫ب��اش��ور)‪( ،‬دوورگ��ەی دون)‌و(‬ ‫چاڵی هاتون)‪ ،‬کە بارۆدۆخیان‬ ‫وەک ب��ارودۆخ��ی ف��ەزا وای��ە بۆ‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوە ل��ەس��ەر س��ەف��ەری‬ ‫فەزایی گرنگی تایبەتییان هەیە‪.‬‬ ‫ئامانجی ئ��ەم لێکۆڵینەوانە‬ ‫ئەوەیە تێبگەین م��رۆڤ چەنێک‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ب��ەرگ��ەی ب��ارودۆخ��ی‬ ‫جیسمی‌و دەرونی تووند بگرێت‌و‬ ‫تەنگەژەکان بناسیین بۆ ئەوەی‬ ‫رێگەچارەی بۆ دابنیین‪ ،‬ئەم کارە‬ ‫یارمەتییمان دەدات لەداهاتوودا بۆ‬ ‫مەریخ خەلک بنێرین‪.‬‬ ‫بەگشتی ن��اردن��ی م��رۆڤ بۆ‬ ‫مەریخ کارێکی ئالۆزەو پێویستی‬ ‫ب��ەه��اوک��اری نێودەوڵەتی هەیە‪،‬‬ ‫دەب��ێ��ت ل��ەئ��ەزم��وون��ی ئ��ەوان��ەی‬ ‫لەوێستگەی نێودەوڵەتی فەزایی‬ ‫ژی��اون س��وودوەرب��گ��ی��ری��ەت‪.‬‬

‫ئەزموونەکانی مەریخ (‪‌)٥٠٠‬و‬ ‫کنکۆردیاو تەنانەت ئەزموونە‬ ‫پزیشکییەکانیش گرنگی تایبەتییان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ی��ەک��ێ��ک ل��ەگ��ەورەت��ری��ن‬ ‫کێشەکانی س��ەف��ەر ب��ۆ م��ەری��خ‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری ل��ەم��وس��اف��ی��رەک��ان��ە‪،‬‬ ‫ل��ەب��ەرام��ب��ەر تیشکی گ��ەردوون��ی‬ ‫فەزاو تیشکدانەوەکانی رووبەری‬ ‫م��ەری��خ‌و ت��ۆف��ان��ی ل��م��ی وردو‬ ‫کاریگەرییە خراپەکانی بێکێشی‌و‬ ‫هۆکارە دەروونییەکان‪.‬‬ ‫(ت��ی��م پ��ەی��ک) ف��ەزاگ��ەڕی‬ ‫بەریتانیایی لەمبارەوە دەڵێت‪":‬‬ ‫کاریگەرییەکانی مانەوە لەفەزادا‬ ‫لەسەر لەشی مرۆڤ زۆر تووندەو‬ ‫دەب��ێ��ت ف��ەزاگ��ەڕ چ��ڕی ئێسك‌و‬ ‫ماسولکەی بەرزی هەبێت‌و دڵ‌و‬ ‫خوێنبەرەکانی ساخ بێت‪ ،‬تاوەکو‬ ‫دوای س��ەف��ەرێ��ک��ی دورودرێ��ژ‬ ‫ل��ەدۆخ��ی ب��ێ ک��ێ��ش��ی��ی��دا‪ ،‬لەنێو‬ ‫کێشکردنی م��ەری��خ��دا بتوانێت‬ ‫چ��االک��ی ب��ک��ات‪ .‬پێش سەفەر‬ ‫ب��ەرەو مەریخ لەوانەیە ناچاربین‬ ‫سەفەر بۆ هەسارۆکەکان‌و مانگ‌و‬ ‫خاڵەکانی الگرانژی( بەو خااڵنە‬ ‫ل��ەف��ەزادا دەگ��وت��رێ��ت‪ ،‬ک��ە کۆی‬ ‫هێزی کێشکردنی تەنەکان تێیدا‬ ‫سفرەو ئەگەر تەنێک بچێتە ئەو‬ ‫ش��وێ��ن��ان��ەوە ه��ەس��ت ب��ێ کێش‬ ‫دەبێت) لەقوواڵیی فەزادا بکەین‪،‬‬ ‫یان تەنانەت سەفەر بۆ مانگەکانی‬ ‫مەریخ بکەین‪.‬‬ ‫ئەرکەکانی پێشتر بەرەو مەریخ‬ ‫لەساڵی (‪)١٩٦٥‬ی زایینییدا‪،‬‬ ‫فەزاپێوی مارێنەری(‪ )٤‬یەکەمیین‬ ‫پ��ش��ک��ن��ەر ب��وو‪ ،‬ک��ە ل��ەن��زی��ک��ی‬ ‫مەریخەوە تێپەڕی‪ ،‬فەزاپێوەکانی‬ ‫مارسی(‪)٢‬و لەدواییدا مارسی(‪)٤‬‬ ‫ی��ەک��ەم��ی��ی��ن م��ەک��ی��ن��ە ب��وون‪ ،‬کە‬ ‫لەرووبەری مەریخەوە وێنەیان بۆ‬ ‫زەوی��ی ن��ارد‪ ،‬هەر ئەمەش هانی‬ ‫مرۆڤی داوە خەیالی بەرەو ژیان‬ ‫لەمەریخ بفڕێت‪.‬‬ ‫ژم��ارەی ئ��ەو ج��اران��ەی‬ ‫ئەرکەکانی مرۆڤ بەرەو مەریخ‬ ‫شکەستی خ��واردووە‪ ،‬زۆرە‪ ،‬کە‬ ‫یەکێکیان ئەرکی بیگڵی(‪)٢‬بوو‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەو هەموو شکەست‌و‬ ‫ریسکەدا لەساڵی (‪)٢٠١١‬داو‬ ‫بەتێچوونی (‪)٢.٥‬میلیارد دۆالر‪،‬‬ ‫فەزاپێوێکی نوێ لەالیەن ناساوە‬

‫‪28‬‬

‫‪29‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫بەرەو مەڕیخ نێردرا‌و رۆژی (‪)٦‬‬ ‫ی ئابی (‪ )٢٠١٢‬مەڕیخ پێوی‬ ‫تاقیگەیی زانستی ناسا(کیریاسیتی)‬ ‫چ��ووە نێو ب��ەرگ��ەه��ەوای تەنکی‬ ‫م��ەڕی �خ‌و ب��ەس��ەالم��ەت��ی لەچاڵی‬ ‫گیلدا نیشتەوە‪.‬‬ ‫زان��ای��ان ه��ی��وادارن ئ��ەم‬ ‫پ��ڕۆژە بتوانێت س��ەرەت��ای��ەک بۆ‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی زیاتری نهێنییەکانی‬ ‫م��ەڕی��خ ب��ێ��ت‪ .‬ن��اس��ا دوو‬ ‫پالنییتریشی ل��ەب��ەردەس��ت��دای��ە‪،‬‬ ‫ئ��ی��ن��س��ای��ت(‪)InSight‬و م��ارس‬ ‫گ��ی��زەر ه��ۆپ��ەر(‪Mars Geyser‬‬ ‫‪ .)Hopper‬واڵت��ان��ی چ��ی�ن‌و‬ ‫هندیش خەریکی پالنی خۆیانن‪.‬‬ ‫ب��ۆ زی��ن��دووم��ان��ەوە لەمەریخ‬ ‫دەکرێت لەجەمسەری باشور وانە‬ ‫فێرببیین‬ ‫تائێستا هەرچی سەفەر بەرەو‬ ‫مەڕیخ ک��راوە بێگەڕانەوە بووە‌و‬ ‫ئەرکەکان تەنها ئەرکی پشکنیین‬ ‫بووە‪ ،‬وادیارە هەموو ئەم ئەرکانە‪،‬‬ ‫ب��ۆ چ��ارەس��ەری ک��ێ��ش��ەک��ان��ی‬ ‫دابەزاندنی مرۆڤە لەسەر مەڕیخ‪،‬‬ ‫پێشبینی دەک��رێ��ت لەکۆتاییدا‬ ‫مرۆڤ لەسەر مەڕیخ داببەزێت‪.‬‬ ‫روم��ەن ش��اڕڵ‪ ،‬ی��ەک��ێ��ک‬ ‫لەئەندامانی تیمی لێکۆڵینەوەی‬ ‫م��ارس(‪)٥٠٠‬ی ئ��اژان��س��ی‬ ‫ف��ەزای��ی ئ��ەوروپ��ا‪ ،‬ک��ە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ئ��ەم ت��ی��م��ەدا س��ەف��ەری (‪)٥٢٠‬‬ ‫رۆژەی چ��وون‌و گ��ەڕان��ەوەی بۆ‬ ‫مەڕیخی هاوشێوەسازی کردبوو‪،‬‬ ‫دەڵێت‪ ":‬دڵنیام م��رۆڤ رۆژێک‬ ‫کۆچ دەک��ات بۆ مانگ‌و مەڕیخ‪،‬‬ ‫پرسیاری گرنگ تەنها ئەوەیە کەی‬ ‫ئەم کۆچکردنە دەستپێدەکات‪".‬‬ ‫ت��ی��م پ��ەی��ک ل��ەب��ارەی کاتی‬ ‫سەفەر بەرەو مەڕیخەوە دەڵێت‪":‬‬ ‫هەموو ئەم کارانە کات دەبات‪،‬‬ ‫م��ن رام وای��ە ن��ات��وان��ێ��ت کاتی‬ ‫سەفەرەکە پێش ساڵی (‪)٢٠٣٠‬‬ ‫بێت‪".‬‬ ‫پ��ەی��ک دەڵ��ێ��ت‪ ":‬زان��س��ت��ی‬ ‫فەزایی‌و بوونمان لەفەزادا رۆڵێکی‬ ‫حەیاتی لەداهاتووی مرۆڤایەتییدا‬ ‫دەگێڕێت‌و سەفەر بۆ مەڕیخیش‬ ‫تەنها ب��ەه��اوک��اری نێودەوڵەتی‬ ‫دەکرێت‪".‬‬ ‫تێڕوانیینی ئارمسترۆنگ‬ ‫ئ��ارم��س��ت��رۆن��گ ف��ەرم��ان��دەی‬ ‫ک��ۆچ��ک��ردووی ئ��اپ��ۆل��ۆی (‪)١١‬‬

‫پێش کۆچی دوای��ی‪ ،‬لەدابەزینی‬ ‫ب��ودج��ەی ن��اس��ا ب��ۆ پ��رۆژەک��ان��ی‬ ‫ل��ەم ج��ۆرە ن��ی��گ��ەران ب��وو‪ ،‬ئەو‬ ‫وت��ب��ووی‪ ":‬ه��ەن��دێ��ک ک��ەس‬ ‫دەپرسن بۆچی دەبێت ئەمریکا‬ ‫بۆ مانگ بگەڕێتەوە؟ ئەوان دەڵێن‬ ‫پێشتر بۆ ئەوێ چووین‪ ،‬ئەم قسە‬ ‫ل��ەالم س��ەرس��ووڕه��ی��ن��ەرە‪ ،‬وەک��و‬ ‫ئ��ەوە وای��ە پادشاکانی س��ەدەی‬ ‫ش��ان��زدەه��ەم بڵێن ئیتر پێویست‬ ‫ن��اک��ات ب��چ��ی��ن��ەوە ب��ۆ وشکاییە‬ ‫نوێیەکە(ئەمریکا) چونکە پێشتر‬ ‫چووینەتە ئەو شوێنە‪".‬‬ ‫کەرتی تایبەت دێتە نێو‬ ‫بازاڕەکەوە‬ ‫لەم دواییەدا بۆ یەکەمینجار‬ ‫کۆمپانیایەکی ک��ەرت��ی تایبەت‪،‬‬ ‫ئەرکی گەیاندنی کەرەستەکانی‬ ‫ب��ەوێ��س��ت��گ��ەی ف��ەزای��ی گ��رت��ە‬ ‫ئ��ەس��ت��ۆ‪ .‬ل��ەو شوێنانەی بوجە‬ ‫نێودەوڵەتییەکان ک��ەم دەب��ن��ەوە‪،‬‬ ‫کەرتی تایبەت بەلەبەرچاوگرتنی‪،‬‬ ‫گ��ەش��ت��ی��اری ف��ەزای��ی‪ ،‬ب��ەت��وان��ای‬ ‫زۆرەوە هاتوەتە نێو گۆڕەپانەکەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم گەشتی فەزایی بۆ زۆربەی‬ ‫خەلک زۆر گران تەواو دەبێت‪،‬‬ ‫هێشتا روون نییە کەی دەکرێت‬ ‫ب��ەپ��ارەی گ��ی��رف��ان��م��ان بچینە‬ ‫ن��ێ��و ق��وواڵی��ی ف��ەزاوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫خەماڵندنەکان ئەگەر بە بویینگی‬ ‫(‪)٧٤٧‬بەرەو مەریخ بچیین (‪)٣٠‬‬ ‫س��اڵ��م��ان پ��ێ��دەچ��ێ��ت‪ .‬س��ەف��ەری‬ ‫ف��ەزای��ی ل��ەالی ک��ەرت��ی تایبەت‬ ‫رێگە دەکاتەوە بۆ سەفەری خێراو‬ ‫ت��ێ��چ��ووی گ��ون��ج��او ب��ەاڵم ئ��ەم‬ ‫پرۆژانە بێ‌مەترسیش نیین‪.‬‬ ‫"جڤاتی مەڕیخ" رێکخڕاوێکی‬ ‫قازانج نەویستی نێودەوڵەتییە‪ ،‬کە‬ ‫لەکایەی فەزادا چاالکی دەکات‌و‬ ‫دەیەوێت نیشتەجێبوون لەمەڕیخدا‬ ‫دەستەبەر بکات‪ ،‬ئەم رێکخراوە‬ ‫پالنێکی بەناوی راستەوخۆ بەرەو‬ ‫مەڕیخ لەبەردەستدایە‪ ،‬کە بەپێی‬ ‫ئەم پالنە بە(‪)٣٠‬میلیارد دۆالر‬ ‫ئەگەری گواستنەوەی مرۆڤ بۆ‬ ‫مەڕیخ لەئارادایە‪".‬‬ ‫ئایدیایی ئەم پالنە هی دکتۆر‬ ‫رۆبێرت زوبرینە‪ ،‬کە دامەزرێنەری‬ ‫رێ��ک��خ��راوەک��ەی��ە‪ ،‬ل��ەف��ەرم��ان��ی‬ ‫سەرۆکایەتییەکەییدا هاتووە' کاتی‬ ‫ئەوە هاتووە مرۆڤایەتی گروپێکی‬ ‫پێکهاتوو لەمرۆڤ‌و رۆبۆت بەرەو‬

‫م��ەری��خ بنێرێت' ئ��ەو دەڵ��ێ��ت‪":‬‬ ‫لەئێستادا مرۆڤایەتی ئامادەیی زۆر‬ ‫زیاتری لەوکاتە هەیە‪ ،‬کە مرۆڤی‬ ‫نارد بۆ مانگ‪ ،‬بۆ ئەوەی مرۆڤ‬ ‫بۆ مەریخ بنێرێت‪".‬‬ ‫ل��ەس��ەدەی راب��ردوودا‪،‬‬ ‫چیرۆکی خەیاڵی زۆر لەسەر‬ ‫ئایدیایی سەفەرو نیشتەجێ بوونی‬ ‫بەکۆمەڵی مرۆڤ‪ ،‬لەمەریخ‌و تەنە‬ ‫ئاسمانییەکانیتر ن��ووس��راوە‪ ،‬کیم‬ ‫ستانلی راب��ی��ن��س��ۆن‪ ،‬ن��ووس��ەری‬ ‫چیرۆکی خەیاڵییەکان‌و خاڵقی‬ ‫چ��ی��رۆک��ی س��ێ ب��ەش��ی' م��ەڕی��خ'‬ ‫دەڵێت‪ ":‬زانستی ناسینی فەزا‪،‬‬ ‫زانستێکی زەوینییە‪ ،‬لێکۆڵینەوە‬ ‫لەسەر مەڕیخ بەشێک لەتێگەیشتنی‬ ‫باشتری ه��ەس��ارەک��ەی خۆمانە‌و‬ ‫ب��ای��ەخ��ی زان��س��ت �ی‌و فەلسەفی‌و‬ ‫دەروونناسی هەیە‪ ".‬رابینسۆن‬ ‫پێشبینی دەک��ات؛ رۆژێ��ک دێتە‬ ‫پێش‪ ،‬کە لێکۆڵینەوەی زانستی‬ ‫درێژماوە‪ -‬بۆ نموونە سێ بۆ پێنج‬ ‫س��اڵ‪ -‬دەرب��ارەی مەریخ ئەنجام‬ ‫دەدرێت‪".‬‬ ‫ئ��ەم وت��ان��ە ه��اوش��ێ��وەی ئەو‬ ‫بەرنامانەیە‪ ،‬ه��ەر ئێستا زانایان‬ ‫لەزستانی جەمسەری ب��اش��وردا‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی دەدەن‪ ،‬راب��ی��ن��س��ۆن‬ ‫خ��ەم�ڵان��دن دەک��ات‌و دەڵ��ێ��ت‪":‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ئ��ەگ��ەری دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫پ��اش��م��اوەی ب��ە ب��ەردب��ووی ژی��ان‬ ‫لەسەر مەریخ زۆر بێت‌و تەنانەت‬ ‫ل��ەوان��ەش��ە ل��ەژێ��ر توێکڵی ئەم‬ ‫هەسارەدا ژیان بدۆزرێتەوە‪".‬‬ ‫سەفەری ژن‌و مێردێک بەرەو‬ ‫مەریخ‬ ‫بونیادی(‪Inspiration Mars‬‬ ‫رێکخڕاوێکی‬ ‫‪،)Foundation‬‬ ‫کەرتی تایبەتی قازانج نەویستە‪،‬‬ ‫کە بەتازەیی دام��ەزراوە‌و دەڵێت‬ ‫ت��اوەک��و(‪)٥‬س��اڵ��ی��ت��ر وات��ە ساڵی‬ ‫(‪ )٢٠١٨‬بەرنامەی هەیە مرۆڤ‬ ‫بەرەو مەریخ بنێرێت‪ ،‬فەزاپێوێک‪،‬‬ ‫ک��ە لەئابی (‪)٢٠١٩‬دا دەگ��ات��ە‬ ‫مەریخ‪ .‬سەرۆکی ئەم دامەزراوە‬ ‫(دن��ی��س ت��ی��ت��ۆی��ە)‪ ،‬ک��ەس��ێ��ک‪ ،‬کە‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠٠١‬دا‪ ،‬وەکو یەکەم‬ ‫یەکەم گەشتیار چووە وێستگەی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ف��ەزای��ی‪ ،‬ب��ەش��ی‬ ‫سەرەکی خەرجی ئەم پرۆژەیە‪،‬‬ ‫ل��ەالی��ەن ئ��ارزوم��ەن��دان��ی ف��ەزاوە‬ ‫دابیندەکرێت‪.‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫رێ��چ��ک��ەی ج��ووڵ��ەی‬ ‫فەزاپێوەکە‪ ،‬کە لەالیەن یەکێک‬ ‫لەئەندامەکانی گروپەکەوە‪ ،‬مایکل‬ ‫الس‪ ،‬باڵوکراوەتەوە‪ ،‬پیشاندەری‬ ‫نەخشەیەکە بۆ فەزاپێویەک‪ ،‬کە‬ ‫زەوی��ی بەجێدەهێڵێت‪ ،‬ل��ەپ��اڵ‬ ‫مەریخەوە تێپەڕدەبێت‌و جارێکیتر‬ ‫بۆ زەویی دەگەڕێتەوە‪ ،‬ئەم سەفەرە‬ ‫(‪)٥٠١‬رۆژ دەب��ات‪ ،‬فەزا پێوەکە‬ ‫دەگاتە مەودای (‪)١٦٠‬کیلۆمەتری‬ ‫مەریخ‌و دوو سەرنشیینی دەبێت‪،‬‬ ‫کە لەوانەیە ژن‌و مێردێک بن‪،‬‬ ‫کە دەچن بۆ مانگی هەنگوینی‌و‬ ‫خەرجی سەفەرەکەیان دەدەن‪.‬‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەران��ی پ��رۆژەک��ە هێشتا‬ ‫گشتیارەکانیان‬ ‫تایبەتمەندیی‬ ‫دیارینەکردووە‪ ،‬بەاڵم بێگوومان‬ ‫کەسانێک ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ن‪ ،‬کە‬ ‫زان��ی��اری��ی��ان س��ەب��ارەت ب��ەدام‌و‬ ‫دەزگ��ا ف��ەزای��ی��ەک��ان ه��ەب��ێ�ت‌و‬ ‫لەشوێنێکی داخ��راودا هەست‬ ‫ب��ەئ��ارام��ی ب��ک��ەن‌و تواناییەکی‬ ‫بەرزیان بۆ دروستکردنی پێوەندی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەدڵنییاییەوە‪ ،‬کۆمپانیاکە‬ ‫ل��ەئ��ەزم��وون‌و زانستی ن��اس��ا بۆ‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دان��ی گ��ەش��ت��ەک��ە س��وود‬ ‫وەردەگرێت‪.‬‬ ‫سەفەرێکی پڕمەترسی‬ ‫هەرچەند بەرنامەی سەفەرەکە‬ ‫زۆرچ��ڕە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەندامانی ئەم‬ ‫دامەزراوە بڕوایان وایە بەتەواوەتی‬ ‫دەکرێت ئەنجامبدرێت‪ ،‬چونکە‬ ‫بەرنامەکە بەپێی تەکنەلۆژیایی‬ ‫ئێستا دیزاینکراوە‪ .‬مووشەکەکان‌و‬ ‫س��ک��ۆی ه��اوی��ش��ت��ن ل��ەالی��ەن‬ ‫ک��ۆم��پ��ان��ی��ای ک��ەرت��ی ت��ای��ب��ەت��ی‬ ‫(‪)SpaceX‬وە دی��زای��ن��ک��راوە‪،‬‬ ‫یەکەم کۆمپانیای کەرتی تایبەتی‬ ‫جیهان کە دەیەوێت‪ ،‬دەستپێکەری‬ ‫بەرنامەی گەشتە بازەرگانییەکان‬ ‫بەرەو وێستگەی نێودەوڵەتی بێت‬ ‫ئالۆن ماسک‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫کۆمپانیای (‪ )SpaceX‬پێشتر‬ ‫بەڵێنی دابوو لەماوەی (‪)١٠‬ساڵدا‬ ‫مرۆڤ دەگەێنێتە مەڕیخ‪.‬‬ ‫ب��ەرپ��رس��ان��ی‬ ‫دامەزراوەی(‪)Inspiration Mars‬‬ ‫رایانگەیاندووە‪ ،‬کە هێشتا خەریکی‬ ‫هەڵسەنگاندنی ب��ەرب��ژارەک��ان��ی‬ ‫فەزاپێون‌و هەوڵدەدەن بۆ ئەوەی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ س��پ��ۆن��س��ەرەک��ان��دا بگەنە‬ ‫رێکەوتن‪ ،‬بەاڵم هێشتا کێشەیەکی‬

‫گ��ەورە ل��ەئ��ارادای��ەو دەب��ێ��ت بیر‬ ‫ل��ەچ��ارەس��ەرک��ردن��ی ب��ک��رێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەوی��ش بریتییە ل��ەپ��ارێ��زگ��اری‬ ‫لەبەرامبەر تیشکەکانی دەرەوەی‬ ‫بواری موگناتیسی زەویی‪ ،‬رێژەی‬ ‫وەرگرتنی تیشکی کارۆموگناتیسی‬ ‫گرێدراوە بەماوەی مانەوە لەفەزادا‪،‬‬ ‫هەرچی زیاتر لەفەزادا بمێنییتەوە‬ ‫زیاتر تیشک وەردەگ��ری��ت‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە ئەمە دەبێت بەکێشەیەکی‬ ‫جیدی بۆ سەر تەندروستی‪".‬‬ ‫پ��ەن��ج��ەرەی هاویشتنەکەی‬ ‫س��اڵ��ی (‪ )٢٠١٨‬گ��رێ��دراوە‬ ‫ب��ەپ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی��ەک��ان دەرب��ارەی‬ ‫تیشکەکانی خ��ۆرەوە‪ ،‬کاتێک‬ ‫ئاستی تیشکەکانی خ��ۆر‪ ،‬بچێتە‬ ‫کەمترین ئاستی خۆییەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫تیشکدانەوەکانی خۆر هەروەها‬ ‫ی��ارم��ەت��ی��دەر دەب��ێ��ت ب��ۆ الدان��ی‬ ‫تیشکە گ��ەردوون��ی��ی��ەک��ان‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫تەنۆلکانەی لەدەرەوەی کۆمەڵەی‬ ‫خ��ۆرەوە دێ��ن‪ .‬ک��ەم��ب��وون��ەوەی‬ ‫ئاستی چاالکیی خ��ۆر بەواتای‬ ‫ب��ڕی تیشکی گ��ەردوون��ی زیاتر‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫پرۆژەی مارس وان؛ سەفەری‬ ‫نەگەڕانەوە‬ ‫پرۆژەی مارس وان(‪MARS‬‬ ‫‪ )ONE‬ی��ەک��ەم��ی��ی��ن پ��رۆژەی‬ ‫نێشتەجێکردنی هەمیشەیی مرۆڤە‬ ‫ل��ەس��ەر م��ەری��خ‪ .‬ب��ۆ ئ��ەم پ��رۆژە‬ ‫زاناگەلێکی زۆر کۆبوونەتەوە‌و‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب��ەدوای پشتگیری‬ ‫دارای��ی‌و دۆزی��ن��ەوەی خەلک بۆ‬ ‫نیشتەجێکردن لەسەر مەریخدان‪.‬‬ ‫ب��ەرن��ام��ەی��ەک��ی ورد ب��ۆ‬ ‫ئامادەکرد‌ن‌و فێرکردنی فەزاگەڕ‬ ‫دان��راوە‪ ،‬ی��ەک��ەم دان��ی��ش��ت��ووی‬ ‫م��ەڕی��خ ساڵی (‪ )٢٠٢٣‬دەگاتە‬ ‫ئ��ەو ه��ەس��ارەی��ەوەو سەفەرەکەی‬ ‫ل��ە(‪)١٤‬ی سیپتامبەری (‪)٢٠٢٢‬‬ ‫دەستپێدەکات‪.‬‬ ‫بەرنامەکە بەشێوەی ژێرەوەیە‬ ‫(‪-)٢٠١٣‬هەڵبژاردنی فەزاگەڕ‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات‪)٤٠( ،‬ک��ەس بۆ‬ ‫فێرکردن‌و مەشق هەڵدەبژێردرێن‪.‬‬ ‫(‪ -)٢٠١٤‬ئامادەکارییەکان‬ ‫بۆ ناردنی یەکەمیین باری ئامێرو‬ ‫مانگی دەسکردی پێوەندییەکان‬ ‫دەستپێدەکات‬ ‫ل��ەم��ان��گ��ی‬ ‫(‪-)٢٠١٦‬‬ ‫(‪)٢٥٠٠‬کیلۆگرام‬ ‫جانیڤەرییدا‬

‫خ��ۆراک‌و مانگی دەس��ک��رد بۆ‬ ‫مەڕیخ دەنێردرێت‪.‬‬ ‫(‪-)٢٠١٨‬م��ەری��خ‌پ��ێ��وێ��ک‬ ‫ل��ەس��ەر م��ەڕی��خ دەن��ی��ش��ێ��ت��ەوەو‬ ‫دەگەڕێت بەدوای باشترین شوێنی‬ ‫ڤیدیۆگەلێک‬ ‫نیشتەجێبووندا‌و‬ ‫دەنێرێت بۆ زەوی��ی‪ ،‬کە هەموو‬ ‫کەسێک دەتوانێت بیبینێت‪.‬‬ ‫(‪-)٢٠٢١‬ه��ەم��وو‬ ‫کەرەستەکانی پێویست بۆ ژیان‬ ‫دەگاتە ئەو شوێنەو دووهەمەین‬ ‫مەڕیخ پێویش دەنێردرێت‪.‬‬ ‫(‪ -)٢٠٢٢‬ئامێرە پێویستەکانی‬ ‫دروستکردنی ئ��او‪ ،‬ئوکسیجن‌و‬ ‫ب��ەرگ��ەه��ەوا ئ��ام��ادە دەک��رێ��ت‪،‬‬

‫‪30‬‬

‫یەکەمیین فڕینی مرۆڤ لە(‪)١٤‬‬ ‫ی سیپتامبەردا دانراوەو (‪)٤‬کەس‬ ‫سەفەری نەگەڕانەوە بەرەو مەریخ‬ ‫دەستپێدەکەن‪.‬‬ ‫(‪-)٢٠٢٣‬موسافیرەکان ژیانی‬ ‫خۆیان لەمەڕیخدا دەستپێدەکەن‌و‬ ‫(‪)٢‬ساڵ دواتر دووهەمین گروپ‬ ‫‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ پێداویستییەکانیاندا‌و‬ ‫مەڕیخ پێوێک سەفەر دەکەن بۆ‬ ‫مەڕیخ‪.‬‬ ‫هەموو ئێمە کە لەسەر زەویی‬ ‫دەمێنیینەوە‪ ،‬ژیان لەمەڕیخ بەشێوەی‬ ‫زیندوو دەبینیین‪ ،‬ژیان لسەر مەریخ‬ ‫بازدانێکی گەورەیە بۆ مرۆڤایەتی‌و‬ ‫ئێمەش‪ .‬ئەگەر حەزتان لەم بابەتەیە‬

‫‪31‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫دەتوانن سەردانی ماڵپەڕی مارس‬ ‫وان(‪ )Mars-one.com‬لەسەر‬ ‫تۆڕی جیهانی ئینتەرنێت بکەن‪.‬‬ ‫حسێن حسێنی س��ەرن��ووس��ەری‬ ‫گۆڤاری زانستی نوێ‌و مامۆستای‬ ‫بەشی فیزیای زانکۆی سلێمانی‬ ‫یەکێکە ل��ەو ک��ەس��ان��ەی ب��ۆ ئەم‬ ‫س��ەف��ەرە ن��اوی خ��ۆی نووسیوە؛‬ ‫دەرب��ارەی ئ��ەم ن��او نووسینەوە‬ ‫دەڵێت‪ ":‬بەڕاستی سەرنجڕاکێش‌و‬ ‫گرنگە لەناو ئەو یەکەم کەسانەدا‬ ‫بییت دەچنە سەر هەسارەیەکیتر‪،‬‬ ‫جا چی سەفەری گ��ەڕان��ەوە بێت‬ ‫یان نەگەڕانەوە" لەبارەی ئەوەی‬ ‫ئایا ئەگەر هەڵبژێردرێت سەفەر بۆ‬

‫مەڕیخ دەکات یان نا؟ بەگۆڤاری‬ ‫زانستی نوێی وت‪ ":‬لەڕاستییدا‬ ‫بڕیاردان بۆ من کاتێک سەفەرەکە‬ ‫نەگەڕانەوە بێت قورسە‪ ،‬چونکە‬ ‫م��ن بەرپرسیارەتی ژن‌و منداڵم‬ ‫ل��ەس��ەر ش��ان��ە‪ ،‬ب��ەاڵم ج��ارێ��ک‬ ‫ن��ازان��م چ��ۆن دەب��ێ��ت‪ ،‬هەرچەند‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ب��ەزووی��ی ب��ەس��ەر ئەم‬ ‫بەربەستە دەروون��ی��ی��ەدا زاڵببم‪،‬‬ ‫ئامانجی سەرەکی لەناونووسینەکەم‬ ‫ئ��اگ��ادارب��وون��ە لەجێبەجێکردنی‬ ‫پ��رۆس��ەک��ە‪ ،‬ک��ە ب��ەپ��رۆس��ەی��ەک��ی‬ ‫جیدی دەزانم" دەرب��ارەی ئەوەی‪،‬‬ ‫ئێستا پرۆژەکە لەچی قۆناغێکدایە‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ ":‬لەکۆتایی مانگی سێ‬

‫دا ئیمەلیان ن��اردووە بۆ هەموو‬ ‫ئەوانەی ناویان بۆ مەڕیخ نووسیوە‬ ‫کە بەزوویی پرۆسەی هەڵبژرادنی‬ ‫ئارەزوومەند دەستپێدەکات‌و دەبێت‬ ‫ئەوانەی ناویان نووسیوە واڵمی‬ ‫چەند پرسیارێک بەتۆمارکردنی‬ ‫ڤ��ی��دی��ۆی��ی��ەک��ی ی��ەک خ��وول��ەک��ی‬ ‫بدەنەوە‪".‬‬ ‫دوایین هەواڵەکانی گەڕانی‬ ‫کیریاسیتی لەسەر مەریخ‬ ‫رێ��ک��خ��راوی��ی ف��ەزای��ی‬ ‫ئەمریکا(ناسا) دەڵ��ێ��ت‪ ،‬مەریخ‬ ‫پ��ێ��وی ک��ی��ری��اس��ی��ت��ی ه��ەن��دێ��ک‬ ‫م��ادەی کیمیایی لەسەر مەریخ‬ ‫دۆزی��وەت��ەوە‪ ،‬ک��ە پیشاندەدات‪،‬‬ ‫ئ��ەم هەسارەیە‪ ،‬لەسەر دەمێکی‬ ‫دووردا‪ ،‬بەکەلکی ئ��ەوە هاتووە‬ ‫ژیانی تێدا دروستببێت‪ .‬کاتێک‬ ‫کیریاسیتی خەریکی لێکۆڵینەوە‬ ‫لەسەر نموونەی بەردی رێڕەوی‬ ‫رووباڕێکی کۆن بوو‪ ،‬کە مانگی‬ ‫رابردوو دەریهێنابوو‪ ،‬ئەم مادانەی‬ ‫دۆزی��وە‪ .‬ل��ەن��ێ��و ن��م��وون��ەک��ەدا‪،‬‬ ‫سولفۆر‪ ،‬نیترۆجین‪ ،‬هایدرۆجین‌و‬ ‫ئۆکسیجین‌و فۆسفۆڕو کاربۆن‌‬ ‫دۆزرای��ەوە‪ .‬ت��وێ��ژەران دڵێن‬ ‫پێکهاتەی ئ��ەم م��ادان��ە دەکرێت‬ ‫س��ەرچ��اوەی وزەی پێویست‌ بۆ‬ ‫مایکرۆئورگانیسمەکان دەستەبەر‬ ‫ب��ک��ات‪ .‬م��ادە ک��ان��زای��ی��ەک��ان��ی‬ ‫ئ��ەم نموونە ه��ەروەه��ا دەکرێت‬ ‫پیشاندەری ئەوە بێت‪ ،‬ئاو لەسەر‬ ‫رووبەری مەریخ بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫(جان گروتزینگەر) توێژەری‬ ‫س��ەرەک��ی پ��رۆژەی کیریاسیتی‪،‬‬ ‫ل��ەب��ن��ک��ەی ن��اس��ا ل��ەواش��ی��ن��گ��ت��ن‬ ‫وت��ی‪ ":‬ئێمە شوێنێکی بۆ ژیان‬ ‫گونجاومان دۆزی��وەت��ەوە‪ ،‬کە بۆ‬ ‫ژی��ان زۆر گونجاوە‪ ،‬ئەگەر ئاو‬ ‫بوونی هەبووایەت‪ ،‬تۆ دەتوانی‬ ‫لەو ئاوە بخویتەوە‪".‬‬ ‫ئ��ەم دۆزی��ن��ەوە ب��ەره��ەم��ی‬ ‫شیکاری ت��ۆزی ن��او کەڤرێکی‬ ‫ک��ۆن��ە‪ ،‬ئ��ەم ک��ەڤ��رە پێشتر لەناو‬ ‫ئ��اودا ب��ووە‪ .‬پ��س��پ��ۆڕی ن��اس��ا‪،‬‬ ‫ج��ان گرانسفێڵد‪ ،‬وت��ی‪ ":‬ئەمە‬ ‫پرسیارێکی زۆر گرنگە لەزانستی‬ ‫ئەستێرە ناسییدا‪ :‬ئایا مەڕیخ‬ ‫ه��ەرگ��ی��ز ن��اوەن��دی ب��ۆ ژی��ان‬ ‫گونجاوی ه��ەب��ووە؟ ئێستا پێم‬ ‫وابێت واڵمەکەیمان دۆزیبێتەوە‪،‬‬ ‫کە سەرسووڕهێنەرە‌و دەتوانیین‬

‫ل��ەس��ااڵن��ی (‪)٢٠٢٠‬دا گ��ەڕان��ی‬ ‫زیاتری بۆ بکەین‪ ،‬زۆر بابەتێکی‬ ‫وروژێنەرە‪".‬‬ ‫کیریاسیتی (‪)٥‬میلیارد دۆالری‬ ‫ب��ەدوای ژیاندا ناگەڕێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫کارەکەی بریتییە لەدۆزینەوەی ئەو‬ ‫شوێنانەی‪ ،‬کە ئاسەواری ژیانی‬ ‫سەرەتایی تێدایە‪.‬‬ ‫راس ئ��ارڤ��ی��ن‪ ،‬ئ��ەن��دام��ی‬ ‫ئ��ەن��س��ت��ی��ت��ۆت��ی( ئیسمیسونین)‬ ‫ل��ەواش��ی��ن��گ��ت��ۆن دەڵ��ێ��ت‪ ":‬ئەمە‬ ‫گرنگترین کارێکە‪ ،‬کە کیریاسیتی‬ ‫بۆی نێردرابوو؛ ئایا رووب��ەڕی‬ ‫ئەو هەسارەیە هەرگیز بەکەڵکی‬ ‫ژیان هاتووە یان نا؟"‬ ‫کیریاسیتی (‪ )٨‬مانگ لەوەو‬ ‫پ��ێ��ش ل��ەپ��رۆس��ەی��ەک��ی ئ��اڵ��ۆزدا‬ ‫لەچاڵی گیلی مەڕیخ دابەزینرا‪،‬‬ ‫ن��اس��ا پێشتریش پ��ش��ک��ن��ەری بۆ‬ ‫مەڕیخ ن��اردووە‪ ،‬یەکێک لەوان "‬ ‫ئاپۆرچینیتییە‪ ،‬کە لەساڵی (‪)٢٠٠٣‬‬ ‫وە تا ئێستا هێشتا هەر چاالکە‪.‬‬ ‫بەشێکی زۆر ل��ەو ک��ەڤ��ران��ەی‬ ‫پێشتر لەالیەن پشکنەرانی ناساوە‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوە ل��ەس��ەر ک��راب��وو‪،‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ل��ەن��ێ��و ئ��اوی ت��رش��دا‬ ‫دروستبووبێتن‪ .‬زانایان بڕوایان‬ ‫وای��ە ه��ەرچ��ەن��د ئ��ەم��ە ب��وون��ی‬ ‫ب��وون��ەوەری وردی زی��ن��دووی‬ ‫لەمەڕیخدا پووچنەدەکردەوە بەاڵم‬ ‫قورستری دەکرد‪.‬‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی (گ��ی��ل )‬ ‫پیشاندەدات‪ ،‬چەندین میلیارد ساڵ‬ ‫ل��ەوەو پێش النیکەم لەهەندێک‬ ‫شوێنی هەسارەکەدا شوێنی شیاو‬ ‫ب��ۆ ژی��ان ب��وون��ی ه��ەب��ووە‪ .‬ئەو‬ ‫شوێنەی لەچاڵەکەدا کیریاسیتی‬ ‫پشکنیینی تیدا دەکات لەوانەیە ئاو‬ ‫بەخوڕو بەقوڵی (‪)١‬مەتر بوونی‬ ‫هەبووبێت‪.‬‬ ‫م��ەڕی��خ پ��ێ��وەک��ە ب��ڕی��ارب��وو‬ ‫بەزوویی بەرەو بەشی باشووری‬ ‫چ��اڵ��ک��ە ب��چ��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ەم‬ ‫دۆزی��ن��ەوە ن��وێ��ی��ە‪ ،‬س��ەف��ەرەک��ەی‬ ‫چەند حەفتەیەک دوادەکەوێت‪.‬‬ ‫هەرچەند شیکار نوێیەکە بوونی‬ ‫ئورگانیسمی زیندوو پشتڕاست‬ ‫ناکاتەوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا (‪)١٧‬مانگ‬ ‫لەئەرکەکەی کیریاسیتی م��اوە‪،‬‬ ‫هەربۆیە زانایان دەیانەوێت زۆرتر‬ ‫لەسەر واڵم��ی ئەم پرسیاڕە چڕ‬ ‫ببنەوە‪".‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫سوپەر ئۆتۆمبیلی‬ ‫(‪ ،)LaFerrari‬بەتازەیی‬ ‫لەپێشەنگای ئۆتۆمبیلی جینێڤدا‬ ‫پیشاندرا‪ ،‬بەهۆی بزوێنەری‬ ‫(‪ )٨٠٠‬ئەسپی هەڵمییەوەو‬ ‫پێشبەری کارەبایی(‪ )١٦٣‬ئەسپی‬ ‫هەڵمیین‪ ،‬لەکەمتر لە (‪ )٣‬چرکەدا‬ ‫خێراییەکەی لەسفرەوە دەگاتە‬ ‫(‪ )١٠٠‬کیلۆمەتر لەکاژێردا‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫‪LaFerrari‬‬

‫هیبرییدی بەتوانای (‪)٩٦٣‬‬ ‫ئەسپی هەڵمیین‪ ،‬سورپرایزی‬ ‫کۆمپانیای فیراری‬

‫‪33‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫فیراری ئۆتۆمبیلێک نییە‪ ،‬لەهەموو‬ ‫پێشەنگایەکدا‪ ،‬شتی ن��وێ پێشکەش‬ ‫ب��ک��ات‪ ،‬م��ەگ��ەر ئ��ەوەی ب��ەڕاس��ت��ی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکە ن��وێ ب��ێ��ت‪ ،‬ف��ی��راری‬ ‫لەپێشەنگای جێنیڤی (‪)٢٠١٣‬دا‬ ‫(‪)LaFerrari‬ی نوێیەکی ناساند‪،‬‬ ‫کە نوێترین ئۆتۆمبیلی بەرهەمهاتووی‬ ‫ئەم کۆمپانیایەو تەنها (‪)٤٩٩‬دان��ەی‬ ‫لێدروستکراوە‪ ،‬کە بۆ سەردانکەرانی‬ ‫پێشەنگاکە‪ ،‬س��ەرن��ج��ڕاک��ێ��ش ب��وو‪.‬‬ ‫پسپۆڕانی ئ��ەم کۆمپانیا دەڵ��ێ��ن‪ ،‬لەم‬ ‫بەرهەمەدا لەتەکنەلۆژیای پێشکەوتوو‬ ‫سوودبینراوە‪ ،‬کە لەسااڵنی داهاتوودا‬ ‫لەنموونەی نوێتردا بەکاردەهێنرێت‪.‬‬ ‫ل��ەدی��زای��ن��ی ئ��ەم ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ەدا‬ ‫لەدیزایینی ئۆتۆمبیلەکانی فرمۆلی (‪)١‬‬ ‫ی کۆمپانیاکە سوودوەرگیراوە؛ بەاڵم‬ ‫(‪)LaFerrari‬ئۆتۆمبیلیەکی‬ ‫ن��اوج��ادەی��ە ن��ەک‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ڕک��ێ‪.‬‬ ‫ب��ەدەن��ەو‬

‫شانسی ئەم نموونەیە لەفایبرکاربۆن‬ ‫دروستکراوە‪.‬‬ ‫بۆ کۆنتڕۆڵی ئۆتۆمبیل دیسکە‬ ‫سیرامییکییەکانی ب��ەره��ەم��ی برمبو‬ ‫ب��ەک��اره��ات��ووە‪ ،‬ت��ای��ەک��ان��ی پێشەوە‪،‬‬ ‫ک��ە(‪)%٤١‬ی کێشی ئۆتۆمبیلەکەی‬ ‫لەسەرە‪)١٩( ،‬ئینچییە‪ ،‬تایەکانی دواوەی‬ ‫یەک ئینچ گەورەترە‪.‬‬ ‫لەم نموونە نوێیەدا‪ ،‬لەسیستەمیەکی‬ ‫موگناتیسی س��وود وەرگ��ی��راوە‪ ،‬کە‬ ‫دەتوانێت‪ ،‬لەماوەی کەمتر لە چەند‬ ‫هەزارەمی چرکەدا دامپەرەکان بەپێی‬ ‫رووب��ەری جادەکە رێکبخات‪ .‬بنی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکە بۆپارێزگاری لێکردنی‬ ‫لەبەرامبەر وردە بەردی سەرجادەکان‪،‬‬ ‫کە بەتاودانێکی زۆر دەک��ەون لەبنی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکە‪ ،‬بەفایبەرکاربۆنی بەهێزکراو‬ ‫داپۆشراوە‪.‬‬ ‫بزوێنەری ئ��ەم ئۆتۆمبیلە وەکو‬ ‫نموونەی سپۆرتی بەرهەمهاتووی‬ ‫ک��ۆم��پ��ان��ی��ای ف��ی��راری‪،‬‬ ‫ب��ەداپ��ۆش��ەرێ��ک��ی‬ ‫ش��ەف��اف‬

‫داپۆشراوە‪ ،‬بزوێنەرە (‪ )٦.٣‬لیترییەکەی‬ ‫ب��ەری��زک��راوی (‪)V12‬ەو دەک��رێ��ت‬ ‫تاوەکو (‪)٨٠٠‬ئەسپی هەڵمیین بەرهەم‬ ‫بهێنێت‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ئ��ەم مەکینە بەهێزە‬ ‫تەنها بەشێکە لەپێشبەری بەهێزی‬ ‫(‪ ،)LaFerrari‬پێشبەری دووهەم‪،‬‬ ‫ک��ە بەشێک ل��ەه��ێ��زی پێویست‪ ،‬بۆ‬ ‫تایەکانی دواوەی ئۆتۆمبیلەکە دابین‬ ‫دەکات‪ ،‬مەکینەیەکی کارەبایی بەتوانای‬ ‫(‪)١٦٣‬ئەسپی هەڵمییە‪ .‬کۆی توانای‬ ‫ه��ەردوو بزوێنەرەکە (‪)٩٦٣‬ئەسپی‬ ‫هەڵمییە‪ ،‬کە لەگەڵ گێرباکسی (‪)٧‬‬ ‫خێرایی‪ ،‬بەدوو کالجەوە بەستراوەتەوە‪،‬‬ ‫زەبری هێزی بەرهەمهاتوو (‪)٩٠٠‬نیوتن‬ ‫مەترە‪ .‬تاودانەکەی زۆر بەرزەو تەنها‬ ‫لەماوەی سێ چرکەدا لەخێرایی سفرەوە‬ ‫دەگاتە (‪)١٠٠‬کیلۆمەتر لەکاژێرداو‬ ‫کەمتر لە(‪)٧‬چرکەش دەگات بەخێرایی‬ ‫(‪)٢٠٠‬کیلۆمەتر لەکاژێردا‪.‬‬ ‫بەشێک ل��ەوزەی بەدەستهاتووی‬ ‫س��ت��ۆپ��ی ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ەک��ەو زەب��ری‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ات��ووی زی��ادە‪ ،‬لەبەستە‬ ‫ب��ات��ری��ی��ەک��ی (‪)٦٠‬ک��ی��ل��ۆگ��رام��ی��ی��دا‬

‫پ��اش��ەک��ەوت دەک��رێ��ت‪ .‬هەڵبەت‬ ‫پێشبەری کارەبایی ئ��ەم ئۆتۆمبێلە‬ ‫بەتەنیایی ناتوانێت بیجوڵێنێت؛ بەڵکو‬ ‫تەنها وەکو بەشێکی یارمەتیدەر لەکاتی‬ ‫پێویستدا دەکەوێتە کار‪.‬‬ ‫فیرای بۆ باشترکردنی کۆنتڕۆڵی‬ ‫ئ��ەم ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ە‪ ،‬ئ��ای��رۆدای��ن��ام��ی��ک��ی‬ ‫چاالکی بەکار هێناوە‪ ،‬دەرچەکانی‬ ‫بەشی پێشەوەو دواوەی ئۆتۆمبیلەکە‪،‬‬ ‫بەشێوەی ئۆتۆماتییک بۆ ناردنی هەوا‬ ‫ب��ەرەو بەشەکانی ژێ��رەوەی بەدەنە‬ ‫رێکدەخرێت‪.‬‬ ‫دەرچ��ەک��ان ب��ەش��ێ��وەی��ەک‬ ‫لەسەر بەشی دواوەی ئۆتۆمبیلەکە‬ ‫رێکخراون‪ ،‬لەگەڵ گۆڕانی ئاراستەی‬ ‫بادا ئاڕاستەکەیان دەگۆڕێت‪ ،‬تاوەکو‬ ‫لەخێرایی ب��ەرزدا هاوسەنگی زیاتر‬ ‫بدات بەئۆتۆمبیلەکەو بەنزینەکەی باشتر‬ ‫بسووتێت‪.‬‬ ‫دەرگ��اک��ان��ی(‪ )LaFerrari‬بۆ‬ ‫دووکەس دیزایینکراوە‌و بەرەو سەرەوە‬ ‫دەکرێتەوە تاوەکو لەشوێنی بەرتەسکی‬ ‫گەراجدا ئاسانتر سەرنشینەکان بتوانن‬ ‫س��ەرک��ەون‪ .‬گرنگە ب��زان��ن کورسی‬ ‫شۆفیر گۆڕانی بۆ نییەو بەپێی پێویستی‬ ‫کڕیار جێگیر دەکرێت‪ ،‬بەاڵم سوکان‌و‬ ‫ستۆپ‪ ،‬دەکرێت رێکبخرێن‪.‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫رێوی ئاسایی‬ ‫رێوی سوور‬

‫‪34‬‬

‫‪35‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫ئامادەکردنی زانستی نوێ‬

‫لەگۆڤاری زانستی نوێی ژمارە(‪)٢٣‬دا وتارێکی تێروتەسەلمان لەسەر گورگ‬ ‫باڵوکردەوە‪ ،‬لەم ژمارەدا باسی جۆرێکیتری شیردەری بنەماڵەی سەگ‪ ،‬کە رێوییە‬ ‫‪.‬دەکەین‪ ،‬لەژمارەکانی داهاتوودا باسی جۆرەکانیتری بنەماڵەی سەگەکان دەکەین‬ ‫رێویی یەکێکترە لەشیردەرکانی خێزانی سەگ‪ ،‬ئەم شیردەرە لەسەگ‌و گورگ‬ ‫بچووکترە‪ ،‬درێژی سەرو لەشی کەمترە لە(‪)٨٠‬سانتیمەترو بەرزیی شانەکانی کەمترە‬ ‫لە(‪)٤٥‬سانتیمەتر‪ ،‬لەشێکی باریك‌‌و پێی تاڕادەیەک کورتی هەیە‌و کلکی توکاوییەو‬ ‫لەکاتی وەستاندا دەکەوێت لەزەویی‪ ،‬چەندین جۆری هەیە‌و بەهەموو جیهاندا‬ ‫‪.‬باڵوبووەتەوە‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫تایبەتمەندییە رواڵەتییەکانی‬ ‫رێویی ئاسایی‬ ‫رەنگی پشتی بەرەو سووری‬ ‫دەڕوات‪ ،‬دەوری چ��اوەک��ان��ی‬ ‫ب��ەرەو رەن��گ��ی س��وور ی��ان‬ ‫ق��اوەی��ی��ە‪ ،‬گوێچکەکانی لەچاو‬ ‫ل��ەش��ی گ��ەورەی��ە‌و س��ێ��گ��ۆش��ەو‬ ‫تیژە‪،‬پەنجەکانی تاڕادەیەک کورتەو‬ ‫بەتووک داپۆشراوە‪.‬‬ ‫شێوازی ژیان‬ ‫رێویی گیاندارێکە‪ ،‬کە زۆرتر‬ ‫ب��ەش��ەوان دەگ��ەڕێ��ت‌و بەگشتی‬ ‫سێجار کاتی خۆرئاواو هەڵهاتنی‬ ‫خۆرو نیوەشەوان چاالکی دەکات‪.‬‬ ‫لەڕۆژدا لەوانەیە جاروبار ببینرێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم زۆرب��ەی کاتەکانی رۆژ‬ ‫پشوو دەدات‪ .‬لەکاتی نووستندا‬ ‫ب��ەب��ۆن‌ودەن��گ زۆر هەستیارە‪،‬‬ ‫بەنزیکبوونەوەی مرۆڤ یان هەر‬ ‫گیاندارێکیتر لەخەو رادەچڵەکیت‪،‬‬ ‫رێویی هەموو شتێک دەخ��وات‪،‬‬ ‫لەمێرووە بچووکەکانەوە بیگرە‬ ‫تاوەکو گیانداری گ��ەورەی وەک‬ ‫بزنە کێویی‪ ،‬بەگشتی هەرشتێیەکی‬ ‫رووەک �ی‌و میوە‪ ،‬یان گیانلەبەری‬ ‫زیندوویی دەستکەوێت دەیخوات‪.‬‬ ‫ج��ۆری خ��ۆراک��ی رێوییەکان‬ ‫بەپێی وەرز‌و ئەو گیانلەبەرانەی‬ ‫ل��ەب��ەردەس��ت��دان دەگ��ۆڕێ��ت‪.‬‬ ‫رێ��وی��ی��ەک��ان ب��ۆ بەدەستهێنانی‬ ‫خ��ۆراک‪ ،‬رێ��گ��ەی ج��ۆرب��ەج��ۆر‬ ‫ت��اق��ی��ی��دەک��ەن��ەوە‌و ل��ەڕاوک��ردن��دا‬ ‫زۆر زی��رەک��ن‪ ،‬ب��ەح��ەزەرو‬ ‫پ��ش��وودرێ��ژی��ی��ەوە‪ ،‬ب��ۆ ماوەیەکی‬ ‫دوورودرێژ چاوەڕواندەبن‌و کاتێک‬ ‫راوەکە نزیکدەبێتەوە لەپڕهەڵمەت‬ ‫دەبن‌و بازدەدەن‪.‬‬ ‫دەت��وان��ێ��ت بەخێرایی (‪)٤٨‬‬ ‫کیلۆمەتر ل��ەک��اژێ��ردا ب��ڕوات‌و‬ ‫ل��ەی��ەک ش��ەودا ن��زی��ک��ەی (‪)٨‬‬ ‫کیلۆمەتر سەفەر دەکات‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫(‪)٢‬مەتر بەرزببێتەوەو لەئاودا مەلە‬ ‫بکات‪ .‬هەستی بۆنکردن‌و بینیینی‬ ‫زۆر ب��ەه��ێ��زەو گلێنەی چ��اوی��ان‬ ‫وەکو چاوی بنەماڵەی پشیلەکان‬ ‫بەشێوەی هێڵی لێدێت‌و تیژی‬ ‫چاویان بەتیژی چاوی پشیلەیە‪.‬‬ ‫دوژمنەکانی‬ ‫ریویی لەسروشتدا دوژمنی‬ ‫زۆرە‪ ،‬گۆشتخۆرگەلێکی وەک‬ ‫گ��ورگ‪ ،‬پشیلەی ک��ێ��وی‪ ،‬ورچ‌و‬ ‫باڵندەی راوک��ەری وەک هەڵۆو‬

‫کونەپەپوو راویدەکەن‪ .‬دەکرێت‬ ‫لەم راوچییانە مرۆڤیش راوبکەین‪،‬‬ ‫ک��ە ڕێ��وی��ی ب��ۆ پ��ێ��س�ت‌و کلکی‬ ‫راودەک��ەن‪ .‬ب��ەه��ۆی زی��رەک �ی‌و‬ ‫فرەجۆری خۆراکەکەیی لەگەڵ زۆر‬ ‫بوونی ژم��ارەی دوژمنەکانیشیدا‪،‬‬ ‫ت��اڕادەی��ەک��ی زۆر خ��ۆی لەگەڵ‬ ‫سروشتدا گونجاندووەو مەترسی‬ ‫خ��اش��ەب��ڕب��وون ل��ەس��ەر ج��ۆرە‬ ‫ئاساییەکەی نییە‪.‬‬ ‫کوالنەی رێویی‬ ‫ری��وی��ی ک��والن��ەی ت��ای��ب��ەت‬ ‫ب��ەخ��ۆی دەدۆزێ��ت��ەوە‌و ژی��ان��ی‬ ‫تایبەت بەخۆی هەیە‪ ،‬هەندێکجار‬ ‫خواردن لەژێر خۆڵدا دەشارێتەوە‪،‬‬ ‫ل��ەک��ەش‌و ه��ەوای وش��ک‌و‬ ‫گونجاودا ل��ەدەرەوەی کوالنەوە‬ ‫لەنێو گ��ژو گیا ی��ان لەشوێنێکی‬ ‫کراوەدا دەخەوێت‪ .‬دوو کوالنەی‬ ‫هەیە بۆ ئ��ەوەی بتوانێت لەکاتی‬ ‫م��ەت��رس��ی��ی��دا ب��ێ��چ��ووەک��ان��ی تێدا‬ ‫بشارێتەوەو خ��ۆی تێدا حەشار‬ ‫بدات‪ ،‬ئەم گیاندارە جگە لەکاتی‬ ‫زاوزێ‌و بێچوو بەخێوکردندا‬ ‫بەتەنهایی دەژی‪.‬‬ ‫زاوزێ‬ ‫ج��ووت��ب��وون ب��ەگ��ش��ت��ی لە‬ ‫زستاندا روودەدات‌و لەمکاتەدا‬ ‫دەکرێت دەنگی قیژەی رێوییەکان‬ ‫ل��ەش��ەو ببیسترێت‪ ،‬ل��ەم وەرزەدا‬ ‫هەندێکجاریش ج��ەن��گ لەنێوان‬ ‫ن��ێ��رەک��ان��دا رووب��دات ل��ەوەرزی‬ ‫جووتبووندا مێیەکان لەشوێنێکی‬ ‫تایبەتییدا دەمێننەوەو نێرەکان بە بۆنی‬ ‫میز دەیاندۆزنەوە‪ .‬لەساڵدا جارێک‬ ‫زاوزێ دەک��ەن‌و مێیەک لەوانەیە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ چ��ەن��د ن��ێ��ری��ەک��دا ج��ووت‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ یەکێکیاندا ژیانی‬ ‫ه��اوب��ەش دروس��ت��دەک��ات‪ .‬کاتی‬ ‫ئاوسبوون نزیکەی (‪)٥١‬ت��اوەک��و‬ ‫(‪)٥٢‬رۆژە‪،‬رێویی (‪)١٣-١‬بەتێکڕایی‬ ‫(‪ )٥‬بێچووی دەبێت‪ ،‬تاوەکو سێ‬ ‫حەفتە دوای زاوزێ‪ ،‬مێیەکان‬ ‫ل��ەک��والن��ەدا دەم��ێ��ن��ن��ەوەو نێرەکان‬ ‫خ��ۆراک دەه��ێ��ن��ن‪ .‬ب��ێ��چ��ووەک��ان‬ ‫ل��ەک��ات��ی ل��ەدای��ک��ب��وون��دا تووکیان‬ ‫قاوەیی‌‌و بۆرە‪ ،‬لەماوەی (‪)١٢‬تاوەکو‬ ‫(‪)١٤‬رۆژدا چاویان دەترۆکێت‌و‬ ‫دوای (‪)٢٤‬رۆژ لەکوالنەکەیان‬ ‫دێ��ن��ە دەرەوە‪ .‬لەتەمەنی (‪)٢٠‬‬ ‫رۆژی��ی��دا دەس��ت بەگۆشتخواردن‬ ‫دەک��ەن‌و لەتەمەنی (‪)٤‬مانگییدا‬

‫‪36‬‬

‫‪37‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫دەتوانن بەشێوەی سەربەخۆ بژیین‌و‬ ‫ل��ە(‪ )١٢‬مانگییدا دەتوانن دەست‬ ‫ب��ەزاوزێ بکەن‪ .‬رێوییەکان کۆچ‬ ‫بۆ شوێنە دوورەکان ناکەن‪ .‬رێوییە‬ ‫گ��ەن��ج��ەک��ان‪ ،‬ک��ە لەبنەماڵەکەیان‬ ‫جیادەبنەوە بۆ دۆزینەوەی ناوچەی‬ ‫ژی��ان‪ ،‬دەچنە شوێنە دوورەک��ان‌و‬ ‫لەوانەیە نێرەکان بۆ دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫م��ێ م��ەودای��ەک��ی زۆر ب��ب��ڕن‪.‬‬ ‫لەوەرزی کەمبوونەوەی خۆراکدا‪،‬‬ ‫ک��ە ن��ەخ��ۆش��ی��ش زۆر دەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫کۆچی رێوییەکان دەبێت بەهۆی‬ ‫باڵوبوونەوەی نەخۆشی‪ ،‬رێوییەکان‬ ‫رۆڵێکی زۆری��ان لەباڵوکردنەوەی‬ ‫نەخۆشییەکانی هاوبەشی مرۆڤ‌و‬ ‫حەیوان‪ ،‬بەتایبەتی هارییدا هەیە‪.‬‬ ‫ئەم گیانلەبەرە بەنەخۆشی هاری‬ ‫زۆر هەستیارە‪.‬‬ ‫تەمەن‬ ‫تەمەنی رێویی لەئەسیرییدا‬ ‫ن��زی��ک��ەی (‪)١٠‬س��اڵ��ە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫لەسروشتدا تەمەنی بەزەحمەت‬ ‫لەسێ ساڵ زیاتر دەبێت‪.‬‬

‫باڵوبوونەوەیان لەکوردستان‬ ‫رێویی لەکوردستاندا ژمارەیان‬ ‫زۆرە‌و لەهەموو شوێنێکدا هەن‪.‬‬ ‫باڵوبوونەوەیان لەجیهاندا‬ ‫جۆرەکانی رێویی لەهەموو‬ ‫ج��ی��ه��ان��دا ب��ەڕەن��گ‌و کێشی‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆرەوە بوونیان هەیە‪،‬‬ ‫لەنێو ش��ی��ردەرەک��ان��دا ل��ەدوای‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬رێویی ئاسایی‌و گورگ‬ ‫زۆرترین باڵوبوونەوەی لەجیهاندا‬ ‫هەیە‪ .‬زۆر ح��ەزی لەبیابان‌و‬ ‫دارستان نییە‪.‬‬ ‫جۆرەکانی رێویی‬ ‫ناسراوترین ج��ۆری رێویی‬ ‫رێ��وی��ی س��وور ی��ان ئ��اس��ای��ی��ە‪،‬‬ ‫بەاڵم جگە لەم جۆرە لەناوچە‬ ‫جۆربەجۆرەکانی سەرزەوییدا‪،‬‬ ‫ج��ۆری��ت��ری رێ��وی دەژی��ن‪،‬‬ ‫ک��ە ل��ێ��رەدا ب��اس��ی گرنگترین‬ ‫جۆرەکانیان دەکەین رێویی سپی‬ ‫یان رێویی جەمسەری (‪Vulpes‬‬ ‫‪ )lagopu‬ئ��ەم رێوییە لەناوچە‬ ‫بەفراوییەکانی جەمسەری باکور‬ ‫دەژی‪ .‬رێویی بەنگاڵ (‪Vulpes‬‬ ‫‪)bengalensis‬ک��ە رێ��وی��ی‬ ‫هندیشی پێدەوترێت لەناوچەکانی‬ ‫هیماالیادا دەژی‪ ،‬رێویی باڵنفۆرد‬ ‫(‪ ،)Vulpes cana‬کە ناوێکیتری‬ ‫رێ��وی��ی ئ��ەف��غ��ان��ی��ی��ەو ل��ەن��اوچ��ە‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆرەک��ان��ی رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەڕاستدا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫ئ��ەم رێوییە ت��وان��ای تایبەتی‬ ‫لەسەرکەوتن بەسەر کەڤرەکاندا‬ ‫هەیە‪ .‬رێویی کەیپ (‪Vulpes‬‬ ‫‪ ،)chama‬ئ��ەم رێ��وی��ی��ە زۆرت��ر‬ ‫لەباشوری ئەفریقادا دەژی‪ ،‬رێویی‬ ‫راپڵ یان رێویی لمی (‪Vulpes‬‬ ‫‪)rueppellii‬؛ ژی��ن��گ��ەی ئەم‬ ‫رێ��وی��ی��ە ن��اوچ��ەک��ان��ی ب��اک��وری‬ ‫ئەفریقاو رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و‬ ‫ئەفغانستان‌و پاکستانە‪ .‬جگە‬ ‫لەمانە چەند جۆرێکیتر بریتیین‬ ‫ل��ە رێ��وی��ی ک��ای��ت (‪Vulpes‬‬ ‫‪‌)macrotis‬و رێ��وی��ی سویفت‬ ‫(‪ ،)Vulpes velox‬کە لەباکوری‬ ‫ئەمریکا دەژی��ی��ن‪ ،‬رێ��وی��ی لمی‬ ‫تەبێتی (‪ ،)Vulpes ferrilata‬کە‬ ‫لەباشوری چین‌و باکوری هند‬ ‫دەژی‌و رێ��وی فێنێک (‪Vulpes‬‬ ‫‪ )zerda‬کە ژینگەکەی داوێنی‬ ‫بیابانی ئەفریقایە‌و رێ��وی رەنگ‬ ‫ب��زرک��او (‪،)Vulpes pallida‬‬

‫کە لەواڵتانی ناوەندی ئەفریقادا‬ ‫دەژی‪ .‬ه��ەروەه��ا ب��ەب��ەردب��ووی‬ ‫چەند جۆرێکی خاشەبڕبوویش‬ ‫بوونی هەیە‪.‬‬ ‫رێویی کوردستانییکا‬ ‫ج��ۆرێ��ک��ی ت��ای��ب��ەت��ی رێ��وی��ی‬ ‫ئاسایی یان رێویی س��وور‪ .‬ناوە‬ ‫زانستییەکەی بریتییە لە رێویی‬ ‫کوردستانیکا (‪Vulpes vulpes‬‬ ‫‪ ،)kurdistanica‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫ژینگە سەرەکییەکەی کوردستانە‪،‬‬ ‫بۆ یەکەمجار ئەم ناوەی لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٠٦‬دا بۆ دانراوە‪ .‬هەرچەند‬ ‫بەشێکە لەڕێویی ئاسایی(یان رێویی‬ ‫س��وور)ب��ەاڵم ج��ی��اوازی تایبەت‬ ‫بەخۆی هەیەو بەناوی کوردستانیکا‬ ‫لەوانیتر جیادەکرێتەوە‪ .‬لەساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٥‬دا حکومەتی تورکیا‬ ‫بڕیارییدا ناوی کوردستانیکا لەم‬ ‫رێویە بکاتەوەو تەنها بەڕێویی‬ ‫ئاسایی (‪ )Vulpes vulpes‬ناوی‬ ‫بهێنرێت‪ ،‬ک��ە ل��ەالی��ەن زانایانی‬ ‫ب��واری گیاندارناسییەوە رەخنەی‬ ‫تووندی لێگیرا‪ .‬زانایان بڕوایان‬ ‫وای��ە تورکیا ناتوانێت بەبڕیاری‬ ‫س��ی��اس��ی ن��اوی ئ��ەم رێ��وی��ی��ە‬ ‫بگۆڕێت‌و پاشگری کوردستانیکای‬ ‫ل��ێ��ب��ک��ات��ەوە‪ ،‬ل��ەه��ەم��ان��ک��ات��ی��ش��دا‬ ‫رێ��وی��ی س��ووری کوردستانیکا‬ ‫ژێرکۆمەڵەیەکی‪ ،‬کۆمەڵەی رێوییە‬ ‫سورەکانەوەو لەزانستی گیاندار‬ ‫ناسییدا تایبەتمەندی خ��ۆی‪ ،‬کە‬ ‫ل��ەژێ��رک��ۆم��ەڵ��ەک��ان��ی ئ��ەوروپ��ی‌و‬ ‫ئ��اس��ی��ای��ی ج��ی��ای��ی دەک��ات��ەوە‪.‬‬ ‫ن��اوی ئەم گیاندارە بەشێوەیەکی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ب��ڕی��اری ل��ێ��دراوە‪.‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر م��ای��ک��ل ج��اک��س��ۆن‪،‬‬ ‫زیندەوەرناسی کەنەدایی لەمبارەوە‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ ":‬کوردستانیکا بەهۆی‬ ‫ئ��ەوەوە بەکاردەهێنرێت‪ ،‬چونکە‬ ‫لەوانەیە بۆیەکەمجار ئەم جۆرە‬ ‫لەڕێویی لەوناوچەدا دۆزرابێتەوە‪،‬‬ ‫جیاوازی هەیە لەگەڵ سابجۆرە‬ ‫ئەوروپییەکاندا‪ ،‬تورکیا ناتوانێت‬ ‫ناوی ئەم گیاندارە بەمەیلی خۆی‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬لەوانەیە ئەمە زۆرت��ر‬ ‫پێوەندی بەحکومەتی تورکیاوە‬ ‫هەبێت تاوەکو رێوییەکە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫پێویست بکات ناوی کوردستانیکا‬ ‫ل��ەم رێ��وی��ی��ە ب��ک��ەن��درێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫دەب��ێ��ت وت��ارێ��ک��ی زانستی ئەمە‬ ‫بسەلمێنێت‪".‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫‪38‬‬

‫گەڕانەوەی‬ ‫خوێنمژەکان‬ ‫بۆ ئەوروپا‬ ‫راستییەکان دەربارەی ساوا‬ ‫ساوانۆڤیچ‌و خوێنمژە سەرگرانەکانی‬ ‫تری سربیا‬

‫‪39‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫تێکچوونی ئاشێک لەسربیا کە‬ ‫خەڵکەکەی بڕوایانوابوو خانووی‬ ‫خوێنمژێک ب��ووە‪ ،‬ئارامی لەشاری‬ ‫بچووکی (‪ )Zarozje‬تێکداوە‪ ،‬تاچی‬ ‫رادەی��ەک دەک��رێ��ت لەخوێنمژێک‬ ‫بترسین کە دەبێت بەشەمشەمە کوێرە‪،‬‬ ‫یان پەپوولە؟‬ ‫بازاڕی فرۆشتنی سیر زۆر گەرمەو‪،‬‬ ‫فرۆشتنی خاچی دارین چەند بەرامبەر‬ ‫ب��ۆوەت��ەوەو خەڵک بۆ بەربەرەکانێ‬ ‫لەگەڵ خوێنمژی سەرگەرداندا خۆیان‬ ‫ئامادەدەکەن‪ ،‬ئەم نووسراوە بەشێک نییە‬ ‫لەنووسینی فیلمنامە‪ ،‬یان کتێب‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئەمە ژیانی خەڵکی شارۆچکەیەکی‬ ‫بچووکی واڵت��ی سربیاییە لەئەوروپا‬ ‫بەناوی (‪ ،)Zarozje‬رووخانی ئاشێکی‬ ‫ک��ۆن‪ ،‬ل��ەم ش��ارۆچ��ک��ەدا ک��ە خەڵک‬ ‫بڕوایانوایە شوێنی ژیانی خوێنخۆرێک‬ ‫بەناوی (‪ )Sava Savanovic‬بووە‪،‬‬ ‫ت��رس‌و دڵ��ەڕاوک��ێ��ی خستوەتە دڵی‬ ‫خ��ەڵ��ک��ەوەو ت��ەن��ان��ەت ئەنجوومەنی‬ ‫ن��اوچ��ەک��ەی ن��اچ��ارک��ردووە رێنمایی‬ ‫تەندروستی باڵوبکاتەوە‪.‬‬ ‫ش��ارەوان��ی ئ��ەم ش��ارە بچووکە‬ ‫دەڵێت “خەڵک نیگەرانن‪ ،‬هەمووان‬ ‫ئەم ئەفسانەیان بیستووە‌و نیگەران‌و‬ ‫ه��ەراس��ان��ن ل��ەب��وون��ی خوێنمژێکی‬ ‫بێجێگەو رێگە کە بەدوای خانووی‬ ‫قوربانی نوێدا دەگەڕێت‪.‬‬ ‫ت��ێ��ڕوان��ی��ی��ن��ی (م��ارک کالینز‬ ‫جنکینەز)ی دێ��ری��ن��ەن��اس‌و (ماتیو‬ ‫ب��وری��ن��ی) م��رۆڤ��ن��اس‪ ،‬ل��ەم��ب��ارەوە‬ ‫بەشێوەیەکی ترە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئایا ئ��اگ��ادارک��ردن��ەوە‬ ‫دەربارەی بوونی خوێنمژ بۆ راکێشانی‬ ‫سەرنجی گەشتیارانە‪ ،‬یان دەکرێت‬ ‫بوترێت ئەمە دەرکەوتنیکی نوێی‬ ‫خورافە کۆنەکانە؟‬ ‫جەنکینز‪ :‬ن��ازان��م ل��ەم��ب��ارەوە‬ ‫چیبڵێم‪ ،‬پ��ێ��م��واب��ێ دەب��ێ��ت زۆر‬ ‫بەحەزەرەوە سەیری ئەم بارۆدۆخە‬ ‫بکرێت‪ ،‬بڕوابوون بەبوونی خوێنمژ‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د ل��ەواڵت��ان��ی ب��ەڵ��ک��ان��دا‬ ‫ریشەیەکی دوورودرێژی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناکرێت بوترێت ب��ەه��ۆی خورافە‬ ‫کۆنەکانەوەیە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئایا ئاگادارکردنەوەی‬ ‫ئەنجوومەنی ناوچەکە دەرب��ارەی‬ ‫تەندروستی گشتی جۆرێک لەشێتی‬ ‫نییە؟‬ ‫ج��ەن��ک��ی��ن��ز‪ :‬ئ��ەگ��ەر ب��ەدی��دی‬ ‫مێژووییەوە سەیری ئەم بابەتە بکەین‪،‬‬

‫دەبێت بڵێن ن��ا! بەهیچ شێوەیەک!‬ ‫مێژوو پێماندەڵێت ترس لەدەرکەوتنی‬ ‫ئەم خوێنمژانە‪ ،‬زۆربەی کات هاوکاتە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب�ڵاوب��وون��ەوەی نەخۆشی‬ ‫ترسناکی وەک س��ی�ل‌و ت��اع��وون‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەئەوروپای خۆرهەاڵت‌و‬ ‫ناوەندیی‪ ،‬خەڵک نەیاندەزانی چۆن‬ ‫دەکرێت کۆمەڵێک ئەندامی بنەماڵە‬ ‫پێکەوە بمرن‌‪ ،‬یان مردنی یەکێک دەبێت‬ ‫بەهۆی کوژرانی ئەوانیتر‪ ،‬تەنها پاساو‬ ‫لەوکاتەدا دەکرا نەفرینی سیحربازەکان‌‪،‬‬ ‫یان بوونی خوێنخۆرەکان‌و بوونەوەرە‬ ‫نامادییەکانیتر بێت‪ ،‬بۆ نموونە پەتای‬ ‫سیل‪ ،‬ئەندامانی بنەماڵەی یەک لەدوای‬ ‫یەک دەکوشت‪ ،‬خەڵک نەیاندەزانی‬ ‫ئەمە چۆن روودەدات‪ ،‬وایاندادەنا‬ ‫یەکێک لەئەندامانی بنەماڵەکە دوای‬ ‫مردنی دەبێت بەخوێنمژو خەریکە‬ ‫ب��ن��ەم��اڵ��ەک��ەی خ��ۆی ی��ەک ب��ەی��ەک‬ ‫دەکوژێت‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ب��ڕواب��وون بەخوێنمژ‬ ‫لەکەیەوە دەستپێدەکات؟‬ ‫ماتیو بورینی‪ :‬لەسااڵنی نێوان‬ ‫سەدەکانی (‪ )١٦‬بۆ (‪ )١٨‬زایینی‪،‬‬ ‫زانیاری خەڵک لەسەر تێکچوونی‬ ‫لەشی مرۆڤ دوای مردن کەمبوو‪،‬‬ ‫ئ��ەوان لەکاتی پەتای تاعوون‪ ،‬یان‬ ‫سیل ناچاربوون‪ ،‬گ��ۆڕی بەکۆمەڵ‬ ‫ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن �ن‌و م��ردووی ن��وێ��ی��ان‬ ‫لەشوێنێکدا دەناشت کە جەنازەی‬ ‫ک��ۆن��ی ت��ێ��داب��وو‪ ،‬هەندێکجاریش‬ ‫بەهەڵکەندنەوەی قەبرەکان بەدوای‬

‫هۆکاری مردندا دەگەڕان‪ ،‬ئەم کەسانە‬ ‫لەو گۆڕانەی لەلەشدا دوای مردن‬ ‫رووی��دەدا تێنەدەگەیشتن‪ ،‬زۆرب��ەی‬ ‫کاتیش لەئەفسانەکاندا دەخوێنیینەوە‬ ‫خ��ۆێ��ن��م��ژەک��ان لەنێو گ��ۆڕەک��ان��ەوە‬ ‫جارێکی تر دەردەکەونەوە‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ل��ەئ��ەف��س��ان��ەک��ان��دا‬ ‫دەخوێنیینەوە‪ ،‬رۆح��ی ساوانۆڤیچ‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی پ��ەپ��وول��ە دەردێ��ت‌‪ ،‬ئایا‬ ‫چیرۆکی هاوشێوەی تر دەرب��ارەی‬ ‫خوێنمژەکانەوە بوونی هەیە؟‬ ‫ماتیو بورینی‪ :‬هەندێک ئەفسانە‬ ‫باسی بوونی م��ردوو بەگورگ‪ ،‬یان‬ ‫س��ەگ دەک��ەن‪ ،‬چونکە خەڵک لەو‬ ‫شوێنانەی کە وایاندەزانی خوێنمژەکان‬ ‫ن��ێ��ژراون‪ ،‬شوێنپێی ئ��ەم گیاندارە‬ ‫دەبینرا‪ ،‬ئەم بابەتە بەهیچ شێوەیەک‬ ‫سەرسووڕهێنەر نییە‪ ،‬چونکە بۆنی‬ ‫الش��ەی گەنیو ب��ەئ��اس��ان��ی س��ەگ‌و‬ ‫گ��ورگ��ی برسی ب��ەرەو الی خۆی‬ ‫رادەکێشێت‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬بۆچی سیر خوێنمژ‬ ‫دووردەخاتەوە؟‬ ‫جەنکینز‪ :‬لەسەدەکانی رابردوودا‪،‬‬ ‫زۆرب��ەی خ��ەڵ��ک ب��ڕوای��ان��واب��وو‬ ‫ب��ۆن��ی ناخۆشیی سیر دەت��وان��ێ��ت‪،‬‬ ‫خوێنمژەکان‌و رۆحە شەڕئەنگێزەکان‬ ‫دوورخاتەوە‪ ،‬هەڵبەت ناکرێت رۆڵی‬ ‫چیرۆکەکان‌و سینەما ل��ەم بابەتەدا‬ ‫لەبەرچاونەگرین‪.‬‬ ‫ب��ا ئ��ەوەش ب��ڵ��ێ��م ه��ەن��دێ��ک‬ ‫خوێنمژیش بوونی هەیە‪ ،‬سووتانی‬

‫زەردەچێوە دووریاندەخاتەوەو بۆنی‬ ‫ناخۆشی سیر کاریگەری لەسەریان‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬چەندێک تێگەیشتنی‬ ‫ئیمڕۆ لەسەر خوێنمژەکان لەگەڵ‬ ‫ئەفسانە کۆنەکاندا جیاوازی هەیە؟‬ ‫م��ات��ی��و ب��وری��ن��ی‪ :‬ل��ەئ��ەف��س��ان��ە‬ ‫کۆنەکاندا وێنەی خوێنمژ هەمان‬ ‫الشەی مرۆڤە ئاساییەکانە کە دەمێکی‬ ‫خوێناویی پێوەیە؛ بەاڵم لەسینەماو‬ ‫چیرۆکە نوێیەکاندا‪ ،‬هەندێک خەێنمژ‬ ‫دەبینین کە روخساریان هەڵخڵەتێنەرە‪،‬‬ ‫زۆرب��ەی کات لەچینی دەوڵەمەندن‌‪،‬‬ ‫یان توانایەکی سەرو توانای مرۆڤیان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫جەنکینز‪ :‬سەرنج‌و تێڕوانیینی‬ ‫ئیمڕۆی م��رۆڤ ب��ۆ خوێنمژەکان‪،‬‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ کتێب‌و فیلمەکان‪،‬‬ ‫لەبەشێک لەواندا عەشقی قەدەغەی‬ ‫ن��ێ��وان م��رۆڤ��ێ��ک‌و خ��وێ��ن��م��ژێ��ک‬ ‫باسکراوە‪ ،‬لەئەفسانە کۆنەکاندا شتی‬ ‫وا بوونی نییە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئایا تائێستا بەڵگەیەک‬ ‫لەسەر بوونی خوێنمژ بینراوە؟‬ ‫بورینی لەواڵمدا دەڵێت‪ ”:‬نا!‬ ‫هەموو ئەو رووداوان��ەی باسدەکرێن‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ هەڵدانەوەی گۆڕی‬ ‫م��ردووان‪ ،‬نەبوونی زانیاری خەڵک‬ ‫لەسەر گۆڕانکارییەکانی دوای مردن‌و‬ ‫بەهەڵە لێکدانەوەی گۆڕانکارییەکانی‬ ‫الشەی مردوو کە خەریکی شیتەڵ‬ ‫ب��وون��ەوەی��ە‪ ،‬وەک��و م��ردووگ��ەل��ێ��ک‬ ‫ک��ە خ��وێ��ن��م��ژن‪ ،‬س��ەرچ��اوەی ئ��ەم‬ ‫ئەفسانانەیە‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ب��ۆچ��ی تائێستاش‬ ‫هەندێک لەخەڵک بڕوایان بەخوێنمژ‬ ‫هەیە؟‬ ‫جەنکینز‪ :‬ترس لەمردن‪ ،‬هۆکارە‬ ‫بۆ ئەوەی خەڵک لەقوواڵیی نەستیاندا‬ ‫ل��ەڕۆح بترسن‪ ،‬خوێنمژەکانیش‪،‬‬ ‫مردووگەلێکن‪ ،‬ب��ەه��ۆی رۆحێکی‬ ‫شەڕەنگێز‪ ،‬یان شەیتانییەوە بۆ جیهانی‬ ‫ئێمە دەگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫بورینی دەڵ��ێ��ت‪ :‬م��ن پێموایە‬ ‫خوێنمژەکان دووالیەنی دژبەیەکی‬ ‫خوین‌و مەرگیان پێکەوە بەستووەتەوە‪،‬‬ ‫م��ەرگ کۆتا چ��ارەن��ووس��ی ئێمەی‬ ‫مرۆڤە‌و خوێن پێویستی ژیانە‪ ،‬ئەوان‬ ‫مردووگەلێکن بەمژینی خوێن دەتوانن‬ ‫لەجیهانی مردووەکانەوە بۆ جیهانی‬ ‫ئێمە بگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪National Geographic :‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫موعجیزەکەی‬ ‫ئەستیرەی بەیت لەحم‬ ‫تێڕوانیینی ئەستێرەناسەکان‬

‫‪40‬‬

‫‪41‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫ڤیکتۆریا گیل‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬زانستی نوێ‬

‫لەوانەیە لێکۆڵینەوە لەیەکێک لەپیرۆزترین هێماکانی کریسمس واتە ئەستێرەی بەیت لەحم الی هەندێک کەس پەسەند‬ ‫نەبێت‪ ،‬بەاڵم دەیان ساڵە ئەستێرەناسەکان لەسەر ئەم ئەستێرەیە بەردەوام قسەدەکەن‪ .‬ئایا ئیمکانی هەیە دیاردەیەکی‬ ‫گەردوونی " سێ زانای" بۆ دۆزینەوەی پادشایی جوولەکە ناردبێت؟‬ ‫ئەم باسە پێویستی بەگریمانەیەکی گرنگ هەیە‪ :‬وایدابنێین ئەستێرەکەو سەفری سێ زاناکە بوونی هەبووبێت‌و راستی‬ ‫بێت‪ ،‬واتە ئەوان بەبینیینی ئەستیرەیەکی درەوشاوە‪ ،‬لە لەدایکبوونی "پادشایی جوولەکە" ئاگادار بووبێتن‌و بۆ پیرۆزبایی‬ ‫ئەم لەدایکبوونە بەرەو ئورشەلیم بەڕێ کەوتبێتن‪ .‬لەچیرۆکە ئایینییەکاندا هاتووە‪ ،‬کە ئەم سێ زانایە لەکۆتاییدا توانیویانە‬ ‫نزیکەی یەک حەفتە دوای لەدایکبوونی مەسیح‪ ،‬بیبینن‌و دیارییەکانی پێشکەش بکەن‪.‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫سێ زاناکە کێ بوون؟‬ ‫ب��ڕوا ل��ەس��ەر ئ��ەوەی��ە ئەم‬ ‫س��ێ پ��ی��اوە‪ ،‬س��ێ زان��ا ی��ان سێ‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوا‪ ،‬لەزانایانی ئێرانی‬ ‫ک��ۆن ب��وون‪ ،‬پ��ێ��ی��ان��دەوت��ن مۆغ‬ ‫ی��ان پ��ی��اوی ئایینی زەردەش��ت��ی‪،‬‬ ‫ئەستێرەناسی یەکێک ب��وو لەو‬ ‫زانستانەی مۆغەکان دەسەاڵتیان‬ ‫بەسەرییدا هەبوو‪.‬‬ ‫لەئیسپانیاو زۆربەی واڵتانی‬ ‫ئ��ی��س��پ��ان��ی��ای��ی زم��ان‪ ،‬ئ��ەم سێ‬ ‫زان��ای��ە جێگەیەکی تایبەتییان‬ ‫لەڕێورەسمی کریسمەسدا هەیە‪،‬‬ ‫لەڕاستییدا کەسانێکن‪ ،‬لەڕۆژی‬ ‫دەرکەوتنی عیسا مەسیحدا (‪٦‬‬ ‫جانیوەری) دی��اری بۆ مندااڵن‬ ‫دەهێنن‪.‬‬ ‫ل��ەک��ل��ت��وری ئ��ەم واڵت��ان��ەدا‪،‬‬ ‫م��ن��دااڵن ن��اوی ئ��ەو دیاریانەی‬ ‫حەزیان لێیە وەریبگرن‪ ،‬دەینێرن‬ ‫ب��ۆ ئ��ەم س��ێ پ��ی��اوە‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫دەوت��رێ��ت ئ��ەگ��ەر م��ن��داڵ��ەک��ان‬ ‫منداڵی باش‌و گوێ رایەڵ نەبن‪،‬‬ ‫لەجیاتی دیاری‪ ،‬خەڵۆزی بەردین‬ ‫وەردەگرن‪.‬‬ ‫ل��ەڕێ��ورەس��م��ی تایبەتی ئەو‬ ‫شەوەدا پێاڵوی ئەندامانی بنەماڵە‬ ‫ل��ەژووری دانیشتندا دادەنرێت‌و‬ ‫بەیانی رۆژی دوات��ر دیارییەکان‬ ‫لەژێر پێاڵوەکاندا دەدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫رەسمە لەژورەکەدا بۆ زاناکان‌و‬ ‫وشترەکانیان تۆزێک ئاوو خۆراک‬ ‫دادەن��رێ��ت‪ ،‬ل��ەڕۆژی پێنجەمی‬ ‫جانیوەرییدا‪ ،‬ل��ەزۆرب��ەی شارە‬ ‫گ��ەورەو گرنگەکانی ئیسپانیادا‪،‬‬ ‫رێپێوانێک بۆ ئەم سێ پیاوە زانایە‬ ‫بەڕێدەخرێت‌و لەکاتێکدا سێ‬ ‫زاناکە لەنێو خەڵکەوە تێپەڕدەبن‪،‬‬ ‫چ��ک��ل��ێ�ت‌و ن��وق��ڵ ب��ەس��ەری��ان��دا‬ ‫دەبارێنن‪.‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر دەی��ڤ��ی��د ه��ی��وز‪،‬‬ ‫ئەستێرەناسی زان��ک��ۆی شفیڵد‪،‬‬ ‫لەسااڵنی (‪)١٩٧٠‬دا کورتەیەکی‬ ‫تیۆرییە زانستییەکانی دەربارەی ئەم‬ ‫ئەستێرە بەناوبانگە باڵوکردەوەو‬ ‫چ��ەن��دی��ن ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوە ل��ەس��ەر‬ ‫ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس�ی‌و خ��وێ��ن��دن��ەوەی‬ ‫چیرۆکەکانی ئینجیل‪ ،‬ئەویکردبوو‬ ‫بەکەسێکی پسپۆڕ لەم بوارەدا‪.‬‬ ‫بەاڵم هەندێک نیشانە مێژوویی‬ ‫سەرنجڕاکێشیش بوونی هەیە‪.‬‬ ‫سێ زاناکە لەڕاستییدا سێ‬

‫موغی ئایینی زەردەشتی بوون؛‬ ‫ئەمانە کەسانێکی ئەستێرەناس‌و‬ ‫ئایندە بینی پ��ی��رۆز ب��وون‪ ،‬کە‬ ‫لێکۆڵینەوەیان ل��ەس��ەر وات��ای‬ ‫دی��اردە گەردوونییەکان دەکرد‪.‬‬ ‫هەر کاتێک دیاردەیەکی نامۆیان‬ ‫بینیبا وەک بەختێک تەفسیریان‬ ‫دەک��رد‪ ،‬ه��ەر بۆیە ئ��ەم ئەستیرە‬ ‫دەبێت نایاب‌و زۆر سەرنجڕاکێش‬ ‫بووبێت‪ .‬بەوتەی سێر هیوز ئەم‬ ‫ئەستیرە دەبێت پەیامێکی روونی‬ ‫ب��ۆ م��وغ��ەک��ان هەبووبێت‪ ،‬ئەم‬ ‫بابەتە ئەوی گەیاند بەو ئەنجامەی‬ ‫ئەستێرەکەی بەیت لەحم لەوانەیە‬ ‫ئ��ەس��ت��ێ��رە ن��ەب��ووب��ێ��ت‌و تەنها‬ ‫دیاردەیەک بووبێت‪.‬‬ ‫ه��ی��وز دەڵ��ێ��ت‪ ":‬ک��ات��ێ��ک‬ ‫ئەنجیل ب��ەوردی دەخوێنیتەوە‪،‬‬ ‫دەبینییت‪ ،‬موغەکان لەواڵتەکەی‬ ‫خ��ۆی��ان��دا ش��ت��ێ��ک دەب��ی��ن��ن‌و‬ ‫روودەک��ەن��ە ئورشەلیم تاوەکو‬ ‫لەگەڵ پادشای ئەوێدا‪ ،‬هیرود‪،‬‬ ‫دی��دار ب��ک��ەن‪ .‬ه��ەر بەپێی ئەم‬ ‫چیرۆکە‪ ،‬موغەکان دەرب��ارەی‬ ‫ئەو شتەی بینیویانە قسە لەگەڵ‬ ‫هیرود دەکەن‌و کاتێک ئورشەلیم‬ ‫بەجێدەهێلن بەرەو بەیت لەحم‬ ‫دەڕۆن‪ ،‬دووبارە شتێک دەبینن‪".‬‬ ‫باشترین شیکاری زانستی‬ ‫پرۆفیسۆر هیوز بۆ ئەمە دیاردەی‬ ‫نزیکبوونەی سێجاری موشتەری‌و‬ ‫زووح��ەل��ە؛ وات��ە کاتێک دوو‬ ‫هەسارەکە لەماوەیەکی کەمدا‬ ‫س��ێ��ج��ار ل��ەن��زی��ک��ی یەکترییەوە‬ ‫دەردەکەون‪.‬‬ ‫هیوز دەڵ��ێ��ت "ئ��ەم روداوە‬ ‫کاتێک روودەدات‪ ،‬ک��ە خ��ۆرو‬ ‫زەوی��ی‌و م��وش��ت��ەری‌و زووح��ەڵ‬ ‫لەیەک ئاراستەدابن‪".‬‬ ‫تیم ئ��وب��رای��ان‪ ،‬راوێ��ژک��اری‬ ‫س��ەرۆک��ی روان��گ��ەی "ج��ادرل‬ ‫ب��ەن��ک" ل��ە چشیر ب��ڕوای وای��ە‬ ‫دەبێت زۆر دیاردەیەکی بەرچاو‬ ‫بووبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەو ل��ەم��ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت‬ ‫"ب��ێ��گ��وم��ان چ��وون��ە الی یەکی‬ ‫دوو تەنی روون��اک لەئاسماندا‬ ‫سەرنجی هەمووان بۆ الی خۆی‬ ‫رادەکێشێت‪".‬‬ ‫کاتێک هەسارەکان لەخولگەی‬ ‫خۆیاندا دەچنە یەک ئاراستەوە‪،‬‬ ‫زەوی��ی پێشیان دەک��ەوێ��ت‪ ،‬واتە‬

‫‪42‬‬

‫‪43‬‬

‫‪No.24, April 2013‬‬

‫وادەردەک��ەوێ��ت ئ��اراس��ت��ەی‬ ‫جووڵەی موشتەری‌و زووح��ەل‬ ‫لەئاسماندا پێچەوانە بووبێتەوە‪،‬‬ ‫ئوبرایان دەڵێت لەوکاتەدا خەلک‬ ‫گرنگی زۆریان بەجووڵەی تەنە‬ ‫ئاسمانییەکان دەدا‪ .‬هەندێک‬ ‫کەسیش بڕوایانوایە ئەم دیاردەیە‬ ‫لەروخساری فەلەکی نەهەنگدا‪،‬‬ ‫کە یەکێکە لەنیشانەکانی بەخت‬ ‫بینی‪ ،‬روویداوە‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی ئ��وب��رای��ان‪،‬‬ ‫نزیکبوونەوەی سێیانی‪)٩٠٠( ،‬‬ ‫ساڵ جارێک روودەدات‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫ب��ۆ ئ��ەس��ت��ی��رن��اس��ە بابلییەکانی‬ ‫(‪ )٢٠٠٠‬ساڵ لەوەو پێش ئەمە‬ ‫دەبێت رووداوێکی زۆر گرنگ‬ ‫بووبێت‪.‬‬ ‫ئەستێرەی کلکدار‬ ‫دووهەمین شیکاری زانستی‪،‬‬ ‫پەسەندکراو بریتییە لەکلکدارێکی‬ ‫روون��اک‪ ،‬کلکدارەکان لەگەڵ‬ ‫جوانی‌و درەوشاوەییاندا هیچ نیین‬ ‫جگە لەتۆپێکی بەفری چڵکن‪ ،‬کە‬ ‫لەفەزادا تێپەڕ دەبێت‪ ،‬کاتێک ئەم‬ ‫کلکدارانە بەخۆر نزیکدەبنەوە‪،‬‬ ‫س��ەه��ۆڵ��ەک��ان دەت��وێ��ن��ەوەو با‬ ‫خ��ۆری��ی��ەک��ان ل��ەف��ەزادا دەب��ێ��ت‬ ‫بەهۆی باڵوبوونەوەی‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫کلکی بۆ دروستدەبێت‪ ،‬هۆکاری‬ ‫ئ��ەوەی زۆر س��ەرن��ج��ڕاک��ێ��ش��ە‬ ‫کلکەکە لەئاراستەی پێچەوانەی‬ ‫خۆردایە‪.‬‬ ‫س��ێ��ڕ ه��ی��وز دەڵ��ێ��ت "زۆر‬ ‫ک��ەس وتویانە‪ ،‬وادەردەک��ەوێ��ت‬ ‫ک��ل��ک��دارەک��ان ل��ەس��ەر زەوی��ی‬ ‫وەس��ت��اون‪ ،‬چونکە خ��ەرم��ان��ەو‬ ‫کلکەکەی ه��اوش��ێ��وەی رمێک‬ ‫بەرەو زەوییە‪ ،‬یەکەم دەرکەوتنی‬ ‫کلکداری روون��اک دەگەڕێتەوە‬ ‫ب��ۆ س��ەدەی پ��ێ��ن��ج��ەم��ی پێش‬ ‫لەدایکبوونی مەسیح‪ ،‬لەبورجی‬ ‫گ��ی��س��ک��دا ب��ووە‪،‬ک��ە ل��ەالی��ەن‬ ‫ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ە چ��ی��ن��ی��ی��ەک��ان��ەوە‬ ‫تۆمارکراوە‪ ،‬یەکێکیتر بەئەگەری‬

‫زۆرەوە کلکداری هالی بووە‪،‬‬ ‫کە لەساڵی (‪)١٢‬ی پێش زاییندا‬ ‫دەک��را ببینریت‪ ،‬الیەنگرانی ئەم‬ ‫رای��ە ئ��ام��اژە ب��ۆ ئ��ەوە دەک��ەن‪،‬‬ ‫ک��ە ک��ل��ک��داری ه��ال��ی س��اڵ��ی‬ ‫پێنجەمی پێش زایین‪ ،‬لەئاسمانی‬ ‫ئ��ورش��ەل��ی��م��دا دەک��را ببینرێت‪،‬‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەک‪ ،‬ک��ە س��ەرەک��ەی‬ ‫دەکەوتە نزیکی ئاسۆو کلکەکەی‬ ‫بەشێوەی ستوونی بەرەو ئاسمان‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫سێڕ هیوز دەڵ��ێ��ت "کاتێک‬ ‫ئ��ای��دی��ای��ی ئ��ەس��ت��ێ��رەی کلکدار‬ ‫باسی لێوەکرا‪ ،‬زۆرک��ەس الیان‬ ‫سەرنجڕاکێش ب��وو‪ ،‬ه��ەر بۆیە‬ ‫وێنەکەی کەوتە سەر زۆر لەکارتە‬ ‫پ��ێ��رۆزب��ای��ی��ەک��ان��ی کریسمەس‪،‬‬ ‫ک��ێ��ش��ەک��ە ل��ێ��رەدا ئ��ەوەی��ە‪،‬‬ ‫کلکدارەکان زۆر دەگمەن نیین‌و‬ ‫بەردەوام پێوەندییان لەگەڵ چوار‬ ‫"دی"دا هەیە (‪doom, death,‬‬ ‫‪،)disease and disaster‬‬ ‫(م��ەح��ش��ەر‪ ،‬م��ەرگ‪ ،‬نەخۆشی‌و‬ ‫موسیبەت)‪ ،‬هەر بۆیە ئەگەر ئەم‬ ‫ئەستیرەیە نیشانەی شتێک بووبێت‬ ‫ئەو شتە‪ ،‬بەختێکی خراپ بووە‪.‬‬ ‫ئەستێرەیەکی نوێ‬ ‫رای��ەک��ی��ت��ر بریتییە ل��ەوەی‬ ‫ئەستێرەکەی بەیتلەحم‪ ،‬تیشکی‬ ‫لەدایک بوونی ئەستێرەیەکی نوێ‬ ‫یان سوپەر نۆڤا بووبێت‪ ،‬بەڵگەی‬ ‫نووسراو لەالیەن ئەستێرناسانی‬ ‫چینی لەبەردەستدایە‪ ،‬کە لەساڵی‬ ‫پێنجەمی پێش زایین ئەستێرەیەکی‬ ‫ن��وێ ل��ەب��ورج��ی ف��ەل��ەک��ی‬ ‫هەڵۆ(‪ )Aquila‬دەرکەوتووە‪.‬‬ ‫هیوز دەڵێت "الیەنگرانی ئەم‬ ‫رای��ە دەڵێن ئ��ەم ئەستێرە نوێیە‬ ‫دەبێت رێک بەسەر ئورشەلیمەوە‬ ‫بووبێت‪".‬‬ ‫دکتۆر رابرت کاک کرافت‪،‬‬

‫ب��ەڕێ��وەب��ەری روان��گ��ەی م��ەک‬ ‫کلیون لەزانکۆی مەک مەستەری‬ ‫ئ��ون��ت��اری��ۆ دەڵ��ێ��ت‪ ،‬سوپەرنۆڤا‬ ‫دەتوانێت بەربژارێکی ب��اش بۆ‬ ‫ئەستێرەکەی بەیت لەحم بێت‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێت "ئ��ەوان دەتوانن‬ ‫هاوشێوەی ئەستێرەیەکی نوێ‬ ‫لەروخسارێکی فەلەکییدا بن‌و‬ ‫دوای چ��ەن��د م��ان��گ نەمێنن‪،‬‬ ‫هەروەها زۆر رووناکیش نیین‪،‬‬ ‫هەر بۆیە لەخۆرئاوادا بەڵگەیەکی‬ ‫نووسراو لەبارەیەوە بوونی نییە‪".‬‬ ‫بەوتەی کاک کرافت ئەم ئەستێرە‬ ‫نوێیە‪ ،‬دەکرێت ئامانجێکی باش‬ ‫بۆ ئەو سێ زانایە بووبێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بەدوای بکەون‪ .‬بەوتەی‬ ‫ئەو‪ ،‬ئەوان پێویستییان بەبەڵگەی‬ ‫تریش هەبووە بۆ ئ��ەوەی بەرەو‬ ‫ئ��ورش��ەل��ی��م ب��ەڕێ ب��ک��ەون‪،‬‬ ‫چەندین مانگی پێچووە تاوەکو‬ ‫گەیشتوونەتە ئ��ەو شوێنە‪ .‬لەم‬ ‫ماوەدا روخساری فەلەکی هەڵۆ‬ ‫(ه��ەروەه��ا ئەستیرە نوێیەکە)‬ ‫لەئاسماندا ج��وواڵون‌و لەباشور‬ ‫بینراوە‪.‬‬ ‫ئ��ەو دەڵ��ێ��ت "ب��ەی��ت لەحم‬ ‫لەباشوری ئورشەلیمدایە‪ ،‬هەر‬ ‫ب��ۆی��ە ل��ەوەدەچ��ێ��ت م��وغ��ەک��ان‬ ‫بەدوای ئەستێرەکەدا گەیشتوونەتە‬ ‫ئەم شارە‪".‬‬ ‫ه��ی��وز دەڵ��ێ��ت‪ ،‬ه��ەن��دێ��ک‬ ‫رایتریش هەیە‪ ،‬کە ئەگەری زۆر‬ ‫کەمە‪ ،‬یەکێک لەڕاکان بەوتەی‬ ‫ئەو زۆر دوور لەزێهنە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٧٩‬دا لەالیەن ئەستێرەناسی‬ ‫ی��ۆن��ان��ی��ی��ەوە‪ ،‬ج��ۆرج ب��ان��وس‪،‬‬ ‫لەوتارێکی زانستییدا پێشکەشکرا‪،‬‬ ‫ب��ەوت��ەی ئ��ەو ئ��ەس��ت��ێ��رەک��ەی‬ ‫کریسمەس دەکرێت هەسارەی‬ ‫ئورانوس بێت‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی ب��ان��وس‪ ،‬موغەکان‬ ‫(‪)١٨٠٠‬س��اڵ ل��ەوەو پێش‬ ‫دۆزی��وی��ان��ەت��ەوە‪ ،‬ت��ۆم��ارک��ردن��ی‬ ‫ئ��ەم هەسارەیە ل��ەالی��ەن ویلیام‬ ‫هێرشلەوە لەساڵی (‪)١٧٨١‬دا‪،‬‬ ‫ئەنجامدرا‪.‬‬ ‫هیوز دەڵێت "ئایدیایی ئەو‬ ‫بریتی ب��وو ل��ەوەی مۆغەکان‬ ‫ئ��ەس��ت��ی��رەی ک��ری��س��م��ەس‪ ،‬وات��ە‬ ‫ئۆرانوسیان دۆزیوەتەوە‪ ،‬لەدواییدا‬ ‫ه��ەوڵ��ی��ان��داوە‪ ،‬دۆزی��ن��ەوەک��ەی��ان‬ ‫پەردەپۆش بکەن‪.‬‬