Հայ Կեանք թիւ 02(86) 17-01-2020

Հայ Կեանք ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈԻԹԱՅԻՆ ԵԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆ Տարի Ե., թիւ 2(86)

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Պաքուի հայերու ջարդերէն 30 տարի ետք

ԵՐԵՒԱՆ, 13 ՅՈՒՆՈՒԱՐ, ԱՐՄԷՆՓՐԵՍ: Երեսուն տարի առաջ՝ 1990-ի Յունուար 13-19 Ատրպէյճանի մայրաքաղաք Պաքուի մէջ դաժան սպանդի զոհ դարձան եւ բռնի տեղահանուեցան տասնեակ հազարաւոր հայեր: «Արմէնփրես»-ի փոխանցմամբ՝ հայերու նկատմամբ 6 օր դրսեւորուած վայրագութիւններէն յետոյ շուրջ 250 հազար հայ բնակիչ ունեցող քաղաքը հայաթափուեցաւ: 1990-ի Յունուար 13-19 տեղի ունեցած ջարդերը կազմակերպուած էին Ատրպէյճանի ժողովըրդական ճակատի (ԱԺՃ) կողմէ իշխանութիւններու հովանաւորութեամբ: Ատրպէյճանի մէջ հակահայկական մոլուցքի ալիք բարձրացած էր 1988-էն, ղարաբաղեան հակամարտութեան պատճառով։ 13 Յունուար 1990-ին բազմահազարանոց հանրահաւաքէ յետոյ խելագարուած ամբոխը խումբերու բաժանուած, նախանշուած հասցենեՇարունակութիւնը էջ 7

Հայրապետական Սուրբ պատարագ Երեւանի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ մայր եկեղեցւոյ մէջ

Յունուար 6-ին մեր Տիրոջ՝ Յիսուս Քրիստոսի Սուրբծննդեան եւ Աստուածայայտնութեան տօնի առիթով Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ․ Ծայրագոյն պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը Սուրբ պատարագ մատուցեց Երեւանի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ մայր եկեղեցւոյ մէջ: Սուրբ պատարագի արարողութեան ներկայ էին Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանը տիկնոջ՝ Աննա Յակոբեանի հետ, ՀՀ Ազգային ժողովի նախագահ Արարատ Միրզոյեանը, Սահմանադրական դատարանի նախագահ Հրայր Թովմասեանը, պետական այրեր, ինչպէս նաեւ Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդի անդամներ, Հայ Եկեղեցւոյ բարերարներ, Հայաստանի մէջ հաւատարմագրուած օտարերկրեայ դիւանագիտական առաքելութիւններու ղեկավարներ, կրթական, գիտական եւ մշակութային հաստատութիւններու ներկայացուցիչներ, Հայաստանի տարբեր մարզերէն ժամանած ուխտաւորներ: Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի միաբաններէն կազմուած խաչվառազարդ թափորը «Խորհուրդ խորին» շարականի երգեցողութեան ներքոյ հայրապետական իր օրհնութիւնը հաւատաւոր ժողովուրդին բաշխող Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին Սուրբ Տրդատի մատուռէն առաջնորդեց դէպի խորան: Սուրբ պատարագին որպէս առընթերականեր կը սպասաւորէին Մայր Աթոռի լուսարարապետ Գերաշնորհ Տ. Յովնան եպիսկոպոս ՅաՇարունակութիւնը էջ 2

Էջ 2

Հայ Կեանք

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայրապետական Սուրբ պատարագ Երեւանի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ մայր եկեղեցւոյ մէջ

“Հայ Կեանք”

Ելեկտրոնային Պարբերական Խմբագիր Տիգրան Ապասեան

Փոխ խմբագիր Խաչատուր Ադամեան

Հրատարակչակազմի գործակից Դոկտ․ Համբիկ-Սահակ Մարուքեան

Աթէնք - Յունաստան Շարունակութիւն էջ 1-էն

կոբեանը ու Մայր Աթոռի վարչատնտեսական բաժնի տնօրէն Գերաշընորհ Տ. Մուշեղ եպիսկոպոս Բաբայեանը։ Սուրբ պատարագի ընթացքին Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ» հրեշտակաբարբառ աւետիսով ողջունեց աշխարհասփիւռ հայութիւնը եւ տօնի առիթով յղեց իր պատգամը (տես՝ էջ 4 եւ 5): Ս. պատարագի աւարտին կատարուեցաւ Ջրօրհնէք, որի ընթացքին Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը խաչով եւ Սրբալոյս Միւռոնով օրհնեց ջուրը: Խաչի այս տարուայ կնքահայրն էր Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի բարերար, Միլանոյի (Իտալիա) հայ եկեղեցական վարչութեան ատենապետ Սարո Խուդաւերդեանը:

“Χάι Γκιάνκ”

Ηλεκτρονική Περιοδική Ενημερωτική Έκδοση Υπεύθυνοι Έκδοσης

Δικράν Αμπασιάν Χατσαδούρ Αταμιάν Δρ. Χαμπίκ-Σαχάκ Μαρουκιάν

Αποστέλλεται ηλεκτρονικώς & ατελώς

“Hye Gyank” Electronic Periodical Publication Athens - Greece E-mail: hyegyank@gmail.com

News in Pages 15-22 Հաւատալով ազատ խօսքի իրաւունքին եւ բազմակարծութեան` կ՛ընդունինք, որ հրապարակուած գրութիւնները անպայման չարտայայտեն խմբագրութեան եւ հրատարակչակազմին տեսակէտը։ Խմբագրութեան կը վերապահուի յղուած յօդուածները յապաւելու կամ չհրատարակելու իրաւասութիւնը։

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

«Վերանորոգ իտէալներով դէպի 2020 թուական» ընկ. Մայք Խարապեանի ամանորեայ ուղերձը Նշանակալի տարի մը եւս բոլորեցինք եւ կը պատրաստուինք դիմաւորել 2020 թուականը։ 2019 թուականը կարեւոր տարի մը եղաւ Հայաստանի եւ հայութեան համար, այն իմաստով, որ թաւշեայ յեղափոխութեամբ ամրագրուած գաղափարները դարձան հաստատուն ընկալումներ նոր Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդին համար։ Ուղենշայինն անշուշտ Արցախեան սահմաններու անվտանգութեան օրակարգն էր, որուն համար Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Արցախի զինեալ ուժերը ջանք չխնայեցին եւ կարողացան, յանուն մեծ զոհողութիւններու, յաջողութեամբ պաշտպանել հերոսական Արցախի եւ Հայաստանի սահմանները։ ՌԱԿ-ը կը հաւատայ, որ շնորհիւ մէկտեղեալ ճիգերու, պարտինք ամրօրէն պահպանել Հայաստան-Արցախ-Սփիւռք եռամիասնութիւնը, համազգային նախանձախնդրութեամբ, նոր թափով ու եռանդով յառաջ տանելով համագործակցութեան եւ երկխօսութեան օրակարգերը: Ինչ կը վերաբերի Սփիւռքին, պէտք է իրապաշտօրէն նշել, որ հայրենադարձութեան գաղափարը ռազմավարականօրէն իրականացնելու անհրաժեշտութիւնը կը մնայ հիմնարար եւ համահայկական առաջնահերթութիւններէն ամէնէն առանցքայինը, ուր պէտք է ներգրաւուին Սփիւռքի հայկական բոլոր կառոյցները: Խօսելով մեր սիրելի կուսակցութեան մասին եւ հաշուի առնելով անցնող վեց ամիսներու Կեդրոնական Վարչութեան ամփոփիչ գործունէութիւնը, ապա այստեղ հարկ կը համարենք նշել, որ մեկնարկը տրուեցաւ դէպի նոր հորիզոններ նայելու ժամանակին։ Մերձաւոր Արեւելքի հիմնահարցը կը շարունակէ ընդգծուած մնալ Թուրքիոյ ազգայնամոլ եւ ծաւալապաշտական քաղաքականութեան ահազանգով, որ կը հանդիսանայ լուրջ սպառնալիք տարածաշրջանի բոլոր ժողովուրդներուն եւ ի մասնաւորի՝ հայութեան: Այնպէս որ ազգային զգօնութիւնը այսօր աւելի կարեւոր է, քան երբեւէ: Աւելին՝ Մերձաւոր Արեւելքի, յատկապէս սուրիահայութեան եւ լիբանանահայութեան քա-

Էջ 3

ղաքական, տնտեսական եւ ընկերային տագնապը այսօր եւս կը հանդիսանայ համահայկական օրակարգի հիմնախնդիրներէն մին: Ի լրացումն վերը արտայայտուած գաղափարներուն, ՌԱԿ-ը կը շարունակէ մնալ պատնէշի վրայ՝ նոյն հաւատամքով, նոյն ոգիով եւ նոյն եռանդով սատարելու Հայաստանի եւ Արցախի իշխանութիւնները եւ ամրացնելու մեր հայահոծ գաղութները, որոնք կը հանդիսանան ազգապահպանումի հիմնական գրաւականը: Երէկ էր, որ կը հաւատայինք ամբողջական Հայաստանի եւ ամբողջական հայութեան տեսլականին եւ այսօր եւս, աւելի մեծ եռանդով եւ նոր սերունդները հաւատքով ներշնչելու սկզբունքով, անշեղօրէն պիտի շարունակենք յարատեւել յանուն այդ գաղափարներուն, որոնց վրայ խարըսխուած է Ռամկավար Ազատական Կուսակցութիւնը, որուն անշեղ ճանապարհն ու ոգին արդէն մէկ դար վարակիչ կերպով կը շարունակէ կապւած մնալ մեր ժողովուրդի ստուար մէկ խաւին մօտ։ Ազգային պահանջատիրութեան նուիրական առաքելութեան ի խնդիր խրախուսող երեւոյթ էր Միացեալ Նահանգներու կողմէ պաշտօնական ճանաչումը հայկական ցեղասպանութեան: Կարելի է անվարան ըսել, որ այս իրագործումը արգասիքն էր երկար տարիներու յարաճուն եւ անզիջող ճիգերու, որոնց մէջ իր բաժինն ունէր նաեւ Ռամկավար Ազատական Կուսակցութիւնը: Առ այդ՝ շեշտուած կը մնայ կարեւորութիւնը սփիւռքի հայկական կուսակցութիւններու պատասխանատւութեան եւ դերին, ազգային պահանջատիրութեան հետապնդումին եւ պայքարի շարունակութեան ի խնդիր, հայապահպանումը, հայեցի դաստիարակութիւնը եւ հայկական աւանդական արժէքներուն կառչած մնալը ունենալով որպէս նպատակակէտ: Ի վերջոյ, թող 2020-ը պայքարի նոր տարի մը ըլլայ մեզի բոլորիս, քիչ մը աւելի մօտենալու համար մեր իտէալներուն եւ կաթիլ մը նոր յոյս, ափ մը թարմ հաւատք ներշնչելով բոլոր անոնց, որոնց համար կայ մէկ ու միակ Հայաստան, բոլոր անոնց, որոնց համար կայ մէկ ու միակ հայութիւն, իր Հայաստանով, Արցախով եւ աշխարհով մէկ տարածուած Սփիւռքով։ Շնորհաւոր Նոր Տարի եւ Սուրբ Ծնունդ։ Մայք Խարապեան Ատենապետ ՌԱԿ Կեդրոնական Վարչութեան Դեկտեմբեր 31, 2019

Կապ Խմբագրութեան հետ: hyegyank@gmail.com

Էջ 4

Հայ Կեանք

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի պատգամը մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսի Ս. Ծննդեան եւ Աստուածայայտնութեան տօնի առիթով

Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. ամէն: «Երբ ժամանակը լրումին հասաւ, Աստուած ուղարկեց Իր Որդուն, … որպէսզի մենք որդեգրութիւն ընդունենք» (Գաղ. Դ. 4-5): Սիրելի հաւատաւոր, բարեպաշտ ժողովուրդ, Առ Աստուած փառաբանութիւնը Մեր սըրտում՝ ողջունում ենք ձեզ Քրիստոսի Սուրբ Ծըննդեան կենսաբեր աւետիսով. «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ»: Փրկչի Սուրբ Ծննդեան տօնը քրիստոնեայ ողջ աշխարհին խնդութիւն ու բերկրանք է բերում: Այսօր մեր սրտերում ու հոգիներում այդ ուրախութիւնն է թեւածում, որով համախմբուել ենք օրհնաբանելու մանուկ Յիսուսի Սուրբ Ծնունդը, նորոգուելու Քրիստոսի պարգեւած կենարար շնորհներով: «Երբ ժամանակը լրումին հասաւ, Աստուած ուղարկեց Իր Որդուն, … որպէսզի մենք որդեգրութիւն ընդունենք»,- ասում է առաքեալը: Մարդկային մտքի համար դժուար ընկալելի է, թէ ինչպէս կարող է անսահման Աստուած սահմանաւորուել, Արարիչն Աստուած արարուած մարդու կերպարանք առնել: Մեր պատմահայր Սուրբ Մովսէս Խորենացին Քրիստոսի Սուրբ Ծննդեան այս հրաշազարդ իրողութիւնը իր գեղեցկահիւս շարականում կոչում է «Խորհուրդ մեծ եւ սքանչելի»: «Երկնքի ու երկրի համար անպարփակելին,- ասում է նա,- խանձարուրով պատուեց… եւ սուրբ այրի մէջ բազմեց»: Սուրբծննդեան սքանչելախորհուրդ այս իրողութիւնը, արդարեւ, հաւատքով է ըմբռնելի, ինչպէս հաւատքով են տեսանելի Աստուծոյ բարերար խնամքն ու գործերը, եւ զգալի՝ Տիրոջ կենարար ներկայութիւնն ու ներգործութիւնը: Այսօր մենք հաւատքով հովիւների հետ ականջալուր ենք հրեշտակների աւետաբեր օրհ-

ներգութեանը: Արեւելքից ժամանած մոգերի հետ հաւատքով տեսնում ենք քարայրում ապաստան գտած Սուրբ Ընտանիքին եւ խոնարհուում նորածին Յիսուսի առջեւ, Ով եկաւ, ինչպէս եւ առաքեալն է վկայում, որպէսզի մենք որդեգրութիւն ընդունենք: Քրիստոսի Ծնունդը շնորհ է արժեւորելու մարդկային կեանքը, դարձնելու նոր սկիզբ, նոր ճանապարհ դէպի աստուածաճանաչողութիւն, դէպի Աստծուն որդեգրութիւն: Քրիստոսի Ծնունդը անզուգական սիրոյ, անսահման մարդասիրութեան վկայութիւն է: Սէր, որը զոհաբերուող է, ամբողջանուէր, որով Մեծազօր Աստուած Իր բարձրութիւնից խոնարհուեց, Տէր լինելով՝ ծառայի կերպարանք առաւ, որպէսզի մարդկային կեանքը առաջնորդի փրկութեան, երկնքի արքայութեան, որպէսզի մաքրագործուեն ու վեհանան մարդկանց զգացումներն ու մտածումները, արդար ու բարի լինեն գործերը: Եկեղեցու սուրբ հայրերից Յովհան Ոսկեբերանը ուսուցանում է, որ Աստծուն որդեգրութիւնը մարդու նորոգութիւնն է: Ներքին վերափոխման, հոգեւոր վերածննդի այդ շնորհն ու զօրութիւնն է բերում Փրկիչ մեր Տէրը: Քրիստոսով հալչում են մեղքերը, փարատւում են յուսահատութիւնները, վախը դառնում է քաջալերութիւն, թշնամանքը՝ եղբայրսիրութիւն, բանսարկութիւնն ու զրպարտութիւնը՝ ուղղամտութիւն ու ճշմարտախօսութիւն, եւ դժուարութիւնների ու վշտերի մէջ ծագում է Սուրբծննդեան լոյսը՝ բերելով նոր աշխարհի, նոր կեանքի յոյսն ու տեսլականը: Սիրելի բարեպաշտ ժողովուրդ, Սուրբծննդեան այս հոգենորոգ օրը Մենք ցաւ ի սիրտ պիտի անդրադառնանք նաեւ, որ ժամանակակից կեանքի բազմահոս, հակասական զարգացումներում, աշխարհիկացման, համահարթեցման հոսանքներում, մրցակցութեան անհոգի վազքերում, հաղորդակցութեան նոր հնարաւորութիւնների ահռելի տարածքներում յաճախ կորսուում է Քրիստոսի Ծննդեան պատգամը: Քարոզուում են իրական արժէքների վտանգաւոր նմանակումներ՝ պարպուած աստուածասիրութեան ու մարդասիրութեան ճշմարիտ գաղափարներից եւ կառուցուած ազատութեան ու իրաւունքների սխալ ընկալումների ու մեկնաբանութիւնների վրայ: Կանգնած ժամանակների այս նոր իրողութիւնների ու փոփոխութիւնների յանդիման՝ մենք ամուր պիտի մնանք ի Քրիստոս մեր հաւատքի մէջ, վերարժեւորելով մեր անցեալը, ընտրելով նորոգութիւնն ու որդեգրութիւնը: Հաւատաւոր մեր Շարունակութիւնը էջ 5

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 5

Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի պատգամը մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսի Ս. Ծննդեան եւ Աստուածայայտնութեան տօնի առիթով Շարունակութիւն էջ 23-էն

ժողովուրդի ներկայութիւնը եկեղեցիներում աղօթական ու նուիրական զգացումներով, հոգեւոր խոնարհումը Մանուկ Յիսուսի սնարի առջեւ՝ մեր համընդհանուր պատասխանն է Քրիստոսով ապրելու, Քրիստոսով նորոգուելու, Քրիստոսով յարատեւելու աստուածային կանչին: Մենք՝ իբրեւ քրիստոնեայ ժողովուրդ, Քրիստոսի Ծննդեան շնորհառատ այս օրը վերստին ամրապնդուում ենք հաստատակամութեամբ, որ առաւել վճռական պիտի լինենք քրիստոնէական մեր ինքնութեան վկայութեան մէջ, ազգային մեր կեանքը կառուցենք սիրոյ, համերաշխութեան հիմերի վրայ, միաբանուած լինենք մեր հոգեւոր արժէքներով, մեր հաւատքով, մեր սրբազան հայրենիքի, մեր Սուրբ Եկեղեցու շուրջ: Քրիստոս Իր Սուրբ Ծնունդով ուղենշեց միմեանց ու Աստուծոյ հետ միաւորուած մնալու մեր ճանապարհը: Ընթանանք այդ ճանապարհով՝ նորոգ բարեզարդելով մեր կեանքը, կեանքը մեր հայրենիքի եւ մեր ժողովուրդի: Այս մաղթանքով եւ Քրիստոսի Սուրբծըննդեան աւետիսով ողջունում ենք Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու Նուիրապետական Աթոռների Գահակալներին` Ն. Ս. Օ. Տ. Տ. Արամ Ա․ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսին, Երուսաղէմի Հայոց պատրիարք Ամենապատիւ Տ. Նուրհան արքեպիսկոպոս Մանուկեանին, Կոստանդնուպոլսի Հայոց նորընտիր պատրիարք Ամենապատիւ Տ. Սահակ եպիսկոպոս Մաշալեանին, մեր Սուրբ Եկեղեցու ուխտապահ ողջ հոգեւոր դասին: Ի Քրիստոս եղբայրական սիրով Մեր ողջոյնն ենք յղում քոյր Եկեղեցիների հոգեւոր Պետերին եւ հաւատաւոր իրենց հօտին: Հայրապետական օրհնութեամբ ողջունում եւ Մեր բարեմաղթանքներն ենք բերում Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ տիար Արմէն Սարգսեանին եւ Սրբազան Պատարագի արարողութեանը ներկայ վարչապետ տիար Նիկոլ Փաշինեանին՝ իր մեծազնիւ տիկնոջ հետ: Ողջոյն ենք յղում Արցախի Հանրապետութեան նախագահ տիար Բակօ Սահակեանին եւ հայոց պետական աւագանուն, Հայաստանում հաւատարմագրուած դիւանագիտական առաքելութիւնների ներկայացուցիչներին: Հայրապետական Մեր օրհնութիւնն ու սէրն ենք բերում ի սփիւռս աշխարհի համայն մեր ժողովուրդին: Սուրբծննդեան շնորհառատ այս օրը, սիրելի հաւատաւոր զաւակներ Մեր, միասնաբար աղօթենք մեր Փրկչին Սուրբ Ներսէս Շնորհալի Հայրապետի խօսքերով. «Նորոգող հնութեանց, նորոգեայ եւ զիս, նորոգ զարդարեայ»: Հայցենք

միասնաբար, որ նորոգութեան երկնային պարգեւները բարեփոխեն աշխարհը համայն, բարօրութեամբ շէնանայ ժողովուրդների ու պետութիւնների կեանքը, եւ Աստծոյ Սուրբ Աջի պահպանութիւնը միշտ հովանի լինի մեր հայրենիքին, հայրենեաց մեր հերոս պաշտպաններին, Մերձաւոր Արեւելքում եւ այլուր դժուարութիւնների դիմագրաուող մեր քոյրերին ու եղբայրներին, աշխարհասփիւռ մեր ողջ ժողովուրդին: Թող Փրկչի կենսանորոգ շնորհներով ու երկնառաք բարիքներով զարդարուած լինեն ամենքիդ կեանքն ու ընտանեկան յարկերը, եւ հանապազ ձեզ հետ՝ Աստուծոյ պահպանութիւնն ու օրհնութիւնները: Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ, Ձեզ եւ մեզ մեծ աւետիս։

Մայր Աթոռի նոր նշանակումներ

Գարեգին Բ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի տնօրինութեամբ կատարուած են Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի միաբաններու հետեւեալ նըշանակումները։ Պարգեւներու շնորհման եւ կարգապահական հարցերու յանձնախուբի ատենապետ Ոսկան արք. Գալփակեանի փոխարէն ատենապետ նշանակուած է Նաթան արք. Յովհաննիսեանը: Հայրապետական տնօրինութեամբ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի մէջ ստեղծուած է Քարոզչական կեդրոն, որի տնօրէն 2020 Յունուար 1-էն նշանակուած է Գարեգին վրդ. Համբարձումեանը՝ ազատուելով Գէորգեան հոգեւոր ճեմարանի տեսուչի պաշտօնէն: Գէորգեան հոգեւոր ճեմարանի տեսուչ նշանակուած է Մեսրոպ վրդ. Պարսամեանը՝ ազատուելով ԱՄՆ Հայոց Արեւելեան թեմին մէջ ստանձնած հոգեւոր պարտականութիւններէն:

Էջ 6

Հայ Կեանք

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Արմէն Սարգսեանը շնորհաւորական ուղերձ յղած է Լեւոն Տէր-Պետրոսեանին ծննդեան 75-ամեակի առթիւ ԵՐԵՒԱՆ, 9 ՅՈՒՆՈՒԱՐ, ԱՐՄԷՆՓՐԵՍ: Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ Արմէն Սարգսեանը շնորհաւորական ուղերձ յղած է Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանին՝ ծննդեան 75-ամեակի առիթով: «Արմէնփրես»-ին այս մասին յայտնած են ՀՀ նախագահի աշխատակազմի հասարակայնութեան հետ կապերու վարչութիւնէն: «Դուք կանգնած էք եղել Ղարաբաղեան շարժման, Հայաստանի ու Արցախի անկախութեան հռչակման, 20-րդ դարավերջին հայոց պետականութեան վերականգնման եւ կայացման ակունքներում: Մեծ ու ծանրակշիռ է Ձեր դերը Հայաստանի Հանրապետութեան ինքնիշխանութեան ամրապնդման, որպէս միջազգային իրաւունքի սուբյեկտ կայանալու, Հայաստանի եւ Արցախի անվտանգութեան ապահովման գործում։ Չեմ կարող չնշել Ձեր բեղմնաւոր գիտական գործունէութիւնը եւ բարձրարժէք աշխատութիւնները»,-մասնաւորապէս նշուած է ուղերձի մէջ: Նախագահ Սարգսեանը Լեւոն Տէր-Պետրոսեանին մաղթած է քաջառողջութիւն եւ ամենայն բարիք:

Սուրբ Ծնունդը Արցախի մէջ

Նախագահ Բակօ Սահակեանը Յունուար 6-ին երկրի բարձրաստիճան ղեկավարութեան հետ Ստեփանակերտի Աստուածամօր Սուրբ Հովանի Մայր տաճարին մէջ մասնակցած է Սուրբ– ծննդեան տօնի առիթով մատուցուած Սուրբ պատարագին: Նշենք, որ Արցախի Հանրապետութեան նախագահ Բակօ Սահակեան 5 Յունուարին գլխաւորած էր աշխատանքային խորհրդակցութիւն՝ Հանրապետութեան օրէնսդիր եւ գործադիր մարմիններու ներկայացուցիչներուն մասնակցութեամբ։ Քննարկուած են երկրի ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան վերաբերող շարք մը հարցեր: Երկրի ղեկավարը կարեւոր նկատած է տօ-

նական օրերուն հանրապետութեան բնականոն կեանքի ապահովումը՝ հաստատելով, որ սահմաններուն վրայ իրավիճակը ամբողջական վերահսկողութեան տակ է, եւ պաշտպանութեան բանակը լիովին կը կատարէ իր առաքելութիւնը։ Անդրադառնալով Մերձաւոր Արեւելքի մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւններուն՝ Բակօ Սահակեան ընդգծած է, որ պաշտօնական Ստեփանակերտը շահագրգռուած է տարածաշրջանին մէջ խաղաղութեան ու կայունութեան պահպանմամբ եւ բոլոր վիճելի հարցերը խաղաղ ուղիով հանգուցալուծելու։ Նախագահը համապատասխան յանձնարարականներ տուած է շահագրգիռ մարմիններու ղեկավարներուն՝ քննարկուած հարցերու պատշաճ լուծման ուղղութեամբ: Վերոյիշեալ խորհրդակցութեան մասնակցած են Ազգային ժողովի նախագահ Աշոտ Ղուլեան, պետական նախարար Գրիգորի Մարտիրոսեան եւ պաշտօնատար այլ անձինք:

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 7

ՀՀ ղեկավարութիւնը յարգանքի տուրք մատուցեց Պաքուի ջարդերուն զոհ դարձած հայերու յիշատակին

ԵՐԵՒԱՆ, 13 ՅՈՒՆՈՒԱՐ, ԱՐՄԷՆՓՐԵՍ: Պաքուի մէջ իրականացուած հայերու ջարդի 30-րդ տարելիցի կապակցութեամբ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանը, Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Երկրորդը, Ազգային ժողովի նախագահ Արարատ Միրզոյեանը, բարձրաստիճան այլ պաշտօնեաներ այցելեցին Ծիծեռնակաբերդի յուշահամալիր` յարգանքի տուրք մատուցելու ոճրագործութեան զոհերու յիշատակին։ «Արմէնփրես»-ի փոխանցմամբ՝ պետական այրերը ծաղկեպսակ զետեղեցին զոհերու յիշատակը յաւերժացնող յուշարձանին։

Պաքուի հայերու ջարդերէն 30 տարի ետք Շարունակութիւն էջ 1-էն

րով ներխուժեց հայերու բնակարանները եւ սկսաւ ծեծի ու բռնարարքներու, մարդոց դուրս նետեց պատուհաններէն, սպանեց երկաթէ ձողերով ու դանակներով, բռնաբարեց կանանց, շատերուն ալ ողջակիզեց: Ջարդերը շարունակուեցան 6 օր: Կարգ ու կանոնը վերականգնելու պատըրւակով միայն Յունուար 19-ին, երբ վտանգուած էր խորհրդային իշխանութիւնը Պաքուի մէջ, Միխայիլ Կորպաչովը հրամանագիր ստորագրեց ու արտակարգ դրութեան տակ դրաւ Պաքուն: Զինուած դիմադրութեան ժամանակ սպաննուեցան տասնեակէ աւելի գրոհայիններ, տեղի ունեցան նաեւ ձերբակալութիւններ: Օրուայ սովետական իշխանութիւններու կողմէ փաստերը թաքցնելու եւ դէպքերը չբարձրաձայնելու պատճառով հնարաւոր չէ եղած հաշուել Պաքուի մէջ սպանուած եւ ջարդերու հետեւանքով մահացած հայերու ստոյգ թիւը, սակայն, ըստ տարբեր տուեալներու՝ 1988-1990 ժամանակաշրջանին թիւը կը հասնի առնուազն 500-600-ի: Հայերու ջարդերը եւ իրենց դէմ բռնաճնշումները շարունակուեցան 1990-էն վերջ ալ մինչեւ Ատըրպէյճանի հայաթափումը: Չնայած Ատրպէյճանի ժխտողական քաղաքականութեանը, Պաքուի եւ անկէ առաջ 1988-ի. Փետրուարին Սումգայիթի, ինչպէս նաեւ Կիրովա-

պատի հայերու դէմ իրականացուած ջարդերը եւ բռնութիւնները դատապարտուած են շարք մը միջազգային կառոյցներու եւ կազմակերպութիւններու կողմէ: Հայերու նկատմամբ իրականացուած ջարդերը 1988, 1990 եւ 1991 թուականներուն, ընդունած բանաձեւերով դատապարտած է Եւրոպական Խորհրդարանը: Ականատեսներու վկայութիւնները, ինչպէս նաեւ նշուած բանաձեւերը ցոյց կու տան որ, մասնաւորապէս, Պաքուի եւ Սումգայիթի հայերու դէմ իրականացուած գործողութիւնները կազմակերպուած բնոյթ կամ առնուազն իրականացուած են Ատրպէյճանի իշխանութիւններու կողմէ:

Էջ 8

Հայ Կեանք

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի պատուիրակութիւնը մասնակցեցաւ Պոլսոյ Հայոց պատրիարքի գահակալութեան արարողութեանը

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ․ Ծայրագոյն պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի օրհնութեամբ Յունուար 11-ին Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի պատուիրակութիւնը մասնակցեցաւ Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց նորընտիր պատրիարք Ամենապատիւ Տ. Սահակ եպիսկոպոս Մաշալեանի գահակալութեան արարողութեանը եւ Յունուար 12-ին մատուցուած անդրանիկ Սուրբ պատարագին: Գահակալութեան արարողութեանը Մայր Աթոռի միաբան Տ. Եզնիկ արքեպիսկոպոս Պետրոսեան ընթերցեց նորընտիր պատրիարքին ուղղուած Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի օրհնութեան եւ գնահատանաքի գիրը ու արքութեան աստիճանի շնորհումը, ապա յանձնեց Վեհափառ Հայրապետի կողմէ ընծայուած պանակէն:

Առաջին եւ երկրորդ երեխայի ծննդեան միանուագ նպաստը պիտի դառնայ 300 հազար դրամ

Յունուար 9-ի նիստին Հայաստանի կառավարութեան որոշումով եւ ժողովրդագրական իրավիճակի բարելաւման նպատակով Հայաստանի մէջ բարձրացուեցան երեխայի ծննդեան միանուագ եւ մինչեւ 2 տարեկան երեխայի խնամքի նպաստներու չափերը: Նախապէս գործող իրաւակարգաւորումներուն համաձայն՝ երեխայի ծննդեան միանուագ նպաստի չափերը տարբերակուած էին, մասնաւորապէս նպաստի չափը առաջին երեխայի ծնունդին պարագային սահմանուած էր 50 հազար դրամ, երկրորդ երեխայի՝ 150 հազար դրամ:

Ըստ նոր կարգին՝ 1 Յուլիս 2020-էն ետք առաջին եւ երկրորդ երեխաներուն ծննդեան պարագային միանուագ նպաստին չափը պիտի ըլլայ 300 հազար դրամ: Ըստ միւս նախագիծին՝ Հայաստանի աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութիւնը կ’առաջարկէ «Պետական նպաստներու մասին» Հայաստանի օրէնքով սահմանուած՝ մինչեւ 2 տարեկան երեխային խնամքին նպաստի չափը աւելցնել եւ 18 հազար դրամի փոխարէն վերածել 26 հազար 500 դրամի: Այս կարգաւորումը եւս ուժի մէջ պիտի մտնէ Յուլիս 2020-էն սկսեալ եւ պիտի տարածուի այդ պահուն շահառու հանդիսացող բոլոր քաղաքացիներուն վրայ: Կը նախատեսուի նաեւ գիւղական համայնքներուն մէջ ապրող անձերուն մինչեւ 2 տարեկան երեխային խնամքի նպաստին իրաւունքը ամրագրել՝ անկախ մօր աշխատելու հանգամանքէն, ընդ որում, աշխատելու պարագային նպաստը պիտի կրկնապատկուի: Այս ծրագիրներուն համար, ընդհանուր առմամբ, պիտի յատկացուի առաւել քան 4 միլիառ 786 միլիոն դրամ:

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 9

Թուրքիան եւ ազգային փոքրամասնութիւններու բնաջնջումը Ճրտգ. ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ ԱՂՊԱՇԵԱՆ

Է

րտողանի ներխուժումը Սուրիոյ հիւսիսային շրջան՝ քիւրտ բնակիչները եւ մարտիկները սահմանէն հեռու մղելու համար, անպայման ցոյց կու տայ Թուրքիոյ հեռաւոր նպատակները եւ ծրագիրները այդ շրջանին հանդէպ. անկասկա՛ծ, Սուրիոյ քիւրտ մարտիկներուն վտարումը սահմանէն տասնեակ քիլոմեթրեր հեռու պիտի արգիլէ անոնց շփումը Թուրքիոյ մէջ Քիւրտիստանի Աշխատաւորական կուսակցութեան (PKK) քիւրտերուն հետ, պիտի խզէ կապերը եւ դադրեցնէ յարաբերութիւնները անոնց միջեւ, ինչպէս նաեւ պիտի սաստկացնէ շրջափակումը Թուրքիոյ քիւրտերուն դէմ: Սակայն, Էրտողանի վերջնական նըպատակը այդ տարածաշրջանը ամբողջութեամբ եւ ընդմիշտ քիւրտերէ դատարկել է եւ տարածաշըրջանի ցեղային քարտէսը փոխել. թէեւ հոն արաբներ, քրիստոնեաներ եւ ուրիշներ ալ կ՛ապրին, սակայն բոլորն ալ Թուրքիոյ համար դաւաճաններ են: Թուրքերը սուրով ու թուրով կը հալածեն երկրի փոքրամասնութիւնները. միաժամանակ, համայն աշխարհը կը դիտէ այդ իրադարձութիւնները, Թուրքիոյ դէմ կ’արտայայտուի, անոր կը սպառնայ, սակայն ոչ մէկ գործնական քայլ կ’առնէ զայն սանձելու համար: Թուրքերը շատ երկիրներ ու տարածքներ գրաւած են, ի միջի այլոց նաեւ Արեւմտեան Հայաստանը, արաբական եւ այլ երկիրներ, ամէն տեղ միջնադարեան մութ խաւարի մէջ ձգելով: Այդ վայրերու բնակիչները թրքական ազգայնամոլութեամբ իշխեցին եւ բոլորը թրքացընել ուզեցին, ու պէտք է ըսել՝ մասամբ յաջողեցան… Պոլիսը, որ Արեւելեան Հռոմէական կայսրութեան մայրաքաղաքն էր մինչեւ 1453 թուական, օսմանցիները զայն գրաւելէ ետք իրենց մայրաքաղաքը դարձուցին (1453-1923) մինչեւ Աթաթուրքի իշխանութեան գլուխ գալը, երբ ան Թուրքիոյ մայրաքաղաք ըրաւ Անգարան: Ներկայիս, Պոլիսը Թուրքիոյ ամենամեծ քաղաքն է՝ 15 միլիոն բնակչութեամբ, իսկ հոն յոյներուն թիւը միայն երեք հազար է: Պալքաններու մէջ Պոսնիան մէկ այլ օրինակ է. հոն թուրքերը իսլամութիւն տարածեցին եւ երկրի մշակութային ու ընկերային աշխարհայեացքը փոխեցին։ Իսկ Արեւմտեան Հայաստանի կացութիւնը աղէտալի է, մե՜ծ դժբախտութիւն մը, կորուստ մը, զոր կը յուսանք վաղ թէ ուշ ետ կը դառնայ տէրերուն՝ մեզի, հայութեան: Արդարեւ, երկիրը դատարկուած է իր հայ բնակչութենէն, իսկ հոն մնացած հայերը, որոնք արդէն իսկ իսլամացած են, իրենց արմատները կը փնտռեն: Միայն մի քա-

նի տասնեակ հազար հայ մնացած է Պոլիս եւ այլուր: Եկեղեցիներուն մեծ մասը մզկիթներու վերածուած է եւ տակաւին կը վերածուի, իսկ մնացածն ալ անմխիթար վիճակի մէջ են՝ կիսափուլ կամ բոլորովին խոնարհած: Բոլորը պղծուած եւ մաս մըն ալ ախոռներու վերածուած են, իսկ մշակութային կոթողները արդէն իսկ անհետացած են, մնացածն ալ օրէ օր կա՛մ կ’անհետանայ, կա՛մ թրքական դրոշմ կը ստանայ: Պոլսոյ հայութիւնը, սակայն, դեռ կը գոյատեւէ իր եկեղեցական, մշակութային եւ կրթական հաստատութիւններով: Պութանի եւ Ճազիրէի քրիստոնեաներն ալ ունեցան հայերուն նոյն ճակատագիրը: Հիմա հերթը քիւրտերուն է. անոնց թիւը Թուրքիոյ մէջ շուրջ քսան միլիոն կը նկատուի, եւ մեծամասնութեամբ երկրին արեւելեան եւ հարաւարեւելեան մասերը կը բնակին։ Երեք միլիոն քիւրտ ալ Պոլիս կը գտնուի, եւ բաւական լաւ կազմակերպուած գաղութ ունին: Պոլսոյ քիւրտերը յաջողեցան խումբ մը քիւրտ եւ համակիր թեկնածուներ, ի միջի այլոց նաեւ հայ ազգի Կարօ Փայլանը, քրտամէտ Ընկերվար Ժողովրդական կուսակցութեան կողմէ Թուրքիոյ խորհրդարանի անդամ ընտրել, նաեւ մեծ դեր ունեցան Պոլսոյ նոր քաղաքապետ Աքրամ Իմամ Օղլուի ընտրութեան մէջ, սակայն ասոնց ազդեցութիւնը միայն քաղաքական է, մինչդեռ զէնքը գիւղացիներուն ձեռքն է: Ներկայիս, Էրտողանի համար ներքին ամենամեծ մարտահրաւէրը քրտական ազգային ազատագրական շարժման վերջ տալ է: Քիւրտիստանի Աշխատաւորական կուսակցութիւնը (PKK), որ հիմնուած է 1978-ին Տիգրանակերտի Ֆիս գիւղին մէջ՝ Ապտուլլահ Օճալանի ղեկավարութեամբ, հիմնումէն տարիներ ետք զէնքի դիմեց: 1984-էն ի վեր այդ կուսակցութիւնը կը պայքարի Թուրքիոյ պետութեան դէմ. մերթ ընդ մերթ զինադադարներ եղած են (1999-2004 եւ 2013–2015), իսկ 1999-էն ի վեր անոր ղեկավար Օճալանը բանտարկուած կը մնայ, սակայն պայքարը կը շարունակուի: Ըստ Սեւրի դաշնագիրին, որ ստորագրուած է 10 Օգոստոս 1920-ին, Թուրքիոյ հարաւ- արեւելեան շրջաններէն մաս մը՝ Արեւմտեան Հայաստանի հարաւի սահմանէն դէպի Իրաք, իբրեւ քիւրտերու ինքնավար շրջան որոշուած էր, սակայն Լօզանի դաշնագիրով՝ 1923-ին, այդ որոշումը վերջ գտաւ: Քիւրտերը իրենց երազած մեծ հայրենիքի քարտէսը գծեցին ըստ իրենց ցանկութեան, «Մեծն Քիւրտիստան»ի քարտէսը, որուն մեծ մասը Թուրքիա կը գտնուի: Աթաթուրք քիւրտերը «լերան թուրքերը» Շարունակութիւնը էջ 10

Հայ Կեանք

Էջ 10

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Թուրքիան եւ ազգային փոքրամասնութիւններու բնաջնջումը Շարունակութիւն էջ 9-էն

անուանեց. անոնց արգիլեց գրական եւ կրթական մշակութային ասպարէզի մէջ իրենց ազգային լեզուն գործածել կամ թերթեր հրատարակել քրտերէնով: Ան նաեւ արգիլեց քրտական քաղաքական կուսակցութիւններ հիմնել: 1925-ի Շէյխ Սայիտ Փիրանի յեղափոխութիւնը՝ ընդդէմ Աթաթուրքի, առաջինը եղաւ քիւրտերուն կողմէ, բայց չյաջողեցա՛ւ. Շէյխ Սայիտ իր զինակիցներով մահապատիժի ենթարկուեցաւ, հարիւրաւոր քրտական գիւղեր հրկիզուեցան, բնակչութիւնը հեռացուեցաւ, ինչպէս նաեւ քիւրտերու ունեցուածքները թալանուեցան թուրք զինուորներու կողմէ: Պատմութիւնը կրկնուեցաւ. այս անգամ, սակայն, զոհերը քիւրտերն էին, որոնք 1915-ի այդ դէպքերէն միայն 10 տարիներ առաջ, թուրքերուն հետ միասին կոտորեցին մեր ազգը, այրեցին մեր գիւղերը, թալանեցին հայուն ունեցուածքը եւ բռնաբարեցին հայ կիներն ու կոյսերը: 1927-1930 թուականներուն, Արարատ լերան մօտակայ գիւղերուն մէջ ծայր առաւ «Ագրի»ի յեղափոխութիւնը՝ քիւրտ զօրավար Իհսան Նուրի փաշայի գլխաւորութեամբ, երբ «Պատրախանները» մեծ դեր խաղացին իրենց «Խոյպուն» կուսակցութեամբ եւ օգնութիւն ալ ստացան ՀՅԴէն՝ Կոմսի միջոցով. Նուրի փաշա այդ շրջանը անկախ Քրտական պետութիւն հռչակեց: Սակայն Աթաթուրք, օդուժով օժանդակուած հզօր ջոկատներով յաջողեցաւ անոր ալ վերջ տալ: Թրքական զօրքը այնուհետեւ այրեց այդ շրջանի քրտական գիւղերը եւս եւ տեղահան ըրաւ ժողովուրդը: 1935-ին, Թուրքիոյ պետութիւնը որոշեց Տերսիմի (ներկայիս՝ Թունճելի) քիւրտերը տեղահան ընել եւ այդ շրջանները բնակեցնել թուրքերով, երկու ազգերով խառն շրջան մը ստեղծելու նպատակով, որպէսզի քիւրտերը զսպէ։ Այդ քայլը պատճառ եղաւ Տերսիմի ապստամբութեան (1937 -1939), Սայիտ Ռիզայի ղեկավարութեամբ։ Տասնեակ հազարներով քիւրտեր սպաննուեցան եւ 10․000է աւելի տեղահան եղան. կրկին թալան եւ գիւղերու հրկիզում… Այս բոլորով հանդերձ, քիւրտերը կը շարունակեն իրենց պայքարը. անոնք Խրիմեան Հայրիկին «երկաթէ շերեփ»ը ունին իրենց ձեռքերուն մէջ, եւ Էրտողան կը ջանայ վերջ տալ անոնց պայքարին, սակայն այժմ ժամանակները փոխուած են: Այո՛, համայն աշխարհը այդ իրադարձութիւնները կը դիտէ, բայց մինչեւ ե՞րբ: Կը թուի, թէ յոյները ամէն ինչ կորսնցնելէ եւ զիջելէ ետք, նոյնիսկ իրենց պապենական իրաւունքներուն մասին շատ բան չունին ըսելիք, բացի

անկէ, որ ժամանակ առ ժամանակ խնդիրներ կը ծագին իրենց պատրիարքական աթոռին շուրջ: Իսկ ինչ կը վերաբերի մեզի՝ հայերուս, ապա Թուրքիա մնացած փոքր հայկական համայնքը կաշկանդուած է ամէն տեսակէտով եւ նոյնիսկ իր կրօնական հարցերը չի կրնար ազատօրէն լուծել: Այնուհանդերձ, մենք կը մնանք եւ պիտի մնանք պահանջատէր մեր իրաւունքներուն եւ մեր արդար Դատի լուծման:

Պոլսոյ «Լուսաւորիչ» երգչախումբի ամանորեայ համերգը Պէյօղլուի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ մէջ

Վերջին 20 տարիները պոլսահայ համայնքը ամանորեայ աւանդոյթ ստեղծած է ու ամէն նոր տարուայ առաջին օրերուն համայնքի երգչախումբերէն մէկը տօնական համերգ կու տայ ուր մարդիկ կը հաւաքուին ու իրար կը շնորհաւորեն եւ ամանորիայ մաղթանքներ կը փոխանակեն: Այս տարի հերթը Թաքսիմի Ս. Յարութիւն եկեղեցւոյ «Լուսաւորիչ» երգչախումբինն էր: 90 տարուայ պատմութիւն ունեցող երգչախումբի խմբավար Յակոբ Մամիկոնեանը ուրախ էր, որ տարեմուտի միջոցառումը իրենց վստահուած էր.

- «Այս համերգները, որոնք կը կոչենք Ամանորի աւանդական համերգ, Մեսրոպ պատրիարքի օրօք աւանդոյթ դարձան: Սկզբնական շրջանին բոլոր երգչախումբերը միասին համերգներ կը կատարէին, իսկ վերջին տարիներու ընթացքին Ամանորի համերգը կարգով մէկ երգչախումբի կը վստահուի, այս տարի մեր հերթն էր», - ըսաւ ան ու շարունակեց. «Մենք 2019-ի Նոյեմբերին համերգասրահի Շարունակութիւնը էջ 26

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 11

ՄԿՐՏԻՉ ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿԻ ԾՆՆԴԵԱՆ 200-ԱՄԵԱԿԸ (1820-2020) ԽԱՉԻԿ ՃԱՆՈՅԵԱՆ

Ա

յս տարի, 2020-ին հայ ժողովուրդը ի Հայաստան եւ ի սփիւռս աշխարհի, արժանավայել շուքով եւ արդար հպարտութեամբ, պիտի նշէ հայ ժողովուրդի հոգեւոր, կրթական, քաղաքականհասարակական ականաւոր գործիչներէն ՆՍՕՏՏ Մկրտիչ Խրիմեան Հայրիկ Կաթողիկոսի ծննդեան երկու հարիւր ամեակը։ Հայ ժողովուրդին համար, քրիստոնէութիւնը ընդունելէ ի վեր, հոգեւոր եւ ազգային փոքրաթիւ գործիչներ ունեցած է, որոնք իրենց հիասքանչ գործերով մեր հոգեւոր եւ մշակութային կեանքի լուսաշող աստղեր եղած են։ Անոնց անունները ոսկէ տառերով գրուած են հայ ժողովուրդի պատմութեան էջերուն մէջ։ Անոնցմէ մին է Ամենայն Հայոց շնորհազարդ, կորովի կաթողիկոս՝ Մկրտիչ Խրիմեան Հայրիկը։ Ան իր ծաւալած վիթխարի ծառայութիւններով, մեր ժողովուրդի վերջին երկու դարերուն յաւերժութեան ճամբան բացաւ, իսկ իր օրինակելի կեանքով՝ ջահաւորեց մեր ողջ հայութեան կեանքը։ Խրիմեան Հայրիկ եղած է ուսուցիչ, հրապարակագիր, վարդապետ, եպիսկոպոս Վանի Վարագայ վանքի եւ Տարօնի Ս. Կարապետ վանքի վանահայր, եղած է Պոլսոյ Պատրիարք, ծառայած է Երուսաղէմի Սուրբ Աթոռէն ներս, եւ ի վերջոյ Ս. Էջմիածնի Ամենայն Հայոց Հայրապետ։ Խրիմեան Հայրիկ ծնած է Վանի Այգեստան քաղաքը 4 Ապրիլ 1820-ին, փոքր տարիքէն կը կորսնցնէ իր հայրը։ Մեծցած է իր հօրեղբօր խնամքին տակ։ 27 տարեկան հասակին, երբ ամուսնացած էր Մարիամ Սիվիքեանի հետ եւ մէկ զաւակ ունէր, Վանէն անցած էր Պոլիս, Եւրոպա մեկնելու եւ բարձրագոյն ուսումը ստանալու համար։ Նիւթական պատճառներով չկրցաւ այս երազը իրականացնել, Պոլսոյ մէջ գործեց որպէս ուսուցիչ։ Պոլսոյ մէջ էր, որ կը կորսնցնէր իր մայրը, կինը եւ մէկ հատիկ աղջիկ զաւակը։ Խրիմեան Հայրիկի վրայ շատ ծանր կը ճնշէին այս կորուստները։ 1853-ին կը վերադառնայ իր ծննդավայրը Վան եւ կ՚որոշէ վանական ըլլալ։ Աղթամարի վանքին մէջ կը ձեռնադրուի կուսակրօն քահանայ՝ վարդապետ։ Խրիմեան վարդապետ շատ արթուն եւ պայծառ մտքի տէր էր, խանդավառ, ուսումնատենչ եւ

սրախօս հոգեւորական էր։ 1854-ին, հոգեւորական իր լայնածաւալ աշխատանքի կողքին, կը սկսի գրական եւ հասարակական գործունէութեան։ 1855-ին Վանի մէջ կը ձեռնարկէ «Արծուի Վասպուրական» ամսաթերթը, որ գաւառի հայութեան համար նորութիւն մըն էր այդ հրատարակութիւնը, իր բովանդակութեամբ եւ հայկական ոգի դրսեւորումով։ Թերթը շատ սիրուեցաւ ժողովուրդին կողմէ։ 1862-ին կ՚ընտրուի վանահայր Տարօնի Ս. Կարապետ վանքի։ Այդ տարիներուն թերթին անունը կը փոխէ եւ կ՚ըլլայ «Արծուիկ Տարօնոյ» թէ Վարագայ եւ թէ Ս. Կարապետ վանքերու վանահայութեան շրջանին, բազմաթիւ դպրոցներ բացաւ, եկեղեցիներ կառուցեց եւ գիրքեր հրատարակեց։ 1869-ին կ՚ընտրուի Պոլսոյ Պատրիարք։ Հոն եղած շրջանին, իր մշտատեւ քննադատութիւններուն, յանդուգն եւ կորովի գործելակերպին պատճառաւ, թրքական իշխանութիւնները զինք Երուսաղէմ կ՚աքսորեն։ 1878-ին Պոլսոյ Պատրիարք Ներսէս Վարժապետեանի կարգադրութեամբ, Խրիմեան Հայրիկ, Շարունակութիւնը էջ 12

Հայ Կեանք

Էջ 12

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

ՄԿՐՏԻՉ ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿԻ ԾՆՆԴԵԱՆ 200-ԱՄԵԱԿԸ (1820-2020) Շարունակութիւն էջ 11-էն

Մինաս Չերազի եւ Նարպէյի ընկերակցութեամբ կը մեկնին Պերլին, իբրեւ հայկական պատուիրակութեան նախագահ։ Այդ պատուիրակութեան նպատակն էր Պերլին երթալ, հոն տեղի ունեցած մեծ տէրութեանց ժողովին ներկայանալ եւ անոնցմէ խնդրել, որ գործադրութեան դնեն հայկական նահանգներու բարեկարգութեանց, Սան Ստեֆանոյի մէջ մեծ տէրութեանց ժողովի 16-րդ յօդուածով առնուած որոշումին գործադրութիւնը։ Բայց հայկական պատուիրակութիւնը, ինչպէս յայտնի է համայն հայութեան, մեծ պետութիւններ քաղաքական մութ հաշիւներով եւ Ռուսիոյ դէմ քայլ մը առնելով Պերլինի մէջ 16-րդ յօդուածը փոխարինելով 61-րդ յօդուածով, որուն հիման վրայ եւրոպական վեց պետութիւններ պիտի հսկեն հայկական գաւառներու բարենորոգման աշխատանքները, փոխանակ միայն Ռուսիան պիտի ընէր այդ գործը։ Պոլիս վերադարձին Խրիմեան Հայրիկ ժողովուրդին կը պատմէ ժողովի մանրամասնութիւնները եւ պատահած խեղկատակերգութիւնը եւ «Երկաթեայ շերեփ» հանրածանօթ առածը։ Մէկ կողմէ Խրիմեան Հայրիկ կը յայտնէ այդ ժողովին իր յուսախաբութիւնը, միւս կողմէ հայ ժողովուրդին կը յորդորէ որ հոգեփոխուի եւ գիտնայ արժէքը զէնքի ուժին եւ ինքնապաշտպանութեան։ Խրիմեան Հայրիկի անձին, հոգեւորականին, հայրենասէրին եւ ազգասէրին մասին հիացմունքով արտայայտած են իրեն ժամանակակից մտաւորականները եւ գործիչները, մանաւանդ ժողովուրդը պաշտամունքի հասնող սէր եւ յարգանք ունէր «Հայրիկին» հանդէպ։ Այսպէս Աւետիս Ահարոնեան կը գրէ. «Խրիմեան այս օրինական հոգեւորականը մէն մինակ մի խորունկ խորհուրդ է։ Անոր կեանքը, նիստ ու կացը, հագուելու եղանակը, նրա կերակուրները անգամ (հռչակաւոր թանի ապուրը) անսահման սէր եւ հետաքրքրութիւն կը ստեղծէր ժողովուրդին մօտ։ Նրա ամէն մի խօսքը անքննադատելի եւ վսեմ պատգամ է»։ 26 Սեպտեմբեր 1893-ին Էջմիածնի մէջ ձայներու միաձայնութեամբ զինք Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս կ՚ընտրեն։ Իսկ հայ ազատագրական շարժման ձեւաւորման եւ գաւառի հայութեան զարթօնքի գործին մէջ իր անփոխարինելի դերը կատարած է Խրիմեան Հայրիկը, որուն որպէս հետեւանք Վանի մէջ ծնունդ առաւ «Սեւ Խաչ», «Պաշտպան Հայրենեաց» եւ «Արմենական Կուսակցութիւնը» ինքնապաշտպանական ջոկատները։

Կարելի չէ գրել ՆՍՕՏՏ Խրիմեան Հայրիկ Կաթողիկոսին մասին, առանց յիշելու, թէ Ան հակառակ իր արտակարգօրէն զբաղած ըլլալուն, բազմաթիւ գրութիւններ եւ հատորներ ունի, որոնց մէջ կ՚անդրադառնայ հողին սիրոյն մասին, հայ ընտանիքի գաղափարին, հայ աւանդութեանց պահպանման, հօր եւ զաւակի յարաբերութեան մասին, Յիսուսի վերջին շաբաթը (Աւագ Շաբթուան), խաչին ճառը, ժամանակ եւ խորհուրդի մասին։ Խրիմեան Հայրիկ կը հաւատար, թէ «Աշխարհի մեծագոյն մարգրիտը՝ Աւետարանն է», «Առանց Աւետարանի առաջնորդութեան ուրիշ ուղիղ ճանապարհ չկայ»։ Ունի նաեւ «Հայ Գոյժ» եւ «Վան Գոյժ» երկու նշանաւոր գործերը, որոնք կը պատկերացնեն թրքահայ եւ Վանի հայութեան աղէտները։ Խրիմեան Հայրիկի գլուխ գործոցը կը նկատուի «Պապիկ եւ Թոռնիկ» գործը, ուր պապիկը իր թոռնիկին կը փոխանցէ հայկական հողին սէրը, ընտանեկան սրբութիւններուն եւ աւանդութեանց պաշտամունքը։ 1929-ին Նիւ Եորքի մէջ հրատարակուեցաւ հսկայածաւալ հատոր մը, որ կը պարունակէ Խրիմեան Հայրիկի գրական ամբողջական գործերը։ Խրիմեան Հայրիկի ժամանակակիցները կը վկայեն, թէ Ան ինքզինք հոգեւորականի չափ բաՇարունակութիւնը էջ 14

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 13

Հայաստանեան մամուլ - Քաղաքականութիւն Ղարաբաղեան բանակցութիւններում որեւէ տեղաշարժ չի եղել. առանց ԵԱՀԿի Փաշինեանի հանդիպումներն Ալիեւի հետ կարող են վտանգաւոր հետեւանքներ ունենալ. Նորատ Տէր-Գրիգորեանց

Ղարաբաղեան բանակցութիւններում 2019ին դրական ոչ մի տեղաշարժ չի եղել, որովհետեւ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը եւ բոլոր նրանք, ովքեր բանակցութիւններ են վարում, չգիտեն իրական պատճառները, թէ ինչից է առաջացել հիմնախընդիրը եւ ինչ ճանապարահով պէտք է առաջ շարժուել, ինչ լուծումների յանգել: Այս մասին Tert.amի հետ զրոյցում ասաց 1992-1995 ՀՀ ՊՆ գլխաւոր շտաբի պետ, 1993-ին պաշտպանութեան նախարարի պաշտօնակատար, Արցախեան պատերազմի հերոս, գեներալ-լէյտենանտ Նորատ Տէր-Գրիգորեանցը: «Պարզապէս բանակցութիւններ վարել բանակցելու համար` դա յիմարութիւն է, անպտուղ բան, այդպէս կարող է շարունակուել 100-150 տարի, մինչեւ մենք բոլորս մահանանք: Պէտք է հարցը դնել այնպէս, ինչպէս եղել է` ինչո՞ւ է այս ամենը տեղի ունեցել: Ալիեւի եւ Նիկոլ Փաշինեանի յարաբերութիւնները վատ չեն, բայց մենք մանուկ չենք, հասկանում ենք, որ երբ Ատրպէյճանի եւ Հայաստանի ղեկավարները հանդիպում են եւ ԵԱՀԿ-ից ոչ ոք դրան չի մասնակցում, դա բանակցութիւն չէ, ես չեմ վստահում այդպիսի բանակցութիւններին»,- նշեց գեներալը: Ըստ նրա՝ այդպիսի ձեւաչափով հանդիպումների պատճառով Հայաստանում կարող են ասել, որ Փաշինեանը հող է պատրաստւում յանձնել, իսկ Ատրպէյճանում էլ Ալեւին մեղադրել զիջումների գնալու համար: Նորատ Տէր-Գրիգորեանցի խօսքով՝ Ատրպէյճանի նման ագրեսորի հետ բանակցութիւններ վարել պէտք չէ: «Ոչ ոք չգիտի` ինչ են խօսում, ենթադրենք,

ես վստահում եմ վարչապետին, բայց Ատրպէյճանում էլ Ալեւին են վստահում: Ինչի՞ մասին են խօսում, ի՞նչ են խօսում, ոչ ոք չգիտի: Ի՞նչ կոմպրոմիսի մասին է խօսքը, ի՞նչ ուղղութեամբ ենք գնալու, կամ ո՞ր մեխանիզմի շնորհիւ կը գտնուի այն լուծումը, որը երեք կողմերի ժողովուրդների համար ընդունելի կը լինի: Առանց ԵԱՀԿ-ի Փաշինեանի հանդիպումներն Ալիեւի հետ կարող են ունենալ վտանգաւոր հետեւանքներ»,- ընդգծեց նա: Նորատ Տէր-Գրիգորեանցի խօսքով՝ յատկապէս ղարաբաղա-ատրպէյճանական սահմանին կրակոցները, սադրանքները շարունակւում են 90-ականներին սխալ ստորգրուած փաստաթուղթի պատճառով: «Ցաւօք, փաստաթուղթի ստորագրման գործընթացին նախագահն ինձ չներգրաւեց, ես մնացի հրամանատարական կէտում: Գրեցին համաձայնագիր կրակի դադարեցման մասին, ի՞նչ է նշանակում՝ «կրակի դադարեցում»: Մենք պատերազմող երկիրներ ենք, մեր կողմը յաղթել է, եւ հանկարծ ասում են` եկէք դադարեցնենք կրակը: Պիտի բոլորովին այլ փաստաթուղթ ստորագրուէր, պիտի ասէին՝ կապիտուլյացիա եւ Լեռնային Ղարաբաղի անկախութիւն, քանի որ Ատրպէյճանն էր յարձակուել Ղարաբաղի վրայ, ցանկանում էր գրաւել Ղարաբաղը, այնուհետեւ Զանգեզուրը, ապա Նախիջեւանից յարձակուել Երեւանի վրայ»,- նկատեց գեներալը: Նորատ Տէր-Գրիգորեանցը կարծում է, որ Արցախում էսկալացիայի վտանգ կայ, քանի որ Ալիեւը պարբերաբար հանդէս է գալիս ատելութեան քարոզով, ժողովուրդին նախապատրաստում է պատերազմի: «Ալիեւն իր ընտանիքով բունկերում կթաքնուի, մարդկանց կ’ուղարկի զոհուելու, նրա համար մարդիկ արժէք չունեն: Մեզ մօտ զինուած պայքարի բոլոր միջոցները հիմնաւորապէս կ’ապահովեն հակառակորդին պարտութեան մատնելն ամենաբարձր մակարդակով։ Առաւել եւս, որ մեզ մօտ ռազմական գործողութիւնների լեռնային թատերաբեմ է։ Զօրքերի նորմալ, գիտակից բաշխման, կրակային համագործակութեան հիմնաւոր կազմակերպման դէպքում հակառակորդը կ’ոչընՇարունակութիւնը էջ 14

Հայ Կեանք

Էջ 14

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

ՄԿՐՏԻՉ ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿԻ ԾՆՆԴԵԱՆ 200-ԱՄԵԱԿԸ (1820-2020) Շարունակութիւն էջ 12-էն

նաստեղծ կը համարէր։ Խրիմեան աննման Հայրիկ արտաքինով ոտքէն գլուխը փարթամ հասակով առնական գեղեցկութիւն ունէր։ «Ոչ մէկ նկարով կարելի չէր պատկերացնել Խրիմեան Հայրիկին դէմքը, մանաւանդ անոր խոշոր կապոյտ աչքերը», կը վկայեն զինք մօտէն ճանչցողները։ Խրիմեան Հայրիկ սրամիտ էր։ Նոյնիսկ լուրջ եւ ամենահանդիսաւոր պահերուն չէր մոռնար իր բնածին հիւմորը։ Էջմիածնի մէջ, Խրիմեան Հայրիկին կը ներկայանայ բանաստեղծ մը իր փոքրամարմին տիկնոջ հետ, Խրիմեան կը նայի տիկնոջ, ապա հարց կու տայ բանաստեղծին.

– Տիկինդ է, որ քեզ կը ներշնչէ եւ կ՚ոգեւորէ բանաստեղծութիւն գրելո՞ւ։ – Այո, պատասխանեց բանաստեղծը։ – Զաւակս, աղէկ ըրած ես, չարիքներուն փոքրագոյնը ընտրած ես։ Սրախօսութեան հսկայ ժառանգ մը ձգած է Խրիմեան Հայրիկ, որ հատորներ կարելի է լեցնել։ Վեփահառ Մկրտիչ Խրիմեան Հայրիկի բազմաբեղուն կեանքի վերջին կոնդակն ալ իր տեսակին մէջ հայրենասիրութեան եւ ազգասիրութեան փայլուն օրինակ մըն էր իր կեանքին եւ իր խօս-

քին։ «Այժմ իմ հայրապետական կոնդակով, տարաբախտ ազգիս վշտալի հայրապետս, որ հասել եմ իմ կեանքի մայրամուտին, յորդորս եմ կարդում ձեզ, մեր բոլորի սիրելիներին, որ իսպառ թօթափեն սրտերից ատելութիւնը, մեծամտութիւնը եւ լինեն ընդմիշտ մի սիրտ եւ մի հոգի համերաշխ եւ եղբայրական սիրով գործեն այնպիսի խոհեմութեամբ, իմաստութեամբ, որ իրենց գործունէութեան արգասիքները վնաս չբերեն մեր ազգին, այլ օգուտ ու զարգացում»։ Ամենայն Հայոց «Հայրիկ»ի կեանքը վերջ գտաւ 20 Հոկտեմբեր 1907-ին, ծովածաւալ բազմութիւն մը ներկայ եղաւ իր թաղման արարողութեան, որ թաղուեցաւ նախորդ կաթողիկոսներուն պէս, Ս. Էջմիածնի մէջ։ Բիւր յարգանք անոր յաւերժալոյս եւ անմահ յիշատակին։

Ղարաբաղեան բանակցութիւններում որեւէ տեղաշարժ չի եղել. առանց ԵԱՀԿի Փաշինեանի հանդիպումներն Ալիեւի հետ կարող են վտանգաւոր հետեւանքներ ունենալ. Նորատ Տէր-Գրիգորեանց Շարունակութիւն էջ 13-էն

չացուի, կ’ոչնչացուի նաեւ նաւթամուղը` էներգոհամակարգին անօդաչուներով 20-30 հարուած հասցնելով: Տեսաք, թէ ինչ եղաւ Սաուտեան Արաբիայում: Թող Ատրպէյճանը լաւ մտածի, իրեն պատերազմելը ձեռնտու չէ ոչ մի երկրի հետ»,նկատեց նա: Նորատ Տէր-Գրիգորեանցն ասաց, որ որպէս ԶՈՒ հիմնադիրներից մէկը շատ գոհ է ՀՀում պաշտպանական գերատեսչութեան աշխատանքից, նա կարեւորեց ՍՈւ-30 ՍՄ բազմաֆունկցիոնալ գերժամանակակից ինքնաթիռների ձեռքբերումը, ինչպէս նաեւ այն, որ Հայաստանի Զինուած ուժերը համալրուել են ռուսական

արտադրութեան գերժամանակակից հակաօդային եւ հակահրթիռային պաշտպանութեան ՏՈՐՄ2ԿՄ համակարգերով:

Tert.am 02-01-2020

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

30 Years Since Baku Pogrom

YEREVAN, JANUARY 13, ARMENPRESS. Thirty years ago on this day, Azerbaijanis began a statesponsored massacre of the Armenian population in Baku, which became known as the Baku Pogroms.

Tens of thousands of Armenians fell victim to the cruel atrocities or forced displacement.

The Baku Pogrom began in 1990 January 13th and lasted until January 19th. It was a state-sanctioned pogrom organized by the Azerbaijani Popular Front.

After the six days of atrocities, Baku – the city once having an Armenian population of 250.000 – had no Armenian left.

The anti-Armenian hysteria in Azerbaijan had risen back in late 1988 and early 1989.

On January 13, 1990 a mass rally took place with the attendance of thousands. Afterwards, the crowd separated into smaller groups and started attacking and murdering Armenians in their homes with extreme cruelty. The perpetrators had the addresses of their would-be victims. The mob would defenestrate their victims from their apartments, kill them with metal pipes and knives, women were raped, and many were burnt alive.

Only six days later, when the Soviet authority was jeopardized in Baku, Mikhail Gorbachev ordered a Cont. on page 21

Էջ 15

Bishop Sahak Mashalian Enthroned as Armenian Patriarch of Constantinople

ISTANBUL — Bishop Sahak Mashalian was enthroned as the 85th Armenian Patriarch of Constantinople on Saturday January 11, in a ceremony held at Surp Asdvadzadzin (Holy Mother of God) Patriarchal Church in Istanbul.

Bishop Mashalian entered the Mother Church with a solemn procession. Then his inauguration took place and handing over the patriarchal scepter. During the enthronement ceremony, Catholicos of All Armenians awarded the rank of Archbishop to Mashalian. After the enthronement, a reception was held, and the attendees congratulated and wished the Patriarch success in his service.

Attending the event were representatives of the Mother See of Holy Etchmiadzin, the Catholicosate of Cilicia and the Armenian Patriarchate of Jerusalem.

The congregation included Fener Greek Patriarch Bartholomew, the spiritual leader of Orthodox Christians, representatives of other Christian denominations in Turkey and foreign diplomatic missions in Istanbul.

Turkish Deputy Interior Minister Muhterem Ince and Chief Rabbi of Turkey Rav Isak Haleva also took part in the ceremony.

The first liturgy of newly elected Patriarch Sahak Mashalian took place on Sunday. In his first message, the patriarch gave a Christmas autistic speech, expressing gratitude to those gathered to share this memorable day with him.

Hundreds of believers welcomed the patriarch, receiving his paternal blessing. During the Divine Liturgy the name of the Sahak II Patriarch was first mentioned.

Էջ 16

Հայ Կեանք

Two Major British Publications Have Included Armenia Among Hottest Travel Destinations in 2020

LONDON — Where to go in 2020? From the snows of Svalbard to Brexit Britain, travel experts of the Financial Times have picked the hottest destinations to visit this year.

Four members of the panel of experts have picked Armenia as one to watch in 2020, as the country will get its first low-cost airline links with western Europe. Ryanair, Wizz and Air Baltic are all due to launch flights, connecting the capital Yerevan with cities including Milan, Rome, Berlin and Vienna.

According the FT, the main draw for visitors is the country’s extraordinary collection of medieval monasteries and churches, many of them set among dramatic mountains.

Geghard monastery, for example, was cut into the rock of the Upper Azat valley and was completed in the 13th century. It is now a Unesco world heritage site, as are the monasteries at Haghpat and Sanahin.

Mt Ararat, viewed from the Armenian capital Yerevan and the wine-lands are also fascinating.

“Yerevan is one of the region’s most exuberant and endearing cities,” says Justin Wateridge of Steppes Travel. “Both country and capital are an unexpected delight that you need to discover before the secret gets out.”

Other hot 2020 destinations include Chad, UK, Norway, Turkey, Japan, Uruguay, Dominica, and Albania.

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

AAF Has Shipped $71 Million of Aid to Armenia and Artsakh During 2019

The Armenia Artsakh Fund (AAF) delivered $6,4 million of humanitarian assistance to Armenia and Artsakh during the fourth quarter of 2019. Of this amount, the AAF collected $5,9 million of medicines and other supplies donated by Americares ($4 million); Direct Relief ($1,6 million); Catholic Medical Mission Board ($199.000); Health Partners International of Canada ($81.000) and MAP International ($9.000).

Other organizations which contributed valuable goods during this period were Armenian Missionary Association of America ($282.000) and Project Agape ($223.000).

The medicines, medical supplies and hygiene products donated during this period were sent to the AGBU Claudia Nazarian Medical Center for Syrian Armenian Refugees in Yerevan, Aleppo Compatriotic Charity Organization, Arabkir United Children’s Foundation, Armenian Eyecare Project, Armenian Missionary Association of America, City of Smile Foundation, Fund for Armenian Relief, Institute of Perinatology, Obstetrics and Gynecology Center, Metsn Nerces Charitable Organization, Muratsan Children’s Endocrinology Center, National Hematology Center, St. Grigor Lusavorich Medical Center, and the health ministries of Armenia and Artsakh.

During the twelve months of 2019 AAF shipped to Armenia and Artsakh the phenomenal amount of $71 million of medicines, medical supplies and other relief products. In the past 30 years, including the shipments under its predecessor, the United Armenian Fund, the AAF has delivered to Armenia and Artsakh a grand total of $891 million worth of relief supplies on board 158 airlifts and 2.456 sea containers.

“The Armenia Artsakh Fund has regularly offered free of charge millions of dollars of life-saving medicines and medical supplies. All we have to do is pay for the shipping expenses. We welcome your generous donations to be able to continue delivering this valuable assistance to all medical centers in Armenia and Artsakh,” stated Harut Sassounian, the President of AAF.

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 17

A Walk Through the Forgotten Streets of Sivas, Adana and Develi

ISTANBUL — Within the scope of its cultural heritage studies between 2016 and 2018, Hrant Dink Foundation conducted a research with a view to reveal Armenian cultural heritage of Kayseri, Adana and Sivas.

As an output of these studies, the books Sivas with its Armenian Cultural Heritage, Adana with its Armenian Cultural Heritage and Develi with its Armenian Cultural Heritage have been published, in addition to the “A walk through forgotten streets” memory tour maps prepared for each of these cities.

Covering content from the books, the maps feature various visual materials, and present interactive narratives about the urban memory of KayseriDeveli, Adana and Sivas.

Sivas Memory Tour Map The map starts the tour from the madrasas of Buruciye, Sifaiye and Çifte Minare, which are located at the city center. Accompanied by oral history narratives and visual materials from the archive, this urban memory journey includes many stations such as Surp Prgich Church, Surp Minas Church, Surp Sarkis Church, Gök Madrasa, Ulu Mosque and Sivas Fortress.

Adana Memory Tour Map The memory tour in Adana starts from Tas Köprü (Stone Bridge). In the light of the information provided by the old maps of the city, the map pins the buildings such as The Catholic Nuns’ School and the Armenian Protestant Church that do not stand today. The map also provides information regarding the current situation and usage of historical buildings such as Nuri Has Arcade, Tyrpani Factory, Greek Cemetery and St. Paul’s Church.

Develi Memory Tour Map Featuring quotations from different parts of the Develi with its Armenian Cultural Heritage book, the map provides the user with the opportunity to have a memory tour of Develi on foot or by bike.

Presenting a short introduction about the cultural diversity of the area, the map includes 15 stations in total. Through this route from Bilisd to Mount Khach, it is possible to explore the cultural heritage of Develi where the Armenian, Turkish and Greek communities lived together.

Էջ 18

Հայ Կեանք

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

A Year of Celebrating our Founder: Calouste Gulbenkian

By RAZMIK PANOSSIAN Director of the Armenian Communities Department at the Calouste Gulbenkian Foundation

2019 was a year of 150th anniversary celebrations in the Armenian world: the birth of Gomidas Vartabed (Komitas), Hovhannes Toumanian, Levon Shant, Yervant Odian and Calouste Gulbenkian.

Throughout the year, the Calouste Gulbenkian Foundation hosted several events to celebrate its Founder’s life. The commemorations focused on Portugal, given that the largest legacy Gulbenkian left behind is his Foundation – established in 1956 through his will, and headquartered in Lisbon. At the time of his death in 1955, Gulbenkian was the wealthiest man in the world.

The commemorations started in early January, with the release of the first truly academic biography of our Founder, “Mr. Five Per Cent: The Many Lives of Calouste Gulbenkian, the World’s Richest Man,” authored by Professor Jonathan Conlin, and available in both English and Portuguese. Based on vast archival sources in multiple languages and countries, including Armenian, the book paints the portrait of an exceptional, and, at times, quite a difficult man. Weaving in his business interests, art collecting, family life, and philanthropic work, the biography led to some rethinking about Gulbenkian and his legacy – doing away with some myths and generating debates in Portugal and elsewhere. The President of Portugal personally attended the launch of the biography in Lisbon, and spoke about the book prior to a roundtable discussion with the author. The book was subsequently published in Armenia in October by a local publisher, in Armenian and Russian translations.

Calouste Sarkis Gulbenkian was born on March 23, 1869, in Uskudar, a suburb of Istanbul. On the actual date of his birth, we celebrated his birthday through various activities. Twelve prizes were granted to the winners of the “Who is Calouste?” nationwide competition at a special award ceremony. The competition was open only to youth (15 to 25 years old) residing in Portugal. Through their artistic submissions – in music, text, film and visual arts – young people told the story of Mr. Gulbenkian and what he means to them. Their works were displayed at the Foundation in a dedicated exhibition.

There were 457 entries from individuals and schoolbased student groups.

A photo from the “Calouste: A Life, Not an Exhibition” exhibition. Photo by: Monica Sousa

Our 1,000-seat Grand Auditorium was abuzz with young people during the ceremony, celebrating the life of Calouste Gulbenkian. Prior to the ceremony, our meeting rooms were filled with discussions about global citizenship, taking Gulbenkian as an example. The band Collectif Medz Bazar ended the prize ceremony, bringing the audience to its feet. I saw something I had never seen before in the formal setting of the Gulbenkian Foundation’s Grand Auditorium: an Armenian shoorchbar in the aisles!

Hundreds of youth from around Portugal had brought a special excitement to the Foundation.

This was only one component of the celebrations on March 23rd.

At a more formal event on the same day, the memory and legacy of Calouste Gulbenkian was honored in the presence of invited dignitaries, the Foundation’s Board of Trustees and over a thousand guests. Archbishop Khajag Barsamian, Etchmiatzin’s Pontifical Legate to Western Europe and the Vatican, graced us with his presence. The Founder’s great-grandson, Martin Essayan, gave a keynote speech highlighting Gulbenkian’s values, the President of the Foundation, Dr. Isabel Mota spoke about the Foundation, and the Gulbenkian Orchestra played Beethoven. In a unique ceremony, a commemorative stamp dedicated to Mr. Gulbenkian, was jointly issued by Portugal Post and Armenia Post just prior to the main ceremony.

During the evening, a nine month-long exhibition was inaugurated on the life of Gulbenkian, entitled, “Calouste: A Life, Not an Exhibition.” Mounted by the well-known Portuguese curator, Paulo Pires do Vale, the exhibition interrogates conceptually the practice of displaying a real life through the act of Cont. on page 19

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 19

A Year of Celebrating our Founder: Calouste Gulbenkian Cont. from page 18

exhibiting. Over 32,000 visitors have already experienced the exhibit, which revolves around key events in the life of Calouste Gulbenkian. It is important to note that, as far as we know, this is the first time an exhibition at the Foundation has been mounted in three languages, including Armenian, in addition to Portuguese and English.

Under the umbrella of the 150th anniversary, and in relation to the conferences and seminars, another exhibition was organized by the Gulbenkian Museum, drawing on the Founder’s vast art collection.

“The Rise of Islamic Art” (1869 to 1939) stood out for its beauty and original angle of interpretation.

Curated by the Museum’s own Jessica Hallett, the exhibition focused on Europe’s, and Gulbenkian’s, fascination with Orientalism. It analyzed his network of art and antiquities dealers through whom he bought items for his collection – about a quarter of whom were Armenian – and proposed a question: What does “Islamic Art” mean? Part of the exhibition included Armenian and other Christian pieces which came from the Islamic world.

A series of concerts, organized by the Foundation’s Music Department, brought Armenian music, and some of our best musicians, onto our stages. Tigran Mansurian’s requiem moved us deeply as it was played in April by the Gulbenkian Orchestra and Choir. The Dellalian Trio and the Lisbon Chamber Ensemble played some of his other pieces. Mansurian himself – celebrating his 80th birthday this year – charmed us by explaining the intricacies of Armenian music in an interview in front of a live audience of music lovers. The Gurdjieff Ensemble, in collaboration with Hewar, and pianist Lusine Grigoryan, delighted us with their intricate music in September. The famous Portuguese pianist, Maria João Pires, staged two packed piano concerts with Armenian music and musicians in September and November: respectively, Talar Dekrmanjian (soprano) and Lilit Grigoryan (piano). Also in November, Tigran Hamasyan wooed us with his dazzling piano and jazz. Finally, the Trio Aeternus and the Dellalian Trio closed the 150th anniversary celebrations with two intimate concerts in December, performed in the exhibition devoted to the life of Calouste Gulbenkian.

Outside of the premises of the Foundation, we sponsored an additional concert devoted to Armenian music, in the beautiful setting of the Sintra Palace, by Portugal-Armenia Friendship Society’s Consonância Orchestra. The concert featured the work

A photo from one of the winning art pieces of the “Quem é Calouste?” ( Who is Calouste?”) youth competition. Photo by: Monica Sousa

of Grigor Arakelian, another great Armenian maestro, who conducted and played the “Armenian viola.”

The music of Gomidas was featured in practically all the concerts; his music was intertwined with the life of Calouste Gulbenkian. Two Armenian men, born in the Ottoman Empire during the same year, could not have had more different lives. One died in a psychiatric hospital in France, unable to bear the trauma of the Genocide, while the other died the richest man in the world, because of his oil interests in what was the Ottoman Empire, and subsequently Iraq.

Calouste Gulbenkian engaged in philanthropy throughout his life, both for Armenian and nonArmenian causes. In fact, even before Gulbenkian was born, his clan, one of the amira families in Constantinople (with roots in Talas), was known for community support. Calouste Gulbenkian continued the tradition of philanthropy – support to Armenian refugees in the 1920s, the construction of the St. Sarkis Church in London – and modernized it, moving away from charitable giving to a more resultsoriented approach toward the end of his life. He left practically his entire fortune to a foundation bearing his name, with the aim of the betterment of humanity through the arts, education, science, and charity.

The 150th anniversary of his birth was an opportunity for us to rethink the role of foundations and charitable donations in the 21st Century. We organized an international conference in September entitled “Emerging Trends in Philanthropy.” The largest European foundations, and some American ones, Cont. on page 20

Էջ 20

Հայ Կեանք

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

A Year of Celebrating our Founder: Calouste Gulbenkian Cont. from page 19

were invited to discuss current challenges and opportunities facing foundations. The theme of impact, and how to measure it, came up over and over again, along with the need to adapt and rethink programs and initiatives in light of new global developments, the crucial importance of long term planning, and being agents of positive change.

Every July 20th, the day of Gulbenkian’s death, the Foundation marks “Founder Day” through a solemn wreath-laying ceremony and a Church Service. This year, the Service – which was held on July 19 – was ecumenical (Catholic and Apostolic), with the participation of Khajag Srpazan on his second visit to the Foundation from Rome. Founder’s Day also includes the awarding of the annual Gulbenkian Prizes, including the Calouste Gulbenkian Prize for Human Rights. In 2019, it went to Lebanese writer and educator Amin Maalouf.

On Founder’s Day we launched the second book of the year. This time, Calouste Gulbenkian’s own writings in the form of letters to his only grandchild, Mikael Essayan – whom he seemed to be grooming as his successor – “A Educação do Delfim: Calouste Gulbenkian’s Letters to his Grandson.”

While teenage Mikael was studying at Harrow boarding school near London during the early 1940s, his grandfather, in Lisbon, took direct control of his education, as Mikael’s parents were stuck in Nazi occupied France. What emerged is a remarkable correspondence between a grandfather and his grandson – a grandfather who deeply cares, but wants to control every aspect of his grandson’s life.

The letters, stored at the Foundation’s archives, contain much advice and are reflective of Gulbenkian’s thinking. They are the closest we can come to understanding the inner thoughts and beliefs of Mr. 5 Percent, as he speaks of his values and takes decisions over both important and mundane matters in the life of his “Dauphin.” The book contains one particularly interesting letter for Armenians, in which Gulbenkian strongly chastises his grandson for even considering converting out of the Armenian Apostolic Church and into the Anglican Church.

There are many “quotable quotes” in the letters. Below are two examples: “Nothing displeases more than snobbishness or swollen-headedness…. From my long personal experience I find that people with such weaknesses do not go very far in life and do not generally succeed in occupying foremost places in the commu-

Martin Essayan speaking at the book launch: “A Educação do Delfim: Calouste Gulbenkian’s Letters to his Grandson.”

Photo by: Marcia Lessa

nity.”

“You should never run after money when, with constructive and persevering efforts and work, you will find later on instead of running after money, money will be running after you.”

The launch of the book was in itself unusual and even fun, insofar as it was a roundtable between some of the young winners of the “Who is Calouste?” competition in March and Martin Essayan, Mikael’s son, and Calouste Gulbenkian’s great-grandson, who is a member of the Board of Trustees of the Foundation and responsible for its Armenian Communities Department. During the book event, various members of the Foundation staff read moving passages from the letters.

Many other events took place throughout 2019 in the context of the 150th anniversary celebrations, or related to it. The first among them was the visit of President Armen Sarkissian to the Foundation in April, where he was received by the President of the Foundation and various Board members. The newly appointed Ambassador to Portugal, Garen Nazarian visited us in December, accompanied by his wife Nana, and attended one of the closing concerts of the celebrations. Throughout the year, various other prominent guests and community leaders paid a visit to the Foundation and its Armenian Communities Department.

New structures were installed in the Gulbenkian gardens as “reflection points” about nature quoting Gulbenkian, who was a great admirer of nature – a bit of an irony now, given that his main business was oil. Workshops for children called “A Man with a Thousand Homes” were held within the Museum about the life of Gulbenkian. Cinemateca Portuguesa organized, with our support, a retrospective Cont. on page 21

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 21

A Year of Celebrating our Founder: Calouste Gulbenkian Cont. from page 20

of Artavazd Pelechian, the great Armenian filmmaker, and hosted him personally in Lisbon.

We organized book events for the Gulbenkian biography in London in February, and Paris in March, and sponsored Jonathan Conlin’s book tour to the U.S. A modest grant to the archival scholar Emma Hovsepyan enabled her and the National Archive of Armenia to publish the book “Dohmig Parerare” – “The Noble Benefactor” in Armenian, containing some of the letters about Armenian issues in Gulbenkian’s archives held by the Foundation. Finally, a large group of Portuguese colleagues from the Foundation visited Armenia on holidays for the first time this year, and returned with very fond memories.

Throughout the year, there was considerable coverage in the Portuguese press about Calouste Gulbenkian and Armenians, the most recent one being a lengthy article in the major national newspaper Expresso on December 7 about the younger Gulbenkian.

Our year of celebrations in Portugal formally ends on December 31, with the close of “Calouste: A Life, Not an Exhibition.” We strived to show the genius of Calouste Sarkis Gulbenkian, his impact on the world, his achievements, his Armenian culture, and his complex character. We focused less on his material wealth and more on his values and on his legacy. Half a century before Bill Gates, Gulbenkian wanted his wealth to be harnessed to realize an international vision of peace and prosperity. Simply put, he wanted to make the world a better place.

Being ahead of his times seemed to be a motto for Mr. Gulbenkian.

In March 2020, before his birthday, we will be sponsoring some events in Yerevan – a concert and conference – to cap off the celebrations.

I was humbled by the fact that the President of the Foundation, Dr. Isabel Mota, along with Martin Essayan, entrusted me to assume the responsibility for the overall coordination of the 150th anniversary celebrations of our Founder, along with a small team of dedicated colleagues. Organizing and coordinating all the events took a considerable portion of my time. However, the Armenian Communities Department continued to deliver its programs in the Diaspora and in Armenia, with educational support, publications, Zarmanazan, Western Armenian revitalization programs, the Armenian Diaspora Survey, university scholarships, grants to institutions, aca-

A scene from the “Quem é Calouste?” award ceremony.

Photo by: Marcia Lessa

demic funding for Armenian Studies, and many, many other initiatives. We will speak much more about these in the New Year, presenting to the Armenian world the achievements of our previous five -year plan and our plans for the next five years.

2020 will be our year of communications!

30 Years Since Baku Pogrom Cont. from page 15

state of emergency in the Azerbaijani capital to restore public order. More than a dozen militants were killed during an armed resistance with the troops, and many were arrested.

Since evidence and facts were concealed and covered up, the exact number of Armenians who were killed during the pogroms was impossible to be revealed, but according to various estimates at least 500-600 were murdered from 1988 to 1990. The anti-Armenian pogroms went on even after 1990 January, leading to a complete and forced exodus of Armenians.

Despite the Azerbaijani denialist policy, the Baku Pogroms, and the preceding Sumgait Pogrom of 1988, as well as in Kirovabad (Gyanja), have been condemned by a number of international organizations. The pogroms against the Armenians were condemned by the European Parliament in resolutions adopted in 1988, 1990 and 1991.

Eyewitness accounts, as well as the above mentioned resolutions, indicate that the anti-Armenian actions in Baku and Sumgait were of organized nature or at least were carried out at the permission of the Azerbaijani authorities.

Էջ 22

Հայ Կեանք

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

OPEN CALL FOR Goriz Leadership Development Programme 2020

Brussels, 23 December 2019 - AGBU Europe is pleased to launch the open call to participants for the 2020 edition of the Goriz Leadership Development Programme.

The programme aims at identifying, training and providing professional support to the future global Armenian leaders. It provides talented young Armenians with a professional-level leadership programme that will equip them to confront and transcend the challenges of their personal, professional, community and public lives.

Drawing on the success and lessons learned from Goriz 2019, AGBU Europe has upgraded the programme, integrating best practices of world-class leadership trainings, facilitated by top leadership professionals of Armenian origin.

The entire programme will run over a 6-month cycle, including 3 modules, in Brussels, Barcelona and Yerevan.

Detailed information relating to the programme’s general approach, tuition and selection process is provided in the online brochure.

The final deadline for registration is 29 February 2020.

For additional information, please contact: goriz@agbueurope.e

AGBU Europe (www.agbueurope.eu) coordinates and develops the pan-European activities of the Armenian General Benevolent Union. Established in 1906, AGBU (www.agbu.org) is the world’s largest non-profit organization devoted to upholding the Armenian heritage through educational, cultural and humanitarian programs. Each year, AGBU is committed to making a difference in the lives of 500.000 people across Armenia, Artsakh and the Armenian diaspora.

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 23

Թոյլ տա՛նք զարգանայ Երկիրը ԶԱՒԷՆ ԽԱՆՃԵԱՆ Գործադիր տնօրէն Ամերիկայի Հայ Աւետարանչական Ընկերակցութեան

‘When they go low, we go high’ Michele Obama Դուք կարդացա՞ծ էք Բագրատ Այվազեանի «Անին Ծախուեցաւ»: Կամ Ստեփան Զորեանի «Պապ Թագաւոր»ը: Դուք կարդացա՞ծ էք Դերենիկ Դեմիրճեանի «Վարդանանք»ը: Կամ Սերո Խանզատեանի «Մխիթար Սպարապետ»ը: Հայոց պատմութեան հարազատ էջերէն հիւսուած վէպեր են վերոյիշեալները որ կ’երկարին չորրորդ դարէն մինչեւ տասնըութերորդ դար, ընդհանրապէս տարածուելով հայ ժողովուրդի յետ քրիստոնէութեան ընդունման պատմութեան ժամանակամիջոցին վրայ: Թէեւ վէպ են վերոյիշեալ հատորները սակայն այնտեղ մեր պատմագէտ հեղինակները կարողացած են հայելին դառնալ օրուայ պատմաքաղաքական իրադարձութիւններու, օրուայ ծանօթ աշխարհի գերիշխող ուժերուն, ներքին եւ արտաքին իշխանական հոսանքներու, աշխարհաքաղաքական բարի կամ չար դրացնութիւններու, աշխարհային եւ եկեղեցական իշխանութիւններու յարափոփոխ յարաբերութեան եւ այս բոլորին մէջ հանգոյցներ ստեղծող եւ գոյացնող ճակատագրական սադրանքներու, դաւադրութիւններու եւ նենգամըտութեան: Չէ՞ք կարդացած վերոյիշեալ վէպերը: Ոչի՛նչ: Ինծի կը թուի թէ ժամանակակից մեր պատմութիւնը, գուցէ մի քիչ մշուշապատ բայց արդիական տարազներով եւ բովանդակութեամբ եւ անպայման 21-րդ դարու թէքնոլոճիի ծնունդ հասարակական եւ ընկերային համացանցերու էջերով մեզ կը յիշեցնէ վերոյիշեալ վէպերով ցոլացուած մեր պատմութեան ափսոսալի էջերը: Անկախութեան առաջին քսանութ տարիներու փտածութեան, յուսախաբութեան, յուսալքութեան, արտագաղթի եւ լայնածաւալ աղքատութեան խեղդիչ հանգրուանէ մը ետք, հազիւ հեշտանքը տրուեցաւ մեր ժողովուրդին՝ ինք ի՛ր ճակատագրի տէրը եղած ըլլալուն, ահա ծրագրուած ապատեղեկատուութեան խլացնող աղմկալի խոյանքներու ականատեսներն ենք: Զիրար խաչաձեւող ամբաստանութիւններ, զրպարտութիւններ, հնարքներով ծածկուած դիմատետրեան տխեղծ ազդեր, բռնազբօսիկ գործո-

ղութիւններ, այս բոլորը հայրենական լրատուական հրապարակը խիտ կերպով յագեցուցած են: Հայաստանի առաջին հանրապետութեան բախտորոշ հարիւրամեակին, հայ ժողովուրդը՝ խաղաղ, անարիւն եւ մասսայական հրապարակային պորթկումով մը տէր դարձաւ իր ճակատագրին եւ ժողովրդարար կարգերու հաստատումով, արմատականօրէն փոխեց իր գոյատեւման ուղղութիւնը: Երկիրը ունի իր սահմանադրական կարգերը եւ ամէն ինչ որ կատարուեցաւ, ուղղամտօրէն, գիտակցօրէն եւ ամէնայն ողջամտութեամբ ընթացաւ սահմանադրական կարգերով հաստատուած օրէնքի լոյսին տակ: Դէ՜հ, քննանդատելիք բան կա՞յ, անպայմա՛ն կայ: Քաղաքակիրթ ոճով քննադատենք: Թող մեր քննադատութիւնը ըլլայ կառուցողական, կենսագործիչ, օգտակար եւ բարին ընդհանուրին կամեցող: Յաճախ կը հպարտանանք քրիստոնէութիւնը ընդունող առաջին ազգը ըլլալու իրականութեամբ: Հազար եօթը հարիւր տասնը ութը տարիէ ի վեր ին՞չ սորուեցանք կիրարկել Քրիստոսի վարդապետութենէն: Հաւատք քարոզելու մէջ սխալ բան չկայ, բայց այդ չէ իմ պատգամս: Քրիստոնէական վարդապետութիւնը քաղաքակրթութեան պատուանդան է: Վարուելակե՛րպ: Անտառի օրէնքէն մարդ արարածը դուրս հանող վարուելակերպ: Յարգանքի եւ խոնարհութեան վարուելակերպ: Հոգածութեան եւ սիրոյ վարուելակերպ: Երկայնամտութեան եւ հանդուրժողութեան վարուելակերպ: «Ծանիր Զքեզ»եան վարուելակերպ: Եւ վերջապէս իմաստութեան արմատը հանդիսացող, մեծամտութենէ հեռու մնացող գիտակցութիւն՝ թէ մեզմէ ոեւէ մէկը ամենագէտ չէ, անսխալ չէ, ամենակարող չէ եւ օրէնքէն վեր չէ: Հայ ժողովուրդը այսօր վստահութեան քուէն տուած է: Այդ վստահութիւնը յաւիտենական չէ: Այդ վստահութիւնը անխախտելի ալ չէ այլ ետ կոչուելու ատակ՝ օրէնքի սահմաններու պարագիծով: Տասնամեակներու օրինազանցութիւններէ, հարստահարումէ եւ ինքնահարստացումներէ ետք, այսօր՝ մաքուր, բարոյականի տէր եւ ժողովուրդին ծառայելու ոգին բարձր պահող իշխանութիւն մը ունի հայրենիքը: Սխալական ե՞ն: Անշո՛ւշտ: Անփորձ ե՞ն: Յարաբերական է եւ օգնենք շահին այդ փորձառութիւնը: Շարունակութիւնը էջ 32

Հայ Կեանք

Էջ 24

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՈՒԻ ՀԱՐՑ Դոկտ. ՄԻՆԱՍ ԳՈՃԱՅԵԱՆ

«Հայոց լեզուն տունն է հայուն…», Մ. Իշխան «Մրգաստանի մը պէս կը սիրեմ քեզ՝ իմ Հայ լեզու», Վ. Թէքէեան «Թէ մօրդ անգամ մտքից հանես քո մայր լեզուն չմոռանաս», Ս. Կապուտիկեան Լեզուն հասարական երեւոյթ մըն է, որ յառաջացած է մարդկութեան զարգացման վաղագոյն շրջաններէն: Լեզուն կարծրացած երեւոյթ մը չէ այլ պատմութեան ու քաղաքակրթութեան հոլովոյթին յետ կրած է փոփոխութիւններ եւ երթալով կատարելագործուած է ու յստակացած: Անիկա կ’ազդէ մարդկութեան արտայայտչական զարգացման մակարդակին վրայ միաժամանակ եւ կ’ազդուի քաղաքակրթութեան զարգացման հետ, որովհետեւ լեզուն ապրող օրկանիզմ է՝ միշտ ենթակայ յարմարուելու տիրող ազգային-հասարակական եւ տնտեսական կացութիւններուն: Այս պատճառով ալ ներկայիս խօսուող լեզուները ունին դասական, միջնադարեան եւ ժամանակակից շրջաններ, որոնք շատ յաճախ անհասկնալի են տարբեր ժամանակաշրջաններուն ապրած միեւնոյն ազգի մարդոց կողմէ, օրինակ դասական յունարէնը, լատիներէնը, գրաբարը եւ ժամանակակից յունարէնը, իտալերէնը եւ հայերէնը: 20-21-րդ դարերուն ընդամէնը հարիւր տարուան ընթացքին ստեղծուած են հարիւրաւոր բառեր, որոնք կ’առնչուին գիտութեան հսկայական զարգացման հետ, ոմանք անյետացած են կամ գործածութենէ դուրս են մղուած եւ կամ նոր իմաստ ու երանգ են ստացած: Օրինակ՝ 1970ական թուականներուն որո՞ւն միտքէն կ’անցնէր որ ցանց բառը (net), մուկը (mouse) պիտի նոր իմաստ ունենային դառնալով համացանց եւ համակարգիչի մուկ: Հայերէնի եւ այլ լեզուներու պարագային դասաւանդութեանց լեզուն ենթարկուած է զանազան փոփոխութիւններու, փոխուած են նաեւ դասագիրքերը եւ դասաւանդման որակն ու մեթոտները: Հիմա վերադառնանք Հայաստանի մէջ ստեղծուած «հայերէն լեզուի խնդրին», որ դժբախտաբար քաղաքականացաւ եւ հասաւ հայհոյութեան մակարդակի, օգտագործուեցան վիրաւորական բառեր ու արտայայտութիւններ՝ դաւաճան, օտարամոլ, ազգային ոգիէ պարպուած եւ այլ եւ այլն, մինչդեռ կային աւելի ուղիղ, տրամաբանական եւ քաղաքակիրթ միջոցներ խնդիրը բարւօք ու համախոհութեամբ քննարկելու եւ լուծելու:

Հայոց լեզուի, հայ գրականութեան ու պատմութեան դասաւանդման մեթոտները պէտք ունին պատշաճելու 21-րդ դարու ոգիին ու պահանջներուն՝ կասկածէ վեր է: Այս մասին առարկութիւն իսկ պէտք չէ ըլլայ. աշխարհի բոլոր լեզուներն ալ, մանաւանդ անգլերէնը, ֆրանսերէնն ու գերմաներէնը այդ ուղղութեամբ կտրած են երկար մղոններ եւ հասած են այսօրուան ընդունելի մակարդակին: Աշակերտներ, որոնք իւրացուցած են եւ լաւ գիտեն իրենց մայրենի լեզուն աւելի լաւ կ’ընբռնեն այլ լեզուներու քերականութիւնն ու կառուցուածքը: Թէ իրենք ով են եւ ուր է իրենց տեղը հասարակութեան մէջ՝ այդպիսիները աւելի լաւ կ’ըմբըռնեն եւ հետեւաբար մայրենի լեզուի մէջ կ’ունենան աւելի զօրաւոր հիմքեր, այլ խօսքով՝ աւելի լաւ կը տիրապետեն իրենց լեզուին: Անոնք աւելի ինքնավըստահ կ’ըլլան եւ իրենց ուսումնական նուաճումներն ալ կ’ըլլան աւելի բարձր: Ճիշդ է, եթէ մէկ կողմէն ժամանակն ու գիտութիւնը ինքնաբերաբար իրենց ազդեցութիւնները կ’ունենան, միւս կողմէն կրթական յատուկ մարմիններ կ’օգնեն որ այդ փոփոխութիւնները չկատարուին տարերայնօրէն ու վնասակար վերիվայրումներով, անոնք առանց չափազանցելու չափանիշներ դրած են յատկապէս գիտական բառերու հոսքը զսպելու ուղղութեամբ: Այսօր Հայաստանը իր առաջին քայլերը կ’առնէ իրաւ ու շօշափելի անկախութեան պայմաններու տակ, փոփոխութեան վրայ են քաղաքական, վարչական, կրթական, միջազգային ու ներքին առեւտուրի սկզբունքներն ու մօտեցումները: Այս ծիրին մէջ պէտք է փնտռել այսօր Հայաստանի մէջ սկիզբ առած աղմկոտ ելոյթներն ու երբեմն նաեւ վիրաւորական փոխասացութիւնները կողմերու միջեւ: Կասկածէ վեր է որ հիմնական բարեփոխման կարիք ունի կրթական համակարգը ընդհանուր առմամբ: Դասաւանդութեանց մեթոտները, ուսուցչա-դասախօսական կազմը, դասագիրքերը, ,

Շարունակութիւնը էջ 25

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 25

ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՈՒԻ ՀԱՐՑ Շարունակութիւն էջ 24-էն

մանաւանդ որ համակարգիչի ընձեռած ելեկտրոնային նոր ծրագիրներով դասանիւթերու մատուցումն ու իւրացումը օժտած են մեզ ստեղծագործական նոր հնարաւորութիւններով: Այսպէս օրինակ տեսա-լսողական համակարգչային մեթոտներով շատ աւելի արագ եւ խորունկ կերպով կ’ուսուցանուին եւ կը մատուցուին դասանիւթը՝ քերականական գիտելիքները, աշարհագրութիւնը, ընդհանուր պատմութիւնը եւ ազգային պատմութիւնը, գրականութիւնը, բնագիտութիւնը, տարրաբանութիւնը եւ այլ առարկաներ: Ժամանակակից եւ աւելի ամբողջական կրթութիւն տալու համար այսուհետեւ ականջի ետեւ պէտք չէ նետել երկրորդ եւ երրորդ օտար լեզուի ուսուցման անհրաժեշտութիւնը: Վերջին տարիներուն մեր՝ Հայրենիք կատարած այցելութիւններու ընթացքին յաճախ առիթը բաց չթողեցինք տեղւոյն վրայ զննող աչքով հետեւելու կարգ մը դասանիւթերու աւանդման: Կային ե՛ւ նորութիւններ ե՛ւ ժամանակը անցած մեթոտներով ուսուցման կամ դասաւանդման «քարացած» ձեւեր: Դասալսումներէն ետք գնահատելով տարբեր տարիքի դասախօսներու նորարական ջանքերը, փորձեցինք ամէնայն մեղմ լեզուով յուշել թէ այսինչ տեղը կամ հատուածը կարելի էր աւելի ստեղծագործական մօտեցումով անցնիլ (օրինակ՝ հարցադրումներով դասաւանդել՝ փոխանակ սոսկ թելադրութեան), այսինքն կարելի է ուղղակի եւ անուղղակի հարցումներու միջոցով աշակերտը աւելի մասնակից դարձնել ու մտածել տալ. «Ի՞նչ կը խորհիք այս պարագային…», «կը կարծէ՞ք թէ գլխաւոր կերպարներէն մէկը արդար գտնուեցաւ իր դատումին մէջ…» եւ այլն: Ժամանակակից փորձը ցոյց տուած է որ նիւթին ընկալումը աւելի ամբողջական կ’ըլլայ, եթէ նման հարցադրութիւններով աշակերտին առիթ տրուի մասնակցիլ կերպարի բացայայտման եւ ընկալման: Կամ, օրինակի համար առաջարկեցի նաեւ որ դասախօսը, եթէ ինք առիթը չունի, ապա իր ուսանողներէն միքանիսին պարտականութիւն տայ համացանցին մէջ փնտռել եւ համակարգիչով ցոյց տալ Լոռուայ աշխարհը, ուր տեղի կ’ունենան Թումանեանի պօէմաներու դրուագները: Կը յիշեմ մեր ուսանողական տարիներուն ԵՊՀ-ի մէջ 1960-ականներու վերջը եւ 1970-կանները, երբ մեր լեզուի, գրականութեան, պատմութեան, լեզուաբանութեան եւ այլ մասնագիտական նիւթերու պատկառելի դասախօս-դասախօսուհիները (խունկ եւ աղօթք անոնց յիշատակին) մէկ շունչով կը սկսէին ու մէկուկէս ժամ դասախօսութենէ ետք (երբեմն ոմանք նիւթը կը մատուցէին նոյն միապաղաղ եղանակով) ու կը մեկնէին լսարանէն: Որքան ալ մեր երանելի դասախօսները

կը լուսաւորէին մեզ իրենց մատուցման խորութեամբ, այնուամենայնիւ յաճախ դժուար կ’ըլլար նոյն արթնութեամբ հետեւիլ մինչեւ վերջ, չըսելու համար որ երբեմն ուսանողները գլուխնին ափերու մէջ առած կը քնանային…: Այսօր նիւթի մատուցումներու ընթացքին թէ՛ ուսուցիչներ եւ թէ՛ դասախօսներ կը կիրարկեն դասաւանդման տարբեր ռազմավարական հնարքներ (strategies)՝ միշտ ի նկատի ունենալով ուսանողը արթուն, լարուած եւ ուշադիր պահելու նախանձախնդրութեամբ: Այս առումով հրամայական է ունենալ վերապատրաստման աշխոյժ սեմինարներ՝ յատուկ մանկավարժ մասնագէտներու կողմէ եւ կամ դասախօսները իրե՛նք երբեմն իրենց փորձառութիւնները փոխանցեն իրարու: Աշխարհի բազմաթիւ հռչակուած համալսարաններէ ներս տարուան մէջ մէկ կամ երկու անգամ դասաւանդութիւնները կը դադրեցնեն կամ շաբաթավերջ մը կ’առանձնանան եւ բնութեան գիրկին մէջ կ’անցընեն խմբային հանգիստի առընթեր փորձի փոխանակումներ եւ սեմինարներ: Այս առումով Հայաստանի բուհերէն եւ դըպրոցներէն ներս ես չեմ նկատած նման միջոցառումներ զանազան պատճառներով, որոնք կը բխին նիւթական համապատասխան աղբիւրներ եւ կամ կեդրոններ չունենալու հետեւանքով: Միով բանիւ մէկ հարցի շուրջ չենք կրնար չհամաձայնիլ թէ այս կապակցութեամբ մենք ի հայրենիս պէտք ունինք բարեփոխման ու վերակառուցման: Այս բոլորը ի նկատի ունենալով ՀՀ Կրթութեան նախարարի բարի մտօք հարցի բարձրացումը տեղին էր: Փոթորի՞կ գաւաթ մը ջուրի մէջ Երիտասարդ նախարար Արայիկ Յարութիւնեան, ինչպէս իր սերունդի պետական բարձրաստիճան նախարարներէն շատեր կը փափաքին բարեփոխել բուհերու մէջ հայագիտական առարկաներու դասաւանդման կերպը եւ նպատակը՝ օգտակար ըլլալու եւ ժամանակի պահանջքներու հետ քայլ պահելու լուրջ մտահոգութեամբ: Առաջարկուածը հետեւեալն էր՝ ազատութիւն տալ համալսարաններուն, որպէսզի անոնցմէ իւրաքանչիւրը ի՛նք սահմանէ եւ որոշէ քանի՞ եռամսեակ, ի՞նչ տարողութեամբ ուսումնասիրուի հայոց լեզուն, պատմութիւնը, գրականութիւնը եւ առհասարակ մշակոյթի պատմութիւնը, որպէսզի լեզուականօրէն աւելի արդիւնաւէտ ու գիտակ մասնագէտներ դառնան: Կ’ըսուէր նաեւ թէ պետութիւնը պէտք չէ պարտադրէ այս առարկաներու ուսուցումը ԲՈԼՈՐԻՆ համար, այսինքն՝ բժշկական, տնտեսագիտական, գիւղատնտեսական, ճարտարագիտական համալսարանները Շարունակութիւնը էջ 26

Հայ Կեանք

Էջ 26

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՈՒԻ ՀԱՐՑ Շարունակութիւն էջ 25-էն

(ինստիտուտ) իրենք պէտք է որոշեն հայագիտական առարկաներու ժամերը, խորութիւնը, տարողութիւնը եւ այլն: Եւ այսպէս փոթորիկը բարձրացաւ եւ իր ոլորապտոյտին մէջ առաւ արդէն իսկ գերզգայուն դարձած հայութիւնը: Բորբոքուեցան կիրքեր, եղան փոխադարձ վիրաւորանքներ, փակցուեցան պիտակներ…մինչեւ որ ոմանք կարծես թէ յաջողեցան կուսակցականացնել հարցը եւ եղածը վերածել նոր իշխանութիւնները դատափետելու յարմար զէնքի: Այս մէկը մեր կարծիքով քաղաքակիրթ եւ բարոյական բարձր գիտակցութեան մակարդակ չէ: Մէկ կողմէն քաղաքական հոսանքներու այսպէս ասած «ընդդիմադիր» կողմերը իրենց քաղաքական օրակարգին համար ուզեցին օգտագործել նախարարին կողմէ եղած առաջարկութիւնը, միւս կողմէն արդէն մեր նկարագրին մաս կազմած (դժբախտաբար) դիւրաբորբոքութիւնն ու շուտիկ որոշումներու եւ եզրակացութիւններու յանգելու նկարագրային մեր գիծը, ինչպէս կարգ մը անհատներու դժգոհութիւնը թէ նախարարը յարմար անձը չէ այդ պաշտօնին համար: Այսպէս մտածողները սովորաբար իրենց մտքին մէջ ունին «իրենց մարդը» կամ թեկնածուն, ինչու չէ նաեւ իրենց անձը, թէեւ այս վերջինի մասին բարձրաձայն չեն արտայայտուիր, բայց կարգ ելոյթներու տողերուն արանքէն դժուար չ’ըլլար կարդալ մարդոց հոգիները: Կարելի՞ է հարցը լուծել համախոհութեամբ եւ քննարկումներով Ի հարկէ: ա.- Եթէ չէ կատարուած, հարկաւոր է ստեղծել յատուկ յանձնախումբ մը, որ բաղկացած ըլլայ հարցին հետ առչուող մասնագէտներէ, ինչպէս լեզուի եւ գրականութեան կաճառէն, Երեւանի Պետ. համալսարանի եւ Խաչատուր Աբովեանի անուան մանկավարժական հաստատութենէն, բուհերու լեզուի, գրականութեան եւ հայ ժողովուրդի պատմութեան ամպիոններէն եւ գիտական բաժիններէն (ֆակուլտէտ, departments), գրողներու միութենէն եւ բուհերու ուսանողական խորհուրդներու ներկայացուցիչներէ եւ ի հարկէ կրթական նախարարութենէ: բ.- Ընդհանուր համախոհութեան մը յանգելէ ետք պէտք է պատրաստել համապատասխան դասագիրքեր, ձեռնարկներ եւ մասնագէտներ: գ.- Առնուազն տարին երկու անգամ արժեւորել ձեռք բերուած արդիւնքները եւ ներմուծել առաջարկութիւններն ու բարեփոխումները: Հաւատացած ըլլալով որ այս նախաձեռնութիւնը ժա-

մանակի ու համբերատար աշխատանքի կը կարօտի, երբեք պէտք չէ շտապել մէկ վայրկեան առաջ արդիւնքները տեսնելու: Մենք խիստ անհրաժեշտ կը նկատենք նաեւ ուսումնասիրել օտար հռչակուած համալսարաններու փորձը: Եզրակացութիւն Մայրենի լեզուի ուսուցումը նախապատուութիւն մը պէտք է ըլլայ ազգապահպանութեան համար մեր կատարած ջանքերուն մէջ, քանզի լեզուն ինքը ազգն է, մեր ինքնութիւնը եւ ամէնէն վստահելի ինքնապաշտպանական զէնքը: Մայրենի լեզուին անաղարտութիւնը նախապայման է, որուն համար խիստ ուշադիր պէտք ըլլալ օտար բառերու եւ եզրոյթներու ընտրութեան մէջ՝ հետեւելով 5-րդ եւ 6-րդ դարերու մեր մատենագիրներու եւ թարգմանիչներու օրինակին, այսինքն նոր եզրը պէտք է կազմուած ըլլայ հայերէնի արմատներով: Լեզուի անաղարտութիւնը այդ լեզուով արտայայտուողի հայելին է, անոր կրթուածութեան ցուցիչը, հետեւաբար հարկաւոր է պատասխանատուութեամբ գործածել լեզուն՝ օգտագործելով հայերէն նորաստեղծ բառերն ու եզրերը, կարեւոր է նաեւ ինքնագրաքննութիւնը բառերու ընտրութեան մէջ: Թելադրելի է որ պետական կանոնակարգ եւ հսկողութիւն ըլլայ, որպէսզի չկատարւին քերականական կանոններու խախտումներ: Պէտք է յիշել թէ տունը, բարեկամներու եւ անպաշտօն միջավայրերու մէջ մեր խօսած հայերէններով իրաւունք չունինք արտայայտուիլ հեռատեսիլէն, բեմերէն եւ այլ պաշտօնական ամպիոններէ:

Պոլսոյ «Լուսաւորիչ» երգչախումբի ամանորեայ համերգը Պէյօղլուի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ մէջ Շարունակութիւն էջ 10էն

մէջ մեր երգչախումբի 90-ամեակը տօնեցինք ու այդ համերգի երգացանկով պիտի ներկայանանք ժողովուրդին»: Յունուար 2-ի երեկոյան Պէյօղլուի Սուրբ Երրորդութիւն հայկական եկեղեցին բազմամարդ էր։ Համերգին ներկայ էին Պոլսոյ հայոց նորընտիր Պատրիարք Սահակ Բ․ եպիսկոպոս Մաշալեանը, համայնքի աշխարհիկ եւ հոգեւոր անդամներ, բազմաթիւ հիւրեր: «Լուսաւորիչ» երգչախումբի երգացանկը կը պարունակէր հոգեւոր ու դասական ստեղծագործութիւններ:

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 27

«Հայրենի եւ սփիւռքահայ խճանկարներ » Դոկտ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ

«Դուք տոլարճի էք» Սեպտեմբեր 2019։ Երեւանի Պետական համալսարանի Ժուրնալիստական բաժանմունքին նախաձեռնութեամբ եւ կազմակերպութեամբ, տեղի ունեցաւ իմ գիրքի՝ «Սփիւռքահայ կեանքեր՝ ինչպէս որ տեսայ» շնորհանդէս-ներկայացումը։ Եթէ առաջին ժամը հայրենի ակադեմականներու եւ գիտնականներու կողմէ ներկայացուեցաւ գիրքը՝ բայց երկրորդ լման ժամ մը, առիթը տրուեցաւ ուսանողներու, որպէսզի ներկայացնեն իրենց հարցերը ու հարցադրումները։ Եւ երեւի մէկ ժամը բաւարար չէր, որպէսզի կարելի ըլլար իրար յաջորդող եւ տեղատարափ անձրեւի նման իրար ետեւէ ներկայացուած տարբեր հարցումներուն պատասխանները եւ քննարկումները կատարել ըստ պատշաճի։ «Պէտք է դասարան վերադառնան», ըսաւ դասախօսներէն մին, եթէ մեղմ ժպիտ մը կար իր դէմքին՝ բայց նոյնքան նաեւ կարծէք յանցաւորի զգացումով՝ թէ պիտի ընդհատէր ուսանողներու հետաքրքրութիւնները եւ զիրենք մըտահոգող հարցերը ու միտքերը։ Բայց այդ մէկ անբաւարար ժամը բաւարար էր ինծի համար, տեսնելու թէ Հայաստանի մէջ ունինք երիտասարդական ուժեղ «միտք»։ Միտք մը՝ որ ունէր մտահոգութիւն, հետաքրքրութիւն, երկրին, հողին, բայց մանաւանդ հայուն եւ անոր կեանքին եւ ապրելակերպին տարբեր գրաւականներուն վրայովը։ Եւ ինչպէս որ հաւատացած ենք՝ հայուն ամբողջական մշակոյթին։ Եւ այս ամբողջական մշակոյթը եւ միտքն են, որ իւրաքանչիւր հաւաքականութեան անհատը կը վերածեն մըշակութային էակի։ Ես, դուն եւ իւրաքանչիւր հայ, կը դառնանք մշակութային էակ, զինուած մշակութային մեր արժէքներով եւ որ կ՚օգնէ մեզի կերտելու մեր կեցուածքը աշխարհի նկատմամբ։ Եւ այս «մշակութային էակները» ու տակաւին «միտքերն» էին որ ես ապրեցայ Երեւանի Պետական համալսարանին մէջ։ Հոն ուր հայուն եւ ի մասնաւորի երիտասարդին մտքին պայծառութիւնը տեսնելով՝ ապրեցայ հայուն կեանքը նոր մակարդակներու եւ տեսլականներու մէջէն։ *** Սեպտեմբեր 29 ին՝ Երեւանէն կը մեկնիմ Ստեփանակերտ։ Եղանակը գեղեցիկ եւ պայծառ։ Սեւանայ լիճի կողմէն անցնելով, դարձեալ կը հմայուիմ անոր գեղեցկութեանը վրայով ու անցնելով Վարդենիսի նոյնքան գեղեցիկ ճանապարհէն եւ Արցախի հանրապետութեան լեռներու մէջէն կը մտնեմ Ստեփանակերտ։ Երկուշաբթի առաւօտ պանդոկին ճաշարա-

նին մէջ կը նախաճաշեմ։ Ճաշարանին սեղանները բոլորն ալ գրաւուած են։ Շատ ալ դժուար չէր տեսնելու, թէ բոլորն ալ հայեր էին՝ անկախ այն իրականութենէն, թէ շատ հայերէն չէի լսեր...։ Եւ նկատի ունենալով որ կը նստէի այսպէս ըսած մէջտեղի սեղաններէն մէկուն, աւելի դիւրին եղաւ տեսնել, բայց նաեւ լսել, իմ չորս կողմի նստած հայորդիները։ Ձախին՝ երկու չափահաս տիկիններ, որոնք հայեր էին, կը խօսէին ռուսերէն։ Աջին՝ բազմանդամ ընտանիք մը եւ երեւի Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներէն եկած՝ կը խօսէին անգլերէն։ Եւ ճաշարանի ձախ կողմի հանդիպակած մի քանի սեղանները գրաւուած էին բաւական մեծ խումբ մը հայերով, որոնք կը խօսէին ֆրանսերէն։ Ստեփանակերտի պանդոկին ճաշարանը կարծէք այդ օր դարձաւ «Բաբելոնի աշտարակը»...։ Հոն, ուր տարբեր լեզուներ խօսուեցան եւ իրարու խառնուեցան...։ Բայց յատկանշականը ֆրանսական խումբին առաւօտեան այդ ժամուն խանդավառութիւնն էր։ Եւ հոն կար չափահաս-տարեց տարիքին ոտնակոխող մարդ մը, միջահասակ, որ յայտնի էր որ արթնցած էր շատ «աշխոյժ»։ Եւ մէկ սեղանէ միւսը կ՚անցնէր ու կը կատակէր եւ մթնոլորտ կը ստեղծէր։ Եւ կային իմ մտորումներս։ «Այս ինչքա՞ն աշխուժութիւն առտու կանուխէն»։ Երբ տակաւին մտորումներս չէի ամփոփած, ան մօտեցաւ իմ սեղանին եւ ըսաւ հայերէն ֆրանսական հնչիւնաբանութեամբ։ «Դուն հայ ե՞ս»։ Երեւի դժուար չէր իրեն համար գուշակել, թէ ես ալ հայ եմ։ «Այո», եղաւ իմ արագ եւ հաստատ պատասխանը։ «Ես եւ իմ բոլոր բարեկամները Մարսիլիայէն եկած ենք եւ հոն ծնած ենք եւ հոն ալ կ՚ապրինք», եղաւ իր արագ ու խտացուած կենսագրութիւնը իր ու բոլորին կեանքին։ Շարունակութիւնը էջ 28

Էջ 28

Հայ Կեանք

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

«Հայրենի եւ սփիւռքահայ խճանկարներ » Շարունակութիւն էջ 27-էն

Եւ հիմա կրցայ աւելի լաւ հասկնալ իր ու խումբին աշխուժութեան մշակութային տարբերակը։ Վերջապէս՝ միջերկրականեան քաղաք է եւ այդ ծովուն շնորհած կեանքի ուժականութիւնը լեցուցած է անոնց կեանքերը...։ «Իսկ դուն ո՞ր երկրէն կու գաս», շարունակեց ան։ «Լիբանանէն եմ», ըսի իրեն։ «Պէյրութ ծնած եմ»։ «Ահա...», եղաւ իր ուրախ բացագանչութիւնը։ Եւ դէմքին վրայ կրցայ տեսնել սրամիտ-կատակի երեւոյթ մը արտայայտելու իր ճիգը։ «Դուք տոլարճի էք», ըսաւ ան, նոյն ժպիտը քիչ մը աւելի ընդարձակելով իր դէմքին վրայ։ Յստակ էր, թէ ուրախ մթնոլորտ մը կը փորձէր ստեղծել։ Բայց քաջալերուած էի իր հաղորդականութեամբը եւ ծանօթութիւն-բարեկամութիւն մը կամրջելու իր տրամադրութենէն։ «Չէ, մենք լիբանանեանճի ենք», ըսի իրեն՝ նոյնպէս ժպիտ մը ուրուագծելով իմ ալ դէմքին վրայ։ Եւ Ստեփանակերտի նախաճաշի այդ մթնոլոտին մէջ, այդ օր, ապրեցայ դարձեալ սփիւռքեան ու սփիւռքահայու մեր կեանքերու իրականութիւնները...։ Ու տակաւին տարբերութիւնները...։ Եւ թէ նորէն՝ ինչքան գունաւոր են մեր սփիւռքահայու իրականութիւնները։ Բայց այդ բոլոր տարբերութիւնները կը միանան հայրենի հողին վրայ...։ *** Երկուշաբթի, Սեպտեմբեր 30-ին, Արցախի Պետական համալսարանին մէջ տեղի կ՚ունենայ իմ գիրքի ներկայացումը։ Եթէ կային ակադեմական դասախօսներու ներկայացումները, բայց նաեւ ուսանողներու ներկայութիւնը եւ հարցադրումները։ Եւ հոն՝ մեր երկրորդ հանրապետութեան համալսարանին մէջ, հայրենի դասախօսներու եւ ուսանողներու հետ, եւ ակադեմական այդ մթնոլորտին մէջ՝ դարձեալ ապրեցայ հայուն ապրելու գրաւականը՝ հայուն միտքը՝ ու այդ մտքին տուն տուող հայուն մշակոյթը, որ զինք կենդանի պահած է պատմութեան տարբեր հոլովոյթներուն մէջէն։ Եւ մեր երկրորդ եւ երեւի աւելի «երիտասարդ» հանրապետութիւնը նոյնպէս ներշնչեց այդ հայուն մտքին ու մշակոյթի պահպանումի գրաւականը։ Եւ արտաքին գործոց նախարար՝ Պրն. Մասիս Մայիլեանի հետ հանդիպումը եկաւ ապացուցելու թէ այդ պահպանումի ապահովութիւնը առկայ է։ «Մենք արդէն քսանութը տարուայ պետականութիւն ենք եւ այս իմաստով նաեւ անհրաժեշտ է որ մեր կապերը աւելի եւս ամրապնդենք

Սփիւռքի հետ եւ մեր մասնակցութիւնը բերենք հայապահպանումի գործընթացքին մէջ։ Եւ ձեր ներկայութիւնը հոս ու ձեր գիրքի շնորհանդէսը կայացնելը Արցախի մէջ՝ մէկ լաւ եւ կարեւոր գրաւական է Արցախ-Սփիւռք կապերու ամրապընդմանը», ըսաւ Պրն. Նախարարը։ Այո, քսանութը տարուայ մեր երկրորդ հանրապետութիւնը կազմակերպուած իրականութիւն է այսօր, որ կը շնորհէ ապահովութիւն եւ վստահութիւն հայուն հայապահպանումի գոյապայքարին մէջ եւ ամէն տեղ։ Դոկտ. Արման Նաւասարդեան, Արտակարգ եւ լիազօր դեսպան եւ քաղաքական գիտութիւններու թեկնածու՝ Դոցենտ, կը ներկայացնէ «Խթանող դիւանագիտութիւնը» որպէս միացում «պետական ու ոչ պետական՝ իմա քաղաքացիական՝ դիւանագիտութեան գործիքակազմերուն»։ Եւ թէ ան բացառապէս հիմնուած է «փափուկ ուժին» վրայ, որ «ներառում է ժամանակակից կեանքի բոլոր ոլորտները (ոչ պետական) եւ պետութեան ներքին ու արտաքին քաղաքականութեան վայրաշարժն է, մղիչ ուժը»։ Եւ Դոկտ. Նաւասարդեանը՝ այդ «փափուկ ուժը» կը գտնէ հայուն մշակութային արժէքներուն մէջ։ Եւ հոս է, որ ան կը ջատագովէ, թէ «եթէ չունես նաւթ կամ կազ, գործարկիր մշակութային արժէքներդ»։ Եւ Դոկտ. Նաւասարդեան կը հաւատայ ազգային մշակութային արժէքներու «ծրագրուած, մշակուած, նպատակադրուած տարածում եւ քարոզարշաւ, պետական ու հանրային կազմակերպութիւններու միջոցով՝ աշխուժօրէն օգտագործելով հայկական Սփիւռքի ներուժը»։ «Դուք տոլարճի եք»։ Ո՛չ, իմ սիրելի Մարսիլիայի ազգակից։ «Մենք տոլարճի չենք»։ Բայց՝«Լիբանանեանճի ալ չենք»։ «Մենք հայկականճի ենք»։ «Հայկականճի»՝ մեր ազգային մշակութային մտքի ու արժէքներու մեծ հարստութեամբը։ Եւ Շարունակութիւնը էջ 32

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 29

Լեզուաբանական

Կիրակնօրեայ ընթերցումներ Ճիշդ կը մտածենք, սակայն ճիշդ կը գրե՞նք ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ

Մ

ենք ընդհանրապէս ճիշդ կը մտածենք, սակայն միշտ չէ որ ճիշդ կը բանաձեւենք մեր միտքերը. ասկէ ալ կը յառաջանան գրաւոր խօսքի հերթական անհարթութիւնները: Ստորեւ օրինակներ: 1. Էրտողան վիրաւորական արտայայտութիւն մը ունեցած է Մաքրոնի հասցէին, եւ ահա Ֆրանսա կ’որոշէ հաշիւ պահանջել. առ այս ան Էլիզէեան պալատ կը կանչէ տեղւոյն թուրք դեսպանը: Մեր թերթերէն մէկը հետեւեալ նախադասութեամբ տարազած է այդ հրաւէրին նպատակը. «Էլիզէ բացատրութիւն տալու պիտի կանչէ թուրք դեսպանը»: Հրապարակագրական բարքերու մէջ այնքան սովորական է նման նախադասութիւն մը, որ ո՛չ գրողը, ո՛չ ալ ընթերցողը որեւէ կասկած կ’ունենայ, թէ գործուած է սխալ մը: Այս պահուն ձեզմէ շատեր իրենց կարգին պիտի հարց տան, թէ ի՛նչ սխալ կայ այստեղ: Արդ, պարզ նախադասութեան մը դիմաւոր բայը եւ դերբայը կ’ունենան նո՛յն ենթական: Կանոն մըն է այս, որուն դժուար թէ արեւմտահայ դպրոցը անդրադառնայ, ա՛լ ո՛ւր մնաց աշակերտը: Ապագայ գրողը կեանքի մէջ պիտի սորվի զայն, եթէ...սորվի: Ուրեմն բերուած օրինակին կը կանչէ դիմաւոր բայը եւ տալ դերբայը քերականօրէն ունին նո՛յն ենթական, որ է Էլիզէ-ն (իմա՝ արտաքին նախարարութիւնը): Բայց ա՞յս է իրողութիւնը,– ո՛չ, անշուշտ: Կանչողը Էլիզէն է, սակայն բացատրութիւն տուողը պիտի ըլլայ թուրք դեսպա՛նը: Ուրեմն տարբեր կառոյցի, տարբեր տարազումի կը կարօտի այս միտքը: Կ’առաջարկենք երկու լուծումներ. ա) Տալ բային փոխարէն կիրարկել ուրիշ բայ մը, որուն ենթական Էլիզէն ըլլալով հանդերձ՝ հաշուետւութիւնը կատարողը ըլլայ թուրք դեսպա՛նը: Ահաւասիկ. «Էլիզէ բացատրութիւն պահանջելու համար պիտի կանչէ թուրք դեսպանը»: Այս կառոյցով՝ կանչողն ու պահանջողը նոյն Էլիզէն է: Իսկ բացատրութիւն տուողը ենթադրուած է

ըլլալ թուրք դեսպանը: բ) Յաջորդ լուծումը քիչ մը ծանծաղ է,– սակայն լիովին ընդունելի,– քանի անհրաժեշտ պիտի ըլլայ կիրարկել բարդ նախադասութիւն մը, որ ահաւասիկ. «Էլիզէ պիտի կանչէ թուրք դեսպանը, որպէսզի բացատրութիւն տայ ան»: Կանչողը Էլիզէն է, տուողը՝ թուրք դեսպանը: Այս պարագային պայման է աւելցնել ան դերանունը, որպէսզի կանչողին ու տուողին նոյն ենթական վերագրելու քերականական հաւանականութենէն խուսափինք: Այլ օրինակ մը՝ «Ինքնաշարժը անդադար ցնցուելով՝ վերջապէս հասանք այգի»: Ցնցուողը ինքնաշարժն է, հասնողը մեն՛ք ենք: Չեղա՛ւ: Լուծումներ՝ ա) Ինքնաշարժը անդադար ցնցուելով՝ մեզ վերջապէս հասցուց այգի: Ուր՝ ցնցնուողը եւ հասցնողը նոյն ինքնաշա՛րժն է: բ) Անդադար ցնցուելով հանդերձ՝ վերջապէս հասանք այգի: Ուր՝ ցնցուողը եւ հասնողը մե՛նք ենք: գ) Հակառակ ինքնաշարժի ցնցումներուն՝ վերջապէս հասանք այգի: Ուր ունինք միայն մէ՛կ բայ, որուն ենթական մե՛նք ենք: 2. «Հաղորդագրութիւնը կը նշէ, թէ մինչեւ 21 Դեկտեմբեր թռիչքներ պիտի չկատարուին բոլոր ուղղութիւններով»: Այս պարագային եւս գրողը ենթադրելի է որ ճիշդ մտածած ըլլայ, սակայն անոր կը պակսի քերականական զգօնութիւնը, իսկ երբեմն ալ... Գիտութիւնը: Այսպէս գրողը իր դպրոցական օրերուն քանի՞ հրահանգ լուծած է ամէն, բոլոր բառերու դրական ու ժխտական կիրարկութիւնները ամրապնդելու համար: Ո՞ր ուսուցիչը, ո՞ր դասագիրքը զբաղած է նման «մանրուքներով» որ... Արդ, ճիշդ ի՞նչ ուզած է ըսել գրողը. ան ուզած է ըսել, որ թռիչքները բոլորովին կանգ պիտի առնեն մինչեւ 21 Դեկտեմբեր: Իսկ ի՞նչ ըսած է կամ թէ ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէ միջին հայը այս նախադասութիւնը. այսպէս Շարունակութիւնը էջ 30

Հայ Կեանք

Էջ 30

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Կիրակնօրեայ ընթերցումներ Ճիշդ կը մտածենք, սակայն ճիշդ կը գրե՞նք Շարունակութիւն էջ 29-էն

գրուած նախադասութիւն մը կը նշանակէ՝ մինչեւ 21 Դեկտեմբեր թռիչքներուն մի՛այն մէկ մասը տեղի պիտի ունենայ, այսինքն՝ ո՛չ բոլորը («բոլորը տեղի պիտի չունենան»): Հանգուցային գիտելիքը այստեղ այն է, որ երբ բոլոր-ը կը ժխտենք, այդ ժխտումը զարմանալիօրէն կ’ընդգրկէ ո՛չ թէ ամբողջութիւն մը, այլ մէկ մասը. ահա օրինակներ՝ ***կեռասին բոլորը չկերայ... ուրեմն մէկ մասը կերայ: ***բոլոր աշակերտները եկած չէին... ուրեմն մէկ մասը եկած էր միայն: ***բոլորը չվճարեցին... ուրեմն մէկ մասը միայն վճարեց, ուրիշներ՝ ո՛չ: Ահա այս նոյն յարաբերութիւնը կը տիրէ բերուած հաղորդագրութեան մէջ, ուր «բոլոր թռիչքները տեղի պիտի չունենան» (ուրեմն մէկ մասը տեղի պիտի ունենայ): Իսկ ինչպէ՞ս կարելի էր ճիշդ բանաձեւել վերի հաղորդագրութիւնը. ահաւասիկ. «Հաղորդագրութիւնը կը նշէ, թէ մինչեւ 21 Դեկտեմբեր ոչ մէկ թռիչք տեղի պիտի ունենայ»:

Ուրեմն՝ ***բոլոր-ին փոխարէն դրինք ոչ մէկ: ***պիտի չկատարուին-ին փոխարէն՝ տեղի պիտի ունենայ դրական բայը: Այս պարագային այլեւս անիմաստ կը դառնայ պահել ուղղութիւններով-ը, քանի երբ թռիչք չկայ, ուղղութեան հարց ալ չի կրնար ծագիլ: Նոյն երկբայութիւնը կը գտնենք հետեւեալին մէջ. «Միութիւնները, առաջնորդարանները՝ բոլորն ալ ճիգ չեն խնայեր օժանդակելու հայ կարիքաւորներուն»: Այս երկբայութիւնը կը վերնայ սա՛պէս. «Միութիւնները, առաջնորդարանները ոչ մէկ ճիգ կը խնայեն օժանդակելու հայ կարիքաւորներուն»: Կարելի է բոլորովին դրական նախադասութիւն կազմել. «Միութիւնները, առաջնորդարանները՝ բոլորն ալ կը ճգնին օժանդակելու հայ կարիքաւորներուն»: Ծանօթ.– Նման սխալներու կամ անհարթութեանց անդրադառնալու համար՝ գրողը պէտք է ուշի-ուշով վերընթերցէ իր շարադրանքը, բան մը, որուն դժբախտաբար ժամանակ չունի ան երբեմն: Կամ ալ՝ լաւագոյնն է, որ ուրիշ աչք մը կարդայ զայն:

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Նոր հրատարակութիւններ

Պատրաստեց ԳԷՈՐԳ ԵԱԶԸՃԵԱՆ  Ալպոյաճեան Արշակ, «Պատմութիւն Մալաթիոյ հայոց – Աշխարհագրութիւն, պատմութիւն, ազգագրութիւն», հայերէնէ թարգմանեց Սիրվարդ Մալխասեան, խմբագիրներ՝ Ռոպերթ Քոփթաշ եւ Օնուր Քոչեիղիթ, «Արաս» հրատարակչութիւն, Սթամպուլ, նոյեմբեր 2019, 480 էջ (16 x 24 սմ.) (1961-ին Պէյրութի «Սեւան» տպարանէն լոյս տեսած հատորին թարգմանութիւնը, լուսանկարներ) (թրքերէն): Հրատարակուած է Մալաթիացի հայոց միութեան աջակցութեամբ:  Դուրեան Ղեւոնդ վարդապետ, «Մըկրտութեան խորհուրդը», վերահրատարակութեան խմբագիր՝ Վաղարշակ սարկաւագ Սերովբեան, Սթամպուլ, 2018, 88 էջ:  Թէքէեան Վահան, «Հայու հոգին», վերահրատարակութիւն աբեղեանական գրելաձեւով՝ «բացառութեան կարգով», կազմող եւ յառաջաբանի հեղինակ՝ Սուրէն Դանիէլեան, խմբագիր՝ Քնարիկ Աբրահամեան, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչութեան տպարան, Երեւան, 2019, 460 էջ (բանաստեղծութիւններ): Լոյս տեսած է Թէքէեան Մշակութային Միութեան Միացեալ Նահանգներու եւ Գանատայի Կեդրոնական վարչութեան հովանաւորութեամբ ու նուիրուած է Բանաստեղծութեան իշխանի ծննդեան 140-ամեակին:  «Իկոր Մուրատեան», կազմող եւ խըմբագիր՝ Նայիրա Հայրումեան, հրատարակիչ՝ «Արցախի զբօսաշրջութեան եւ մշակոյթի զարգացման գործակալութիւն» հասարակական կազմակերպութիւն, Ստեփանակերտ, Դեկտեմբեր 2019, 600 էջէ աւելի (ռուսերէն) (Արցախեան Շարժումի հիմնադիր եւ առաջնորդ Իկոր Մուրատեանի (1957-2018)՝ 1990-ականներու վերջէն մինչեւ մահը լոյս տեսած 100-է աւելի հրապարակումներ ու անոր հետ կատարուած հարցազրոյցներ): Հըրատարակութեան նպաստած են նաեւ «Լրագիր» էլեքթրոնային պարբերականի խմբագրութիւնն ու «Ռազմավարական եւ ազգային հետազօտութիւնների հայկական կենտրոն»ը:  Իփեկեան-Ազատեան Նորա, «Յուշեր

Էջ 31

Միհրան Տամատեանի մասին», խմբագիր՝ Սուրէն Սարգսեան, հրատարակութիւն Թէքէեան Մշակութային Միութեան Ամերիկայի շրջանակի, Երեւան, 2019, 72 էջ (թոռնուհիին յուշերը հնչակեան, ապա ռամկավար ազատական գործիչ մեծ հօր մասին):  «Հայկական որմնանկարչութիւն», կազմող եւ խմբագիր՝ Կարէն Մաթեւոսեան, Երեւան, 2019 (հայկական որմնանկարչութեան պատմութիւնը հնագոյն ժամանակներէն մինչեւ մեր օրերը. 19 հեղինակներու 18 յօդուած, 200 լուսանըկար): Հատորը լոյս տեսած է Հին ձեռագրերի հիմնարկ – Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Մատենադարանի Գիտական խորհուրդին որոշումով, «Վիքթորիա» միջազգային բարեգործական հիմնադրամին աջակցութեամբ:  Պարսամեան Հայրապետ, «Բաբերդէն Մարսէյ աքսորուած երեխայի մը յուշերը», յառաջաբանը՝ Ռեմոն Գէորգեանի, հայերէնէ թարգմանեց եւ ծանօթագրեց Արաքսի Պարսամեան-Աճեմեան, «Գիրք փապլիշինկ» հրատարակչութիւն, Ֆրանսա, Հոկտեմբեր 2019, 145 էջ (Բաբերդի Կիվ գիւղացի, 1902-ին ծնած հեղինակին ինքնակենսագրութիւնը՝ աքսորումը 1915-ին, բռնի իսլամացումը, յայտնուիլը Սեբաստիոյ որբանոցներէն մէկուն մէջ, հոնկէ Սթամպուլ տեղափոխումը, այնուհետեւ Մարսէյ հաստատուիլը) (երկլեզու՝ հայերէն եւ ֆրանսերէն):  Սարգիսեան-Չեսնաթ Էլլեն, «Մենք՝ հայերս՝ վերապրեցանք – Մարաշի 1920-ի պատերազմը», Ա. Մ. Ն., 2019 (ֆրանսացիներու դաւաճանութեան պատճառով Մարաշի հայոց 1920-ի սկիզբի ողբերգութիւնը, վերապրողներու վկայութիւններ) (անգլերէն):  «Վերջին օծում եւ թաղման կարգերանաշնորհ Տէր Մեսրոպ Բ. Պատրիարքի(21-11-1998 – 08-03-2019), Ս. ԱստուածածինԱթոռանիստ Մայր Տաճար, Գումգաբու – Ստամպուլ, 17 մարտ 2019», հրատարակութեան պատրաստեց Վաղարշակ սարկաւագՍերովբեան, Սթամպուլ, 2019, 40 էջ:  (Օրմանեան) Մաղաքիա պատրիարք,«Հայոց Եկեղեցին (եւ իւր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ կացութիւնը)», հրատարակութեան պատրաստեց Վաղարշակ սարկաւագ Սերովբեան, Ստամպուլ, 2018, 288 էջ:

Էջ 32

Հայ Կեանք

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայաստանի համախառն ներքին արդիւնքը (ՀՆԱ) աճ արձանագրելով անցած է Վրաստանին

Արժոյթի միջազգային հիմնադրամի (IMF) տուեալներով, մէկ շունչին ինկող համախառն ներքին արդիւնքով Հայաստանը 2019-ին առաջ անցած է Վրաստանէն, իսկ այս տարի պիտի անցնի նաեւ Ատրպէյճանէն։ Հիմնադրամի պաշտօնական կայքէջին մէջ հրապարակուած թիւերուն համաձայն, 2019 թուականին Հայաստանի մէջ մէկ շունչին ինկող

Թոյլ տա՛նք զարգանայ Երկիրը Շարունակութիւն էջ 23-էն

Թոյլ տանք ծառայեն՝ առանց իշխանութեան գլուխ գալու այլոց փափաքը խանգարելու: Թոյլ տանք ծառայեն՝ սատարելով պետութեան եւ ժողովուրդին, որովհետեւ ներելի չէ մեզի որեւէ պատճառաւ, ժողովուրդի զարգացումին եւ հայրենիքի հզօրացումին նպաստող ամենափոքր առիթն իսկ կորսնցնել: Իմաստութեան գագաթնակէտը մեծամիտ եւ յաւակնոտ ղեկավարներու իմացականութեան մէջ չէ՝ այլ ժողովուրդի հաւաքական կամքին մէջ: Թոյլ տա՛նք ժողովուրդի կամքը իր ժողովրդավարական ընթացքը շարունակէ: Թոյլ տա՛նք եւ օգնենք որ երկիրը խաղաղօրէն զարգանայ, հզօրանայ: Մեր բոլորին հայրենասիրութեան եւ քաղաքացիութեան ճիտի պարտքն է այդ: Այսօրուայ Հռովմը, Բիւզանդիոնը, Շապուհն ու Թուրքը լորձնաշուրթն դռան են: Թոյլ տա՛նք զարգանայ երկիրը: Դեկտեմբեր 10, 2019 Յ․ Գ․ Յօդուածին մէջ արտայայտուած մտքերը կը պատկանին լոկ յօդուածագրին եւ որեւէ կերպով չեն ցոլացներ անոր ծառայած հաստատութեան կարծիքն ու տեսակէտը:

համախառն ներքին արդիւնքը (ՀՆԱ) կազմած է 4․530 տոլար, Վրաստանի մէջ՝ աւելի քիչ 4․290, իսկ Ատրպէյճանի մէջ աւելի շատ՝ 4․690։ Սակայն արդէն այս տարի, համաձայն IMF-ի գնահատականի, Հայաստանի մէջ մէկ շունչին բաժին պիտի իյնայ 4․760 տոլար, Ատրպէյճանի մէջ այն պիտի կազմէ 4․720, իսկ Վրաստանի մէջ ա՛լ աւելի քիչ՝ 4․630 տոլար։ Կանխատեսման համաձայն, 2020 թուականի արդիւնքներով 15 հանրապետութիւններու շարքին Հայաստանը պիտի զբաղցնէ 8-րդ տեղը՝ հակառակ 1988-ի երկրաշարժին, ղարաբաղեան պատերազմին, շարունակուող շրջափակման եւ Շարունակութիւնը էջ 34

«Հայրենի եւ սփիւռքահայ խճանկարներ » Շարունակութիւն էջ 28-էն

այս հարստութիւնը ամուր ենթահողը եւ գրաւականը՝ մեր հայրենի երկու հանրապետութիւնները՝ Հայաստանի եւ Արցախի պետականութիւնները։ Եւ մեր ազգային մշակոյթը հարստացած է, որովհետեւ ունի պատմութեան հետ գալարուած ու կազմուած մեծ իրականութիւնը։ Եւ անկախ մեր պատմութեան դժուար վարկածներուն, այս մշակոյթը եւ անոր միտքը չկորսնցուցին իրենց արժէքն ու հարստութիւնը։ Եւ մեր երկու հանրապետութիւնները հիմք են՝ ամուր հող, ուր այս արժէքը եւ հարստութիւնը կը լիցքաւորուին։ Հայրենի ու սփիւռքահայ խճանկարներ։ Եւ եթէ այս «խճանկարներուն» մէջ կան տարբերութիւններ, եւ կան՝ այո, բայց կայ այդ բոլորը զիրար միացնող օղակը նաեւ։ Եւ այդ օղակը՝ մեր մըշակութային մտքի ու արժէքի խճանկարն է։ «Փափուկ ուժը»։ Այն ուժը, որ մեր մեծ հարստութիւնն է։ Այն հարստութիւն, որ պէտք է «գործարկել»։ Եւ «գործարկելը»՝ հայրենի ու սփիւռքահայ խճանկարներուն համակերպումով եւ համընթացութեամբ։ Եւ այս համակերպումով եւ համընթացութեամբ է, որ մեր մշակութային հարստութիւնը կը պահպանուի։ Հայրենի ու սփիւռքահայ խճանկարներ։ Խճանկարներ՝ հայու մշակութային մտքին ու արժէքին ապրուած իրականութիւններով։ Եւ որ պէտք է պահել ու շարունակել։

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հայ Կեանք

Էջ 33

Ազատ բեմ

ՄՇԱԿՈՅԹ ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ «Բնութիւնը մեզ ստեղծել է թեթեւամիտ, որպէսզի դժբախտութիւնների ժամանակ մեզ մխիթարի»: Վոլտեր Տարիներ ի վեր մի խնդիր անգոհացուցիչ է դարձել ինձ համար, այն է մեր հազարամեայ պահպանուած մշակոյթի եւ արդի մատուցուող թեթեւսոլիկ, յաճախ անհամ կամ օտարահամ եւ անհարազատ արուեստը՝ իր բոլոր տեսակներով: Շատ անգամ եմ ցանկացել, բայց միշտ յետաձգել եմ այդ նիւթի մասին արտայայտուել զանազան պատճառներով: Ի սկզբանէ ասեմ, որ արուեստաբան չեմ եւ յաւակնութիւն եւս չունեմ որակական գնահատականներ տալ այդ ոլորտի գործերին, բայց յիշեցնեմ նաեւ, որ խոհարար լինելը պայման չէ, կերակուրի համն ու հոտը գնահատելու համար: Այդ գործը թողնելով մասնագէտներին, եւ պատկան մարմիններին, որոնք ըստ իմ ընկալումին՝ երկար ժամանակ է, որ աչքաթող են արել, կամ շահագրգիռ չեն երկրում զարգացնել զուտ հայեցի մշակոյթ, իր բազմատեսակ երեսներով, շերտերով ու բնոյթով: Այս ասելով ես նկատի չունեմ միայն երգն ու պարը, կամ այլ որեւէ ճիւղ, այլ մեծատառ ՄՇԱԿՈՅԹը առօրեայ կեանքի բոլոր հանգամանքներով՝ ապրելակերպով, հագ ու կապով, կեցուածքով՝ շարժ ու ձեւով, խօսելաձեւով, որի կողքին անհրաժեշտ է չմոռանալ այլ երկիրների արժէքները իւրացնելը եւ հայացնելը, առանց նրանց գերին դառնալու: Այստեղ կարելի է նշել մեր միջնադարեան շարականներն ու տաղերը, որ անգնահատելի լինելով մոռացութեան են մատնուել հասարակութեան համար, որոնց արժանի տեղը գրաւել են զանազան տաշիտուշիները կամ արեւմտեան գոռգոռոցները որոնք եւս ապրելու իրաւունք ունեն, բայց պահպանելով տեղի ու չափի զգացումը: Պետական մակարդակով, տարիներ շարունակ, նոյնիսկ ցարական ժամանակաշրջանում, ամէն ինչ՝ մեծ կամ փոքր, արուել են մեր ինքնութիւնը փոխելու՝ սկսած անուն ազգանունից: Յիշում եմ իմ դպրոցական դասընկերներից Արարատը՝ Թիֆլիսում, բարձր արդիւնքներով բռնցքամարտիկ էր եւ օրերից մի օր նրան թելադրեցին անունը փոխել, եթէ ցանկանում է ախոյեան լինել, այլ կերպ մրցավարները երբեք անհրաժեշտ չափով չեն գնահատի: Հրաժարուելով այդ քայլից՝ նա

երկրորդ հորիզոնականից վեր չկարողացաւ անցնել: Բազում էին նման դէպքերը բոլոր բնագաւառներում: Երբ ես Փարիզ հաստատուեցի (պատճառները անտեսենք) գրանցման պաշտօնեան առաջին հերթին հարցրեց, թէ ցանկանո՞ւմ եմ իմ եւ զաւակներիս անունները ֆրանսականի փոխել: Իմ ժխտական պատասխանին յաւելեց, թէ «ափսոս, գործը աւելի արագ կարող էր ընթանալ»: Այս երեւոյթը ձեւով անկարեւոր կամ անմեղ կարող է թուալ, բայց նպատակի արմատները շատ խորն են, քանի որ ոմանք կարծում են, թէ օտարների մեզ ընդունելու պատճառը սէրն է, մոռանալով, որ մենք պարարտանիւթ ենք, ինչպէս միւսները, նրանց ցեղը որակաւորելու երկարատեւ ընթացքին: Արժէ՞ արդեօք հեռատեսիլի աւերիչ գործօնը շեշտել այս դէպքում: Չհասկացայ, թէ ինչո՞ւ հեղինակը, արտադրողը, բեմադրողը, ընդունողը եւ մասնակիցները միաբերան էկրան հանուող սերիալը մկրտել են «Փուլ հաուս», ո՞ւմ զարմացնելու կամ ի՞նչ ասելու: Ծանօթ չեմ այդ գլուխգործոցի ո՛չ իմաստին ո՛չ բովանդակութեանը, բայց կարելի չէ՞ր հայերէն անուն տալ: Նման բացթողումները բազում են եւ առօրեայ: Նոյնութեամբ նոր տեսակ է, երգիծական նիւթերը մատուցել ծամածռութիւններով պարուրուած սխալախօսութեամբ: Շատ տարածուած եւ սիրելի ու յարգի են դարձած հայ ռաբիս երգերը՝ նամանաւանդ ռուսերէն բառերով, չմոռանալով ամէն առիթով արեւմտեանի առկայութիւնը, որին ոչ թէ դէմ ենք, այլ ցանկալի կը լինէր չափաւորել: Կարծում եմ, թէ այլ բնագաւառների կողքին, սա եւս ընկել է մոռացութեան գիրկը հայերէնի հետ մէկտեղ, յոյսներս պահենք որ այդ բոլորը շտկելու օրը հեռու չէ: 01֊01֊20

Էջ 34

Հայ Կեանք

Ուրբաթ, 17 Յունուար 2020

Հանրապետութեան հրապարակի տակ գտնուող պատմական շերտը կբացուի եւ կդառնայ թանգարանային հատուած ԵՐԵՒԱՆ, 9 ՅՈՒՆՈՒԱՐ, ԱՐՄԷՆՓՐԵՍ: Այս տարի կը սկսին Հին Երեւանի՝ Հանրապետութեան հրապարակի տակ գտնուող պատմական շերտի բացման եւ այն թանգարանային հատուածի վերածելու աշխատանքները: «Արմէնփրես»-ի փոխանցմամբ՝ այս մասին «Ֆէյսպուք»-ի իր էջին մէջ գրառում կատարած է ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանը: «Հանրապետութեան հրապարակը արդիւնքում կդառնայ շատ աւելի տեսարժան վայր»,- գրած է վարչապետը: Աւելի առաջ ՀՀ կրթութեան, գիտութեան, մշակոյթի եւ սպորտի նախարար Արայիկ Յարութիւնեանը «Ֆէյսպուք»-ի իր էջի միջոցով յայտնած էր, թէ հին քաղաքը վերականգնելու հնարաւորութիւնները կը քննարկուին մասնագէտներու հետ:

«Հիւսիս-Հարաւ» ծրագրի մեկնարկէն 6 տարի անց ճանապարհի միայն մէկ հատուածը պատրաստ է «Հիւսիս-Հարաւ» ճանապարհի շինարարական ծրագրի մեկնարկէն 6 տարի անց ճանապարհի միայն մէկ հատուածը պատրաստ է՝ բաժին թիւ մէկը: Անոր երկարութիւնը 31 քիլոմեթր է: Վերջին 6 տարին աւելի քան 550 քիլոմեթր ճանապարհէն միայն այդ հատուածը շահագործման յանձնուած է: Այս ժամանակահատուածին պէտք է աւարտած ըլլար ամբողջ ճանապարհի շինարարութիւնը: Քննչական կոմիտէն ու միւս գերատեսչութիւնները կը փորձեն պարզել ստեղծուած իրավիճակի պատճառը՝ յարուցուած քրէական գործերու շրջածիրէն ներս. մեղադրեալներու թիւը հասած է 18-ի, արդէն 1․000-էն աւելի մարդ հարցաքննուած է, նաեւ նախկին պաշտօնեաներ: Քննչական Կոմիտէէն ներս այս գործի ծաւալներն աննախադէպ կ’որակեն, աւելի քան 23 միլիառ դրամի վնաս պատճառուած է պետութեան՝ նախնական տուեալներով:

Հայաստանի համախառն ներքին արդիւնքը (ՀՆԱ) աճ արձանագրելով անցած է Վրաստանին Շարունակութիւն էջ 32-էն

տասնամեակներ տեւած քորումփացուած համակարգին։ Ըստ IMF-ի, յետխորհրդային երկիրներէն 2020 թուականին առաջին տեղը պիտի զբաղցնէ Էսթոնիան՝ 24 հազար 800 տոլար ցուցանիշով, վերջին հորիզոնականին Տաճիկստանը՝ 910 տոլարով։

Այսպէս Էսթոնիա $24․800, Լիթվա $20․350, Լաթվիա $19․100, Ռուսաստան $11․310, Ղազախստան $9․670, Թուրքմենստան $8․990, Պելառուս $6․740, Հայաստան $4․760, Ատրպէյճան $4․720, Վրաստան $4․630, Ուքրանիա $3․880, Մոլտովա $3․470, Ուզպեքստան $2.090, Ղրղզստան $1.340 Տաճիկստան $910: Նոյն շրջանին Թուրքիոյ մէկ շունչին ինկող ՀՆԱն պիտի կազմէ 9․680 տոլար, իսկ Իրանին՝ այդ թիւը 5․500 տոլար պիտի ըլլայ։