Γιάννης Νομικούδης Το Εικονογραφηµένο λεξικό µου στη Γεωγραφία, το Περιβάλλον, την Οικολογία
Θεσσαλονίκη,2014
Περιεχόµενα Σελ. 5 αβιοτικά 6 αειθαλές 7 αειφορία αειφόρος ανάπτυξη / βλ.αειφορία
8 8 9 9 10 11 11
αέρας αιθαλοµίχλη αιολική διάβρωση αιολική ενέργεια ακρωτήριο ακτογραµµή άλσος άµπωτις / βλ.παλίρροια
12 13 13 14 15 16 17 17 18 19 19 21 22 22 23 24 24 25 26 27 28 29 30 31
ανάγλυφος αναδάσωση ανακύκλωση ανανεώσιµες και µη πηγές ενέργειας άνεµος ανεµοστρόβιλος ανθήρας απειλούµενα είδη απόβλητο αποκέντρωση αποξήρανση απορρίµµατα αποσάθρωση αποψίλωση άρδευση αρτεσιανό πηγάδι αστέρας αστερισµός αστικοποίηση αστρονοµία αστυφιλία ατµόσφαιρα ατµοσφαιρική πίεση ατµοσφαιρική ρύπανση
Σελ. 32 βάλτος 33 βασίλισσα 33 βιοενέργεια 34 βιοκαύσιµα 34 βιοκλιµατικός σχεδιασµός 36 βιολογικός καθαρισµός 37 βιοµάζα 38 βιοµηχανία 39 βιοποικιλότητα 40 βιόσφαιρα 40 βιοτεχνία 41 βιοτικό 41 βιότοπος 42 βιώσιµη ανάπτυξη 43 βιώσιµο 43 βλάστηση 45 βλαστός 45 βουνό 46 βροχές 47 βροχόπτωση 47 βρύα 48 γαλαξίας 49 γεωγραφία 49 γεωγραφικές συντεταγµένες 50 γεωγραφικό διαµέρισµα 51 γεωγραφικό µήκος 51 γεωγραφικό πλάτος 52 γεωθερµική ενέργεια 53 Γεωλογία 54 γεωµορφισµός 54 γεωµορφολογικός χάρτης 55 γεωπονία 55 γεωργία 56 γεωτροπισµός 56 γη
Σελ. 58 δάσος 59 δεινόσαυρος 60 δέλτα 60 διάβρωση 61 διαδίκτυο 62 δίαιτα 63 διαµελισµός 64 διάστηµα 64 διατροφική πυραµίδα 65 διαφήµιση 66 διώρυγα 67 έδαφος 67 έθνος 68 εκβολή 69 εκχέρσωση 69 ελλειπτική τροχιά ελονοσία / βλ.έλος
70 έλος 71 έµβια εναέρια ρίζα / βλ.ρίζα
72 ενδηµικό είδος 72 ενδογενείς δυνάµεις – ενδογενή φαινόµενα 73 ενεργειακή κλάση 74 ενεργειακοί πόροι ενεργό ηφαίστειο / βλ.ηφαίστειο
75 76 76 78
εξαφάνιση εξέλιξη εξοικονόµηση της ενέργειας εξωγενείς δυνάµεις – εξωγενή φαινόµενα εξώσφαιρα / βλ.ατµόσφαιρα
78 επάγγελµα 80 επαρχία επίκεντρο / βλ.σεισµός
Σελ. 81 επίνειο 82 επιφάνεια 82 έργα 83 εργοστάσιο 83 ερηµοποίηση 84 έρηµος εσβεσµένο ηφαίστειο/ βλ.ηφαίστειο εστία / βλ.σεισµός ετερόφωτος / βλ.πλανήτης
84 85 86 87 88 89 90 91 92 92 93 93 94 95 96 97 97 98 98 99 100 101 101 102 103
εύκρατο εφηµερίδα εχινόδερµα ζώα του γλυκού νερού ηλεκτρονικός υπολογιστής ηλιακή ενέργεια ηλιακό σύστηµα ήλιος ηλιοστάσιο ηµιέρηµη έκταση ηµισφαίριο ήπειρος ηπειρωτική ελλάδα ηφαιστειακή τέφρα ηφαίστειο ηφαιστειογενή εδάφη ηφαιστειογενή πετρώµατα ηχοµόνωση ηχοπροστασία ηχορύπανση θάλασσα θαλάσσια πάρκα θαλάσσια ρεύµατα θερµοµόνωση θύελλα
Σελ. 104 ιζηµατογενή πετρώµατα 104 ιθαγένεια- ιθαγενής 105 ιονόσφαιρα 106 ισηµερία 106 ισηµερινός 107 ισθµός 107 ισορροπηµένη διατροφή 108 ισότητα φύλλων 109 καθίζηση 109 καιρικές συνθήκες 110 καιρός 110 κάµπος 111 καταβύθιση 111 κατακόρυφος διαµελισµός 111 καταναλωτισµός 112 κατανοµή πληθυσµού 112 καταρράκτης 113 κατοικία 113 κατοικίδια 114 κατολίσθηση 114 κητώδη 115 κηφήνας 116 κλίµα 117 κλίµακα 117 κλιµατική αλλαγή 118 κοιλάδα 118 κοιτάσµατα πετρελαίου 120 κόλπος 120 κοράλλια 121 κορµός 122 κορυφογραµµή 122 κράτος 123 κτηνοτροφία 124 κύκλος του νερού 125 κυκλώνας 125 κωνοφόρα
Σελ. 126 λάβα 127 λειχήνες 127 λευκώµατα 128 λιβάδι 128 λιθοσφαιρικές πλάκες 129 λιµάνι 130 λίµνη 131 λιµνοθάλασσα 131 λίπανση 132 λίπη λογισµικό / βλ.ηλεκτρονικός υπολογιστής
132 λόφος 133 µάγµα 133 µανδύας 134 µελτέµι 134 µέσα µεταφοράς 135 µέσα συγκοινωνίας 135 µεσηµβρινός 136 µεσογειακό κλίµα µεσόσφαιρα / βλ.ατµόσφαιρα
136 137 138 138 139 139
µεταλλαγµένα προϊόντα µετεωρίτης µετεωρολογία ΜΜΕ µόλυνση νερού µονοκαλλιέργεια
140 141 141 142 142 143 143 144
νέφος νησί νησιωτική Eλλάδα νησιωτικό σύµπλεγµα νοηµατική γλώσσα νοµάδες νοµός ξηρά
ναύσταθµος / βλ.λιµάνι
Σελ. 145 όαση 145 όζον 146 οζονόσφαιρα 146 οικισµός 147 οικολογία – οικολογικός 148 οικοσύστηµα 148 οµίχλη 149 όξινη βροχή 149 ορεινό κλίµα 150 ορεσίβιος 150 οριζόντιος διαµελισµός 151 όρµος όρµος / βλ.κόλπος
151 152 152 153 153 154 154 155 156 156
οροπέδιο όρος οροσειρά ουρανός όχθες παγετώνες παλίρροια πανίδα παράλληλοι κύκλοι παραπόταµος παρθένο δάσος / βλ.δάσος
157 157 158 158 159 159 160 161 161 162 162 163
πεδιάδα πέλαγος περιβάλλον περιοδικά περιστροφή περιφέρεια περιφορά πηγή πλαγκτόν πλανήτης πληθυσµός πληµµύρα πληµµυρίδα / βλ.παλίρροια
164 πλωτός ποταµός 164 πολική ηµέρα- πολική νύχτα
Σελ. 165 πολιτικός χάρτης 166 πόλοι της Γης 167 πολυπολιτισµική κοινωνία 167 πορθµός 168 πόσιµο νερό 168 ποταµός 169 ποώδης βλάστηση 169 πρόγνωση καιρού 170 προϊόντα 170 προσανατολισµός 171 προστατευόµενα είδη 172 πρόσχωση-προσχωσιγενή εδάφη 172 πρωτεύουσα 173 πυθµένας 173 πυκνότητα πληθυσµού 174 πυξίδα 175 πυρήνας της γης 176 ρίζα 177 ρυάκι 177 ρύπανση νερού 178 σεισµός 179 σπήλαιο 179 στέπα 180 στεριά 180 στρατόσφαιρα 181 συγκοινωνίες 181 συνεταιρισµός 182 σύνορα 183 τεχνολογία 184 τηλεπικοινωνίες 185 τηλεσκόπιο 185 τούνδρα 186 τουρισµός 186 τροπόσφαιρα 187 τροφικές αλυσίδες 188 τροφικό πλέγµα 188 τρύπα του όζοντος 189 τσουνάµι 190 τυφώνας
Σελ. 191 υγειονοµική ταφή απορριµµάτων 192 υγρασία 192 υδάτινη διάβρωση 193 υδρατµός 193 ύδρευση 194 υδρόγειος σφαίρα 194 υδρογραφία 195 υδρογραφικό δίκτυο 195 υδροηλεκτρικά 196 υδροφόρος ορίζοντας υλικό/ βλ.ηλεκτρονικός υπολογιστής
196 υλοτοµία 197 υπέδαφος 197 υπερθέρµανση πλανήτη 198 υπεριώδης ακτινοβολία 199 υπέρυθρη ακτινοβολία 199 υπόγεια νερά 200 υπόµνηµα χάρτη 200 υφαλµύρωση 201 υψίπεδα 202 υψόµετρο 203 φαινόµενο θερµοκηπίου 204 φαράγγι 204 φιορδ 205 φλοιός 205 φράγµα 206 φύλλα 206 φυλλοβόλα 207 φυσικοί πόροι 207 φωτοβολταϊκά
Σελ. 208 χαράδρες 209 χάρτης 210 χείµαρρος χειρωνακτικό επάγγελµα / βλ.επάγγελµα
210 χερσόνησος 211 χέρσος 211 χιόνι 212 χιονοθύελλα 212 χλωρίδα 213 ψυχρόβιο φυτό 214 ωκεάνιο κλίµα 215 ωκεανός
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο ορισμός και η επεξήγηση ενός όρου ή μιας έννοιας είναι βασικές προϋποθέσεις για την κατανόησή τους. Είναι συχνό το φαινόμενο να προσπαθεί ένας μαθητής να εμπεδώσει και να εξασκηθεί πάνω σε κάποιο θέμα, χωρίς να έχει καταλάβει ούτε την βασική σημασία ούτε το σκοπό του. Σίγουρα ο τελευταίος που ευθύνεται γι’ αυτό είναι ο ίδιος ο μαθητής και θα ήταν υπερβολικό να αναζητηθούν και να επιρριφθούν ευθύνες γι’ αυτό. Απλώς δεν δίνεται η απαιτούμενη σημασία στις λέξεις από τις οποίες αποτελούνται οι διάφοροι όροι , είτε γιατί κρίνεται περιττό και επουσιώδες είτε γιατί θεωρείται αρκετό το να δίνονται μόνο η επεξήγηση και κάποια παραδείγματα. Αυτό ίσως θα ήταν φυσιολογικό αν οι μαθητές συναντούσαν λέξεις δανεισμένες από άλλες γλώσσες , τις οποίες δεν θα μπορούσαν να ερμηνεύσουν. Όμως, στη Φυσική, τη Χημεία και τη Βιολογία, σχεδόν όλες οι λέξεις που χρησιμοποιούνται είναι ελληνικές. Αυτό δίνει τη δυνατότητα κατανόησής τους από την ετυμολογία και την αρχική τους σημασία και μόνο. Στο συγκεκριμένο σκεπτικό βασίζεται η εργασία αυτή. Γιάννης Νομικούδης
4
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ αβιοτικά «Βίος» είναι η ζωή, επομένως α-βιοτικό είναι κάτι το οποίο δεν έχει ζωή, δεν είναι δηλαδή ζωντανός οργανισμός. Αβιοτικά ονομάζονται όλα τα συστατικά του φυσικού περιβάλλοντος, τα οποία δεν είναι ζωντανοί οργανισμοί. Τέτοια στοιχεία είναι το νερό, το έδαφος, οι ανόργανες ουσίες, η υγρασία, το φως, η θερμοκρασία, κ.ά.
Βλέπε επίσης: βιοτικά, φως, θερμοκρασία, υγρασία
5
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ αειθαλές Το επίρρημα «αεί» σημαίνει πάντοτε, ενώ το «θάλλω» σημαίνει ανθίζω, βγάζω άνθη. Από τα δύο αυτά συνθετικά σχηματίστηκε το επίθετο «αειθαλής». Ως αειθαλές χαρακτηρίζεται ένα δέντρο, όταν δεν πέφτουν τα φύλλα του αλλά παραμένουν στα κλαδιά του σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Αντίθετα, τα δέντρα τα οποία χάνουν τα φύλλα τους το χειμώνα ονομάζονται φυλλοβόλα. Αειθαλή είναι τα δέντρα των δασών στις τροπικές χώρες. Στην Ελλάδα αειθαλή δέντρα είναι η ελιά, το πεύκο, ο σχοίνος κ.ά.
Βλέπε επίσης: φυτά, φύλλα, φυλλοβόλα
6
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ αειφορία Το αρχαιοελληνικό επίρρημα «αεί» σημαίνει πάντοτε. Το συνθετικό «φορία» προέρχεται από το ρήμα φέρω που έχει και την έννοια του «παράγω». Αειφόρος δηλαδή είναι αυτός που παράγει πάντα και αειφορία είναι η χρήση του περιβάλλοντος και των πηγών ενέργειας με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην σταματήσει ποτέ η παραγωγή τους. Για παράδειγμα, αειφορία στη γεωργία σημαίνει την παραγωγή προϊόντων, με τέτοιες μεθόδους και τεχνικές που να εξασφαλίζουν ότι η γη δεν θα πάψει ποτέ να παράγει προϊόντα. Μιλάμε ακόμα για Αειφόρο ανάπτυξη, εννοώντας την ανάπτυξη που βασίζεται στη χρήση των φυσικών πόρων, έτσι ώστε να καλύπτουν τις ανάγκες μας στο παρόν αλλά να μην κινδυνεύουν να εξαντληθούν στο μέλλον.
Βλέπε επίσης: περιβάλλον, προϊόντα
7
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ αέρας Αέρας λέγεται το αόρατο μείγμα αερίων, το οποίο περιβάλλει τη γη. Ο αέρας είναι απαραίτητος για τη ζωή, καθώς περιέχει οξυγόνο αλλά και γιατί προστατεύει τον πλανήτη μας από τις βλαβερές ακτίνες του ήλιου. Δεν πρέπει να συγχέουμε τον αέρα με τον άνεμο, ο οποίος δημιουργείται όταν μεγάλες ποσότητες αέρα μετακινούνται από το ένα μέρος στο άλλο. Βλέπε επίσης: αέρια, άνεμος
■ αιθαλοµίχλη «Αιθάλη» είναι ο καπνός και αιθαλομίχλη λέγεται η ομίχλη που σχηματίζεται από τον καπνό. Η λέξη αιθαλομίχλη χρησιμοποιείται κυρίως για να περιγράψει το επικίνδυνο για την υγεία του ανθρώπου νέφος που αποτελείται από σωματίδια και αέρια. Η αιθαλομίχλη εμφανίζεται κυρίως στις μεγάλες πόλεις. Είναι αποτέλεσμα της ρύπανσης της ατμόσφαιρας από τα καυσαέρια των μέσων μεταφοράς, των εργοστασίων, των λεβήτων κ.ά. Βλέπε επίσης: νέφος
8
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ αιολική
διάβρωση
Η λέξη «αιολική» προέρχεται από τον Αίολο, το θεό των ανέμων. «Διάβρωση» είναι η αλλαγή της επιφάνειας του εδάφους που οφείλεται σε εξωτερικές δυνάμεις. Επομένως, αιολική είναι η διάβρωση που προκαλείται από τα ρεύματα του ανέμου πάνω στην επιφάνεια της γης. Ο άνεμος μπορεί να σηκώσει και να μεταφέρει άμμο, σκόνη και πηλό. Όμως γενικά δεν προκαλεί τόσο μεγάλη διάβρωση στο έδαφος, όση προκαλεί το νερό. Βλέπε επίσης: διάβρωση
■ αιολική ενέργεια Η λέξη αιολική προέρχεται από τον Αίολο, το θεό των ανέμων σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες. Για το λόγο αυτό, η ονομασία αιολική ενέργεια δόθηκε στην ενέργεια που προέρχεται από τον άνεμο και την οποία χρησιμοποιεί ο άνθρωπος με διάφορους τρόπους ( κίνηση πλοίων, μύλων, κ.ά.) 9
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
Μία χρήση αυτής της ενέργειας γίνεται στα αιολικά πάρκα. Τα πάρκα αυτά αποτελούνται από συστοιχίες ανεμογεννητριών, οι οποίες κινούνται με τον άνεμο και παράγουν ηλεκτρικό ρεύμα. Βλέπε επίσης: ενέργεια
■ ακρωτήριο Ακρωτήριο ονομάζεται η στεριά που εισχωρεί στη θάλασσα και αποτελεί την κατάληξη ενός βουνού προς αυτήν. Γνωστά ακρωτήρια στην Ελλάδα είναι το Ταίναρο, ο Μαλέας , ο Καφηρέας. Οι ναυτικοί χρησιμοποιούν επίσης τη λέξη κάβος για τα ψηλά και απότομα ακρωτήρια. Ακρωτήρια όπως ο Μαλέας και ο Καφηρέας είναι πιο γνωστά με τα ονόματα Κάβο-Μαλλιάς και Κάβο-Ντόρο αντίστοιχα. Βλέπε επίσης: στεριά, θάλασσα
10
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ ακτογραµµή Ακτογραμμή λέγεται η γραμμή που χωρίζει την στεριά από τη θάλασσα. Η Ελλάδα, αριθμού των μεγαλύτερη Ευρώπη, με χλμ.
λόγω του μεγάλου νησιών της, έχει τη ακτογραμμή στην μήκος σχεδόν 16000
■ άλσος Η λέξη άλσος σημαίνει το μικρό δάσος . Κάποια άλση είναι φυσικά, έχουν δηλαδή δημιουργηθεί μόνα τους. Άλλα θεωρούνται ως τεχνητά, γιατί τα δέντρα τους έχουν φυτευτεί από τον άνθρωπο. Τα τεχνητά άλση βρίσκονται κυρίως στις μεγάλες πόλεις και χρησιμοποιούνται ως χώροι αναψυχής και για την πραγματοποίηση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Βλέπε επίσης: δάσος
11
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ανάγλυφος «Ανάγλυφος» είναι αυτός που προεξέχει από την επιφάνεια στην οποία έχει τοποθετηθεί. Ένας χάρτης λέγεται ανάγλυφος όταν δεν είναι επίπεδος αλλά παριστάνεται σε αυτόν το ανάγλυφο της γης. Αυτό σημαίνει ότι η στεριά και ο πυθμένας των θαλασσών παριστάνονται με τη μορφή που έχουν στην πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, σε έναν ανάγλυφο χάρτη φαίνεται αναλογικά το ύψος των βουνών και το βάθος των θαλασσών.
Βλέπε επίσης: χάρτης, έδαφος, οροσειρά
12
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ αναδάσωση Η πρόθεση σημαίνει ξανά.
«ανά»
Αναδάσωση λέγεται η εργασία για την αναδημιουργία ενός δάσους, το οποίο έχει καταστραφεί από πυρκαγιά, υπερβολική υλοτομία ή από διάβρωση.
Βλέπε επίσης: δάσος, υλοτομία, διάβρωση
■ ανακύκλωση Η ανακύκλωση είναι μια διαδικασία κατά την οποία δημιουργούνται καινούρια προϊόντα, μετά από την επεξεργασία υλικών που έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί. Το μεγαλύτερο μέρος των υλικών αυτών είναι απορρίμματα και η διαδικασία ανακύκλωσής τους περιλαμβάνει 3 στάδια:
13
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■α̟οσάθρωση «Σαθρός» είναι γενικά ο αδύναμος, αυτός που δεν είναι στέρεος. Το αποτέλεσμα της εξασθένησης λέγεται «αποσάθρωση». Αποσάθρωση λέγεται η διαδικασία κατά την οποία ο ήλιος, ο άνεμος, το νερό και ο παγετός «σπάνε» τα πετρώματα του εδάφους σε μικρές πέτρες ή άμμο. Βλέπε επίσης: ορυκτά, πετρώματα, άνεμος
■α̟οψίλωση Αποψίλωση είναι η συστηματική προσπάθεια του ανθρώπου να απογυμνώσει μια περιοχή από την οποιαδήποτε βλάστηση και να τη χρησιμοποιήσει μετά για άλλους σκοπούς. Η αποψίλωση, εκτός από την καταστροφή οικοσυστημάτων και την εξαφάνιση πολλών φυτών και ζώων, συντελεί στη διάβρωση του εδάφους και στην υπερθέρμανση της Γης. Στην εποχή μας, η αποψίλωση των τροπικών δασών είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που απασχολούν την οικολογία. Βλέπε επίσης: τροπικά δάση, διάβρωση, υπερθέρμανση
22
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■άρδευση Άρδευση ονομάζεται το πότισμα των καλλιεργειών από τον άνθρωπο, με σκοπό την καλύτερη ανάπτυξη των φυτών τα οποία καλλιεργεί.
Η άρδευση χρησιμοποιείται κυρίως σε περιόδους που δε βρέχει συχνά ή σε περιοχές που το έδαφος δεν έχει την υγρασία που χρειάζεται. Για την καλύτερη άρδευση των καλλιεργειών τους, οι άνθρωποι κάνουν συνεχώς γεωτρήσεις και κατασκευάζουν φράγματα, δεξαμενές και δίκτυα σωλήνων.
Βλέπε επίσης: καλλιέργειες, υγρασία, φράγμα
23
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■αρτεσιανό ̟ηγάδι Μια τρύπα στο έδαφος που έχει δημιουργηθεί από τον άνθρωπο μετά από γεώτρηση και από την οποία βγαίνει νερό ή άλλα υγρά ονομάζεται αρτεσιανό πηγάδι.
Πολλές φορές το νερό ή το πετρέλαιο που βγαίνουν από ένα αρτεσιανό πηγάδι εκτινάσσονται ψηλά, πάνω από το ύψος του πηγαδιού. Η λέξη αρτεσιανός προέρχεται από το όνομα της παλιάς γαλλικής επαρχίας Αρτεσία, στην οποία υπήρχαν πολλά τέτοια πηγάδια κατά το παρελθόν.
■αστέρας Αστέρας λέγεται κάθε λαμπρό ουράνιο σώμα που βρίσκεται σε αέρια κατάσταση και το οποίο εκπέμπει φως και θερμότητα. 24
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
Η ενέργεια που παράγεται από έναν αστέρα δημιουργείται από εκρήξεις και πυρηνικές αντιδράσεις που συμβαίνουν στο εσωτερικό και στην επιφάνειά του. Ο Ήλιος είναι ένας αστέρας και γενικά, οι αστέρες που υπάρχουν στο σύμπαν είναι σώματα που μοιάζουν με το δικό μας ήλιο. Από τα αστέρια που βλέπουμε στον ουρανό, κάποια δεν είναι αστέρες αλλά πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος. Βλέπε επίσης: φως, ήλιος
■ αστερισµός Αστερισμός λέγεται μια ομάδα αστέρων που δημιουργούν στον ουρανό διάφορα σχήματα.
Οι αστρονόμοι περιγράφουν 88 αστερισμούς, με γνωστότερους τη Μεγάλη και τη Μικρή Άρκτο, την Ανδρομέδα, την Κασσιόπη κ.ά. 25
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
Οι αστερισμοί μελετήθηκαν πρώτα από τους λαούς της αρχαίας Μεσοποταμίας και στη συνέχεια από τους αρχαίους Έλληνες, που τους έδωσαν ονόματα από τη μυθολογία τους. Βλέπε επίσης: αστέρας
■αστικο̟οίηση «Άστυ» είναι η πόλη και το επίθετο «αστικός» χρησιμοποιείται για κάτι που έχει σχέση με τις πόλεις. Μιλάμε για αστικοποίηση του πληθυσμού μιας χώρας, όταν ο αριθμός των κατοίκων που μετακινούνται προς τις πόλεις γίνεται όλο και μεγαλύτερος. Η αύξηση αυτή δείχνει ότι οι κάτοικοι της χώρας αυτής φεύγουν από την ύπαιθρο και συγκεντρώνονται στις μεγαλύτερες πόλεις. Το φαινόμενο αυτό δημιουργεί πολλά προβλήματα και για τις πόλεις που γίνονται τεράστιες και για την ύπαιθρο που ερημώνεται και υποβαθμίζεται.
Βλέπε επίσης: πόλη, πληθυσμός, ύπαιθρος
26
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ αστρονοµία Αστρονομία λέγεται η επιστήμη που ασχολείται με την παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων, τα οποία βρίσκονται έξω από τη γήινη ατμόσφαιρα.
Οι αστρονόμοι ερευνούν την προέλευση, την εξέλιξη και τις ιδιότητες των ουρανίων σωμάτων. Η αστρονομία ανήκει στις φυσικές επιστήμες και χωρίζεται σε δύο κλάδους: α) την Κλασσική Αστρονομία, που ασχολείται με τις θέσεις και κινήσεις των ουρανίων σωμάτων και τα αίτια που τις προκαλούν β) την Αστροφυσική, που μελετά γνωρίσματα των ουράνιων σωμάτων, όπως η λαμπρότητα, η θερμοκρασία, η ακτινοβολία κ.ά. Βλέπε επίσης: αστέρας, ατμόσφαιρα
27
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ αστυφιλία Πολλοί άνθρωποι σε όλες τις χώρες του κόσμου εγκαταλείπουν τα χωριά ή τις μικρές πόλεις στις οποίες γεννήθηκαν και μεγάλωσαν και εγκαθίστανται σε μεγάλες πόλεις. Το φαινόμενο αυτό λέγεται αστυφιλία, μια λέξη που σημαίνει αγάπη, προτίμηση για το άστυ, την πόλη.
Η κυριότερη αιτία αστυφιλίας είναι η προσπάθεια ανεύρεσης εργασίας, αφού στις πόλεις υπάρχουν περισσότερες επιχειρήσεις. Όμως, έτσι δημιουργούνται πολλά προβλήματα για τη ζωή των κατοίκων και για το περιβάλλον των πόλεων. Βλέπε επίσης: αστικοποίηση
28
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ εξαφάνιση Οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν πολλές φορές ως αποτέλεσμα την καταστροφή οικοσυστημάτων και βιοτόπων. Αυτή η καταστροφή οδηγεί με τη σειρά της στην εξαφάνιση των ζώων και των φυτών που ζουν σε αυτά. Όταν λέμε ότι ένα ζώο ή ένα φυτό έχει εξαφανιστεί, εννοούμε ότι δεν έχει μείνει στη ζωή κανένα από το είδος αυτό. Όταν ο πληθυσμός ενός είδους μειωθεί πάρα πολύ, τότε λέμε ότι κινδυνεύει να εξαφανιστεί ή ότι είναι «υπό εξαφάνιση». Σε τέτοιες περιπτώσεις παίρνονται μέτρα για την προστασία των συγκεκριμένων ειδών, τα οποία πλέον χαρακτηρίζονται ως προστατευόμενα είδη.
Βλέπε επίσης: απειλούμενα είδη, προστατευόμενα είδη
75
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■
εξέλιξη
Εξέλιξη ονομάζεται η αλλαγή στα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες ενός οργανισμού από γενιά σε γενιά. Αν και οι αλλαγές που σημειώνονται από τη μια γενιά στην άλλη είναι μικρές, με το πέρασμα του χρόνου μπορεί να δημιουργήσουν μεγάλες διαφορές στον πληθυσμό ενός είδους. Οι ομοιότητες που έχουν όλα τα γνωστά είδη, δείχνουν ότι όλα είχαν έναν κοινό πρόγονο. Όμως, πολλοί παράγοντες και διάφορες διαδικασίες έχουν οδηγήσει στην τεράστια ποικιλία ζώων και φυτών. Ο άνθρωπος, για παράδειγμα, προέρχεται από ένα είδος πιθήκου και μετά από την εξέλιξη εκατοντάδων χιλιάδων ετών πήρε τη μορφή που έχει σήμερα.
Βλέπε επίσης: οργανισμός
■ εξοικονόµηση της ενέργειας Εξοικονόμηση της ενέργειας είναι ο περιορισμός της σπατάλης στη χρήση της ενέργειας. Αυτό φυσικά δε σημαίνει τη διακοπή στην κατανάλωση της ενέργειας, αλλά τη λογική χρήση της για την κάλυψη των καθημερινών αναγκών. 76
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
Η εξοικονόμηση ενέργειας είναι αναγκαία, γιατί η σπατάλη των ενεργειακών πηγών- όπως το πετρέλαιο και οι γαιάνθρακες- οδηγεί στη μείωση και την εξάντλησή τους αλλά και στην άσκοπη μόλυνση του περιβάλλοντος. Στην αποφυγή της ενεργειακής σπατάλης μπορούμε να συμβάλλουμε όλοι, αλλάζοντας τις καθημερινές μας συνήθειες. Τέτοιες συνήθειες μπορεί να είναι το κλείσιμο των φώτων στα δωμάτια που δεν χρησιμοποιούμε, η χρήση ενεργειακά οικονομικών συσκευών, η ανακύκλωση διάφορων υλικών, η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας κ.ά.
Βλέπε επίσης: ενέργεια, περιβάλλον
77
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ εξωγενείς δυνάµεις – εξωγενή φαινόµενα Εξωγενείς λέγονται οι δυνάμεις, οι οποίες προέρχονται από το εξωτερικό της γης και διαμορφώνουν την επιφάνειά της. Τα αποτελέσματα που προκαλούνται από τις δυνάμεις αυτές ονομάζονται εξωγενή φαινόμενα. Τα κυριότερα εξωγενή φαινόμενα, όπως η διάβρωση, η αποσάθρωση πετρωμάτων και η μεταφορά λάσπης και χώματος, οφείλονται στη δράση του νερού και του ανέμου.
Βλέπε επίσης: διάβρωση, αποσάθρωση
■
ε̟άγγελµα
Επάγγελμα λέγεται το είδος της εργασίας που κάνει ένας άνθρωπος, για να κερδίσει τα χρήματα που του χρειάζονται ώστε να ικανοποιεί τις ανάγκες του: τη διατροφή, τη στέγαση, την ένδυση, τη μόρφωση, την ψυχαγωγία κ.ά.
78
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
Στην σημερινή εποχή υπάρχει ένα μεγάλο πλήθος επαγγελμάτων, τα περισσότερα από τα οποία δεν υπήρχαν στο παρελθόν. Αυτό συμβαίνει γιατί τα τελευταία χρόνια η τεχνολογία έχει αναπτυχθεί σε εκπληκτικό βαθμό και έχει δημιουργήσει νέα είδη εργασίας. Επιπλέον, τώρα υπάρχει πολύ μεγαλύτερη εξειδίκευση σε κάθε εργασία.
Τα επαγγέλματα χωρίζονται σε: Χειρονακτικά, για την εξάσκηση των οποίων χρησιμοποιείται κυρίως η δύναμη των χεριών και πνευματικά, όπου χρησιμοποιείται περισσότερο η σκέψη Επίσης άλλα επαγγέλματα εξασκούνται περισσότερο στην πόλη, άλλα στην ύπαιθρο, άλλα σε παραθαλάσσιες και διαφορετικά σε ορεινές περιοχές.
79
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ λάβα Λάβα λέγεται το διάπυρο, λιωμένο υλικό, το οποίο βγαίνει από τον κρατήρα ενός ηφαιστείου κατά την έκρηξή του. Η λάβα προέρχεται από το εσωτερικό της γης, όπου βρίσκεται σε ρευστή κατάσταση. Στη συνέχεια περνάει από τον πόρο και εκτοξεύεται από τον κρατήρα, από όπου ξεχύνεται σαν πυρωμένο ποτάμι στις πλαγιές του ηφαιστείου. Όταν κρυώσει, στερεοποιείται και συχνά χρησιμοποιείται για καλλιέργεια.
Βλέπε επίσης: ηφαίστειο, λάβα, κρατήρας, μάγμα
126
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ λειχήνες Οι λειχήνες είναι οργανισμοί που αποτελούνται από φύκη και μύκητες. Οι μύκητες τρέφονται από τις ουσίες που παράγουν τα φύκη και αυτά παίρνουν ανόργανα συστατικά από τον μύκητα. Οι λειχήνες βρίσκονται σε βράχια, χώμα, δέντρα και τοίχους και ζουν σε οποιοδήποτε κλίμα. Δεν μπορούν να ζήσουν σε μολυσμένο περιβάλλον και η απουσία τους από μια περιοχή είναι ένδειξη μεγάλης ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Βλέπε επίσης: μύκητες, φύκη
■
λευκώµατα
Τα λευκώματα είναι οργανικές ουσίες, απαραίτητες και βασικές για τη δημιουργία των κυττάρων. Ονομάζονται λευκώματα από το λευκωπό χρώμα που έχουν. Μια άλλη ονομασία τους είναι πρωτεΐνες. Μαζί με τα λίπη και τους υδατάνθρακες είναι οι τρεις βασικές ομάδες θρεπτικών ουσιών που χρειάζεται ο ανθρώπινος οργανισμός για την ανάπτυξή του. Βλέπε επίσης: πρωτεΐνες, κύτταρα
127
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■
λιβάδι
Λιβάδι λέγεται η περιοχή στην οποία φυτρώνουν ή καλλιεργούνται χόρτα και μικρά φυτά. Συχνά τα λιβάδια χρησιμοποιούνται για τη βοσκή των κοπαδιών ζώων που εκτρέφει ο άνθρωπος (πρόβατα, κατσίκια, αγελάδες, άλογα). Άλλα λιβάδια σπέρνονται με δημητριακά (σιτάρια, κριθάρια, βρώμη) ή χρησιμοποιούνται για άλλες καλλιέργειες. Βλέπε επίσης: δημητριακά
■ λιθοσφαιρικές ̟λάκες Λιθόσφαιρα είναι το εξωτερικό μέρος της γης, το οποίο περιλαμβάνει το φλοιό και ένα μέρος του μανδύα. Η λιθόσφαιρα αποτελείται από 7 μεγάλες και πολλές μικρότερες πλάκες, οι οποίες ονομάζονται λιθοσφαιρικές πλάκες.
128
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ σεισµός Στο εσωτερικό της γης δρουν διάφορες δυνάμεις. Πολλές φορές απελευθερώνεται ενέργεια, η οποία προκαλεί αναταράξεις στο έδαφος της γης. Το φαινόμενο αυτό λέγεται σεισμός. Η κυριότερη αιτία σεισμών είναι οι μετακινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών, οι οποίες συναντώνται σε σημεία που ονομάζονται ρήγματα. Το σημείο στο οποίο προκαλείται ο σεισμός λέγεται εστία και το κατακόρυφο σημείο του εδάφους πάνω από την εστία ονομάζεται επίκεντρο. Όταν η εστία βρίσκεται σε μικρό βάθος, το επίκεντρο σε κατοικημένη περιοχή και η ένταση του σεισμού είναι μεγάλη, τότε συνήθως προκαλούνται μεγάλες ζημιές και πολλά θύματα. Μια άλλη αιτία σεισμών είναι οι εκρήξεις των ηφαιστείων. Συχνά το επίκεντρο των σεισμών είναι στο βυθό των θαλασσών και τότε προκαλούνται τεράστια κύματα, τα οποία λέγονται τσουνάμι. Βλέπε επίσης: λιθοσφαιρικές πλάκες, ηφαίστεια, τσουνάμι
178
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ σ̟ήλαιο Σπήλαιο είναι ένας υπόγειος, κενός χώρος, με ασβεστολιθικά πετρώματα, μέσα στον οποίον έχουν δημιουργηθεί σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Τα σπήλαια έχουν μία τουλάχιστον είσοδο και επικοινωνούν με την επιφάνεια της γης. Οι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες δημιουργούνται όταν τα νερά των βροχών, μετά την πάροδο εκατομμυρίων ετών, διαλύουν τα ασβεστολιθικά πετρώματα του σπηλαίου. Βλέπε επίσης: σταλακτίτες – σταλαγμίτες
■ στέ̟α Στέπα λέγεται μια μεγάλη σε έκταση, επίπεδη περιοχή, με ξηρό κλίμα, αραιή βλάστηση και αμμώδες έδαφος. Στις περιοχές της στέπας, οι βροχές είναι λίγες, οι χειμώνες ψυχροί και τα καλοκαίρια πολύ θερμά. Υπάρχουν ελάχιστα δέντρα και θάμνοι, ενώ όπου η βλάστηση είναι πολύ χαμηλή οι στέπες χρησιμοποιούνται ως βοσκοτόπια από νομάδες κτηνοτρόφους. Οι μεγαλύτερες στέπες βρίσκονται στην Κεντρική Ασία. Βλέπε επίσης: νομάδες
179
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ στεριά Η λέξη στεριά προήλθε από τη φράση «στερεά γη» που σημαίνει το στερεό , το συμπαγές έδαφος. Από τις δύο αυτές λέξεις έμεινε μόνο η πρώτη, η οποία τροποποιήθηκε σε στεριά. Η λέξη στεριά σημαίνει την ξηρά, την ηπειρωτική χώρα, το έδαφος - σε αντίθεση με το υγρό στοιχείο. Βλέπε επίσης: ξηρά, θάλασσα
■ Στρατόσφαιρα Η Στρατόσφαιρα είναι ένα από τα στρώματα της ατμόσφαιρας της Γης. Βρίσκεται ανάμεσα στην Τροπόσφαιρα και στη Μεσόσφαιρα, σε ένα ύψος 11-50 χιλιόμετρα από την επιφάνεια της Γης. Στη στρατόσφαιρα υπάρχει το όζον που προστατεύει τον πλανήτη μας από τις βλαβερές ακτίνες του ήλιου. Επίσης, στη στρατόσφαιρα πετούν τα αεροπλάνα, γιατί συναντούν μικρότερη αντίσταση από τον αέρα και γιατί οι αναταράξεις είναι λιγότερες. Βλέπε επίσης: τροπόσφαιρα, όζον
180
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ- ΦΥΣΙΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ
■ συγκοινωνίες Συγκοινωνία είναι η επικοινωνία, η σύνδεση ενός τόπου με έναν άλλο. Όταν χρησιμοποιούμε τη λέξη στον πληθυντικό, συγκοινωνίες, εννοούμε τους τρόπους μεταφοράς ανθρώπων και εμπορευμάτων από τη μια περιοχή σε μια άλλη. Τα οχήματα που χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό, λέγονται μέσα συγκοινωνίας. Βλέπε επίσης: μέσα συγκοινωνίας
■ συνεταιρισµός Όταν ένα πλήθος ανθρώπων που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ενωθούν για να αντιμετωπίζουν καλύτερα τα προβλήματά τους και για να πετυχαίνουν ευκολότερα τους επαγγελματικούς στόχους τους, τότε μιλάμε για έναν συνεταιρισμό. Τα μέλη των Συνεταιρισμών οργανώνονται με δική τους απόφαση και λειτουργούν δημοκρατικά, αφού σε μια τέτοια ένωση όλοι θεωρούνται ίσοι. 181