Հայ Կեանք ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈԻԹԱՅԻՆ ԵԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆ Տարի Դ., թիւ 10(71)
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Մայիսեան եռատօն 9 Մայիսը Հայ ժողովուրդին համար պանծալի եռատօն է՝ կը տօնախմբուին Հայրենական մեծ պատերազմի յաղթանակը, Շուշիի ազատագրումը եւ Արցախի պաշտպանութեան բանակի ստեղծման տարեդարձը։
Նկարները Armenpress-էն
Էջ 2
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Փաշինեանի հանդիպումը Տմիթրի Մետվետեւի հետ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինեան Երկուշաբթի, Ապրիլ 29-ին, կառավարական առանձնատան մէջ հիւրընկալեց աշխատանքային այցելութեամբ Երեւան ժամանած Ռուսիոյ կառավարութեան ղեկավար Տմիթրի Մետվետեւը: Այս մասին կը յայտնեն վարչապետի աշխատակազմէն։ Փաշինեան ողջունելով Մետվետեւը, ըսաւ․ “Հայաստանի մէջ նախորդ տարի տեղի ունեցած յայտնի իրադարձութիւններէն ետք սա ձեր առաջին այցն է, ինչ որ իւրայատուկ նշանակութիւն կը հաղորդէ այս այցին: Հայաստանի մէջ ընդունուած է ամենաթանկագին հիւրերուն ընդունիլ տունը, ես շատ ուրախ եմ, որ ունիմ նման հնարաւորութիւն: Կը կարծեմ, որ նախորդ տարուան ընթացքին մեր յարաբերութիւնները զարգացած են ըստ նախատեսուածին, ի հարկէ, ատիկա չի նշանակեր, որ չեն եղած հարցեր: Կը կարծեմ, որ այժմ մեր յարաբերութիւններուն մէջ շատ կարեւոր պահ է եւ ես վստահ եմ, որ ի հեճուկս յոռետեսներու՝ մենք կը յաջողինք մեր յարաբերութիւնները բարձրացնել նոր մակարդակի: Ի հարկէ, մենք ամէն ինչ պիտի ընենք ատոր համար»։ Վարչապետ Մետվետեւ, իր կարգին, շնորհակալութիւն յայտնեց հրաւէրին համար եւ ըսաւ. «Եւրասիական տնտեսական միութեան անդամ երկիրներու կառավարութիւններու ղեկավարներու նիստը լաւ առիթ է, որպէսզի հանդիպինք: Մենք պարբերաբար կ’իրականացնենք այս հանդիպումները, ուր կը քննարկուին տարբեր հարցեր: Այժմ Եւրասիական միութեան մէջ Հայաստան կը հանդիսանայ նախագահող պետութիւն եւ ի հարկէ մեզի համար կարեւոր է, որպէսզի առաջ շարժիք եւրասիական օրակարգի շարք մը հարցերու լուծման ուղղութեամբ: Միւս կողմէն, սա լաւ հնարաւորութիւն է՝ քննարկելու նաեւ մեր երկկողմ յարաբերութիւնները: Մենք ձեզի հետ քանի մը անգամ հանդիպած ենք, քննարկած գործերու ընթացիկ իրավիճակը, տարեսկիզբին նոյնպէս հանդիպած ենք, երբ ժամանած էիք Մոսկուա՝ որպէս նախագահող երկրի վարչապետ, որու ընթացքին քննարկեցինք երկկողմ օրակարգային հարցերը: Այժմ պիտի անցնինք հարցերու հիմնական կէտերուն, որ մեր գործընկերները պատրաստած են»: Հանդիպման ընթացքին զրուցակիցները քննարկեցին հայ-ռուսական առեւտրատնտեսական համագործակցութեան եւ Եւրասիական տնտեսական միութեան ծիրին մէջ փոխգործակցութեան արդիական հարցեր:
“Հայ Կեանք”
Ելեկտրոնային Պարբերական Խմբագիր Տիգրան Ապասեան
Փոխ խմբագիր Խաչատուր Ադամեան
Հրատարակչակազմի գործակից Դոկտ․ Համբիկ-Սահակ Մարուքեան
Աթէնք - Յունաստան
“Χάι Γκιάνκ”
Ηλεκτρονική Περιοδική Ενημερωτική Έκδοση Υπεύθυνοι Έκδοσης
Δικράν Αμπασιάν Χατσαδούρ Αταμιάν Δρ. Χαμπίκ-Σαχάκ Μαρουκιάν
Αποστέλλεται ηλεκτρονικώς & ατελώς
“Hye Gyank” Electronic Periodical Publication Athens - Greece E-mail: hyegyank@gmail.com
News in
«Եռաբլուր»ի բարձրունքին տեղադրուեցան՝ Գուրգէն Եանիկեանի մասունքները Մայիս 5-ին, Եռաբլուր պանթէոնի տարածքին գտնուող Հայաստանի ազատագրութեան հայ գաղտնի բանակի (ԱՍԱԼԱ) նահատակներու յուշահամալիրին մէջ, իր կնոջ՝ Սուսաննա Քեմուրջեանի, ազգային ազատագրական շարժման մասնակիցներու, համակիրներու եւ հոծ բազմութեան ու Ոսկան արքեպիսկոպոս Գալփակեանի գլխաւորութեամբ եկեղեցական կարգը պատշաճօրէն կատարուելէ ետք, ռազմական պատուոյ պահակախումբի ողջոյնի ներքոյ հողին յանձնուեցան ԱՍԱԼԱ-ի հոգեհայր Գուրգէն Եանիկեանի մասունքները։
Pages 15-22 Հաւատալով ազատ խօսքի իրաւունքին եւ բազմակարծութեան` կ’ընդունինք, որ հրապարակուած գրութիւնները անպայման չարտայայտեն խմբագրութեան եւ հրատարակչակազմին տեսակէտը։ Խմբագրութեան կը վերապահուի յղուած յօդուածները յապաւելու կամ չհրատարակելու իրաւասութիւնը։
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 3
Ցեղասպան քաղաքականութեան լաւագոյն պատասխանը Արցախի միջազգային ճանաչումն է. Դաւիթ Բաբայեան
ԱՄՆ Քոլորատօ նահանգին կողմէ Արցախի ճանաչումը Հայաստան, Արցախ, Սփիւռք եռամիասնութեան հերթական յաղթանակին արդիւնքն է: Այս մասին, ըստ Armenpress.am-ի, նշած է Արցախի Հանրապետութեան նախագահի մամուլի խօսնակ Դաւիթ Բաբայեան՝ ողջունելով եւ շնորհակալութիւն յայտնելով, բոլոր անոնց, որոնք ներգրաւուած եղած են այս աշխատանքներուն մէջ: «Կատարուած է համապատասխան, հետեւողական աշխատանք, եւ շատ կարեւոր է, որ մենք հասանք այս յաղթանակին: Ի դէպ, խորհրդանշական է, որ ատիկա տեղի ունեցաւ Ապրիլ 24-ին: Ցեղասպան քաղաքականութեան լաւագոյն պատաս-
խանը ա՛յս է, որ Արցախը ճանչցուի միջազգային հանրութեան, քաղաքակիրթ երկիրներու կողմէ: Ասիկա մեզի համար մեծ յաղթանակ է: Շնորհակալութիւն կը յայտնենք բոլոր անոնց, որոնք այս աշխատանքին մէջ ընդգրկուած եղած են, շնորհակալութիւն կը յայտնենք Քոլորատօ նահանգի եղբայրական բնակչութեան, պատգամաւորներուն: Ասիկա իրօք մեծ յաղթանակ է, եւ պարտաւորեցնող, որ շարունակենք այս քաղաքականութիւնը: Կը կարծեմ՝ պիտի ըլլան այլ յաղթանակներ: Մենք պէտք է բան մը յստակ գիտնանք, եթէ համախմբուած ենք, ճիշդ աշխատանք կը տանինք, ուստի ամէն ինչ հնարաւոր է»,- ըսած է Դաւիթ Բաբայեան: Անդրադառնալով այն հարցին, թէ ճանաչումէն ետք ինչպիսի հեռանկարներ պիտի ըլլան Քոլորատօ նահանգի հետ համագործակցութեան ծիրէն ներս, Դաւիթ Բաբայեան նշած է, որ առաջին հերթին կը պատկերացնեն մարդասիրական ոլորտէ ներս: «Քոլորատոն հետաքրքրական իւրայատուկ կազմաւորում է եւ մենք կը տեսնենք փոխգործակցութեան խոստմնալից հեռանկարներ»,- ըսած է Դաւիթ Բաբայեան: Յիշեցնենք, որ ԱՄՆ Քոլորատօ նահանգի ներկայացուցիչներու պալատը, Ապրիլ 24-ին, Հայոց Ցեղասպանութիւնը դատապարտող բանաձեւ ընդունած է, ուր առանձին կէտով ճանչցած է Արցախի անկախութիւնը։
Գերիներու փոխանակումը պիտի նպաստԷ վստահութեան հաստատման՝ հակամարտութեան գօտիներէն ներս. Լաւրով Ռուսիան հանդէս կու գայ «բոլորին՝ բոլորի հետ» սկզբունքով գերիներու փոխանակման օգտին՝ հակամարտութեան գօտիներուն մէջ վստահութեան հաստատման համար: Այդ մասին, ինչպէս հաղորդած Է ԹԱՍՍ-ը, Ապրիլ 30-ին Մոսկուայի մէջ կայացած մամուլի ասուլիսին յայտարարած Է ՌԴ արտաքին գործերու նախարար Սերգէյ Լաւրով, այս մասին կը տեղեկացնԷ «Արմէնփրես»-ը: «Մենք միշտ ալ բոլոր պարագաներուն հանդէս կու գանք նման իրավիճակներու սպառիչ մարդասիրական լուծման օգտին, ներառեալ աճիւններու փոխանակումը, ռազմագերիներու, պահուող անձերու փոխանակումը «բոլորին՝ բոլորի հետ» սկզբունքով, նշած Է ՌԴ դիւանագիտական գերատեսչութեան ղեկավարը: Եւ մենք կը գըտնենք, որ անիկա պիտի նպաստէ հակամարտութեան գօտիներէն ներս վստահութեան մթնոլորտի հաստատման՝ ըլլայ անիկա Լեռնային Ղարաբաղի մէջ, ըլլայ անիկա Ուքրանիայի հարաւ-արեւելքին մէջ»: Նախարարը յիշեցուցած Է, որ այդ սկզբունքնը դրուած է նաեւ Ուքրանիայի հակամարտութեան կարգաւորման Մինսկի համաձայնութիւններու պարագային։
Էջ 4
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Փաշինեան Էրտողանի ելոյթը ծայրայեղ ատելութեան խօսք անուանած է եւ կոչ ըրած է միջազգային հանրութեան չլռելու Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինեան Թուրքիոյ նախագահ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողանի Ապրիլ 24-ի ելոյթը անուանած է Հայոց Ցեղասպանութեան ժխտման նոր մակարդակ եւ «ազգի սպանդի արդարացում»: Հայաստանի ղեկավարը միջազգային հանրութեան կոչ ըրած է արձագանգելու Թուրքիոյ նախագահի ատելութեան խօսքին: Փաշինեան արձագանգած է էրտողանի Ապրիլ քսանչորսեան ելոյթին. յիշատակի օր, երբ աշխարհասփիւռ հայերը յարգանքի տուրք կը մատուցէին Հայոց Ցեղասպանութեան 104-րդ տարելիցին, սակայն Թուրքիոյ ղեկավարը կրկին կը հերքէր 20-րդ դարու մեծագոյն ոճրագործութիւնը եւ զայն կ’անուանէր «1915 թուականի հայերու տեղահանութիւն»: «Օսմանեան կայսրութեան ողջ հայ բնակչութեան, որ դատապարտուեցաւ զանգուածային սպանդի ու մահուան երթերու, «հայ հրոսակներ ու անոնց աջակիցներ» անուանելը, 1,5 միլիոն մարդ սպաննելն ու ատիկա «ամենատրամաբանական վարքագիծ» որակելը ոչ միայն ժխտողականութեան նոր մակարդակ է, այլեւ` ողջ ազգի մը սպանդի արդարացում»,- գրած է վարչապետ Փաշինեան «Թուիթըր»-ի իր էջին վրայ: «Ամէնէն առաջ` Ապրիլ 24-ին այդպիսի յայտարարութիւնը հայ ժողովուրդին եւ ողջ մարդկութեան հանդէպ խորին վիրաւորանք է եւ ծայրայեղ ատելութեան խօսք անձամբ Էրտողանի կողմէ: Աշխարհը պէտք է չլռէ», աւելցուցած է Փաշինեան։
«Տեղի ունեցածը Ցեղասպանութիւն է, ապացուցուած է փաստերով»․ Էտուարտ Ֆիլիփ նին:
«Ֆրանսան թոյլ չի տար իր վրայ ազդեցութիւն գործել ճնշման ու սուտերու միջոցով», – նախօրէին Փարիզի մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակի միջոցառման ժամանակ յայտարարած է Ֆրանսայի վարչապետ Էտուարտ Ֆիլիփը՝ հակադարձելով պաշտօնական Անգարայի քննադատութեան Ապրիլ 24-ը Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակի ազգային օր հռչակելու՝ Ֆրանսայի նախագահի որոշման առնչութեամբ: «Ֆրանսփրեսը» տեղեկացուցած է, որ Ֆրանսայի մէջ առաջին անգամ պաշտօնապէս նշուած է Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակի ազգային օրը: Արարողութեան ժամանակ վարչապետ Ֆիլիփը ծաղիկներ դրած է Կոմիտաս վարդապետի յուշարձա-
Իր խօսքին մէջ Ֆրանսայի վարչապետը նշած է, որ 1915 թուականի Ապրիլ 24-ին հայ մտաւորականներու աքսորով մեկնարկած զանգուածային տեղահանութեան հետեւանքով Անատոլիայի ճանապարհները վերածուած էին մահուան երթուղիներու, եւ ընդգծած է․ – «Թուրքիոյ կողմէ հայերու զանգուածային կոտորածները դարձան 20-րդ դարու միւս ցեղասպանութիւններու նախագուշակը: Այն, որ տեղի ունեցածը ցեղասպանութիւն է, ապացուցուած է փաստերով, եւ շատոնց արձանագրուած է պատմաբաններու կողմէ: Այդ սարսափը վերյիշելը չի նշանակեր համակերպուիլ անոր հետ, այլ՝ դասեր քաղել ու աշխատիլ աւելի լաւ աշխարհ կառուցելու համար: Սարսափին առերեսուիլը արդարութեան հասնելու նախապայման է»: Պաշտօնական Անգարան իր հերթին Ֆրանսային առերեսման կոչեր ըրած է: Նախագահ Էրտողանը, յիշատակելով Ռուանտայի եւ Ալժիրի կոտորածները, յայտարարած էր, թէ Ֆրանսան չի կրնար իրենց դասեր տալ այս հարցի վերաբերեալ: «Հայկական հարցի եւ ահաբեկչութեան դէմ պայքարի թեմաներով Թուրքիոյ մարդու իրաւունքներու եւ ժողովրդավարութեան դասեր տուողները բոլորն ալ արիւնոտ անցեալ ունին», – ըսած էր Էրտողան։
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Գաղութային կեանք
Էջ 5
Կրետէ
Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ․-ի հովուապետական այցը Կրետէ
Մ
այիս 3-ի երեկոյեան, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ․ Ծայրագոյն պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը հովուապետական այցով մեկնեցաւ դէպի Կրետէ (Յունաստան)` հանդիսապետելու Իրաքլիօնի Ս. Յովհաննու Կարապետ հայկական եկեղեցւոյ 350-ամեակին նուիրուած միջոցառումները: Նորին Սրբութեան կ’ուղեկցէին Հայաստանի Աստուածաշնչային ընկերութեան գլխաւոր քարտուղար Գերաշնորհ Տ. Եզնիկ արքեպիսկոպոս Պետրոսեանը, Ռուսաստանի եւ Նոր Նախիջեւանի Հայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Եզրաս արքեպիսկոպոս Ներսիսեանը, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի դիւանապետ Գերաշնորհ Տ. Արշակ եպիսկոպոս Խաչատրեանը, Վեհափառ Հայրապետի գաւազանակիր Հոգեշնորհ Տ. Անանիա աբեղայ Ծատուրեանը եւ Մայր Աթոռի Տեղեկատուական համակարգի տնօրէն Արժանապատիւ Տ. Վահրամ քահանայ Մելիքեանը։
Մայիս 4-ին, Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը ժամանեց Իրաքլիօնի “Նիքոս Քազանծաքիս” օդանաւակայանը, ու այս առիթով հաւատացելներու օրհնութեան եւ երկրպագութեան համար Կրետէ բերուեցաւ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի մէջ պահուող` Ս. Յովհաննէս Մկրտիչի մասունքներով խաչը: Վեհափառ Հայրապետին Իրաքլիօնի օդանաւակայանի մէջ դիմաւորեցին Կրետէի հոգեւոր եւ աշխարհիկ իշխանութիւններու ներկայացուցիչներ, համայնքային կառոյցներու պատասխանատուներ, ինչպէս նաեւ այս առիթով Կրետէ ժամանած հայ հոգեւորականներ։ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին մասնաւորապէս ողջունելու եկած էին Յոյն Ուղղափառ Եկեղեցւոյ Կրետէի Նորին Սրբազնութիւն Իրինէոս արքեպիսկոպոսը, Յունաստանի ԱԳ փոխնախարար Մարկոս Պոլարիսը, Կրետէի նահանգապետ Ստաւրոս Առնաութաքիսը, Իրաքլիօնի քաղաքապետ Վասիլիս Լապրինօսը: Նորին Սրբութեանն օդանաւի մօտ դիմաւորեցին նաեւ Կ. Պոլսոյ Հայոց պատրիարքական փոխանորդ Գերաշնորհ Տ. Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշեանը, Յունաստանի մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան արտակարգ եւ լիազօր դեսպան Ֆատէյ Չարչօղլեանը, Յունաստանի Հայոց թեմի առաջնորդական տեղապահ Հոգեշնորհ Տ. Խորէն վարդապետ Առաքելեանը, Կ.Պոլսոյ Հայոց պատրիարքութեան միաբան Հոգեշնորհ Տ. Եղիշէ վարդապետ Ուչքունեանը։ Բարիգալստեան խօսքերէ եւ Հայոց Հովուապետի ու Իրենէոս արքեպիսկոպոսի եղբայրական ողջագուրումէն յետոյ Ամենայն Շարունակութիւնը էջ 6
Էջ 6
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ․-ի հովուապետական այցը Կրետէ Շարունակութիւն էջ 5-էն
Հայոց կաթողիկոսի պատուիրակութիւնը մեկնեցաւ դէպի Իրաքլիօն: Նոյն օրը երեկոյեան Իրաքլիօնի «Աստորիա» թատրոնոնի մէջ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը ներկայ գտնուեցաւ Ս. Յովհաննու Կարապետ հայկական եկեղեցւոյ 350-ամեակին նուիրուած համերգին, ուր Կրետէի հայ համայնքի ուրախութեան բաժնեկից էին նաեւ մեծ թիւով յոյներ, ինչպէս նաեւ տօնախմբութեան առիթով Աթէնքէն, Պոլիսէն եւ Մոսկուայէն ժամանած ուխտաւորներ: Հանդիսութեան բացումը կատարեց Կրետէի հովուութեան ծխական խորհուրդի ատենապետ Անտոնիս Պենարտին: Այնուհետեւ պաշտօնական խօսքով հանդէս եկան Կրետէի Նորին Սրբազնութիւն Իրինէոս արքեպիսկոպոսը եւ Յունաստանի ԱԳ փոխնախարար Մարկոս Պոլարիսը` պատմական նկատելով Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի այցը Կրետէ: ԱԳ փոխնախարարը Վեհափառ Հայրապետին փոխանցեց Յունաստանի վարչապետի եւ Արտաքին գործերու նախարարի ողջոյնները, ինչպէս նաեւ Աթէնք այցելելու` Յունաստանի վարչապետի պաշտօնական հրաւէրը: Իր խօսքին մէջ ան անդրադարձ կատարեց նաեւ հայ ժողովուրդի համար Ապրիլ 24-ի խորհուրդին: Հայոց Հայրապետի այցի առիթով ուրախութիւն արտայայտեցին նաեւ Կրետէի նահանգապետարանի եւ Իրաքլիօնի քաղաքապետարանի ներկայացուցիչները` իրենց զօրակցութիւնը յայտնելով
Կրետէի հայութեան իր բոլոր համայնքային նախաձեռնութիւններուն: Երեկոյթի մշակութային յայտագիրին իրենց մասնակցութիւնը բերին Ռուսաստանի եւ Նոր Նախիջեւանի Հայոց թեմի Մոսկուայի հայորդեյաց տան «Հայասա» պարախումբը եւ Սուրբ Պայծառակերպութիւն առաջնորդանիստ եկեղեցւոյ երգչախումբը, ինչպէս նաեւ Կրետէի պարային համոյթներ: Համերգը ամփոփուեց Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ․ Ծայրագոյն պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի օրհնութեան խօսքով: Ողջունելով հանդիսութեան մասնակիցները` Ամենայն Հայոց կաթողիկոսն իր ուրախութիւնը յայտնեց Սուրբ Յովհաննու Կարապետ եկեղեցւոյ 350-ամեակի առիթով Կրետէ կատարած առաջին հովուապետական այցի առնչութեամբ` նշելով, որ հայրենիքէն եւ աշխարհի տարբեր երկիրներէն հայորդիներ եկած են մասնակցելու Կրետէի հայուՇարունակութիւնը էջ 11
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 7
Ժխտելով Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ թուրք ղեկավարները աւելի լայն տարածում կը շնորհեն անոր ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ «Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի հրատարակիչ եւ խմբագիր
Հայերու, ասորիներու եւ յոյներու դէմ Ցեղասպանութեան զանգուածային ոճրագործութենէ աւելի քան մէկ դար անց, թուրքերուն մեծ մասը տակաւին անյարմար կը զգայ, երբ կը մօտենայ Ապրիլ 24-ը, եւ ոեւէ մէկը կը յիշատակէ մարդկութեան դէմ ուղղուած անոնց գործած յանցանքը․․․ Թուրք պաշտօնեաներէն եւ լրագրողներէն շատեր ստիպուած են պաշտպանելու իրենց երկրի արատաւորուած հեղինակութիւնը՝ փորձելով քողարկել իրենց նախնիներուն իրականացուցած Ցեղասպանութիւնը։ Անոնք, այսպիսով, ինքնաբերաբար իրենք զիրենք կը կապեն իրենց նախահայրերուն գործած մեղքերուն հետ եւ իրենք եւս մեղաւոր կը դառնան մարդկութեան պատմութեան մէջ ամէնէն սարսափելի յանցանքներէն մէկուն ժխտման պատճառով։ Ինչո՞ւ Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Մեվլէթ Չաւուշօղլու 15 Ապրիլ 2019-ին խաբեբաօրէն յայտարարած է, որ Թուրքիա «որեւէ ցեղասպանութիւն չէ իրականացուցած» իր պատմութեան ընթացքին։ Ուրիշ քանի՞ երկրի ղեկավար նման յայտարարութիւն ըրած է։ Չաւուշօղլու շատ լաւ գիտէ, որ օսմանեան թուրքերը իրօք Ցեղասպանութիւն գործած են, քանի որ ան յուսահատօրէն կը փորձէ թաքցնել իր նախնիներուն գործած յանցանքները։ Չաւուշօղլու եւ անոր կողմնակից ժխտողականները կարծես թէ չեն գիտակցիր, որ որքան շատ հռչակեն իրենց անմեղութիւնը, այնքան աւելի իրենք զիրենք կը միացնեն Ցեղասպանութեան հետ եւ կը դառնան այդ բարբարոսական ոճրագործութեան մեղսակիցները․․․ Ամէն անգամ, երբ Թուրքիոյ նախագահ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողան կամ անոր ենթակաները կը խօսին Ցեղասպանութեան մասին, նոյնիսկ քամահրական թոնով, անոնք, իրականութեան մէջ, կը տարածեն Ցեղասպանութեան փաստերը ամբողջ աշխարհի մէջ եւ կը տեղեկացնեն բոլորին, որ թուրքերը կը մեղադրուին Ցեղասպանութիւն գործած ըլլալու յանցանքով․․․ Հետաքրքրական է, Չաւուշօղլու զգուշացուցած է, որ «Թուրքիոյ կառավարութիւնը լուռ չի մնար որոշ երկիրներու դէմ, որոնք կը փորձեն դասախօսութիւն ներկայացնել Թուրքիոյ պատմութեան մասին»։ Սա նոյն բանն է, ինչ որ հայերը կը փափաքին, որ ան ընէ: Ան Որքան շատ խօսի Ցեղասպանութեան մասին, այնքան աւելի կը բացայայտէ թրքա-
կան ոճրագործութիւնը աշխարհին․․․: Չաւուշօղլու եւ միւս թուրք ժխտողականները կը յայտնուին ծիծաղելի իրավիճակի մէջ, երբ «բոլոր պարագաներուն՝ տուժողի դերին մէջ են»։ Այլ կերպ ըսած, եթէ անոնք լռեն Ցեղասպանութեան մեղադրանքներուն դէմ, ուրեմն ընդունած կ՛ըլլան զանոնք, եթէ ժխտեն, ապա ամբողջ աշխարհի մէջ տարածած կ՛ըլլան իրենց պատմական ոճրագործութեան մասին լուրերը։ Անոնց համար դրական լուծում չկայ։ Անոնք յայտնուած են երկու քարին արանքը․․․ Ապրիլի սկիզբը Անթալիայի մէջ կայացած ՆԱԹՕ-ի ժողովին, Չաւուշօղլու քննադատութեան ենթարկեց Ֆրանսայի նախագահ Էմմանուէլ Մաքրոնը՝ Ապրիլ 24-ը Ֆրանսայի մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակի ազգային օր յայտարարելուն համար։ Յարձակելով Մաքրոնի վրայ, Թուրքիոյ Արտաքին գործոց նախարարը աւելի վատթարացուց իրավիճակը իր երկրին համար։ Իբրեւ բողոքի նշան, Ֆրանսայի խորհրդարանականը լքեց ՆԱԹՕ-ի ժողովը. բան մը, որ լուսաբանուեցաւ համաշխարհային լրատուական միջոցներու կողմէ՝ աւելի եւս տարածում շնորհելով Հայոց Ցեղասպանութեան իրողութեան։ Այս միջադէպը պատճառ դարձաւ, որ որոշ չարագործ թուրքեր սպառնան կեանքին ֆրանսացի խորհրդարանականին, որ հետագային ճշգրիտ փաստեր տարածեց Հայոց Ցեղասպանութեան մասին։ Թրքական շփոթանքի մէկ այլ օրինակ է մեկնաբան Օզան Ճէյհունի յօդուածը «Տէյլի Սապահ» (Daily Sabah) թերթին մէջ։ Ան ճիշդ գրած է՝ ըսելով, որ «Ապրիլի 24-ը կ՛օգտագործուի իբրեւ «պատիժ»ի օր անոնց կողմէ, որոնք տարբեր պատճառներով չեն փափաքիր Թուրքիան տեսնել իբրեւ Եւրոպական Շարունակութիւնը էջ 8
Հայ Կեանք
Էջ 8
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Ժխտելով Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ թուրք ղեկավարները աւելի լայն տարածում կը շնորհեն անոր Շարունակութիւն էջ 7-էն
Միութեան անդամ, նաեւ անոնց կողմէ, որոնք չեն փափաքիր տարածաշրջանին մէջ Թուրքիան աւելի ուժեղ տեսնել, կամ այն երկիրներուն կողմէ, ինչպէս օրինակ՝ Միացեալ Նահանգները, որոնք կ՛ուզեն Թուրքիան տեսնել իբրեւ կախեալ երկիր»։ Իմ պատասխանը հետեւեալն է՝ ոչ ոք կ՛ուզէ դաժան ու չզղջացող երկիր մը տեսնել՝ իբրեւ միջազգային ռազմական եւ տնտեսական դաշինքներու անդամ երկիր: Թուրք ղեկավարները իրենք են, որ իրենք զիրենք դուրս կը մղեն նոյն այդ դաշինքներէն՝ վարուելով անքաղաքակիրթ եւ ոչ ժողովրդավարական ձեւով։ Անոնք, բացի իրենցմէ, ոչ ոք պէտք է մեղադրեն․․․ Ճէյհուն կը զարմանայ, թէ ինչու մէկուն չի հետաքրքրեր «Թուրքիոյ մէջ ապրող հայերու» կարծիքը: Պատասխանը շատ պարզ է․ Ցեղասպանութիւնը վերապրած եւ այդ ժամանակէն ի վեր բազմաթիւ այլ ճնշումներու ենթարկուած Թուրքիոյ հայերը շատ լաւ գիտեն, որ եթէ համարձակին որեւէ բացասական բան ըսել Թուրքիոյ ճնշող վարչակարգին մասին, ապա զիրենք կը բանտարկեն, եթէ չսպանեն․․․
ժխտումները Հայոց Ցեղասպանութեան մասին։ Բարեբախտաբար, ատրպէյճանցիներու հետ գործ ունենալը աւելի դիւրին է, քանի որ անոնք այնքան հզօր չեն, որքան Թուրքիա, եւ հայ ժողովուրդը արդէն անոնց ցոյց տուած է իր ուժը՝ վերականգնելով Արցախի իր պատմական տարածքը Ատրպէյճանէն։ Եթէ ատրպէյճանցիները իրենք զիրենք լաւ չպահեն եւ շարունակեն վիրաւորել հայերը՝ Հայոց Ցեղասպանութեան մասին ժխտումներով, Հայաստանի ղեկավարները կրնան դադրեցնել բանակցութիւնները Ատրպէյճանի հետ եւ Արցախը միացնել Հայաստանի Հանրապետութեան․․․
Արեւելահայերէնի թարգմանեց՝ Ռուզաննա Աւագեան Արեւմտահայերէնի վերածեց՝ Սեդա Գրիգորեան
Արդէն մեկնարկած է Պոլսոյ պատրիարքի ընտրութեան գործընթացը
Այնուհետեւ թուրք մեկնաբանը անամօթաբար կը յիշատակէ հայ լրագրող Հրանդ Տինքը, որուն թուրք մը սպաննած է՝ հայ-թրքական յարաբերութիւններու մասին արտայայտուելուն համար։ Ճէյհուն ընտրողաբար կը մէջբերէ Տինքի ըսածներէն այն, որ օտարները պէտք չէ միջամտեն անցեալին տեղի ունեցած «իրադարձութիւններուն», որ այս հարցը պէտք է լուծուի հայերու եւ թուրքերու միջեւ։ Տինք ըրած է բազմաթիւ յայտարարութիւններ, որոնք յաճախ հակասական եղած են, կախուած այն բանէն, թէ ան ո՞ւր կատարած է այդ յայտարարութիւնները՝ Թուրքիա՞ գտնուած ժամանակ, թէ Թուրքիայէն դուրս։ Թուրք ժխտողականներուն յարմար է մէջբերել յայտարարութիւններ, որ երրորդ կողմերը պէտք չէ միջամտեն հայ-թրքական հարցին։ Եթէ տասնամեակներ շարունակ հայկական սփիւռքը քարոզչութիւն չծաւալէր միջազգային հանրութեան շրջանակներուն մէջ, ապա Հայոց Ցեղասպանութիւնը շատոնց ի վեր մոռացութեան մատնուած պիտի ըլլար։ Աւելին, Ճէյհուն կը գերադասէ այն, որ օտարները լսեն կարծիքը Թուրքիոյ հայերուն, որոնք ճնշուած են եւ չեն կրնար իրենց անկեղծ կարծիքը արտայայտել Հայոց Ցեղասպանութեան մասին։ Իբրեւ Ցեղասպանութեան անմիջական ժառանգորդներ, անոնք յստակ գիտեն, թէ ի՛նչ տեղի ունեցած է իրենց նախնիներուն հետ, սակայն չեն կրնար այդ մասին բացէ ի բաց խօսիլ, վախնալով իրենց կեանքին համար: Նոյնքան զայրացնող են ատրպէյճանական
AGOS․ ՊՈԼԻՍ։— Ինչպէս կը նախատեսուէր, Ս. Զատկի տօնի աւարտին մեկնարկած է պատրիարքական ընտրութեան գործընթացը։ 29 Ապրիլ 2019-ի յետ միջօրէին, պատրիարքարանի մէջ գումարուած Կրօնական ժողովը ձայներու մեծամասնութեամբ որոշած է ընտրութեան գործընթացը տանիլ փոխանորդի միջոցաւ։ Այս ուղղութեամբ քուէարկած են հինգ հոգեւորականներ։ Երեքը կողմ եղած են տեղապահի մը ընտրութեան եւ մէկը ձեռնպահ մնացած։ Այս մասին պատրիարքարանէն ուղարկուած զեկոյցին մէջ կը նշուի Պոլսոյ կուսակալութեան անյապաղ դիմում կատարելու մասին։ Արդարեւ այդ դիմումը անմիջապէս յաջորդ օր կատարուած է Պոլսոյ կուսակալութեան։ Կուսակալը խոսՇարունակութիւնը էջ 32
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 9
Ուրացում եւ արդարացում՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը հերքելու թրքական սուտերը ՎԱՐՈՒԺ ԹԷՆՊԵԼԵԱՆ
Թ
ուրքիա ուրացումի եւ արդարացումի ամբողջական ռազմավարութիւն մը մշակած է հերքելու համար Հայոց Ցեղասպանութիւնը: Թուրքիա ինչպէ՞ս կը հիմնաւորէ ուրացումի եւ արդարացումի իր ռազմավարութիւնը: Առաջին հերթին պէտք է նշել, եւ բնականօրէն, որ թուրքիա չի գործածեր ցեղասպանութիւն բառը, իսկ 1915-ը կը բնորոշէ իբրեւ նեղ ժամանակաշրջանի մէջ պատահած դէպքերու շարք մը, որ ըստ իրեն հետեւանք է Ա. Աշխարհամարտին: Թուրքիա կ’ուրանայ որ այս դէպքերը ցեղասպանական արարքներ էին՝ հրահանգուած օրուան իշխանութիւններուն կողմէ եւ տակաւին կը փորձէ արդարացնել զանոնք՝ հայերու վերագրուած խեղաթիւրեալ ամբաստանութիւններով: Ուրեմն, հերքելու համար, Թուրքիա կ’օգտագործէ երկու միջոց – ուրացում եւ արդարացում: Առաջին հերթին, Թուրքիա կ’ուրանայ որ պետական դրդումով լայնածաւալ խժդժութիւններ տեղի ունեցած են, այլ պատերազմի պատճառով դէպքեր, որոնց զոհ գացած են թէ՛ հայեր եւ թէ՛ թուրքեր: Թուրքիա կը պնդէ որ 1915-ին հայերու թիւը չէր անցներ 1,3 միլիոնը, հետեւաբար հարցականի տակ կ’առնէ 1,5 միլիոն զոհերու թիւը: Տակաւին, կը պնդէ որ պատերազմին պատճառով միայն 2-3 հարիւր հազար հայեր մահացած են, որու դիմաց՝ 2-3 միլիոն թուրքեր: Թուրքիոյ համար, մնացեալ հայերը վերապրած են եւ պարզապէս գաղթած: Թուրքիա թիւերու սուտը կը շահագործէ երկու նկատառումներով: Նախ հարցականի տակ կ’առնէ զոհերու թիւը, ապա կը փորձէ ըսել որ հայերը մեծամասնութիւն չէին Արեւմտահայաստանի մէջ, որ իրեն համար Անատոլիա է եւ ոչ թէ Հայաստան:
տութիւնը օսմանեան կայսրութենէն անջատելու միջոցը: Թուրքիա կը պատճառաբանէ, անշուշտ երբ հարցը կը վերաբերի ցեղասպանութեան, որ օրէնքի կամ բարոյական պատասխանատուութեան տեսակէտէն, Թուրքիա շարունակութիւնը չէ 1923-էն առաջ գոյութիւն ունեցած Օսմանեան պետութեան: Մինչ միւս կողմէ, թալաաթները կ’արժեւորուին եւ երիտթուրք ղեկավարներու արձանները կը բարձրանան Թուրքիոյ զանազան շրջաններուն մէջ: Հայոց Ցեղասպանութիւնը հերքելու թրքական ռազմավարութեան երկրորդ խորագիրն է արդարացումը: Եթէ ուրանալու թեզերը անհրաժեշտ խեղաթիւրումը չեն ապահովեր, Թուրքիա կը դիմէ պատմութիւնը այլափոխելու այլ միջոցի մը՝ ստեղծելով «փաստարկումի» ոճ մը որ կը ծառայէ հաւաքական ջարդերը արդարացնելու նպատակին: Թրքական «փաստարկումը» կը հիմնուի երեք թեզերու վրայ… 1) հայերը սպառնալիք էին Թուրքիոյ, 2) անոնք արժանի էին մահուան, 3) անոնք մեռան որ թուրքերը ապրին….
1915-ը ուրանալու համար, Թուրքիա կ’առարկէ որ «դէպքերը» իր հակակշիռէն դուրս էին, իսկ հայերու դէմ կատարուած բարբարոսութիւններուն հեղինակները թուրքեր չէին:
Թուրքերը հայերը կը ներկայացնեն իբրեւ սպառնալիք թրքական պետականութեան՝ վերագրելով պատմութիւնը՝ հետեւեալ տրամաբանութեամբ: Անոնք կ’ըսեն, որ մինչեւ 1870-ական թուականները, հայերը կը նկատուէին «հաւատարիմ համայնք», սակայն այդ թուականներէն սկսեալ եւրոպական պետութիւններէն քաջալերուած, անոնք սկսան մտածել հայկական անկախ պետութեան մասին: Պատմական իրական տուեալներ առնելով, Թուրքիա զանոնք կ’օգտագործէ նախատրամադրուած տրամաբանութիւն մը զարգացնելու համար: Արդարեւ, Թուրքիա հայկական ազատագրական շարժումը կը վերագրէ եւրոպական պետութիւններու միջամտութիւններուն, որոնք իբրեւ թէ հետամուտ էին Օսմանեան կայսրութեան քայքայումին:
Հայերու ցեղասպանութիւնը հերքելու առանցքային մարտավարութինը կը մնայ թրքական պե-
Թրքական տեսակէտով, հայկական յեղափոխական շարժումը ունէր ահաբեկչական բնոյթ, իսկ
Ցեղասպանութիւնը ուրանալու Թուրքիոյ երկրորդ պատճառաբանութիւնը այն է, որ իր գնահատումով, այն «2-3 հարիւր հազար հայերը», որոնք մահացան, զոհ էին սովի, հիւանդութեան եւ ընդհանրապէս պատերազմական քաոսի: Տեղահանութիւնը Թուրքիոյ համար կը նկատուի տեղափոխութիւն, իսկ ականատեսի վկայութիւններուն՝ թէ բարբարոսութիւններ տեղի ունեցած են, Թուրքիա կ’ըսէ թէ անոնք կատարուած են ոչ-թուրքերու կողմէ:
Շարունակութիւնը էջ 10
Էջ 10
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Ուրացում եւ արդարացում՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը հերքելու թրքական սուտերը Շարունակութիւն էջ 9-էն
1903-ի, 1905-ի եւ 1909-ի կոտորածները ապստամբական արարք էին: Պատմութիւնը այլափոխելու թրքական փաստարկումի հոլովոյթը իր գագաթնակէտին կը հասնի, երբ հայերը կ’ամբաստանուին դաւաճանութեամբ, որովհետեւ, միշտ թրքական դիտանկիւնէն, Ա. Աշխարհամարտին, հայերը միացան ռուսերուն եւ սկսան հրոսակային յարձակումներ կազմակերպելով, հետամուտ ըլլալ թուրք-ռուսական ճակատի տկարացման: Տակաւին, թուրքերը կ’ամբաստանեն հայերը որ իրենք սկսած են թուրքեր ջարդել, որպէսզի խաղաղութեան բանակցութիւնները չսկսած իրենք դառնան մեծամասնութիւն «Անատոլուի» մէջ: Մեկնելով այս պատրուակ-պատճառաբանութենէն, թուրքերը կ’ըսեն թէ հայերը սկսած էին սպառնալիք ներկայացնել Օսմանեան պետութեան ապահովութեան եւ ամբողջականութեան: Այս մտածելակերպի եզրակացութիւնը բնականօրէն պիտի ըլլայ այն, որ իրենք զիրենք պաշտպանելու համար հայերու յարձակումներէն, պէտք էր վերացնել հայերը ճակատի շրջաններէն: Այս ձեւով, տեղահանութեան, տարագրութեան եւ ցեղասպանութեան արդարացումը պատրաստ կ’ըլլայ հանրային կարծիքին համար: Թրքական արդարացումի վերջին պատճառաբանութիւնը ինքնապաշտպանութեան թեզն է: Այսինքն, միանալով ռուսերուն, դաւաճանելով օսմանեան կայսրութեան եւ հրոսակային կռիւներ մղելով ու ջարդելով թուրքեր, հայերը դարձան պատուհաս: Թրքական տրամաբանութիւնը կ’ըսէ որ եթէ հայերը «չի տեղափոխուէին», թուրքեր պիտի սպաննուէին, ուրեմն, այս ձեւով կ’ամբողջանայ «վայրագ» եւ «դաւաճան» հայերը սպաննելու եւ տեղահան ընելու թրքական արդարացման փորձերու օղակը: Թուրքիա քարոզչական մեծ մեքենայ մը լարած է այս պատրուակները աշխարհին սեփականութիւնը դարձնելու համար: Քարոզչական պատերազմ մըն է որ խորքին մէջ կը մղուի հայերուս եւ թրքական պետութեան միջեւ: Անհրաժեշտ է ընդգծել որ ըլլա՛յ թուրքերը՝ ուրացումի եւ արդարացուի ճամբով, ըլլա՛յ հայերս՝ ճշմարտութեան եւ փաստարկումի ճամբով, շեշտը կը դնենք ցեղասպանութեան վրայ, որովհետեւ անիկա ունի քաղաքական ռազմավարական խորք: Հարցը կը վերաբերի Արեւմտահայաստանին, Թուրքիոյ կողմէ բռնագրաւուած հայկական հողերուն: Ուրանալով Հայասպանութիւնը, Թուրքիա կը փորձէ ուրանալ Արեւմտահայաստանի գոյութիւնը: Հետապնդելով ցեղասպանութեան ճանաչումը, մենք՝ հայերս հետամուտ ենք նիւթական եւ հողային հատուցումի, այսինքն բռնագրաւուած Արեւմտահայաստանի վերադարձին իր իրաւատիրոջ՝ հայ ժողովուրդին:
Ուրացումի եւ ցեղասպանութեան ճանաչման հայ եւ թուրք առճակատումի կշիռը մեծ չափով սկսած է թեքիլ ճանաչման կողմը, որովհետեւ քարոզչական մեր պայքարը արդէն իսկ մեծ մասամբ քանդած է թրքական ուրացումի եւ միջազգային անտարբերութեան պատը, եւ առնուազն բարոյական մակարդակի վրայ, ՄԱԿը եւ բազմաթիւ պետութիւններ ընդունած են եւ կը շարունակեն ընդունիլ Հայասպանութեան պատմական իրողութիւնը: Սակայն ցարդ անպատասխան կը մնայ գլխագիր հարցում մը: Քաղաքական ի՞նչ ռազմավարութիւն պէտք է ճշդել՝ ստիպելու Թուրքիոյ, որ հրապարակաւ ճանչնայ Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ առ այդ՝ կատարէ նիւթական եւ հողային հատուցում: Հայաստան եւ Սփիւրք, միացեալ թէ անջատաբար, ի՞նչ ռազմավարութիւն պէտք է որդեգրեն որ պետութիւններու բարոյական ճանաչումները վերածուին քաղաքական օգտագործելի դրամագլուխի: Կարեւոր է ճշդել նաեւ որ ի՞նչ բնոյթ եւ խորք պիտի ստանայ Արեւմտահայաստանի վերահայացման պայքարը՝ շրջանային եւ միջազգային այժմու իրավիճակին մէջ: Տակաւին, կը գիտակցի՞նք արդեօք որ Թուրքիոյ հետ ճակատումի որեւէ ռազմավարութեան ճշդում մեծապէս կախեալ է ներքին ճակատի, Հայաստան թէ Սփիւռք, կարողականութենէն եւ պատրաստուածութենէն, ու մանաւանդ տեսլապաշտ ծրագրումէն: Մինչ այդ, գիտակցելով որ քաղաքական կեցուածքներ կը փոխուին շահերու յարաբերութեան բերումով, կարեւոր է իբրեւ արթուն պահակ հետեւիլ թրքական ուրացումի եւ արդարացումի ռազմավառութեան՝ զայն միշտ ձախողութեան մատնելու որոշումով: 104 տարի անցած է արդէն Ցեղասպանութեան թուականէն: Յոյսով ենք որ կը դադրին 200-ամեակի մը մասին խօսող եւ մինչեւ 2115 թուական պայքար խոստացող ճառային սոփեստութիւնները: Լուռ ծրագրում, ներքին թերութիւններու սըրբագրում, ուժերու իրապաշտ գնահատում, կարողականութեանց համարկում, գիտականացած քաղաքական աշխատանք, քիչ մը տեսիլք եւ մանաւանդ հաւատք՝ կրնան ամեակներու հաշիւները վերածել տեսանելի ապագայի:
Կապ Խմբագրութեան հետ: hyegyank@gmail.com
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 11
Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ․-ի հովուապետական այցը Կրետէ
Շարունակութիւն էջ 6-էն
թեան ուրախութեան այս պատմական իրադարձութեան կապակցութեամբ: Վեհափառ Հայրապետը գնահատանքով արձանագրեց, որ Կրետէի հայ համայնքը, հակառակ փոքրաթիւ ըլլալուն, կը շարունակէ արթուն եւ աշխոյժ պահել իր հաւատքը եւ հաւատարմութիւնը պահպանելով իրեն հայրերու սրբազան աւանդները ու ժառանգութիւնը: Գոհունակութեամբ անդրադառնալով Կրետէի հոգեւոր եւ աշխարհիկ իշխանութիւններու կողմէ ցուցաբերուած ջերմ հիւրընկալութեան` Նորին Սրբութիւնը ընդգծեց, որ հայ եւ յոյն ժողովուրդներու բարեկամութիւնը կուգայ դարերու խորքէն, աւելցնելով որ երկու հաւատակից ժողովուրդները դարեր շարունակ կողք կողքի ապրած են, արարած ու յաղթահարած պատմութեան ընթացքին իրենց բաժին ինկած փորձութիւնները ու տառապանքները, վերապրած նաեւ ցեղասպանութիւնը` յանուն հաւատքի հեղելով իրենց արիւնը, նահատակուելով յանուն Քրիստոսի: Հայոց հովուապետի խօսքով, հեղուած այդ արիւնը առաւել եւս զօրացուցած է մեր ժողովուրդներու բարեկամութիւնը: Վեհափառ հայրապետը հաստատեց, որ երկու ազգերու եւ պետութիւններու միջեւ այդ բարեկամութիւնը այսօր ալ կը շարունակուի զօրանալ եւ բարի արդիւնք պարգեւել` մաղթելով, որ այս նուիրական հողի վրայ հայ ժողովուրդի զաւակները շարունակեն իրենց օրհնեալ կեանքը եւ մշտապէս զօրեղացնեն ժողովուրդներու եղբայրութիւնը ու բարեկամութիւնը:
Տօնական օրեր եւ գեղեցիկ հոգեւոր ապրումներ պարգեւելու համար Նորին Սրբութիւնը իր գնահատանքը յայտնեց այցի կազմակերպիչ Եզնիկ արքեպիսկոպոսին, Խորէն վարդապետին եւ եկեղեցական վարչութեան անդամներուն: Վեհափառ հայրապետը իր գնահատանքը փոխանցեց Յունաստանի կառավարութեան եւ Կրետէի նահանգային ու քաղաքային իշխանութիւններուն հայ համայնքի նկատմամբ իրենց ազնիւ հոգատարութեան, ինչպէս նաեւ յոբելեանական այս տօնախմբութեան բերած նըշանակալի նպաստի համար: Խօսքի աւարտին Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը իր աղօոթքը բարձրացուց Կրետէի եւ իր հաւատաւոր ժողովուրդի համար` յայցելով Երկնաւորի Սուրբ Աջի հովանին նրա խաղաղ, բարօր ու առաջընթաց կեանքի համար: Հայոց հայրապետը մաղթեց, որ Աստուած պայծառ ու արգասաւոր պահէ երկու ժողովուրդներու հաւատքը: Ողջոյնի խօսքերով ելոյթ ունեցան նաեւ Կրետէի Յոյն Ուղղափառ եկեղեցւոյ Նորին Սրբազնութիւն Իրենէոս արքեպիսկոպոսը եւ Յունաստանի ԱԳ փոխնախարար Մարկոս Պոլարիսը։ Հովուապետական այցի երկրորդ օրը` Մայիս 5-ին, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ․ ծայրագոյն պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը Սուրբ եւ Անմահ պատարագ մատուցեց Իրաքլիօնի Սուրբ Յովհաննու Կարապետ հայկական եկեղեցւոյ մէջ: Հայ համայնքը Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին դիմաւորեց եկեղեցւոյ առջեւ աւանդական աղ ու հացով եւ «Հրաշափառի» երգեցողութեամբ: Յաջորդած պատրաստութիւնէն յետոյ եկեղեՇարունակութիւնը էջ 12
Էջ 12
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ․-ի հովուապետական այցը Կրետէ
Շարունակութիւն էջ 11-էն
ցականներու թափորը Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին առաջնորդեց դէպի տաճար: Վեհափառ հայրապետը, ժողովուրդին օրհնելով Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինէն բերուած Ս. Յովհաննէս Մկրտիչի մասունքակիր խաչով, այն զետեղեց սուրբի անունը կրող խորանին` հաւատացելոց օրհնութեան եւ երկրպագութեան համար: Սուրբ պատարագի ընթացքին Նորին սրբութեանը որպէս առընթերականեր սպասաւորեցին Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց Պատրիարքութեան պատրիարքական ընդհանուր փոխանորդ Գերաշընորհ Տ. Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշեանը եւ Հայաստանի Աստուածաշնչային ընկերութեան գլխաւոր քարտուղար Գերաշնորհ Տ. Եզնիկ արքեպիսկոպոս Պետրոսեանը: Սուրբ Պատարագին ներկայ էին Յունաստանի ԱԳ փոխնախարար Մարկոս Պոլարիսը, Կրետէի արքեպիսկոպոս Իրինէոսի, Կրետէի նահանգապետարանի եւ Իրաքլիօնի քաղաքային իշխանութիւններու ներկայացուցիչներ, այլ եկեղեցիներու սպասաւորներ, Կրետէի հայ համայնքի եւ եկեղեցական վարչութեան անդամներ, բազում ուխտաւորներ Աթէնքէն, Պոլսէն եւ Մոսկուաէն: Սուրբ Պատարագի ընթացքին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ.
Գարեգին Բ․ Ծայրագոյն պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը իր օրհնութիւնը ու պատգամը բերաւ ներկայ բարեպաշտ ժողովուրդին: «Փառք ենք վերառաքում Բարձրեալին մեր Սուրբ եկեղեցու հաւատաւոր զաւակներիդ հանդիպելու եւ ձեզ հետ միասին Սուրբ Յովհաննու ԿարաՇարունակութիւնը էջ 33
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 13
ԴԷՊԻ ԾԻԾԵՌՆԱԿԱԲԵՐԴ ՔԱԼԵԼՈՎ, ԴԻՏԵԼՈՎ, ՄՏԱԾԵԼՈՎ ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ Քեզ այնպիսի գանձ կ՛ուզեմ ես կտակել հայրաբար, Որ չի կարող կտակել ուրիշ երկրում ոչ մի հայր, – Ես քեզ այն եմ կտակում, որին այս մեծ մեր դարում Փոքրիկ մարդիկ են բանտել ու շղթայել ամպերում…
Յովհաննէս Շիրազ
24 Ապրիլի առաւօտ, հեռատեսիլէն հետեւեցայ Ցեղասպանութեան Յուշակոթողին առջեւ տեղի ունեցող պաշտօնական արարողութիւններուն: Երկրի պատասխանատուներ հոն էին, գլխաւորելով բազմութիւնը: Աւանդական սուգը չէր, այլ մենք մեզի եւ աշխարհին կը յիշեցնէինք, որ կայինք, հակառակ Մեծ Ոճիրին, Հայրենիքի բռնագրաւման եւ միջազգային անբարոյութեան: Միջազգային անբարոյութիւն՝ որ կը տեւէ, մենք ալ ըստ այնմ չենք խօսիր եւ չենք դիրքորոշուիր, ակնկալելով ոչ թէ իրաւունքի վերականգնում, այլ՝ գութի խօսքի տրուող կամ շրջանցուող փշրանքներ: Սպասեցի որ պաշտօնականութիւնները, հեռատեսիլին եւ թերթերուն նիւթ մատակարարելու կոչուած նկարեցին-նկարուեցայի բեմադրութիւնները աւարտին, եւ ապա միայն ճամբայ ելայ դէպի Ծիծեռնակաբերդ: Ժողովուրդին հետ, ժողովուրդին պէս, քայլ պահելով չորս զաւակներով ընտանիքի, ուսերուն իր թոռը շալկած մեծ հայրիկին, հաշմանդամ զաւակին սայլակը քշող մօր հետ: Բիւրաւորներ: Լուռ օրերու փողոցներու աղմկարարութիւնը եւ հրմշտուքը չկային: Կը քալէինք կողք-կողքի, առանց տարբերութիւններու, մէկ ըլլալու զգացումը կը տարածուէր: Այս ժողովուրդ էր, ազգի փառք չփնտռող պատուանդան հատուածը: Այս անանունները, որոնք առանց դեդեւելու կը քալէին, իրենց ինքնութեան եւ յիշողութեան անսալով եկած էին: Հզօրութեան եւ գիտակցութեան ալիք կար, երբ ետ եւ առաջ նայելով կը տեսնէի նոյն հազարաւորները: Ասոնք ազգը կը գոյացնէին, նոյնիսկ եթէ գեղակերտ բնակարաններ չունէին, հանգստանալու համար դրացի կամ հեռաւոր երկրի ծովափը չէին երթար հանգտանալու, կամ մասնակից չէին երկրի գլուխը գտնուելու համար մղուող աթոռամարտերու եւ աքլորակռիւներու, նոյնիսկ եթէ պարզապէս կը դարպասուէին իրենց քուէներուն համար: Այս մտորումներուն մէջ էի, երբ յիշեցի ԺԹ․ դարու ֆրանսացի մեծ պատմաբան Միշըլէն, որ ըսած էր. «Քաղաքականութիւնը հարուստներէն դրամ ստանալու արուեստն է եւ աղքատներէն՝ անոնց քուէները, մէկը միւսին դէմ պաշտպանելու համար»: Բայց հակառակ ամենուրեք տեղի ունեցող քաղաքական թատրոնին, ժողովուրդն է ազգը պահողը, ողջախոհութեան աղբիւրը, շարունակութիւն ըլլալու երաշխիքը եւ խորքային արժէքներու պահակը: Գարնան արեւոտ այս Չորեքշաբթին, այս
բազմութիւնը հանգիստի չէր գացած պուրակ մը կամ այգի մը: Պահ մը մտածեցի, որ այս լուռ ու յամրաքայլ յառաջացող կարծէք սկիզբ եւ վերջ չունեցող թափօրը հին օրերու սրբատեղիներ գացող նոյն ժողովուրդն էր, բայց այն օրերու մարդիկ կ’երթային ուրախանալու եւ հաղորդուելու: Այս բազմութիւնը տարբեր էր: Լուռ համախոհութեամբ ոչ խնդացող կար ոչ պոռացող: Բայց յուղարկաւորութիւն չէր: Ճիգ կ’ընէի ուխտագնացութենէ եւ յուղարկաւորութենէ տարբեր որակում մը գտնել: Կը մտածէի, թէ որքա՜ն լաւ պիտի ըլլար, որ քանի մը հարիւր հոգի, բարձրացող ճամբուն եզերքը կանգնելով, հարց տային այս անանուններուն, թէ ինչո՞ւ եկած էին, անոնց անպաճոյճ պատասխանը կրնար լուսաւորել ազգի մեծերու միտքը եւ ճամբան, երբ իզմերով եւ իստերով կ’առաջնորդուին: Ճիշդ է, յառաջդիմած ենք եւ ցեղասպանութեան ամեակները չենք դիմաւորեր որպէս սոսկ ոգեկոչում, սուգ, ջարդ: Այս լուռ յառաջացող բազմութիւնը ներիմացական լուսաւորումով (ինտուիցաիայով), կը շարունակէ խօսիլ Սասունի եւ Վանի մասին, կը պահէ հայոց բնագրաւուած աշխարհի երգերը եւ պարերը, կը յիշԷ առասպել դարձած հերոսները: Ան գիտէ, որ պատմութեան այդ մեծ աղէտը ջարդ չէր միայն: Ան կատարուած էր հողին տէր ըլլալու համար: Միշտ ալ զարմացած եմ, որ ինչո՞ւ ցեղասպանութիւն եզրի գործածութեան չենք ընկերացներ հայրենահանումը, որ գործուած չարագործութեան իսկական նըպատակն էր: Եթէ կարելի եղած ըլլար Արեւմտահահայաստանը դատարկել եւ իւրացնել առանց ջարդի, հաւանօրէն ցեղասպանութեան տեսաբանները այդ հունով կ’ընթանային: Կը յառաջանայի ժողովուրդին հետ դէպի յուշակոթող: Ամենուրեք ծաղիկներ կային: Մանուկներ, երիտասարդներ եւ երէցներ ծաղիկներով գարնան շառ գոյներու ծաղիկներով կ’ընթանային: Կը մտածէի. այսպէս համախումբ, մեծ եւ պզտիկ, ինչո՞ւ Շարունակութիւնը էջ 14
Էջ 14
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
ԴԷՊԻ ԾԻԾԵՌՆԱԿԱԲԵՐԴ ՔԱԼԵԼՈՎ, ԴԻՏԵԼՈՎ, ՄՏԱԾԵԼՈՎ Շարունակութիւն էջ 13-էն
եկած էին, ի՞նչ պահանջելու համար: Պահանջ ունէ՞ին, թէ կրկնուած ծէսի մը կը մասնակցէին: Բառեր կային կացութիւնը բնորոշելու համար: Կ’ըսէինք. ցեղասպանութիւնը ճանչնալ եւ դատապարտել, կամ ընդհանրացումով կ’ըսէինք՝ պահանջատիրութիւն, հիմա սկսած ենք աղմուկով ըսել՝ հատուցում: Մեր եսին բաւարարութիւն տուող յայտարարութիւնները եւ որոշումները փորձենք քննել ազգի վերականգնումի եւ իրաւունքի քաղաքականութեան լոյսին տակ, կանխելու համար յուսախաբութիւնները եւ քաղաքական սխալները, որոնք կրնան անդառնալի հետեւանքներ ունենալ, եւ պատմութիւնը կ’ըլլայ աններող: Իրականութիւնները յամառ են եւ զանոնք կարելի չէ ճկել զգացական բաւարարութիւններու համար: Երբեք բաւարար չափով չենք քններ վաղորդայնը ցեղասպանութեան ճանաչման եւ դատապարտման: Այնքա՜ն բազմաթիւ երկիրներ ճանչցան ցեղասպանութիւնը, Ֆրանսան քայլ մըն ալ առաջ գնաց եւ յայտարարեց, որ երկրին մէջ Ապրիլ 24-ը հայկական ցեղասպանութեան յիշատակի օր է: Բայց Հայկական Հարցը մազաչափ դէպի առաջ ընթացա՞ւ: Տօնական օրերու գունագեղ հրավառութիւնները հաճելի են, բայց ոչինչով քաղաքական են: Եթէ պահ մը երազենք անգամ, որ ամբողջ աշխարհը Ապրիլ 24-ը հայկական ցեղասպանութեան յիշատակի օր յայտարարէ, ներառեալ Թուրքիան, ի՞նչ փոխուած պիտի ըլլայ Հայկական Հարցի տեսանկիւնէ: Ցեղասպանութեան եւ ճանաչման հունով ընթացաւ պահանջատիրութեան կարգախօսը, որ մնաց սահմանափակ եւ անորոշ: Պահանջատիրութեան բովանդակութիւնը միշտ ալ կը մնայ անորոշ. նիւթական հատուցո՞ւմ, բռնագրաւուած Հայաստանի միացո՞ւմ ներկայ Հայաստանի, նոր հանրապետութեան մը ստեղծո՞ւմ, Թուրքիոյ կողմէ ցեղասպանութեան ճանաչո՞ւմ, շրջափակման դադարեցո՞ւմ, «գաղտնի հայերու» ինքնութեան եւ իրաւունքներու ճանաչո՞ւմ: Բայց ոչ Հայաստան եւ ոչ ալ Սփիւռք (ներ), պահանջներու բաւարարման համար ոչ մէկ ռազմավարական եւ մարտավարական ծրագիր մշակուած է, իսկ ճառերը եւ կարգախօսները ծրագիր չեն, եւ յաջողութեան պարագային՝ տիրութեան համար ոչ մէկ ծրագիր եւ կարգախօս սահմանուած է ցարդ: Հիմա կը խօսինք հատուցման մասին, որ իր ընդհանրութեամբ եւ անորոշութեամբ քաղաքական փակուղի կը տանի: Ի՞նչ բան, ինչպէ՞ս, որո՞ւ, որոնց եւ ինչո՞վ հատուցել, ո՞վ կամ որոնք պիտի հատուցեն:
Ճիշդ է, որ հաշուարկներ եղած են հայ անհատներու, աշխարհի այդ շրջանի հայ բնակիչներու ինչքի եւ նիւթական կորուստներու մասին, այն օրերու արժէքի այսօրուան գնահատումով, եւայլն: Մասնագիտական-տնտեսագիտական խնդիր: Պատմաբաններ ըսած են, որ ներկայի Թուրքիան վերակառուցուած է հայերու ինչքի եւ հարստութեան վրայ: Թուրքիան չի կրնար այդ ասղաբաշխական գումարները վճարել, նոյնիսկ եթէ յանկարծ արդարութեան տենդով բռնուի: Նիւթական հատուցումը, բախտաւոր պարագային, կրնայ բաւարարութիւն տալ հայ անհատներու: Յետո՞յ: Ուր կը մնայ ազգի մը պարտադրուած իրաւազրկման խնդիրը: Այս մտորումներով կը քալէի դէպի Եղեռնի յուշարձան: Դիմացս Արարատն էր, այնքա՜ն մօտիկ: Կը խորհէի, որ բազմութիւնը եթէ հնար ունենար, այսպէս քալելով, կը հասնէր լերան ստորոտը: Ճանաչումներու, դատապարտութիւններու եւ հատուցումներու Գորդեան Հանգոյցը հոն էր, քիչ մը հեռուն: Արդարեւ, ոչ մէկ լեզուագարութիւն, ճանաչում եւ հատուցում չեն կրնար փոխարինել, վերականգնումի, տոկալու, տեւելու եւ ինքնութիւն պահելով պատմութեան բեմէն չանհետանալու համար կենսական հողի պահանջը: Առանց այդ հողին, անոր տիրութեան եւ հոն վերադարձի, պատմութիւնը պիտի արտադրէ հետզհետէ ծագումով հայեր, որոնք օր մը այդքանն ալ պիտի մոռնան: Ինչ որ կ’ընենք, ինչ որ թոյլ տուած են որ ընենք, կը նմանի գեղարուեստական հանդէսի, որուն ընթացքին ամէն բան կը բեմադրուի, ընդունելի ըլլալու համար, բացի հողային պահանջէն: Իսկ միջազգային հանրութիւնը այդ հարցով վճիռ կայացուցած էր: Այդ միջազգային հանրութիւնը Առաջին Աշխարհամարտի դաշնակիցներն էին, որուն մասնակից եղած էր նոյնինքն Թուրքիան: Շարունակութիւնը էջ 36
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 15
Development of single petroleum products market among top directions of EEU integration, says Armenian PM (EEU) Inter-Governmental Council has kicked off in Yerevan, Armenia. Prime Ministers of EEU members Muhammetkaliy Abulgaziyev of Kyrgyzstan, Sergei Rumas of Belarus, Dmitry Medvedev of Russia, Askar Mamin of Kazakhstan have arrived to the Armenian capital for the sitting. Eurasian Economic Commission Chairman of the Board Tigran Sargsyan was also in attendance.
Armenian exports to EEU member states grew 20%, while the total turnover 11%, Prime Minister Nikol Pashinyan said in remarks at the XVII Session of the Eurasian Economic Union’s Inter-Governmental Council in Yerevan. He noted that in 2018 the EEU member countries amounted for 28,5% of Armenia’s export destinations.
EEU Inter-Governmental Council session in Yerevan approves decisions over agenda topics
“The priorities of our government’s actions are harmonious with the philosophy of the union’s foundation. As a consequence, we perceive the membership to the union as one of the tools for reaching our government’s goals and as one of the factors providing economic growth. I am happy to note that a growth in commodity turnover can be noticed between Armenia and EEU members”, PM Nikol Pashinyan said. He said Armenia will make all efforts during its presidency at the union to strengthen the positive dynamics of integration and finding new mechanisms and paths for cooperation, adding that one of the most important directions is the development of single markets of gas, oil and oil products and the formation of a single electricity market. “We find it necessary to boost the efforts which are aimed at the quick resolution of the delicate issue of price formation of energy resources on nondiscriminatory basis, and their transit through the territories on member states of the union, including by taking into consideration transit components. One of the strategic directions of our cooperation, the complete implementation of the EEU digital agenda, is of special interest. Particularly, we believe that the creation of our own Eurasian ecosystems can contribute to the development of digital services, increase of shares of the union’s transboundary product services and ensuring balance of regulation of digital service and adjacent product markets”, he said. The XVII Session of the Eurasian Economic Union’s
Prime Ministers of EEU member states have approved the decisions made around agenda topics at the XVII Inter-Governmental Council session in Yerevan, Armenia. “Today we held a very productive narrow format discussion. All countries demonstrated constructive conduct. But I think this happened mostly thanks to the fact that you, dear Prime Minister Nikol Pashinyan, joined us. I hope that in the future we will have such results again. I wish Armenia good luck in the EEU presidency”, Prime Minister of Belarus Sergei Rumas said. Kazakh PM Askar Mamin noted that Armenia’s presidency at the EEU will boost the union. “This year is a jubilee for our structure. We concluded 2018 with economic growth in a number of sectors”, he said. Kyrgyzstan’s Prime Minister Muhammetkaliy Abulgaziyev noted the fact that 2019 will mark the 5th Cont. on page 17
Էջ 16
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Tens of Thousands of Armenians Demanded Justice at a Rally in Front of Turkish Consulate in Los Angeles Meanwhile, airplanes were doing flyovers, with Armenian flag and slogans commemorating the Armenian Genocide. Local American television stations were broadcasting news reports from the event site and reporters were interviewing politicians and citizens who were present at the event.
HDP: We Share the Sorrow and Mourning of 104 years… LOS ANGELES — On the afternoon of April 24, tens of thousands of Los Angeles area Armenians were gathered in front of the Turkish Consulate to protest and to demand justice for the victims of the Armenian Genocide. A large number of young people, students, religious and party representatives, as well as local politicians were present at the event organized by the Armenian Genocide Commemoration Committee. In the warm up to the main event, young people were chanting “Turkey guilty of genocide”, ‘Never again, never again” and other slogans. The program began with the National anthems of the United States and the Republic of Armenia, performed jointly by students of Armenian Day Schools. Afterwards, prayers were held and short speeches were delivered by the spiritual leaders. The event’s MCs were Armen Hovhannesian and Tani Khachaturian, who both condemned the Turkish government’s denial of the Genocide perpetrated against its Armenian population. The first speaker was Los Angeles City Council member Paul Koretz, who spoke about his first introduction to the issue of the Armenian Genocide when he was at UCLA taking a class about the Ottoman Empire. Then, he introduced Los Angeles Mayor Eric Garcetti, who spoke about his own heritage as a Latino and a Jew,and said that today he is an Armenian. The Mayor took out the Armenian tricolor from his pocket and put it around his neck. Other keynote speakers were Los Angeles area representatives in the US Congress Brad Sherman and Adam Schiff. Both congressmen spoke about the importance of the recognition of the Armenian Genocide by the Us Congress and the president. “Why is it hard to do so”, asked Rep. Schiff. During the rally, Los Angeles police blocked all roads to the traffic, around the Turkish Consulate on Wilshire boulevard.
Turkey’s Pro-Kurdish People’s Democratic Party has issued a statement commemorating the Armenian Genocide. Following is the text of the statement: 104 years have passed since the Great Catastrophe (Metz Yeghern), a planned genocide of an ethnicity and faith, which began on 24 April 1915. More than two hundred Armenian intellectuals were taken from their homes and sent to death; the process continued with the exile of hundreds of thousands of Armenians, and many of them were systematically slaughtered. To wipe out differences to create a homogeneous society; to impose a single race, a single religion and a single language; to efface the memory of different peoples and faiths that have lived on these lands – this mentality continues to this day. No ethnic identity, language, culture or belief is superior to another on these lands in which different peoples and beliefs live together -but this simple fact has still not been accepted. And as a result, a confrontation with the crimes and shame that have made our land poorer has always been postponed. Lamenting crimes against humanity and facing historical facts; apologizing to victims and communities and resorting to restorative justice; understanding each other and healing the wounds with a sincere approach are essential steps for a common future. Developing feelings of conscience and justice, and sharing this great pain is also the path to build a democratic, peaceful and equal future together. As the grandchildren of the ancient peoples of Anatolia and Mesopotamia, we share the sorrow and pain of 104 years, and commemorate with grief and respect all those who have fallen. Peoples’ Democratic Party Central Executive Board 24 April 2019
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 17
“For Israel, It’s Just Trade, But for Us, It’s Death,” Says Mnatsakanyan about Arm Sales to Baku is about Israel. It is our collective duty nowadays to reduce the risk of genocide and atrocities,” said Mnatsakanyan. The foreign minister sounded upbeat about advancing relations between Armenia and Israel, citing the many common attributes that drive both nations. Recently, Armenia signaled that it would open an embassy in Israel. “Our two peoples have so much in common: suffering, rich histories and cultures,” said Mnatsakanyan. Armenia’s Foreign Minister Zohrab Mnatsakanyan gave what can be deemed as one of the most resolute responses by Yerevan to the continued arm sales by Israel it Azerbaijan. “For Israel, it’s just trade, but for us, it’s death,” Mnatsakanyan told Israeli journalist Yossi Melman during an interview, which was published in the Jerusalem Post on Friday. “Israel’s arms trade is a weapon of death for our people. We have been witnessing the use of such weapons against our people. We have losses because of your weapons that are used against us. We are a security conscious nation and are highly confident in our capacity to defend ourselves, and you will understand very well what that means,” Mnatsakanyan told Melman, adding that Israel’s relations with Azerbaijan, including selling of weapons to Baku “remains an issue of great concern for us on several counts.” “At the same time,” he said, “we are dedicated to developing peace and security in our region. The arms race in our region does not contribute to building peace and security.” “We are very insistent that building relations with one partner will not be at the expense of another partner. But we also expect that all our partners will do the same. We are also very sensitive to the sensitivities of our partners,” added Mnatsakanyan. On the issue of Israel’s refusal to recognize the Armenian Genocide, Mnatsakanyan placed the onus directly on Israel for failing to advance justice and humanity. “It’s not a matter for me to be surprised. I represent a nation that still faces the pressure of justice denied over 104 years. My people are victories [sic] because we were supposed to be wiped off the face of the earth.” “The question of denied justice is about humanity. It is for Israel to decide whether to recognize [the Armenian genocide] or not. It is not about Armenia, it
“We have a great history and civilization. We have an enormous sense of national identity and pride, so we can work together in so many fields of economy, agriculture, hi-tech, tourism, direct flights, health culture, education and so on and so forth,” added the foreign minister.
EEU Inter-Governmental Council session in Yerevan approves decisions over agenda topics Cont. from page 15
anniversary of the union’s creation. “The EEU is one of the young and rapidly developing integration unions. Development of new partnership formats, as well as the development of the idea of a big Eurasian platform are the main directions of the EEU development. The economic successes recorded within the union speak about a successful and intensive economic cooperation between EEU members”, he said. Russian Prime Minister Dmitry Medvedev said the integration plan of the EEU is generally accomplished. “Five years isn’t a long period, but we can speak about the work that has been implemented. One of the important records is that the integration plan is generally accomplished. It is working, our single market is developing. Positive changes exist in all directions”, Medvedev said. Armenia assumed the EEU presidency in 2019.
Contact with the publisher: hyegyank@gmail.com
Էջ 18
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Armenian-American General to Lead NATO’s Allied Air Command U.S. Air Force General Jeffrey L. Harrigian assumed command of NATO’s Allied Air Command, U.S. Air Forces in Europe, and U.S. Air Forces Africa. The proceedings transpired during a ceremony at Ramstein Air Force Base on Wednesday, May 1. General Harrigian assumed command from U.S. Air Force General Tod D. Wolters, who has been at the helm of Allied Air Command since August 2016. In a ceremony attended by senior military and civilian personnel representing NATO, the United States, Host Nation Germany and local communities, Supreme Allied Commander Europe, General Curtis M. Scaparrotti, conducted the handover of command. Harrigian will be succeeding General Tod D. Wolters, who earlier this month was nominated to be the next NATO Supreme Allied Commander and commander of U.S. European Command, replacing U.S. Army General Curtis Scaparrotti. Having graduated from the Colorado Springs, Colorado service academy in 1985, Harrigian is a fighter pilot and U.S. Air Force Academy alumnus. He is the descendant of a survivor of the Armenian Genocide. Harrigian has more than 4.000 hours flying the F-22, F-15C and MQ-1 Predator. He’s flown combat missions in support of operations Just Cause—the U.S. invasion of Panama in 1989, Desert Storm, and Inherent Resolve.
Congressman Frank Pallone Slams Erdogan’s April 24 Speech as ‘Disgusting Denial’ Earlier Pashinyan urged the international community to respond to the Turkish leader who called the population of the Ottoman Empire “Armenian gangs and their supporters” in his speech on 24 April, adding their deportation was “the most reasonable action that could be taken in such a period.”
WASHINGTON, DC — U.S. Congressman Frank Pallone has slammed the April 24 remarks of Turkish President Recep Tayyip Erdogan as “a disgusting denial of historical facts.” “This hate-filled speech Erdogan gave yesterday on the day to commemorate the Armenian Genocide was a disgusting denial of historical facts,” Rep. Pallone tweeted. “I stand with [Armenian Prime Minister] Nikol Pashinyan and Armenians everywhere in condemning a new low from this brutal authoritarian,” he added.
May 9, 1992 Sushi liberation Day anniversary
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 19
Turkish Police Ban Genocide Commemoration in Istanbul
Paylan Urges Discussion of Armenian Genocide in Parliament For the second consecutive year the police in Turkey banned a planned commemoration of the Armenian Genocide which was scheduled to be held in Istanbul’s Sultanahmet Square. Eren Keskin, co-chair of the Human Rights Association, which organized the annual event with the Istanbul Branch and Commission Against Racism and Discrimination condemned the decision, saying that negotiations with the police yielded no results, hence she moved the event in front of her organization’s offices. Garo Paylan, an Armenian member of the Turkey’s parliament representing the People’s Democratic Party (HDP) said the ban by police was proof the democracy in Turkey was regressing. “For years, there was a will to confront the genocide that took place 104 years ago. Nevertheless, they [the authorities] have also taken a step back from this will of confrontation. I am really sorry. Every crime which is not confronted repeats itself and, unfortunately, this crime is also repeating itself today. The great brutality that Armenians were subjected to 104 years ago is being perpetrated against the Kurdish people today,” said Paylan who urged Turkey’s government to confront its historical reality
and promising to continue to fight for rights and rule of law. “I curse the perpetrators of the Armenian Genocide,” Paylan said in a Facebook post. He also posted a photo of Faik Ali Ozansoy, the Governor of Kütahya during the Armenian Genocide, who refused to obey the Ottoman government’s orders to deport and massac the Armenian population. “I respectfully bow before all those who, at the cost of their lives, refused to carry out the genocide order, in person of Kütahya Governor Faik Ali Ozansoy,” added Paylan on Facebook. Paylan also issued a statement on April 24, calling on the Turkish Grand National Assembly to hold discussions about the Armenian Genocide in the Turkey’s legislature. On April 24, 1915, political scientists, writers, poets, journalists, teachers, scientists and many other Armenian intellectuals were arrested in Constantinople, the capital of the Ottoman Empire. They were also deported to Ayash and Changhir, but later most of them were killed. While the lives lost in 1915 cannot be recovered, in the interest of co-existing, it is important and valuable to acknowledge the painful past in our society and work toward improving relations with one another. The Parliament should restore the rights and keep the memory of those intellectuals who were working toward the betterment of the Ottoman and Armenian people, and who were developing the educational institutions, were writing, producing, thinking, who, nevertheless, were killed on this land. April 24, 1915 is accepted by the entire world as a day that the Armenian Genocide began. The Armenian Genocide has been a subject of discussion in numerous parliaments of the world, but has never been discussed in the Turkish parliament. Meanwhile, the parliament, where this great tragedy should be discussed, is that of the country where the tragedy has taken place. In other words, that is the parliament of Turkey. For 104 years, Armenians around the world have been demanding the restoration of justice. Justice can be restored only within the conscience of the Turkish people and inside the Turkish parliament. The legislature that should be discussing the tragedy that happened to the Armenian people, first and foremost, must be the parliament of Turkey. And we urge to hold a parliamentary discussion on this matter.
Էջ 20
Հայ Կեանք
Portugal’s Parliament Recognizes the Armenian Genocide
LISBON – The Parliament of Portugal has voted for the recognition of the Armenian Genocide perpetrated by the Ottoman Empire, Bedo Demirdjian, Adviser of Artsakh Republic’s Permanent Representation to the Middle East, said in a Facebook post. The Assembly of the Republic today voted to express sorrow for the victims of the Armenian genocide of 1915, thus preserving memory as an essential element for reconciliation between peoples and for the defense of the fundamental values of humanity, according to Diário de Notícias. According to the text of the resolution, it is on 24 April that “the outbreak of massacres against the Armenian population is marked annually, since it was at that time in 1915 that the Ottoman authorities arrested and executed 250 Armenian intellectuals and community leaders in Constantinople under orders of the government of the ‘Young Turks“. “In the years during and after World War I it is estimated that between 800,000 and 1,5 million people were killed as a result of the genocide,” the vote said, adding that “the systematic extermination by the Ottoman authorities directed at the Armenian minority in its territory is considered by the international community of historians as the first genocide of the twentieth century.” According to the text of the vote, the main organizers of the genocide were sentenced to death or imprisonment for their crimes in Ottoman military courts (1919-2020), “yet the sentences of these tribunals have never been enforced.” “This evocation is a lesson for our time, because, given the current level of nationalism, xenophobia and intolerance worldwide, it is essential to remember the abyss of the past. It is also through the culture of memory that the Assembly is commitment to upholding human rights and underlining the impor-
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Colorado House of Representatives recognizes independence of Artsakh
Colorado’s State Senate unanimously voted today to designate April 24 as “Colorado Day of the Remembrance of the Armenian Genocide” through a strongly-worded resolution that also recognized the Republic of Artsakh and the recent cultural genocide in Nakhichevan. “We are grateful for Colorado’s ongoing remembrance of the Armenian Genocide and we are so proud of this year’s courageous resolution that recognizes the ongoing genocidal repercussions faced by the Armenian homeland,” remarked the Armenian National Committee of America Western Region (ANCA WR) chair Nora Hovsepian, Esq. “The resolution is particularly commendable for referencing and effectively recognizing the Republic of Artsakh,” continued Hovsepian. “This success, which builds upon the Sardarapat Highway and the Capitol Khachkar Memorial, is another testament to the effectiveness of the determined and persistent activism pursued by Colorado’s vibrant Armenian American grassroots.” Championed by Democratic Senator Dominick Moreno and Republican Senator Jack Tate, Senate Resolution 19-012 recounts the historical background of the Armenian Genocide, recalls Colorado’s WWI-era efforts in support of the Armenian Nation, and references the ongoing consequences of the Armenian Genocide that impact the Armenian homeland on a daily basis. In particular, the resolution states that “The ongoing consequences of the Armenian Genocide and its impunity include the Turkish-Azerbaijani blockade of the alreadylandlocked sister states of the Armenian homeland, the Republic of Armenia and the Republic of Artsakh.” This recognition increases the number of American states that have recognized Artsakh to nine. tance of strengthening dialogue among peoples, religions, cultures and civilizations,“ the authors write.
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 21
Aznavour Square Pashinian on the possibility inaugurated in Clichy, of meeting with Aliyev in France in honor of Armenian Brussels Politics Genocide victims
The commune of Clichy in France has inaugurated the Charles Aznavour Square dedicated to the memory of the Armenian Genocide victims, the Armenian Embassy in France said on Facebook. Armenia’s Ambassador to France Hasmik Tolmajian attended the inauguration ceremony of the square named after the legendary French-Armenian crooner Charles Aznavour, who died in 2018 aged 94.
Armenian Prime Minister Nikol Pashinian did not exclude the possibility of the meeting with Ilham Aliyev next week in Brussels, he said on Wednesday at a big press conference in Yerevan. “We are not planning an official meeting with Aliyev, but if we meet, we will probably exchange a few words,” said Pashinian. A summit of countries participating in the EU Eastern Partnership program including Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Moldova and Ukraine will be held on May 13-14 in Brussels.
Libyan Interim Government to commemorate the Armenian Genocide
TOBRUK – The Libyan Interim Government announced on Thursday that will commemorate the Armenian Genocide, committed by the Imperial Government of Turkey’s Ottoman Empire, on April 24th through its Foreign Ministry. The Interim Government officially adopted a resolu Cont. on page 22
Էջ 22
Հայ Կեանք
Istanbul Patriarch Election Application Submitted
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
After offering condolences on Mutafian’s passing Yerlikaya pledged to submit the application to Turkey’s Interior Ministry and provide a quick response to the Patriarchate leaders. The Religious Council on Tuesday decided that the process will be organized under the leadership of Archbishop Ateshian. Mutafian, who was elected Patriarch in 1998, was diagnosed with dementia in 2008 and was incapacitated to complete his duties. Ateshian was appointed as Vicar General. However, the Patriarchate’s religious council in 2017 began planning an election for a new patriarch, which was thwarted by Ateshian himself, as well as the local authorities who declared the council’s effort against the law.
The Istanbul Patriarchate Vicar General Archbishop Aram Ateshian and Bishop Sahak Mashalyan, the chairman of the Patriarchate’s religious council met with Istanbul Governor Ali Yerlikaya to submit an official application to begin the process of electing a new patriarch, following the death of Archbishop Mesrob Mutafian, who despite being incapacitated, was recognized as the patriarch by state officials.
Armenian Virtual College-AGBU
Libyan Interim Government to commemorate the Armenian Genocide Cont. from page 21
tion in March recognizing the Armenian Genocide. In 24 April 1915, Ottoman authorities rounded up, arrested, and deported from Constantinople (now Istanbul) to the region of Ankara, 235 to 270 Armenian intellectuals and community leaders, the majority of whom were eventually murdered. This was followed by the deportation of women, children, the elderly, and the infirm on death marches leading to the Syrian Desert. Driven forward by military escorts, the deportees were deprived of food and water and subjected to periodic robbery, rape, and massacre. The final death toll of the genocide is reported to be 1,5 million.
Are you a book lover? Then you surely need to check out AVC's e-books. They are fun to read, packed with 3D images, videos and audio resources, and free! Learn more at http://bit.ly/avc-ebooks
May 9, 1992 Sushi liberation Day anniversary
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 23
ՅՈՒՇԵՐ, ԱՊՐՈՒԱԾ ԿԵԱՆՔԵՐ ՈՒ ՏԱԿԱՒԻՆ... Դոկտ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ «Մատեան իմ այս, կեանքիս թողօն քո մօտ լինի, կայծ մը գործօն»:
Յ
ուշերն ու յուշագրութիւնները կարեւոր գրականութիւն են` անհատի ու հաւաքականութեան մը պատմութեան եւ կեանքի շարունակականութեան համար: Եւ ինչպէս որ յաճախ գրուած եւ խօսուած է` «անցեալը լաւ գիտնալով է, որ ապագան կրնանք կերտել»: Եւ այս իմաստով` յուշագրութիւնները կարեւոր կը դառնան` որպէս անցեալի պատմութիւն-նուաճում` սերտելու պատահածը եւ վերլուծելու ու անոր միջոցաւ կերտելու ապագան: Եւ այս` մարդուն ու հաւաքականութեան ու տակաւին ժողովուրդ-երկիր եւ պետականութիւն: Եւ հայ ժողովուրդի համար ալ կարեւոր տեղ կը գրաւեն յուշերը եւ յուշագրութիւնը: Եւ ինչ խօսք, որ հայ ժողովուրդի պատմութիւնը, ու տակաւին հայուն նոյն պատմութեան ահաւոր «խաչմերուկը»` Ցեղասպանութիւնը լեցուցած է հայուն յուշագրութիւնները, ահաւոր եղելութիւններով: Իւրաքանչիւր հայ ունի իր յուշագրութիւնը: Անոնք որոնք պահուած ու հրատարակուած են, ու շատ-շատեր մնացած խօսակցական ու պատմութեան մէջ` որպէս անտիպ յուշագրութիւն: Իմ ընտանիքիս պատմութեան մէջ ալ յուշագրութիւնը ունի կարեւոր հիմք: Եթէ մէկ կողմէ կայ իմ անձնական հետաքրքրութիւնս եւ պրպտումներս, սակայն նաեւ ընտանեկան պարագաներու եւ յատկապէս հօրեղբօրս` տոքթ. Ռոպէր Ճէպէճեանի յուշագրութիւնը, որուն հրատարակած լայնածաւալ հատորը իր մէջ կը ներառէ իր ապրած կեանքը: Ցեղասպանութենէ սկսած տեղահանումի իր յուշերը եւ Հալէպի ու սուրիահայութեան կեանքի կազմաւորումը եւ իր մասնակցութիւն-վկայութիւնը զինք դարձուցած են հալէպահայ գաղութի գլխաւոր կերտիչներէն մէկը: Եւ իրեն համար ալ Հալէպը միշտ ալ մնաց «սփիւռքահայութեան ամրոց»ը: Եւ այս բոլորը ապրուած կեանքեր են, որոնք կու տան ու կը կերտեն կեանքի հիմքն ու արժէքը: Բայց նաեւ կը դառնան կարեւոր գրաւական` կեանքերը տեսնելու հորիզոնէն անդին` ապագայի տեսլականով: Եւ այս յուշագրութիւնները ինծի համար դարձած են կեանքի արժէք: Անոնց վրայ կ՛աւելնան իմ ընտանեկան լուսանկարներու լման հաւաքածոն` ներառելով նաեւ քսան եւ հինգ մեր գերդաստանի նահատակները Ցեղասպանութեան օրերուն: Նաեւ հօրեղբօրս յուշագրութիւնները` մէկ հատորի մէջ ամփոփուած: Ու տակաւին մեծ հօրս` տոքթ. Աւետիս Ճէպէճեանի Օսմանեան բանակի մէջ ծառայած տարիներուն առած վկայութիւնները, որոնք նոյնպէս ամփոփուած են հատորի մը մէջ: Հօրեղբօրս յուշագրութիւնները կը սկսին իր ու ընտանիքին Այնթապէն տեղահանումէն եւ հասնե-
լով ... Հալէպ: Անոնք կը ներառեն տեղահանութեան ճանապարհին ապրուած փորձառութիւնները ու Հալէպի վկայութիւնները, եւ թէ ինչպէս հայ տարագիրներու դժբախտ խումբեր կը հասնէին Հալէպ մէկը միւսին ետեւէն, ինչպէս նաեւ անոնց ապրած այդ դժնդակ օրերը: Այս շարքին մէջ կայ հօրեղբօրս վկայութիւնը` երբ 1916-ին հազիւ եօթը տարեկան էր, ալեկոծ այդ օրերուն, առաւօտ մը մայրը ձեռքէն բռնելով ըսած է. «Եկուր մանչուկս, քեզի տանիմ հոգետուն, որ աչքերովդ տեսնես թէ ինչպէս անոր բակին ու հարեւան նրբանցքներուն մէջ գիշերով մահացած գաղթականներու դիակները սայլի մէջ բեռցնելով կը տանին հասարակաց փոսը նետելու: Դիտէ դուն ալ, տղաս: Օրին երբ մեծնաս, գուցէ կը գրես տեսածներուդ մասին...»: Եւ ան իր մօրը պատգամը իրականացուցած է: Գրած է այն ամէնը որ ինք տեսած է: Եւ գրած է, որպէսզի իր` հայուն կեանքը չ՛ընդհատուի...: Շարունակուի...: Եւ դարձեալ յուշերուն մէջէն: 1918. երբ Հալէպը ազատագրուած է եւ թուրքն ու գերմանացին վտարուած: Արամ Պէյ Չոլաքեան եւ իր քաջարի մարտիկները լեռներէն իջնելով հասած են Հալէպ: Շուրջ երեսուն հոգիէ բաղկացած հայ հերոսներ, որոնք լեռ բարձրանալով, զէնքի ուժով դիՇարունակութիւնը էջ 24
Էջ 24
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
ՅՈՒՇԵՐ, ԱՊՐՈՒԱԾ ԿԵԱՆՔԵՐ ՈՒ ՏԱԿԱՒԻՆ... Շարունակութիւն էջ 23-էն
մադրած էին թուրքին` պատերազմի տեւողութեան: Եւ հօրեղբայրս իր պատանեկան տրամադրութիւններուն ընդմէջէն կը գրէ. «Չորս տարուան նուաստացուցիչ երեւոյթներէ յետոյ, հոգեպարար անզուգական տեսարան մըն էր: Կ’ուռեցնէր ընկճուած հայու կուրծքը: Իսկ տեղացիները, որոնք հայը տեսած էին որպէս տարագիր, լքուած ու միայն անտէր, կու գային ապշահար դիտելու դիւցազնական այս անակնկալ երեւոյթը»: Բայց` այս «հայ հերոսները», որոնք «զէնքի ուժով» ու «դիւցազնական» մարտունակութեամբ կեանքեր պահեցին, երբեք «անմեղներ» չսպաննեցին: Ինչպէս որ այսօր «հերոսներ»` «զէնքի ուժով» եւ քաղաքական ու կրօնական այլ գաղափարախօսութիւններով «անմեղներ» կը սպաննեն «դիւցազներգութիւններ» հիւսելով...: Այս հայ հերոսները իրենց կեանքը մարտիրոսութեան հասցուցին, որպէսզի «անմեղներ» պահպանուին եւ անոնք կարենան ապրիլ` իրենց կեանքերուն հպարտութեան ընդմէջէն: Այս մէկը հայուն ստեղծած մարտիրոսութեան «դիւցազներգութիւնն» է, որուն շնորհիւ հայը կ’ապրի մինչեւ այսօր...: Եւ Հալէպի մէջ կայացած առաջին սգատօնը: Դեկտեմբեր 1918: Ազգային իշխանութիւններու միացեալ ջանքերով` Հալէպի մէջ տեղի ունեցած է Նահատակաց առաջին սգատօնը` բոլոր հայերու մասնակցութեամբ, միասնական ուժով: Թափօրը ճամբայ ելած է Քառասուն Մանուկ եկեղեցիէն, եւ առաջնորդութեամբը Ամանոսի լեռներուն վրայ չորս տարի դիմադրած երեսուն եւ երեք հերոսներուն, որոնք քալած են` զէնքերը իրենց ձեռքին: Ահա այդ պահու նկարագրականը: «Արցունքով լեցուած էին բոլորին աչքերը: Իւրաքանչիւր ներկայ ունէր նուազագոյնը քանի մը նահատակ: Բնութիւնն ալ կու լար, ամպամած երկինքին արցունքները հոսեցնելով սգա-
կիր բազմութեան վրայ»: Բայց սկսած սգատօնը չշարունակուեցաւ իբրեւ լոկ արցունքի եւ ողբի յուշատօն: Ան պատմութեան ընթացքին համազգային տարողութեամբ վերածուեցաւ պահանջատիրութեան, Ցեղասպանութեան յիսնամեակին` 1965-ին: Այսօր` 100-ամեակ ու աւելին. նոյն ցեղասպանութիւնը հայը ոչ միայն կը յիշէ, այլեւ` կը պահանջէ: Նոյն այդ արցունքները այսօր կուտակուած եւ վերածուած են քաղաքական կամքի ու միջազգային բեմահարթակներու վրայ պահանջատիրութեան երթը կը շարունակուի: Հայը չի մոռցաւ իր կեանքը վերակազմակերպել` նոյնինքն Ցեղասպանութեան եւ տեղահանութեան ահաւոր փորձառութենէն ետք: Ու ահա մէջտեղ եկաւ «ազգահաւաքը»: Հալէպի մէջ ստեղծուած այս շարժումը` Ա. Աշխարհամարտէն ետք` ազգի բեկորները վերահաւաքելու համար: Այս շարժումին յաջողութեան համար եղած են նուիրեալ հայորդիներ, բայց նաեւ եւրոպական միսիոնարական կազմակերպութիւններ` ի մասնաւորի դանիական միսիոնարական բարեսիրական կազմակերպութիւնը եւ անոր ներկայացուցիչ հայասէր միսիոնարուհի Քարէն Եփփէն, որ «ոչ միայն նիւթական անգնահատելի օժանդակութիւն ապահոված է, այլ ամբողջ կեանքը նուիրաբերած է այս շարժումին»: Կարդալով այս յուշագրութիւնը եւ նայելով ներկայ օրերու քաղաքական հաշուարկներուն` անպայման հարց կու տաս. «Ինչպէ՞ս Դանիա կրնայ իր պատմութեան եւ իր նուիրեալներուն զոհաբերած կեանքերը եւ անոնց արժանապատուութիւնը նկատի չառնել, իմա` անտեսել, երբ մինչեւ այսօր տակաւին չէ ճանչցած Հայոց ցեղասպանութիւնը: Ինչպէ՞ս արժեւորել Քարէն Եփփէի ու անոր նման նուիրեալներու կեանքերը` նոյնինքն իրենց պետական վարչամեքենայի դիտանկիւնէն...: Շարունակութիւնը էջ 30
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 25
Լեզուաբանական
Արեւմտահայերէնի սխալ ընտրութիւնները (գ) ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ
Այս ընդհանուր խորագրին տակ կը սերտենք այնպիսի երեւոյթներ, որոնք թիւրիմացաբար մտած են արեւմտահայերէնի մէջ եւ այս կամ այն չափով արգելք կը հանդիսանան անոր ուսուցման, միօրինակութեան եւ հեզասահ ընթացքին: Ինչու չէ նաեւ կ’աղաւաղեն անոր դիմագիծը՝ անհաճոյ կացութեան մատնելով ընթերցողն ալ: Նախապէս տեսանք Ոեւէ-Որեւէ զոյգը, ապա՝ Սպաննել-ը: Այսու պիտի տեսնենք Զոր-Զորս բառերը: 3. Զոր-զորս Ասոնք մեր որ յարաբերական դերանունի գրաբար հայցականն են: Առաջինը՝ եզակի, երկրորդը՝ յոգնակի: Գրաբարի մէջ հայցական ունէր գոյականը եւս. օրինակ՝ գիրք-զգիրս, քաղաք-զքաղաք եւ այլն: Աշախարհաբարը հայցական հոլով չունի. հոն ուր մեր նախնիները կ’ըսէին. «Գինի ուրախ առնէ զմարդ»,– մենք՝ աշխարհաբարեաններս կ’ըսենք. «Գինին կ’ուրախացնէ մարդը»: Սակայն աւանդաբար, քիչ մըն ալ ուսուցողական մտահոգութեամբ ձեւականօրէն կը պահենք այս հոլովին անունը, նոյն բառը կոչելով ուղղականհայցական. օրինակ՝ գիրք, մատիտ, մարդ, կին՝ ասոնք աշխարհաբարի մէջ կը կոչուին «ուղղականհայցական», մինչդեռ պարզապէս ուղղական են: Հայցական հոլով հասկացութիւնը կը պահենք նաեւ այն պատճառով, որ մեր ներկայ լեզուն գրաբարէն փոխ առած է քանի մը հայցական դերանուններ, քանի մը հատն ալ ինք ձեւաւորած է գրաբարի հետեւողութեամբ. այդ դերանուններն են՝ զիս, քեզ, զինք, զայն, մեզ, ձեզ, զիրենք, զանոնք, զո՞վ: Այս ինը բառերէն դուրս,– որոնք բաւականաչափ ճիշդ կիրարկութիւն ունին,– ոչ մէկ հայցական մնացած է: Բայց ահա արդի հայերէնի մէջ արուեստականօրէն մուտք գործած են ու կը քաշքշուին զոր եւ զորս հայցականները եւս՝ պատճառելով անհամար փորձանքներ, որոնց պիտի անդրադառնամ ստորեւ: *** Աշխարհաբար գրուած առաջին քերականութեան գիրքին մէջ, 1731-ին, որուն հեղինակը Մըխիթար Սեբաստացին է, որ դերանունի հոլովումին մէջ զոր եւ զորս դրուած չեն. ի՞նչ կը նշանակէ այս,– այս կը նշանակէ պարզապէս, որ Սեբաստացիի օրով մեր ժողովուրդի բերնէն այլեւս կորսուած էին այս երկուքը: Սեբաստացիէն ետք՝ 1828-ին լոյս տեսած աշխարհաբար ուրիշ գիրքի մը մէջ, որ Նոր կտակարանի թարգմանութիւնն է,– հեղինակը՝ Յովհաննէս
վ. Զոհրապեան,– ոչ մէկ անգամ գործածուած են այս երկու հայցականները. փոխարէնը կը գտնենք միայն որ՝ իբրեւ հաւասարապէս ուղղական ու հայցական. այսպէս վարուած է թարգմանիչը, որովհետեւ իր ժամանակակիցները չէին կիրարկեր զոր եւ զորս հայցականները: Արեւմտահայերէն առաջին լրագիրի՝ «Մասիս»ի, գոնէ առաջին տարուան (1852) թիւերը ունին միայն որ՝ զոր-ի եւ զորս-ի փոխարէն: Պոլիս տպուած առաջին քերականութեան մէջ, որ Նահապետ Ռուսինեանի «Ուղղախօսութիւն»ն է (1853), նմանապէս չենք գտներ զոր եւ զորս, այլ միայն՝ որ եւ որոնք՝ ուղղականի ու հայցականի փոխարէն (էջ 19): Աստուաշածունչի՝ նոյն տարին հրատարակուած աշխարհաբար առաջին ամբողջական տարբերակը չի ճանչնար զոր եւ զորս հայցականները: Իսկ 1862-ին Արէսէն վ. Այտընեան կը հրատարակէր աշխարհաբարի մանրամասն մէկ քերակնութիւնը, որ իր կարգին ունի միայն որ եւ որոնք՝ իբրեւ ուղղական ու հայցական: Այս բոլորը բան մը կը նշանակե՞ն, թէ՞ ոչ: *** Աւելի ուշ կը յառաջանայ գրողներու եւ քերականներու սերունդ մը, որ կը ձգտի աշխահաբարը ըստ կարելւոյն մօտեցնել գրաբարին. այս շարժումին ախոյեանները մասնաւորաբար մխիթարեաններն էին, ինչպէս նաեւ անոնց սաները, որոնց հեռաւոր երազը եղած է աշխարհաբարը այնպէս մը ուղղել, որ օր մը ան նոյնանայ գրաբարին հետ. այսինքն՝ վերակենդանանայ գրաբարը ու դառնայ համաժողովրդական հաղորդակցական լեզու: Եւ այս ծիրէն ներս է, որ զարկ տրուեցաւ, անշուշտ գրաբարեան շատ ուրիշ տարրերու կողքին, նաեւ զոր եւ զորս հայցականներուն: Անոնց տեղ տրուեցաւ մինչեւ անգամ Զապէլ Ասատուրի եւ Յովհաննէս Գազանճեանի քերականութեան գիրքերուն մէջ եւ այդպէս ալ ուսուցուեցաւ դպրոցներուն մէջ: Ասոնց կիրարկութիւնը ձեւով մը ճաշակի ու կրթութեան խորհրդանիշ դարձաւ «ինտելիգենտ» խաւին համար, եւ այս՝ մինչեւ Եղեռնը: Սփիւռքի մէջ հասակ առնող սերունդին համար զոր եւ զորս անգոյ, չըսելու համար՝ խորթ, տարրեր էին, այն աստիճան որ Լեւոն Շանթ իր քերականութեան գիրքերէն ընդմիշտ վերցուց ասոնք, վերցուց նաեւ ամէն բառ որ հայցական կը յիշեցնէր, այսինքն՝ զիս, քեզ, զինք, զայն, մեզ, ձեզ, զիրենք, զանոնք, զով: Ասոնք, գոնէ Ճեմարանի շրջագիծէն ներս՝ Շանթի օրով, արգիլուած բառեր էին, այն պարզ պատճառով, որ ժողովուրդը չի ճանչնար ու չի գործածեր զանոնք: Սակայն սփիւռքը միայն Շանթով չէր չափուեր. Շարունակութիւնը էջ 26
Էջ 26
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Արեւմտահայերէնի սխալ ընտրութիւնները (գ) Շարունակութիւն էջ 25-էն
այնտեղ թափանցած էին պոլսահայ դասագիրքերը, որոնց հիմամբ ուսուցուեցաւ այս դերանունը, մանաւանդ որ մեր ուսուցիչներուն մէջ բաւական կարեւոր թիւ մը կը կազմէին մխիթարեան սաներ, ինչպէս նաեւ մեր միւս վանքերէն կիսաւարտ ժառանգաւորներ, որոնց համար խորթ չէին զոր եւ զորս հայցականները, որոնք մինչեւ մեր օրերն ալ կարգ մը դասագիրքերու մէջ անհեթեթօրէն կը գոյատեւեն, քանի լեզուական ոչ մէկ յստակ ծրագիր ունի Սփիւռքը: Մեր դպրոցականները երկար ու սուղ ժամեր կը տրամադրեն սորվելու համար այս բոլորը,– որքան որ կրնան,– սակայն հազիւ դասարանէն դուրս ելած՝ աշակերտ թէ ուսուցիչ կը հրաժարին անոնցմէ այն պարզ պատճառով, որ ասոնք այլեւս մաս չեն կազմեր արդի հայուն լեզուամտածողութեան: Մեր թերթերն ու գրողները մեծ մասամբ կը կիրարկեն զանոնք՝ միշտ փորձելով զանազանուիլ ռամիկէն, իսկ թէ ի՛նչ յաջողութեամբ, ստորեւ կը տեսնեն *** Մենք ընդհանրապէս հարց չունինք անոնց հետ, որոնք ճիշդ կը գործածեն զոր եւ զորս հայցականները, սակայն հարցը ինքզինք կը պարտադրէ, քանի զանոնք ճիշդ գործածողներ կամ միանուագ ճիշդ գործածողներ գրեթէ չեն մնացած. սակայն յամառօրէն անոր կառչողներ՝ որքան ուզէք: Ստորեւ կը մէջբերենք սխալ կիրարկութեան բաւական խօսուն ցանկ մը. ***Բայց կան բարձունքներ, զորս պէտք է նուաճուին («Ազդակ», 29 Յունիս 2018, էջ 8բ): ***Լաթվիա [զանոնք] կը նկատէ շօշափելի փաստ մը, զոր չի կրնար անտեսուիլ: ***Ասոնք լուրջ հարցադրումներ են, զորս պէտք է մտահոգէ բոլոր կազմակերպութիւնները... (Պարոյր Աղպաշեան, «Պայքար»): ***Այս ճանաչումները արդիւնք են այն յամառ աշխատանքին, զորս հայ քաղաքական շրջանակները կը տանին («Պայքար», թիւ 117, էջ 1): ***Փաշինեան քննադատութեան ենթարկեց փոփոխութիւնները, զորս կնքուած են «Թաւշեայ յեղափոխութիւն» անունով (Սասունեան, «Ասպարէզ», 4 Ապրիլ 2019): ***Հաւաքուած էին տօնելու հոգեպարար այս տօնը, զոր հաւատացեալները կը պատրաստէ Աւագ շաբթուան (Անթիլիաս,«Լրատուական», 14-4-49): ***Իւրաքանչիւրը ունի իր անհատական սննդականոնը, զորս կ’որոշուի բժիշկին կողմէ: ***Կը պատրաստէ հեղուկ մը, զորս կը գործածուի փայտեր փայլեցնելու նպատակով: ***Ստացած են կարգ մը բողոքներ, զոր անպայմանօրէն պիտի հետապնդուին: ***Անոնք չեն կրնար արտայայտել իրենց նեղու-
թիւնն ու ջղայնութիւնը, զորս ժամանակի ընթացքին կուտակուելով ենթակաները կ’առաջնորդեն հիւանդութիւններու: ***Ոչ ոք գիտէ կեանքի այն բոլոր տեսակները, զորս կրնան գոյութիւն ունենալ տիեզերքի մէջ: ***Անոնց առջեւ կը գտնուի որբուհի մը, զոր տարիներ անցուցած էր որբանոցէն ներս: ***Կ’ընդունին շարունակել յարաբերութիւն մը, զոր հանգստութիւն, երջանկութիւն եւ ապահովութիւն չի խոստանար: ***Առաջին բանը, զոր աչքին զարկաւ...(Զ. Պիպեռեան, «Մրջիւններու վերջալոյսը»): ***Այն պայմաններուն մէջ, զորս կը տիրէր հայրենադարձէն առաջ(«Մասիս, 2009, էջ 12ա): ***...առաջարկ մը, զոր մերժուեցաւ մօրս հիւանդութեան պատճառաւ («Կամար», թիւ 19, էջ 63): ***Վկայուած եմ նախնական կրթութեամբ, զոր ստորագրուեցաւ եւ կնքուեցաւ (անդ): ***Որքա՞ն կը ճանչնանք այն պայմանները, զորս Միկոյեանը մղեցին զայն ստորագրելու (Սագո Արեան): ***Ամբողջ շահը, զոր կ’ապահովուի այս գործէն, հաւատարմօրէն պիտի տրամադրուի աւետարանչական նպատակներու (Ե. Քասունի, «Քնն. տեսութիւն...», էջ 524): ***Բացատրութիւն մը կը գտնենք Լիոն պապին մօտ, զոր կը մէջբերուի Մխիթար Սեբաստացիի կողմէ («Հասկ», թիւ 8-9, 2014, էջ 726)[1]: *** Կա՞յ իրապէս մէկը, որ համարձակի պնդել, թէ ինք անթերի կը տիրապետէ զոր եւ զորս հայցականներուն,– թող վերի սխալագրական ձաբռտուքները պատասխանեն մեր փոխարէն: Իսկ երբ ա՛յս է մեր պատկերը,– եւ հայցականազգացողութի՜ւնը,– ալ ի՞նչ պէտք կայ կառչելու արժէքի մը, որ վաղուց պատմութեան անցած է եւ բռնազբօսաբար կը փորձենք կենդանացնել՝ ծիծաղելի դառնալու ի գին: Աշխարհաբարը ոչինչ կը կորսնցնէ իր վայելչութենէն, եթէ՝ ա) Այս ծառը, զոր տնկեցի եւ այս ծառերը զորս տնկեցի ըսելու փոխարէն՝ ըսե՛նք. բ) Այս ծառը, որ տնկեցի եւ այս ծառերը, որ տնկեցի: Այսինքն՝ կիրարկենք մէկ ու միասնական «որ» դերանունը՝ --թէ՛ իբրեւ եզակի հայցական, --թէ՛ իբրեւ յոգնակի հայցական: Ծանօթ.– Ուղղականի պարագային կարելի է ըսել, որ մասնաւոր թերացումներ չկան. ուրեմն այսՇարունակութիւնը էջ 30
[1]. Բացառուած չէ, որ այս սխալ կիրարկութեանց հեղինակներէն ոմանք գրեն շատ ընտիր հայերէնով մը:
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 27
Բժշկական - առողջապահական Առողջութիւն եւ առողջապահական գիտելիքներ Բժիշկ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ
Յարգելի ընթերցողներ, այսօր ձեզի հետ եմ, որովհետեւ առողջ եմ: Բայց ի՞նչ է առողջութիւնը: Առողջ ըլլալ կը նշանակէ ունենալ մարմնի, մտքի եւ հոգիի ներդաշնակ գործունէութիւն եւ կարողութիւններու լրիւ վայելում. այսինքն՝ ողջ մնալ, երկար, ուրախ եւ արդիւնաւոր կեանք ունենալ: Առողջ ապրելու համար պէտք է մշակենք մեր ֆիզիքական, մտային, հոգեկան (spiritual) եւ զգացական (emotional) կարողութիւնները: Ժողովրդային առածը կ’ըսէ՝ առողջ միտք առողջ մարմնի մէջ, սակայն այս իրականացնելու համար նախ պէտք է պատրաստել միտքը, որպէսզի ան իւրացնէ եւ հետեւի առողջութեան պայմաններուն: Ուրեմն այսօր մենք պիտի պատրաստենք մեր միտքը: Մեր մարմնական ֆիզիքական, մտային եւ հոգեկան առողջութիւնը մեր ամէնէն թանկարժէք հարստութիւնն է: Այս հարստութիւնը վայելելու համար պէտք չէ որ հիւանդանանք: Մեր ընդհանուր առողջութիւնը եւ հիւանդութեան մը զարգացումը կախեալ է արտաքին եւ մարդկային-անհատական գործօններէ (factors) եւ ազդակներէ: Ա. Արտաքին գործօնները եւ ազդակները կրնան ըլլալ՝ ա. Կենսաբանական (biological), բ. Սննդառական, գ. Ֆիզիքական, մեքենական, քիմիական եւ թունաւոր կազեր, դ. Մթնոլորտային (atmosphere), ե. Միջավայրային (environment): ա. Կենսաբանական գործօններն են՝ մանրէները (bacteria), ժահրերը (viruses), սունկերը (fungi) եւ մակաբոյծները (parasites): Ասոնք են որ հիւանդութիւն կը յառաջացնեն: Անոնք կը գտնուին տարբեր-տարբեր շտեմարաններու մէջ: Այս շտեմարաներն են՝ 1․ Հիւանդ մարդուն քիթի հեղուկը, բերնի լորձունքը, թուքը-խուխը, կղկղանքը, մէզը, սերմնահեղուկը (semen), արիւնը, անկողինը, հագուստը, մազը եւ մորթը: 2․ Անասունները՝ կով, այծ, խոզ, շուն, կատու, ջղջիկ, թռչուն, հաւ. 3․ Կարգ մը անասուններու մորթը, մէզը, միսը, կղկղանքը (feces), մազը, բուրդը, լորձունքը: 4․ Միջատները՝ մժեղ, մեղու, ոջիլ, ճանճ, թիթեռնիկ. 5․ Մեր շրջապատի հողը եւ ապականած
օդը. 6․ Աղտոտ ջուրերը եւ ճահիճները. Կենսաբանական գործօնները հիւանդ անձէ մը առողջ անձի մը կը փոխանցուին ուղղակի եւ անուղղակի փոխանցումով: Ուղղակի փոխանցումը (direct transmission) տեղի կ’ունենայ երկու ձեւերով՝ 1. Անձէ անձ՝ հպումով, ձեռնուելով, ողջագրումով, համբուրելով, բերանի եւ քիթի հեղուկներով եւ սեռային յարաբերութեամբ (sexual contact). 2. Միջատներէ եւ անասուններէ մարդուն՝ խայթուածքով եւ խածուածքով. Անուղղակի (indirect) փոխանցումը տեղի կ’ունենայ ջուրի, կերակուրի, հողի, օդի եւ փոշիի միջոցաւ: բ. Սննդառական (dietary) գործօններ են՝ խարդախուած եւ թունաւոր կերակուրները, կաթը, ըմպելի ջուրը, զովացուցիչ ըմպելիները: գ. Ֆիզիքական, մեքենական, քիմիական եւ թունաւոր գործօններ են՝ անմիջական մարմնական հարուած-վնաս, կրակ, այրուածք, թունաւոր կազեր, արեւու ճառագայթ, քիմիական նիւթեր եւ փոշի, վառելանիւթերու մնացորդաց, ինքնաշարժներու վարած կազերու արտադրութիւններ, այսինքն՝ բնածուխի միաթթու (CO) եւ բնածուխի երկթթու (CO2). դ. Մթնոլորտային գործօններ են՝ ապականած մթնոլորտ, անբնական կլիմայ (climate), օդի խոնաւութիւն, գերջերմութիւն (hyperthermia) եւ ենթաջերմութիւն, (hypothermia), արեւի զօրաւոր ճառագայթներ: ե. Միջավայրային գործօններն են՝ մեր գտնուած վայրին աշխարհագրական դիրքը եւ լոյսի նուազումը, ծովու, լողաւազաններու, բաղնիքներու, զուգարաններու-պէտքարաններու, մեր անմիջական շրջապատի, տունի, դպրոցի եւ գործի վայրի աղտոտութիւնը: Բ. Անհատական գործօններ. Այս գործօններնն են՝ տարիք, սեռ, ժառանգականութիւն, ֆիզիՇարունակութիւնը էջ 28
Էջ 28
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Առողջութիւն եւ առողջապահական գիտելիքներ Շարունակութիւն էջ 27-էն
քական կարողութիւն, սննդարութիւն, դիմադրողականութիւն սովորութիւններ, կենցաղ (life style), նստակեաց կեանք, մարմնամարզանք, քուն, ծխախոտի եւ ալքոլի (alcohol) գործածութիւն, աղմկարար վայրերու եւ միջավայրի հպատակութիւն, ընկերային կեանք եւ անկաշկանդ, անբնական ու յոռի սեռային կեանք (sex life): Մարմնական ընդհանուր առողջութեան նախապայմաններն են՝ 1. Ուտել առողջապահական կերակուրներ՝ բնասպիտով (protein) հարուստ սննդեղէններ-ձուկ, հաւու միս, կովու եւ ոչխարի սեւ միս, կաթ, կաթնեղէններ, պանիր, ընդեղէններ, մաքուր ջուր, առատ պտուղներ եւ բանջարեղէններ, որոնք հարուստ են կենսանիւթերով (vitamine) եւ բնաթէլով (fiber): 2. Ճարպ, իւղ, շաքար եւ աղ քիչ սպառել: Հում միս եւ հաւկիթ չուտել, կաթը միշտ եռացնելէ ետք խմել, սուրճը եւ թէյը չափաւոր գործածել: 3. Ամէն օր օրինաւոր մարզանք ընել. 4. Հանգիստ եւ բաւարար քուն ունենալ. նուազագոյնը 8 ժամ քնանալ: 5. Հեռու մնալ վարակուած անհատներէ, 6. Փոխանցիկ հիւանդութիւն ունեցող անհատներու հետ չձեռնուիլ, չողջագուրուիլ, չհամբուրել. 7. Հազալու ընթացքին երեսը դարձնել մէկ կողմ եւ հազալ արմուկին մէջ. գործածել դաշկինակ եւ գոցել բերանն ու քիթը: Փռնգտալու միջոցին գոցել քիթը եւ բերանը դաշկինակով: Չխնչել մարդոց դիմաց, այլ մէկ կողմ քաշուելով: 8. Ունենալ առողջ սեռային կեանք. 9. Ապրիլ մաքուր եւ խաղաղ միջավայրի մէջ, պահել շրջապատը միշտ մաքուր. 10.Չծխել եւ ալքոլ չգործածել: Մտային-ուղեղային առողջութեան նախապայմաններն են՝ 1․ Ունենալ մարմնական ընդհանուր առողջութիւն: Այս նիւթի մասին նախապէս խօսեցանք: 2․ Հետեւիլ առողջապահական սննդականոնի եւ ուշադիր ըլլալ չգիրնալու, 3. Բաւարար չափով թթուածինի, ածխաջրատներու (carbohydrate), շաքարի եւ սննդարար սննդանիւթերու մատակարարում ուղեղին: Բաւարար թթուածին կը մատակարարուի ուղեղին երբ բաւարար չափով թթուածինով հագեցած (saturated) արիւն կը հասնի ուղեղին: Այս մէկը կը կարօտի առողջ շնչառական եւ սրտանօթային (cardiovascular) համակարգի: 4. Ուղեղի բջիջներու արթնութիւն եւ մտային, իմացական ու ճանաչողական գրգռութիւններ, այսինքն՝ շարունակ կարդալ, տեսերիզ դիտել, տեղեկութիւններ հաւաքել, համակարգիչ գործածել, երաժըշտութիւն ունկնդրել, նկարներ դիտել, ցուցահան-
դէսներու եւ թատրոնի ներկայ ըլլալ, թանգարան այցելել, ընկերային կեանք ունենալ, չմեկուսանալ: 5. Ալքոլ շատ քիչ խմել եւ ծխախոտ չծխել. 6. Բաւարար քնանալ, 7. Մարզանք ընել, 8. Մաքուր միջավայրի մէջ եւ աղմուկէ հեռու ապրիլ: Հոգեկան եւ զգացական-յուզական առողջութեան նախապայմաններն են՝ 1. Ըլլալ ընկերային, ունենալ հաճելի ժամանցի ժամեր ընկերներու, ծնողքի, քոյր եղբայրներու, հարազատներու եւ բարեկամներու հետ, 2. Անդամակցիլ քաղաքական, մարզական, մշակութային, գրային, կերպարուեստի, եկեղեցական եւ հոգեւոր միութիւններու եւ կազմակերպութիւններու. 3. Ըլլալ դրական եւ լաւատես որեւէ մէկ աշխատանքի մէջ, ըլլալ համբերատար, յարգել դիմացինը, մանաւանդ՝ ծնողքը, տարեցը, տնօրէնը, ուսուցիչը, 4. Ընդունիլ կեանքի լաւ եւ վատ իրականութիւնները հանդարտօրէն, 5. Հաւատալ անձնական կարողութիւններու վրայ, 6. Ըլլալ ներողամիտ, ծառայասէր, օգնող եւ գթասէր, Առողջ մնալու համար կատարելու ենք հերթական կարգ մը բժշկական քննութիւններ: Այս քննութիւնները կը յայտնաբեռեն թաքուն որոշ հիւանդութիւններ: Նախ քան հիւանդութեան մը զարգացումը այս քննութիւնները կատարելով կարելի կ’ըլլայ արագօրէն ձեռբազատուիլ այդ ախտէն: Հերթական բժշկական քննութիւններն են։ 1. Բժշկական տարեկան ընդհանուր քննութիւն՝ արեան կարմիր եւ ճերմակ գնդիկներու, մաղձաճարպի (cholesterol), շաքարի եւ բնասպիտներու քննութիւնները, թոքերու Ք ճառացայթային (X-ray) նկարում, պարզ սրտագրութիւն (EKG)։ 2. Ոսկորներու կրածինի (calcium) խտաչափութիւն (bone calcium densitometry): Այս քննութեան միջոցով կը չափուի ոսկորներուն պարունակած կրածինի խտութիւնը: Անոր արդիւնքով կը գիտցուի ոսկրափխրումի (osteoporosis) աստիճանը եւ կը կատարուի անոր ախտաճանաչումը։ 65 տարեկանէն վեր բոլոր կիներն ու տղամարդիկը կատարելու են այս քննութիւնը: Բնական արդիւնքի պարագային քննութիւնը կրկնուելու է երեք տարի վերջ: Իսկ ոսկրափխրումի ախտաճանաչումի պարագային քննութիւնը կրկնուելու է ամէն տարի: 3. Կիներու կրծքագեղձի (mammary gland) մատնային քննութիւն. 4. Կիներու կրծքագեղձի Ք ճառագայթային նկարում (mammography) եւ անդրձայնային նկարում Շարունակութիւնը էջ 29
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 29
Առողջութիւն եւ առողջապահական գիտելիքներ Շարունակութիւն էջ 27-էն
(ultrasound): Այս քննութիւնը կատարուելու է ամէն տարի 40-49 տարեկան կիներուն, երկու տարին անգամ մը 50-69 տարեկան կիներուն եւ ըստ պահանջքի 70 տարեկանէն վեր կիներուն: 5․ Հաստ աղիքի դիտում (colonoscopy): Ան կատաուելու է 50 տարեկանէն ետք երկու սեռերուն ալ: Եթէ առաջին քննութեամբ անբնական երեւոյթ չտեսնուի, քննութիւնը կրկնուելու է 10 տարի ետք: Իսկ անբնական արդիւնքի պարագային քննութիւնը կրկնուելու է ըստ մասնագէտ բժիշկի հայեցողութեան: 6․ Նախաղիի մատնային քննութիւն (rectal finger examination): Նախաղիի մատնային քննութիւնը կատարուելու է բոլոր տղամարդոց՝ 45 տարեկանէն ետք եւ ամէն տարի: Ան կը կատարուի շագանակագեղձի (prostate gland) վիճակը գնահատելու համար 7․ Արեան մաղձաճարպի (cholesterol) քննութիւն: Տղամարդիկ կատարելու են այս քննութիւնը 40 տարեկանէն ետք եւ ամէն տարի, իսկ կիները՝ դաշտանադադարէն (menopause) ետք եւ ամէն տարի: Արեան գերմաղձաճարպութիւնը (hypercholesterolemia) կը նախազգուշացնէ մեզ սրտանօթային հիւանդութիւններու գոյութեան նկատմամբ: 8․ Կղկղանքի (stool, feces) արեան գոյութեան քննութիւն. 9․ Արգանդավիզի քսուկի (cervical pap smear) ախտաբանական (pathologic) քննութիւն: Այս քննութիւնը իգական սեռին մօտ առաջին անգամ կատարուելու է արբունքէն (puberty) 3-4 տարի ետք: Ան կրկնուելու է երկու տարին անգամ մը մինչեւ 70 տարիքը: 10․ Տեսողութեան քննութիւն ըստ պահանջքի։ Շաքարախտաւոր, արեան գերճնշում (hypertension) եւ գերմաղձաճարպութիւն ունեցողներ, ընտանիքի մէջ ակնաքող (cataract), խաժամթութիւն (glaucoma), ցանցենիի շերտաւորում (retinal detachment) եւ ցանցենիի ապասերում (macular degeneration) ունեցող անհատներ պարտաւոր են աչքի յաճախակի քննութեան ենթարկուելու: Կան շատ մը ախտանշաններ, որոնք պէտք չէ անտեսուին առողջ եւ հանգիստ կեանք մը ունենալու համար: Այս ախտանշաններէն կարեւորագոյններն են՝ 1․ Անակնկալ կշիռքի կորուստ, նիհարնալ, շաքարախտ, գերվահանագեղձութիւն (hyperthyroidism), անբնական ուռեր-քաղձկեղ, ջրազրկումջրակորուստ (dehydration) եւ հոգեբանական խանգարումներ: 2․ Մնայուն գերջերմութիւն, բորբոքումներ. 3․ Անակնկալ շնչարգելութիւն շնչահեղձութիւն (dyspnea), խաժամթութիւն (cyanosis), արիւնոտ կղկղանք եւ մէզ, արիւնախառն փսխունք եւ խուխ, յօդերու կարմրութիւն ջերմով եւ ցաւով միատեղ: 4․ Դաշտանէ (menstruation) դուրս հեշտոցային
(vaginal) արիւնահոսութիւն, դաշտանի շարունակական խանգարում. 5․ Հեշտոցային անբնական հեղուկային եւ կամ թարախային հոսք. 6․ Անակնկալ տեսողութեան եւ լսողութեան կորուստ. 7․ Անակնկալ յիշողութեան կորուստ: Հոս կ’ուզեմ անդրադառնալ առողջ սեռային կեանքի, միջավայրի եւ կենսոլորտի մաքրութեան, ծխելու եւ ալքոլի գործածութեան վնասներու մասին: Սեռը կը ծառայէ սերնդագործումի, բազմացումի եւ մարդկութեան, ժողովուրդներու եւ ազգերու պահպանման եւ գոյատեւման: Անոր հիմնական նպատակն է կեանքի շարունակականութիւնը: Սակայն մարդուն համար սեռը միայն բազմանալու միջոց չէ, այլ ան ունի բնական եւ կարեւոր կենսաբանական, հոգեբանական (psychological) եւ ընկերային ներգործութիւն (effect): Սեռով կը ձեւաւորուի անհատի մը կենցաղը, անհատականութիւնը (personality), ապրելակերպը, զգացումները, յուզական աշխարհը: Մարդկութեան քանակական (quantity) եւ որակական (quality) գոյութիւնը կախեալ է սեռէն եւ սեռային գործընթացքէն: Մարդկութիւնը կարողութիւնը ունի, եթէ ուզէ, բարձրանալու, գերադաս ոյժ դառնալու, բարոյապէս եւ ֆիզիքապէս իր ամբողջութեանը մէջ: Սեռային գործընթացքը եթէ ձգենք անկաշկանդ (uncontrolled) եւ ամբողջապէս ազատ սկզբունքներու վրայ, մարդկութիւնը կը հասնի բացարձակ անհակակշռելի քաոսային կացութեան մը: Սեռային կեանք-գործընթացքը (sex life) պէտք է հիմնուած ըլլայ բարոյական առողջ սկզբունքներու եւ մտածողութեան վրայ: Հոս է որ մարդկութիւնը պէտք է տարբերի անասուններու ազատ, անկաշկանդ եւ բնազդային սեռէն: Մարդ արարածը ունենալու է մաքուր սեռային կենցաղ, վարք ու բարք, հիմնուած բարոյական սկզբունքներու վրայ: Սեռը կրնայ մղել մարդ արարածը ազնուագոյն եւ բարձրագոյն հոգեկան զգացումի, որն է սէրը։ Ան կրնայ նաեւ շատ դիւրաւ նուաստացնել եւ անբարոյականացնել մարդը եւ դարձնել զինք բացարձակ աննկարագիր եւ անբարոյ էակ մը։ Շարունակութիւնը եւ վերջը յաջորդ թիւով
hairenikweekly.com
Էջ 30
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
ՅՈՒՇԵՐ, ԱՊՐՈՒԱԾ ԿԵԱՆՔԵՐ ՈՒ ՏԱԿԱՒԻՆ... Շարունակութիւն էջ 24-էն
Բայց չէ ուշացած միջազգային մամուլին կողմէ Ցեղասպանութեան եւ անոր ահաւորութեան արձագանգները` արտասահմանէն եկած անգլիատառ թերթերէ` «Թայմզ եւ Լիթըրէրի Տայճեսթ»: Դարձեալ հօրեղբօրս յուշերէն. «Յիշողութեանս մէջ տեղ գրաւած է անգլերէն մէկ վերնագիր. «...Հապա ի՞նչ խեղճ Հայաստանի մասին...»: Եւ հաւանաբար լոյս տեսած է Լոզանի դաշնագիրի առիթով»: Եթէ արտերկրի մամուլն ու տրամադրութիւնները հայն ու Հայաստանը պիտի որակէին «խեղճ», կար աւելին` եւ դարձեալ անգլիատառ մամուլին մէջ. «Այնքան դժնդակ պայմաններէ վերապրող հայ սերունդը արեան բացառիկ տոկունութիւն ձեռք բերած է փաստօրէն: Ուստի արժէ զայն խառնել ցեղի ազնուացման ու զօրացման համար»: Եթէ հայը իր արհաւիրքէն դուրս եկաւ «բացառիկ տոկունութեամբ», այդ տոկունութեան գրաւականը` իր կեանքը շարունակելու համար էր: Իսկ ինչպէ՞ս բացատրել ու տակաւին ընկալել հայուն «արիւնը» եւ զայն «խառնելը՞»... «Ցեղի ազնուացման ու զօրացման համա՞ր»: Բայց այդ ո՞ր ցեղի մասին է խօսքը: Հայուն ցուլո՞ւմը: Նոր ցե՞ղ մը մէջտեղ հանելու համար: Թէ՞ հայուն արիւնը գործածել` զօրացնելու համար այլ արիւններ...: Ճիշդ է, այսօր Ցեղասպանութեան հարիւր եւ չորրորդ ամեակն է, բայց հայը ու հայուն երթը կը շարունակուի: Կը շարունակուի` յիշելով եւ պահանջելով հայուն արդար իրաւունքը: Հայը կը շարունակէ իր երթը իր հզօր (եւ ոչ թէ խեղճ) ու անկախ պետականութեամբ` իր Հայաստանով: Ու տակաւին կը
շարունակէ իր երթը` իր ինքնուրոյն արիւնով: Այս արիւնը ոչ թէ խառնելու եւ խառնուելու համար է, այլ` հայուն կեանքը շարունակելու: Բայց հօրեղբօրս յուշերու գիրքին առաջին էջին վրայ կայ իր մակագրութիւնը` գրուած իր ձեռագիրով եւ ինծի...: «Մատեան իմ այս, կեանքիս թողօն քո մօտ լինի, կայծ մը գործօն»: Եւ այս մակագրութիւն չէ միայն: Այլ կտակ: Եթէ հօրեղբօրս յուշագրութիւնը գիրք է, բայց անիկա շատ աւելին է...: Անիկա յուշերու հաւաքածոյ մըն է, ապրուած կեանքեր ու տակաւին...: Եւ տակաւինը՞: Ապրուած կեանքի կայծն է, կտակ է, թէ հայուն կեանքը երբեք պէտք չէ մարի...: Պէտք է շարունակուի...: Ես` Ցեղասպանութենէ ետք երրորդ սերունդ` պարտիմ նոյն այս կայծը փոխանցել չորրորդին: Եւ այս կայծն է, որ հայուն կեանքը` Հայաստանն ու Սփիւռքը պիտի հզօրացնէ եւ տոկուն դարձնէ: Ահա թէ ինչո՞ւ յուշերն ու անոր ապրուած կեանքերը կը դառնան պատգամ, աւանդ` ինծի եւ իւրաքանչիւր հայու համար: Աւանդ, որուն կայծը կը խթանէ, որ հայը ապրի, գործէ եւ շարունակէ պահանջատիրական իր երթը: Յուշեր, ապրուած կեանքեր ու տակաւին: Եւ տակաւինը՞` հայուն շարունակուող կեանքն է. հզօր ու տոկուն:
Արեւմտահայերէնի սխալ ընտրութիւնները (գ) Շարունակութիւն էջ 26-էն
տեղ կարելի է յարգել թիւի կարգը. այսինքն՝ -- Այս ծառը, որ ծաղկեցաւ... -- Այս ծառերը, որոնք ծաղկեցան... Այլ խօսքով՝ «որոնք»-ը վերապահել մի՛այն յոգնակի ուղղականին, որ ենթակայի հոլովն է, ու մանաւանդ, մանաւանդ չըսել՝ «Այս ծառերը, զորոնք տնկեցի»,– այսինքն՝ որոնք-ը հայցականացնելով՝ դարձնել զորոնք, որ շատ յաճախուած է Աստուածաշունչի արդի տգէտ հրատարակիչներու եւ շատ ուրիշներու կողմէ. լեզուական ասկէ աւելի կոպիտ բռնազբօսութիւն չի կրնար ըլլալ. խնայենք հայերէնին: Մեր առաջարկին մէջ ոչ մէկ կամայականութիւն կայ. «որ» դերանունին հայցական բնաւորութիւնը հաստատուած է մեր լաւագոյն տեսաբաններուն կողմէ, ինչպէս տեսանք յօդուածիս սկիզբը: Իսկ անոր միաժամանակ եզակի ու յոգնակի թիւի վերագրումը շատ սովորական է, քանի թէ՛
գրաբարը, թէ՛ աշխարհաբարը որ եւ զոր դերանունները շատ յաճախ կիրարկած են իբրեւ թէ՛ եզակի, թէ՛ յոգնակի: Ֆրանսերէնը չի վարանիր que դերանունը գործածելու թէ՛ եզակի, թէ՛ յոգնակի: Թրքերէնը չի վարանիր քի դերանունը գործածելու թէ՛ իբրեւ եզակի, թէ՛ իբրեւ յոգնակի, թէ՛ իբրեւ ուղղական, թէ՛ իբրեւ հայցական: Արաբերէնի մէջ եւս նոյն դերանունը հաւասարապէս եզակի է, յոգնակի է, ուղղական է եւ հայցական է: Եւ յետոյ, մեր ընտրութիւնը չէ այս առաջարկը, այլ ան կը բխի հայերէնի բարեշրջութեան օրէնքէն, եւ ճիշդ այդ օրէնքին դէմ գործելու հետեւանք են բերուած սխալները:
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Նոր հրատարակութիւններ
Էջ 31
(թրքերէն): «Ծրագիրին իր նպաստը բերած է «Փոքրիկ» կայքէջը»: Թօլայեան Երուանդ, «Կավռօշ-Նամէ», աշխատասիրութեամբ Հենրիկ եւ Արծուի Բախչինեաններու, հրատարակութեան պատրաստեց Սեւան Տեյիրմէնճեան, «Արաս» հրատարակչութիւն, Սթամպուլ, Փետրուար 2019, 600 էջ (15 x 21 սմ.) («Կավռօշ» երգիծաթերթի խմբագիր եւ հրատարակիչ, դերասան, 1936-ին հայրենադարձած Երուանդ Թօլայեանի թատերական եւ խմբագրական գործունէութեան յուշերը) (թրքերէն): Մեկենաս՝ Սարգիս Քիւլէկէլ՝ ի յիշատակ իր տիկնոջ՝ Էմմա Քիւլէկէլի:
Պատրաստեց ԳԷՈՐԳ ԵԱԶԸՃԵԱՆ «Արեւմտահայերէնը 21-րդ դարուն. Մարտահրաւէրներ եւ նոր մօտեցումներ», խըմբագիրներ՝ Պետրոս Տէր Մաթոսեան եւ Պառլօ Տէր Մկրտիչեան, Հայագիտական Ուսմանց Ընկերութեան հրատարակութիւն, Գալիֆոռնիոյ նահանգային համալսարանի հրատարակչութիւն, Լոս Անճելըս, 2019 (10 հեղինակներու ուսումնասիրական յօդուածներու ժողովածու) (անգլերէն): Լոյս տեսած է Գալուստ Կիւլպենկեան հիմնարկութեան հայկական համայնքներու բաժանմունքի նիւթական օժանդակութեամբ: Աքչամ Թաներ, «Սպանութեան հրամաններ – Թալէաթ փաշայի հեռագրերն ու Հայոց Ցեղասպանութիւնը», անգլերէնէ թարգմանեց Անդրանիկ Իսրայէլեան, խմբագիր՝ Արմէն Սարգըսեան, Newmag հրատարակչութիւն, Երեւան, 2019: Գառնուզեան Ճէյմզ վեր., «Վերադարձ դէպի Այրարատեան Լեռնաշխարհ» + «Առաջին հայկական համագումարը (3-6 Սեպտ. 1979, Փարիզ)», հրատարակութիւն «Սփիւռք» պարբերաթերթի – Լիբանան, Երեւան, «Տիգրան Մեծ» հըրատարակչութիւն, 2019, 228 էջ (հրատարակիչին ներածական խօսքը, Արարատիզմի գաղափարախօս վեր. Ճէյմզ Գառնուզեանի (1926-1998) գրքոյկին վերահրատարակութիւնը, համագումարին ամբողջական թղթածրարը, յաւելուած): Զէյթլեան-Ուայթենփաուղ Հեղնար, «Պակսող էջերը – Միջնադարեան ձեռագիրի մը արդի կեանքը – Ցեղասպանութենէն՝ արդարութիւն», Ա.Մ.Ն., Փետրուար 2019, 436 էջ (Թորոս Ռոսլինի մանրանկարած «Զէյթունի Աւետարան»ի՝ մայր ձեռագիրէն պակսող եւ Ա.Մ.Ն.ի Ճէյ. Փոլ Կէթթի Թանգարանին մէջ 2010-ին յայտնուած 8 էջերու նկարագրականին ընդմէջէն՝ 700 տարուան ձեռագիրի ոդիսականին եւ Մեծ Եղեռնին ներկայացումը) (անգլերէն): Թումանեան Յովհաննէս, «Առիւծասիրտ Նազարը», թարգմանիչներ՝ Նշան Կիւրեհ եւ Ալիս Պետիկեան, նկարազարդումը՝ Էմինէ Պորայի, «Արտէն» հրատարակչութիւն, Սթամպուլ, 8 Մարտ 2019, 56 էջ (25 x 25 սմ.) (Թումանեանի «Քաջ Նազար»ի թարգմանութիւնը, Թումանեանի կենսագրութիւնը)
Մալխաս [Արտաշէս Յովսէփեան], «Զարթօնք», Ա.-Դ. հատորներ, խմբագիր՝ Կարօ Յովհաննէսեան, վերահրատարակութիւն Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» հրատարակչատան, Պէյրութ, 2019: Մարտիկանեան Աւրորա (Արշալոյս Մարտիկեան), «Հայաստանի կործանումը – Զանգուածային ջարդերէն ճողոպրած երիտասարդուհիի մը անհաւատալի պատումները», անգլերէնէ թարգմանեց Թոմա Տիլան(եան), «Արարատ» հրատարակչութիւն, հաւանաբար՝ Փարիզ, 12 Մարտ 2019, 205 էջ (ֆրանսերէն): Մորիս Պեննի եւ Զէ’եւի Տրոր, «Երեսնամեայ ցեղասպանութիւն – Թուրքիոյ կողմէ իր քրիստոնեայ փոքրամասնութեանց բնաջնջումը 1894-1924», Հարվարտի համալսարանի հրատարակչութիւն, Ա.Մ.Ն., 24 Ապրիլ 2019, 672 էջ (15,5 x 23,4 սմ.) (Իսրայէլի Նեկեւ քաղաքի «Պէն Կուրիոն» համալսարանի դասախօս հեղինակները կը ներկայացնեն նաեւ Հայոց ցեղասպանութիւնը) (անգլերէն): Շահամիրեան Յակոբ եւ ՊատուականԹուֆանեան Սաթենիկ, «Որոգայթ փառաց – Հանրապետական ծրագիր մը Արեւելքի մէջ ԺԸ. դարուն», թարգմանեց Սաթենիկ Պատուական-Թուֆանեան, «Ինալքօ» հրատարակչութիւն, Փարիզ, Նոյեմբեր 2018, 530 էջ (1773-ին առաջին անգամ լոյս տեսած հայկական «սահմանադրութեան» ուսումնասիրութիւնը, անոր թարգմանութիւնը, ներածութիւն, վերջաբան, 11 բաժիններով յաւելուած, յապաւումներու, նկարներու ու քարտէսներու եւ օգտագործուած աղբիւրներու ցանկեր) (ֆրանսերէն)։ Շամլեան Վարդգէս, «Յուշագրական ալպոմ», Մոնթրէալ, 2018, 388 էջ (լիբանանահայ, այնուհետեւ Գանատա հաստատուած հանրածանօթ իրաւաբանին եւ հասարակական-քաղաքական գործիչին յուշերը Լիբանանի եւ Գանատայի մէջ իր գործունէութեան մասին): Պետրոսեան Դաւիթ, «Կարսի 1920թ. ինքնասպանները», «ՎՄՎ-փրինթ» հրատարակչութիւն, Երեւան, 2019, 84 էջ (10,1 x 14 սմ.) (Կարսի 30 Հոկտեմբեր 1920-ի դաւաճանական յանձնումին պատմագիտական գնահատականը եւ արժանապատուութենէ մղուած քանի մը անձնասպաններու մասին վկայութիւնները): Շարունակութիւնը էջ 32
Էջ 32
Հայ Կեանք
Ապրիլեան մտորումներ կամ Ապրիլ 24-ը վերածենք տօնի Սիրելի հայրենակիցներ: Ապրիլ 24 է: Անգամ մը եւս Facebook-ը պիտի լեցուի Սարոյեանի խօսքերով, Սեւակի «Կանք, պիտի լինենք ու դեռ շատանանք»ով, Թուրքիոյ դէմ գրառումներով: Անգամ մը եւս ճամբաները պիտի ողողուին հայերով, պաստառներով, երագոյնով: Անգամ մը եւս պիտի պոռանք, պիտի կանչենք, պիտի հայհոյենք, իսկ յետոյ... յետոյ երբ Ապրիլ 24-ը անցնի եւ Ապրիլ 25-ը գայ, մենք դարձեալ պիտի ընտրենք (այո՛, ընտրութիւն է), հայերէն չխօսիլ, կամ խօսիլ քիչ, շատ քիչ: Որքա՜ն տխուր է. կ'ամչնանք խօսիլ մեր լեզուն, կ'արհամարհենք մեր լեզուն, ծաղրի առարկայ կը դարձնենք մեր լեզուն: Չէ՛ տխուր չէ՝ ցաւալի՛ է: Սիրելի հայրենակիցներ: Մեր շուրջը եթէ նայինք, յստակօրէն պիտի տեսնենք թէ բոլոր ժողովուրդներու պարագային, լեզուն է կարեւորագոյն մշակութային գանձը: Կրնա՞ք երեւակայել Ֆրանսացիներ առանց ֆրանսերէնի, Յոյներ առանց յունարէնի: Չէ՜: Իսկ Հայեր առանց հայերէնի՞... Լեզուն՝ բոլոր ազգերու ինքնութեան ամէնէն մեծ սիւնն է: Լեզուն մեր գրեթէ ամէն ինչն է: Մեր կատակներն է: Բառախաղերն է: Աշխարհի մեր մեկնաբանութիւնը: Մեր գրականութիւնը, բանաս-
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
տեղծութիւնը, մեր օրօրները, մեր երգե՜րը: Մեր հաւաքական գիտակցութիւնն է: Մեր արեւմտահայերէնը եւ արեւելահայերէնն է: Եւ լեզուի բացակայութիւնը, իր ոչնչացումը, այդ է ամէնամեծ Ցեղասպանութիւնը: Այլեւս թող ընդունինք: Սիրելի հայրենակիցներ: Այսօր, եկէք Ապրիլ 24-ը վերածենք տօնի, մահը՝ կեանքի: Եկէք սկսինք հայերէն խօսիլ առանց վախնալու, միշտ երբ առիթը մեզի կը տրուի: Եկէք մէկ կողմ ձգենք «հայերէն պէտք է խօսիմ»ը եւ զայն փոխարինենք «հայերէն կ'ուզեմ խօսիլ»ով: Եկէք, անխտիր, բոլորին հետ՝ ծնողք, ազգական, բարեկամ, զաւակ, հայերէն խօսինք: Եկէք դարձեալ մեր լեզուն քիչ-քիչ սորվինք, իր հրաշալիքները յայտնաբերենք, իրեն հոգ տանինք եւ յետոյ ձգենք մեր բերանին մէջ շաքարի պէս հալի: Ամէն օր իր համը առնենք, ամէն օր իրեն հետ ապրինք: Իսկ եթէ մեզի ծաղրեն մեր հայրենակիցները, իբր պատասխան իրենց դարձեալ հայերէն խօսինք: Եկէք կամաց-կամաց մենք վարժուինք եւ վարժեցնենք շուրջիններուն: Եկէք մեր առօրեան լեցնենք հայերէնով եւ մեր լեզուն վերածենք կանչի. թող մեր լեզուն ըլլայ մեր բողոքի ցոյցը, մեր պայքարը, մեր յաղթանակը: Եկէք Ապրիլ 24-ը վերածենք տօնի: Եկէք հայերէն խօսինք: Մեր անուշ լեզուն: Արման Մենէտեան
Արդէն մեկնարկած է Պոլսոյ Նոր հրատարակութիւններ պատրիարքի ընտրութեան Շարունակութիւն էջ 31-էն Տէր Պալեան Յակոբ, «Հայոց ցեղասպագործընթացը նութենէն վերապրածի յուշերը Ատանայէն մինՇարունակութիւն էջ 8-էն
տացած է աղերսագիրը իսկոյն փութացնել Անգարա, պատկան մարմիններու ուշադրութեան յանձնելու համար։ Գործընթացի առաջին հանգրուանին իսկ կատարուած կանոնի զանցառութիւնը տեղի տուած է կարգ մը դժգոհութիւններու։ 1863-ի սահմանադրութիւնը, որ հիմքը կը հանդիսանայ պատրիարքի ընտրութեան գործընթացին, յստակօրէն կը թելադրէ տեղապահի ընտրութիւնը։ Այժմ նոյն գործընթացը փոխանորդի առաջնորդութեամբ տանիլը իր մէջ անկանխատեսելի խոչընդոտներ կրնայ յառաջացնել։ Սակայն ըստ երեւոյթի, ուշադրութիւնը կեդրոնացած է ժամ առաջ ընտրութիւն կատարելու վրայ եւ այս պահուն շատերու համար նշանակութիւն չունի տեղապահի կամ փոխանորդի մասին տարակարծութիւնը։ Բայց պէտք չէ մոռնալ թէ այս փուլի նախապատուութիւններու ետին կայ յաջորդ հանգրուաններու վերաբերող ռազմավարութիւններ։
չեւ Մոսուլ», հայերէնէ թարգմանեց Կլատիս Տէր Պալեան, ներածութիւնը, խմբագրումը եւ ծանօթագրութիւնները՝ Ռեմոն-Յարութիւն Գէորգեանի, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան տպարան, Անթիլիաս, 2019 (ֆրանսերէն): Քարանեան Մեթեու, «Հայկական Բարձրաւանդակը – Արեւմտեան Հայաստան եւ 1918ի Հայաստանի առաջին հանրապետութիւնը», Ա.Մ.Ն., 2019, 312 էջ (20,5 x 27,7 սմ.) (պատմական ուղեցոյց, բազմաթիւ քարտէսներ, 200-է աւելի լուսանկարներ Հայաստանի ոչ միայն արեւմտեան հատուածէն, այլեւ Կարսի մարզէն ու հայոց հայրենիքի գրաւեալ ուրիշ տարածքներէն) (անգլերէն):
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 33
Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ․-ի հովուապետական այցը Կրետէ
Շարունակութիւն էջ 11-էն
պետ եկեղեցու 350-ամեակը տօնախմբելու շնորհի համար: Գոհունակութեան զգացումով է համակուած Հայրապետիս հոգին, որ հովուապետական անդրանիկ այցով գտնուում ենք Միջերկրական ծովի այս գեղատեսիլ կղզում, որտեղ հայորդիք դարեր շարունակ սերնդէ սերունդ համախմբուած են Սուրբ Յովհաննէս Մկրտչի անունը կրող այս նուիրական եկեղեցու հովանու ներքոյ: Եկեղեցու յոբելեանը մեծ իրադարձութիւն է ամենքիս համար: Ուրախալի այս առիթով բերում ենք ձեզ Հայրապետական Մեր օրհնութիւնն ու շնորհաւորանքները եւ համայն հայութեան նուիրական կեդրոն Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի լոյսն ու օրհնութիւնը: Հաւատացեալներիս համար Եկեղեցին դէպի Աստուած եւ փրկութիւն առաջնորդող տապան է, որ այս կեանքի ալեկոծութիւնների, անհանգստութիւնների ու տագնապների ընդմէջից իր հարկի ներքոյ ապաստանածներին սնում է հոգեւոր կերակրով, մատռուակում Տիրոջ Կենաց խօսքը եւ ապահով հասցնում դէպի խաղաղ նաւահանգիստը: Եկեղեցու այս մեծագոյն փրկարար առաքելութեան կարեւորութեամբ է մեր շարականներում Սուրբ Եկեղե-
ցին գովաբանուում որպէս Աստծոյ քաղաք, աստուածային շնորհներով լցուած անխորտակելի հաստատութիւն. «Տէ՛ր, որ հիմնեցուցեր զեկեղեցի քո ի վերայ վիմի հաւատոյ ... ի խաղաղութեան զսա պահեա՛»: Գոհունակութիւն է Մեզ համար անդրադառնալ, որ երեք եւ կէս դարեր շարունակ Սուրբ Յովհաննու Կարապետ այս եկեղեցին իր հոգեւոր սպասաւորներով եւ նրանց լծակից աշխարհականներով գովելի ծառայութեամբ հոգեւոր խնամք է մատուցել Կրետէ հաստատուած հայորդիներին, առաջնորդել դէպի Աստուած, զօրացրել հաւատացեալներին, բաշխել Սուրբ Հոգու պարգեւները, ամուր պահել ազգային ինքնութիւնը: Սիրելիներ, նոր ժամանակներում դուք էք, որ ձեր հայրերի օրինակով, սիրոյ եւ միաբանութեան ոգով մեր Սուրբ Եկեղեցու հովանու ներքոյ շարունակում էք կենդանի պահել ազգայինեկեղեցական կեանքն այստեղ, եւ ձեր բաժին լոյսը հաւելել Սուրբ Էջմիածնի Շարունակութիւնը էջ 34
Էջ 34
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ․-ի հովուապետական այցը Կրետէ
Շարունակութիւն էջ 33-էն
Լուսաւորչահաստատ մշտավառ կանթեղին, որ դարերի խորքից մինչեւ այսօր լուսաւորում է ազգիս փրկութեան ճանապարհը: Դուք էլ ձեր այս փոքրիկ համայնքով, բայց զօրաւոր հաւատքով մաս էք կազմում հայոց ազգային-եկեղեցական կեանքի, եւ շատ կարեւոր է, որ նոյն նախանձախնդիր ոգով շարունակեք ընթանալ ձեր հայրերի աւանդած ճանապարհով», - ըսաւ Ամենայն Հայոց Հայրապետը: Ուրախալի այս առիթով Հայրապետը իր գնահատանքը բերեց Պատրիարքական ընդհանուր փոխանորդ Գերաշնորհ Տ. Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշեանին, որու հոգատարութեան ներքոյ կը գտնուի Կրետէի հովուութիւնը, ինչպէս նաեւ այցի կազմակերպման գործին իրենց ջանքերը ներդրած Եզնիկ արքեպիսկոպոսին, Ռուսաստանի եւ Նոր Նախիջեւանի Հայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Եզրաս արքեպիսկոպոս Ներսիսեանին, Յունաստանի Հայոց թեմի առաջնորդական տեղապահ Հոգեշնորհ Տ.
Խորէն վարդապետ Առաքելեանին, եկեղեցւոյ վարչութեան ատենապետ Անտոնիս Պենարտիսին եւ անդամներուն: Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը աղօթքով յայցեց, որ Տիրոջ օրհնութեամբ սիրոյ եւ խաղաղութեան մէջ շէնանայ Յունաստանը, Հայաստան եւ Արցախ հայրենի մեր երկիրը, զօրեղ եւ բարօր մնայ աշխարհասփիւռ մեր ժողովուրդի ազգային-եկեղեցական կեանքը, եւ համայն հայութեան միասնական ջանքերը ծառայեն բարօրութեանը Հայաստան աշխարհի եւ Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ պայծառութեանը: Սրբազան արարողութեան աւարտին յաջորդեց խաչքարի օրհնութեան կարգը, որ պանծալի յոբելեանի առիթով եկեղեցիին ընծայուած էր Նորին Սրբութիւն Գարեգին Բ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի կողմէն: Վեհափառ Հայրապետը Սրբալոյս Միւռոնով օծեց խաչքարը, որմէ յետոյ վերստին իր շնորհաւորանքներն ու օրհնութիւնը բերաւ Կրետէի հայ համայնքին եւ ներկայ բազում ուխտաւորներուն: Նոյն օրը «Աքվիլա Աթլանտիս» հիւրանոցի մէջ համայնքի կողմէն կազմակերպուած էր պաշտօնական ճաշկերոյթ ի պատիւ Ամենայն Հայոց Հայրապետին, որի աւարտին Նորին Սրբութիւնը վերըստին իր օրհնութիւնը ու պատգամը բերաւ ներկաներուն: Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը նաեւ հանդիպումներ ունեցաւ Յունաստանի ԱԳ փոխնախարար Մարկոս Պոլարիսի եւ տօնախմբութիւններու առիթով Կրետէ ժամանած ուխտաւորներու խումբերուն հետ:
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Հայ Կեանք
Էջ 35
ՀՀ պաշտպանութեան նախարարը ընդունած է Անջէյ Կասպրշիկին Հայաստանի Հանրապետութեան Պաշտպանութեան նախարար Դաւիթ Տօնոեանը Մայիս 2-ի երեկոյեան ընդունած է ԵԱՀԿ գործող նախագահի անձնական ներկայացուցիչ, դեսպան Անջէյ Կասպըրշիկին: Ինչպես «Արմէնփրես»-ին յայտնեցին ՀՀ Պաշտպանութեան նախարարութեան տեղեկատուութեան եւ հասարակայնութեան հետ կապերու վարչութէնէն, հանդիպման ընթացքին քննարկուած է հայ-ատրպէյճանական պետական սահմանին եւ արցախա-ատըրպէյճանական ուժերու շփման գիծի տիրող իրավիճակը: ՀՀ Պաշտպանութեան նախարարը դեսպանին իր մտահոգութիւնները յայտնած է վերջին շրջանի հրադադարի ռեժիմի խախտման դէպքերու առնչութեամբ, ուր վիրաւորուած է հայ զինծառայող: Դեսպան Կասպրշիկը ՀՀ Պաշտպանութեան նախարարին ներկայացուցած է բանակցային գործընթացի յառաջիկայ օրակարգային խնդիրները:
33% Աւելցած են Հայաստանի ռազմական ծախսերը 2018-ին
2018 թուականին Հայաստանի ռազմական ծախսերը կազմած են 609 միլիոն տոլար, որ 33 տոկոսով աւելի է, քան 2017 թուականին: Այս մասին կը վկայեն Սթոքհոլմի խաղաղութեան խնդիրներու հետազօտութեան միջազգային հիմնարկին (Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI)) տուեալները: Այս մասին կը հաղորդէ News․ am-ը։ Զեկոյցին մէջ տեղեկութիւններ չկան Ատրպէյճանի եւ Վրաստանի մասին: Իսկ Հայաստանի հարեւան Իրանի ռազմական ծախսերը կազմած են 13,2 միլիառ տոլար: Զեկոյցին համաձայն` 2018 թուականին Ռուսիոյ ռազմական ծախսերը կազմած են 61,4 միլիառ տոլար, ինչ որ SIPRI վարկանիշով ըստ ռազմական ծախսերու չափի ան վեցերորդն է: 2017 թուականի համեմատութեամբ Ռուսիոյ ռազմական ծախսերը 3,5 տոկոսով կրճատուած են:
2018 թուականին Թուրքիոյ ռազմական ծախսերն աճած են 24 տոկոսով` մինչեւ 19,0 միլիառ տոլար, որ տարեկան ամենաբարձր տոկոսային աճն է աշխարհի 15 խոշոր ռազմական ծախսերով երկիրներու շարքին: 2018 թուականին ռազմական ծախսերու ամենամեծ բացարձակ աճը ունեցած է ԱՄՆ-ն (27,8 միլիառ տոլար), իսկ ամենամեծ կրճատումը` Սէուտական Արաբիան (- 4,6 միլիառ տոլար): Չինաստանը, որ ռազմական ծախսերու մեծութեամբ աշխարհի մէջ երկրորդ երկիրն է, 2018 թուականին իր ռազմական ծախսերը մեծցուցած է 5,0 տոկոսով` մինչեւ 250 միլիառ տոլար: Չինաստանի ռազմական ծախսերու աճ կ՛արձանագրուի 24-րդ տարին անընդմէջ: Ընդհանուր առմամբ, 2018 թուականին ռազմական ծախսերը աճած են մինչեւ 1․822 միլիառ տոլար, որ 2,6 տոկոսով աւելի է, քան 2017-ին:
Էջ 36
Հայ Կեանք
Ուրբաթ, 10 Մայիս 2019
Սահմանագծի տարբեր հատուածներու վրայ հակառակորդի գործողութիւններու աճ կը նկատուի. ԱՀ ՊՆ Վերջին շրջանին Արցախա-ատրպէյճանական հակամարտ զօրքերու սահմանագծի տարբեր հատուածներու վրայ կը նկատուի հակառակորդի գործողութիւններու աճ, որոնք կը դրսեւորուին ե՛ւ ճարտարա-ամրաշինական մեծածաւալ աշխատանքներու, այնպէս ալ հրադադարի պահպանման խախտումներու տեսքով: Այս մասին կը յայտնէ Արցախի Հանրապետութեան ՊՆ մամուլի ծառայութիւնը: Յատկանշական է, որ ատրպէյճանական կողմը պարբերաբար կրակային խոցման թիրախ կ’ընտրէ ո՛չ միայն ՊԲ առաջնային դիրքերը, այլեւ մարտական հերթապահութիւն իրականացնող հայկական անձնակազմի թիկունքային ապահովման շարժական կէտերը: Մասնաւորապէս՝ ատրպէյճանական զինուժը բոլորովին վերջերս «ՍՎԴ» տիպի դիպուկահար հրացաններով կրակ բացած է ՊԲ արեւելեան (Ակնա) հատուածին վրայ տեղակայուած զօրամասերէն մէկուն հացի ինքնաշարժին ուղղութեամբ՝ վնասելով թափքը, իսկ միայն Մայիս 2 լոյս 3-ին, բանակի հիւսիս-արեւելեան (Մատաղիսի) հատուածին վրայ գտնուող մարտական դիրքերուն ուղղութեամբ խոշոր տրամաչափի դիպուկահար զինատեսակներէ, գնդացիրներէ ու ինքնաձիգերէ արձակած է շուրջ 330 կրակոց: Արցախի Հանրապետութեան պաշտպանութեան նախարարութիւնը ԵԱՀԿ Մինսկի խումբի համանախագահող երկիրներու ուշադրութիւնը կը հրաւիրէ վերոնշեալ փաստին վրայ՝ միաժամանակ կոչ ընելով ատրպէյճանական կողմին ձեռնպահ մնալու իրադրութիւնը արհեստականօրէն սրելու անհեռանկար մարտավարութենէն:
ԴԷՊԻ ԾԻԾԵՌՆԱԿԱԲԵՐԴ ՔԱԼԵԼՈՎ, ԴԻՏԵԼՈՎ, ՄՏԱԾԵԼՈՎ Շարունակութիւն էջ 14-էն
Թէ այդ օրերու խաղաղութեան կարգախօսով աղմկող յառաջադէմ եւ քաղաքակիրթ աշխարհը դրժելով իր սկզբունքները, յանձնառութիւնները, որոշումները եւ ստորագրութիւնը, Հայկական Հարցը կրկին դրած է ոչ թէ սպասման սենեակի մէջ, հայկական աւանդութիւններուն մէջ յիշուած վիհի մէջ, Արտաւազդի եւ Մհերի կողքին: Հասած էի յաւերժական բոցին առջեւ: Ծաղիկներու փառատօն էր կրակին շուրջ: Վերադարձի ճամբուն վրայ, բաժակաճառ խօսողի պէս ես ինծի կ’ըսէի, որ ճանաչումներու եւ հատուցման ճամբան Արարատէն կ’անցնի, Արարատի միւս կողին վրայ կը գտնուի: Այդ ճամբուն վրայ քալողները պիտի բերեն հատուցումները եւ լուծումները: Տուն վերադարձիս Շիրազ կարդացի: Զգացական: Յուզումնախառն: Ան գրած է «Որդի՛ս, քեզ ի՞նչ կտակեմ»… Այդ կտակը Սարն է եւ Սարէն անդին… Քեզ այնպիսի գանձ կուզեմ ես կտակել հայրաբար, Որ չի կարող կտակել ուրիշ երկրում ոչ մի հայր,
Ես քեզ այն եմ կտակում, որին այս մեծ մեր դարում Փոքրիկ մարդիկ են բանտել ու շղթայել ամպերում…
Առանց ամպագոռգոռ ճառերու, ճամբորդութիւններու, լուսանկարներու եւ անվերջանալի տեսակցութիւններու, պատմութիւն եւ հոգի լսող բանաստեղծի «բալիկ»ը մենք ենք, սփռուած մոլորակի տեսանելի անտես անկիւնները: Կտակողը կը կտակէ: Կտակը ընդունող կ’ուզէ: Տէ՛ր ըլլալ «կտակ»–ին: Ոչ բեմի լոյսերով, ոչ բարձրախօսներու աղմուկով, ոչ ալ երկինքէն գալիք մանանայի սպասումով, այլ այդ «կտակ»-ի տիրութեամբ կու գայ իրաւունքը: 364 օր ետք, պիտի ըսենք 105 եւ պիտի քալենք դէպի յաւերժական բոցը, ուխտի գալով աշխարհի հեռուներէն եւ քաղաքի թաղերէն, ապրողներ եւ կեանքի հաւատացողներ: Սրտի պարտք պիտի կատարենք: Իսկ ի՞նչ ըրած պիտի ըլլանք «կտակ»ին համար, սպառողական ընկերութեան ոստաններուն մէջ օր եւ հայու հոգի մաշեցնելով… Երեւանն ալ ոստան: