ИНВОЖО 2008 №03, 04

ÅÃÈÒÚ¨ÑËÛ ÆÓÐÍÀË

Þæòîëýçü / Îøòîëýçü 2008 ¹ 3-4

ÏÓØÒÐÎÑÝÇ Ðåäàêòî ðëýí áàì åç. Ï ¸ òð Çàõàðî â. Î áù åñòâî í î ì î í 2. Ñî áû òèÿ. Àðçàì è Î ÷åé. Óäì óðò êû ë í î í î ó-õàó 4. Äóí í å ëèòåðàòóðà. Ëàðèñà Î ðåõî âà. Í î áåëü ï ðåì èëýí ëàóðåàòýç — Ãþ í òåð Ãðàññ 1 0.

Êóàðà. Âàñèëèé Ì î ðî çî â 1 4. Êåí òàâð. Ñâåòëàí à Ëþ áèì î âà. Åâðî ï à ñî þ çëýí ñèí ì û í û ç ó÷êû ñà 1 6.

Àðãóñ. Ï ¸ òð Çàõàðî â. Í àðâàû ñü Ì èø à Ñî ëî âü¸ â 28. Î áù åñòâî î ñ. Þ ðèé Àëåêñàí äðî â. Êû Ÿå êàëû ê î ãàçåÿñüêî í ú¸ ñ âàí ü àñüì å ýëüêóí àì û ? Ê• í ÿ ñî î ñëýí ëû äçû ? Êû çüû ñî î ñ óæàëî ? 22. Àí ãåëèí à

Ðåø åòí èêî âà.

Óäì óðò Ýëüêóí û ñü àí àé êû ëëû

äû ø åò• ñü¸ ñëýí “ Âû æû ” î ãàçåÿñüêî í çû 31 . Âàäèì Äàí èëî â. Ôèí í -óãî ð êàëû êú¸ ñëýí óæú¸ ññû ÿ • ðè 31 . Ëèäèÿ Í ÿí üêèí à. Êóèí ü ñî þ çú¸ ñ êî òû ðò• ... 32.

Ãî ñóäàðñòâî

è

î áù åñòâî .

Àëåêñåé

Àðçàì àçî â.

Î áù åñòâåí í àÿ ï àëàòà: ðåàëèè è ñòðàòåãèè 34.

Ï ðî ô åññèî ñ. Èëî í à Ï åòðî âà. Óäì óðò êû ø í î î ñ óæàëî óé êëóáú¸ ñû í 40.

Êóëüòóðà. Âëàäèì èð Âëàäû êèí . Äî ðàñòè qî ñòî ëè÷í î ñòè, í å ï î òåðÿâ ñåáÿ 49.

Ôî ðóì . Ñâåòëàí à Ëþ áèì î âà. “ Êèí î âóç-08” 68. Ï ðî çà. Ï ¸ òð Çàõàðî â. Ñÿñüêàÿñüêèç áàäèÿí ... 53. Êðèòèêà. Àëåâòèí à Êàì èòî âà. Êóçåáàé Ãåðäëýí òâî ð÷åñòâî ÿç êóàðàî ñëýí êóò• ñüêåì çû 58. Àëåêñåé Àðçàì àçî â. Áåëî å è êðàñí î å â ï î ýçèè Ï åòðà Çàõàðî âà 60. Àëåêñàí äð Ëàï òåâ. Êàëû ê âèçüáóðåí ï • ëýñòýì û í 63.

Ï î ýçèÿ. Î í ñèì Âàí üêà. “ Ï óðû ñüòàì éû ðñè — ñî óëî í ...”

72. Êî í ñòàí òèí Êî í ñòàí òèí î â. Òàòüÿí à Í èêî ëàåâà 74. Î ëüãà Âåäðî âà 75. Àí í û êåé 76.

Òî äý âภí ú¸ ñ. Åãî ð Çàãðåáèí . Š î êàòî í . 77. 63. Ýêî í î ì èêà. Ëþ áî âü Òèõî í î âà. • óêàçå í óí àëëû ì åä ëóî ç î ñêî í ýä. 82.

Òóñï óêò• ñüëýí ñèí ì û í û ç. Èãî ðü Ñàëòû êî â 86.

ÆÓÐÍÀËËÝÍ Ó×ÐÅÄÈÒÅËܨÑÛÇ: ÓÄÌÓÐÒ ÝËÜÊÓÍÛÑÜ ÏÈÑÀÒÅËܨÑËÝÍ ÑÎÞÇÇÛ, ÓÄÌÓÐÒ ÝËÜÊÓÍÛÑÜ ÅÃÈÒÚ¨ÑÛÍ ÓÆÀÍÚß ÊÓÍ ÊÎÌÈÒÅÒ ÐÅÄÀÊÖÈËÝÍ Ó×ÐÅÄÈÒÅËÅÇ: ÓÄÌÓÐÒ ÝËÜÊÓÍÛÑÜ ÏÅ×ÀÒÜß ÍÎ ÈÂÎÐÚ¨Ñ ÂЌËÌÛÒÎÍÚß ÌÈÍÈÑÒÅÐÑÒÂÎ Ó×ÐÅÄÈÒÅËÈ ÆÓÐÍÀËÀ: ÑÎÞÇ ÏÈÑÀÒÅËÅÉ ÓÄÌÓÐÒÑÊÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÈ, ÃÎÑÓÄÀÐÑÒÂÅÍÍÛÉ ÊÎÌÈÒÅÒ ÓÄÌÓÐÒÑÊÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÈ ÏÎ ÄÅËÀÌ ÌÎËÎÄÅÆÈ ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 1

Ðåäàêòîðëýí áàìåç

ÍÎ ÎÁÙÅÑÒÂÎ

2 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 3

Òóñïóêòýìú¸ñûç Àëåêñàíäð Ìàòðîñîâëýí.

Çýìçý êå, ìîí óã âàëàñüêû «îáùåñòâî» êûëýç, ñîëýñü «òóàëà» óäìóðò êûëûñü ñèíîíèìú¸ññý íî óã ÿðàòћñüêû. Îòûí óã àäњèñüêû ïóøòðîñýç — ñî óã óñüòû ñîçý, ìàðçý àñüìåîñ îòûñü àäњûíû òóðòòћñüêîìû. Êîòüêûçüû ñîå áåðûêúÿä êå íî, îòûñü «óë븻 ïóøòðîññý ñÿíà óä ïîòòû. Çàïàäûí òà êûëýç êåìàëàñü èíè ìóêåò òåðìèíú¸ñûí âîøòћçû. Ñîîñ êóëüòóðíî ãèíý øóî: «öèâèëèçàöèÿ» ÿêå «ìèðîñèñòåìà». Ìàëû êå øóîíî Åâðîïàûñü äåìîêðàòè÷åñêîé êóíú¸ñûí òóæ «öèâèëèçîâàííî» óæàëî ïќðòýì «äóííåñèñòåìàîñ», êóäú¸ñûç êîòüêóä àäÿìèëû óñüòî àçèíñêîí ñþðåñ, êîòüêóäћçëû êûëäûòî àçèíëûêî óëîíý ïîòîí ëóîíëûêú¸ñ. Ñîèí, âûëäû, Åâðîïà êóíú¸ñûí óëћñü àäÿìèîñ òóæ íî òóæ àñïàëýñîåñü (ïðîãìàòè÷íîåñü) — ñîîñ ìåџàê ïóøòðîñýç øîðû ó÷êî. Ìóêåò ñÿìåí âåðàñà, ñîîñ øóî: «Ìàð óìîéçý ëýñüòћç òàèç ÿêå ñîèç öèâèëèçàöèÿ?», ÿêå «Êûçüû íî êèí ïàëà њå÷ëûêî óæàç ñîèç ÿêå òàèç ìèðîñèñòåìà?» Æàëÿñà âåðàíî, àñüìåëýí «îáùåñòâîìû» íî, «îáùåñòâîîñìû» íî àëè êå íî «îáùåñòâåííîåñü», ìàëû êå øóîíî òàêè ќç âàëýêòû àñüìåëû Çàïàäûñü «ñèñüìèñü ñèñòåìàîñòû» ýñêåðûíû êûëäûòýì èñòìàò (èñòîðè÷åñêîé ìàòåðèàëèçì) òóàëà îáùåñòâîëýñü íî òðàäèöèîííîé îáùåñòâîëýñü ïќðòýìëûêñý. Îçüû êå íî áåðëî äûðå àñüìåëýí «äóííåñèñòåìàìû» ïќëûí ãóáèîñ êàäü áóäî âûëü íî âûëü îáùåñòâîîñ. Ñîîñ òóæ ïќðòýìåñü, êóä-îãú¸ñûç êûëäûëî ïå÷àòåí ïîðòôåëü âîç¸í ïîííà, êóä-îãú¸ñûç —íàôòàëèíýí ÿêå ãóòàëèíýí ñàíäûêú¸ñòû âîçüìàíû, êóä-îãú¸ñûç — êûџå êå ÷èíîâíèêëýí äîêóìåíòàç êóàêà áóðäú¸ñòû ïóêòûëûíû. Íî ñîîñ ïќëûí âàíü, êîíå÷íî, óæàñü¸ñûç íî. «Êûçüû ñîîñ óæàëî, ìàð ïîííà êûëäûëî, êûçüû áûäýñúÿëî àñïàëýñî «Ìîíú¸ñëýñü» êóðîíú¸ññýñ, ìàèí âèñúÿñüêî Çàïàäûñü îáùåñòâîîñëýñü?» — òàџå óíî ïќðòýì þàíú¸ñòû àçÿìû ïóêòûñà, ìè ìàëïàìû àñïќðòýì íîìåð êûëäûòûíû. Êûџå ñî ïќðìèç, óìîé-à, óðîä-à — ñîçý íè, ãàæàíî ëûäњèñü, òûíûä àñëûä âåðàíî ëóîç.

ϸòð Çàõàðîâ

ÌÎÍ

ÓÄÌÓÐÒ ÊÛË

21 ôåâðàëÿ â êîíöåðòíîì çàëå ôèëàðìîíèè ïðè ïîääåðæêå Ìèíèñòåðñòâà íàöèîíàëüíîé ïîëèòèêè ïðîøëî ìåðîïðèÿòèå ñ ñèìâîëè÷åñêèì íàçâàíèåì «Îñêåì ïîòý», ïîñâÿùåííîå äíþ óäìóðòñêîãî ÿçûêà. Ñíà÷àëà çðèòåëÿì (èõ, êñòàòè, áûëî ìíîãî) ïîêàçàëè äîêóìåíòàëüíûé ôèëüì, ñþæåò êîòîðîãî ñâÿçàí ñ ðåàëèçàöèåé çàêîíà î ãîñóäàðñòâåííûõ ÿçûêàõ ÓÐ. Çàìåñòèòåëü ìèíèñòðà Ë.Í. Áóðàíîâà ãîâîðèëà î âàæíîñòè ïîëîæèòåëüíîãî îòíîøåíèÿ â îáùåñòâå ê óäìóðòñêîìó ÿçûêó, î íåîáõîäèìîñòè êóëüòèâèðîâàíèÿ ïðåñòèæíîñòè íàöèîíàëüíîãî ÿçûêà. Ôèëüì ñîïðîâîæäàëñÿ ìèñòè÷åñêèìè îòòåíêàìè íàðîäíûõ ïåñåí, íàñòðàèâàâøèõ ãîñòåé íà âîëíó âåðû â äðåâíèå ÷àðû, îñîáóþ çâóêîâóþ-çàêëèíàòåëüíóþ ýíåðãåòèêó óäìóðòñêîãî ñëîâà. Èìåííî ìóçûêàëüíûé ñòåðæåíü âå÷åðà îáúåäèíÿë çðèòåëüñêèå ñåðäöà.

4 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ÍÎ ÍÎÓ-ÕÀÓ

Íàñòîÿùèì ñþðïðèçîì, íåîæèäàííûì íîó-õàó â ïðåäåëàõ óäìóðòñêîãî êóëüòóðíîãî ïðîñòðàíñòâà ñòàëî âûñòóïëåíèå àíñàìáëÿ áàáóøåê èç äåðåâíè Áóðàíîâî (Ìàëîïóðãèíñêèé ðàéîí). Ïåñíè êóëüòîâûõ ðîê-ìóçûêàíòîâ Âèêòîðà Öîÿ è Áîðèñà Ãðåáåíùèêîâà ïðîçâó÷àëè â èõ èñïîëíåíèè ïî-óäìóðòñêè. Çíàêîìàÿ êàæäîìó ìóçûêà âäðóã îáðåëà ñîâåðøåííî èíîå êà÷åñòâåííîå îôîðìëåíèå, èíîå ñìûñëîâîå èçìåðåíèå.  î÷åðåäíîé ðàç óäèâèëà ïóáëèêó Çàñëóæåííàÿ àðòèñòêà Ðåñïóáëèêè Óäìóðòèÿ Íàäåæäà Óòêèíà. Îíà ñïåëà «ñ óäìóðòñêèì àêöåíòîì» òðè ðóññêîÿçû÷íûõ ïåñíè. Þìîðèñòè÷íîñòü ýòîãî íîìåðà ïóáëèêà, ðàçóìååòñÿ, îöåíèëà. Äðóãîé èñïîëíèòåëü Ìàðèÿ Êîðåïàíîâà ïîðàçèëà çðèòåëüñêóþ àóäèòîðèþ ñâîèìè âïå÷àòëÿþùèìè âîêàëüíûìè äàííûìè, ñâîåé ñöåíè÷åñêîé íåïîñðåäñòâåííîñòüþ. ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 5

6 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Ìåðîïðèÿòèå áûëî áîãàòî íà ñàìûå ðàçíûå ýêñïåðèìåíòû. Ê îäíèì èç íèõ ìîæíî îòíåñòè òâîð÷åñêèé ñîþç Óäìóðòñêîãî ÏÅÍ-êëóáà è ìîäíîé èæåâñêîé ìóçûêàëüíîé ãðóïïû «Àôðèêàíåö». Àëåêñåé Àðçàìàçîâ (âèöå-ïðåçèäåíò ÏÅÍ) ïðî÷åë ñòèõîòâîðåíèå «Èíìàð ðàäúÿì», Ëàðèñà Îðåõîâà (äèðåêòîð ÏÅÍ) – «Âîéíà ÿëîí» (ýòî ñòèõîòâîðåíèå âûçâàëî ôóðîð â Ýñòîíèè), ïðåçèäåíò ÏÅÍ-êëóáà Ïåòð Çàõàðîâ ïîä àêêîìïàíåìåíò ýëåêòðîãèòàðû ÷èòàë ëåãåíäàðíîå «Ìîí êîøêèñüêî…». Ïîýòè÷åñêàÿ ïàóçà, äóìàåòñÿ, ïðèâíåñëà èíòåëëåêòóàëüíûé êîëîðèò â ñîáûòèéíûé ðÿä âå÷åðà. Çàêëþ÷èòåëüíàÿ ÷àñòü êîíöåðòà ïðåâðàòèëàñü â ðîê-ìèñòåðèþ. «Àôðèêàíåö» ïåë àâòîðñêèå ïåñíè íà ðóññêîì ÿçûêå, åìó «ïîäïåâàë» óäìóðòñêèé áýêâîêàë (ãðóïïà «Ìàëïàí»). Çâó÷àëà ìóçûêà «íå äëÿ âñåõ», ÷òî ñêàçàëîñü íà âíèìàíèè ïóáëèêè. Íåêîòîðîå ðàçî÷àðîâàíèå â ýòîì ìóçûêàëüíîì ñèìáèîçå âûçâàë «âòîðîé ïëàí» óäìóðòñêîãî ÿçûêà. Ñòîèò îòìåòèòü, ÷òî ìåðîïðèÿòèå ïîñåòèëè ìíîãèå èçâåñòíûå, âëèÿòåëüíûå ëþäè, çàèíòåðåñîâàííûå â ñóäüáå óäìóðòñêîãî íàðîäà. Ñðåäè ãîñòåé íàìè áûëè çàìå÷åíû Ïðåäñåäàòåëü Ãîññîâåòà Óäìóðòñêîé Ðåñïóáëèêè Ñîëîâüåâ Àëåêñàíäð Âàñèëüåâè÷, ìèíèñòð íàöèîíàëüíîé ïîëèòèêè Óäìóðòñêîé Ðåñïóáëèêè Çàâàëèí Âëàäèìèð Íèêîëàåâè÷, äîêòîð èñòîðè÷åñêèõ íàóê, ïðîôåññîð ÓäÃÓ, ÷ëåí Îáùåñòâåííîé ïàëàòû Âëàäèìèð Åìåëüÿíîâè÷ Âëàäûêèí, äîêòîð ôèëîëîãè÷åñêèõ íàóê, ïðîôåññîð ÓäÃÓ Òàòüÿíà Ãðèãîðüåâíà Âëàäûêèíà, äåêàí ôàêóëüòåòà Óäìóðòñêîé ôèëîëîãèè ÓäÃÓ Ëþáîâü Ïåòðîâíà Ôåäîðîâà, âåíãåðñêèé ëåêòîð ÓäÃÓ Ìèêëîø Äåìåòåð è äðóãèå. Êîðîòêóþ çàìåòêó õî÷åòñÿ çàâåðøèòü ñëîâàìè, ñòàâøèìè ãëàâíûì ðåôðåíîì âå÷åðà è ëè÷íîé íàõîäêîé âåäóùåãî Ïàâëà Ïîçäååâà «Îñêåì ïîòý, ãàæàíî ýøú¸ñ».

Î. Àðçàìè. Òóñïóêòýìú¸ñûç Àëåêñàíäð Åãîðîâëýí.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 7

8 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ÓÄÌÓÐÒ ÝËÜÊÓÍÛÑÜ ÏÅ×ÀÒÜß ÍÎ ÈÂÎÐÚ¨Ñ ÂЌËÌÛÒÎÍÚß ÌÈÍÈÑÒÅÐÑÒÂÎ ÓÄÌÓÐÒ ÏÅÍ-ÊËÓÁ ÍÎ “ÈÍÂÎÆΔ ÐÅÄÀÊÖÈß ßËÎ:

ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ ÓÄÛÑÚß ÊÎÍÊÓÐÑ ! ÍÛÐÛÑÅÒЋ ÈÍÒÛËÛ — 25 000 ÌÀÍÅÒ! ÏÎËÎÆÅÍÈÅ Î ðåñïóáëèêàíñêîì êîíêóðñå íà ëó÷øåå ëèòåðàòóðíî-õóäîæåñòâåííîå ïðîèçâåäåíèå, íàïèñàííîå íà óäìóðòñêîì ÿçûêå è îïóáëèêîâàííîå â æóðíàëå «Èíâîæî». Íàñòîÿùåå Ïîëîæåíèå îïðåäåëÿåò óñëîâèÿ è ïîðÿäîê ïðèñóæäåíèÿ ðåñïóáëèêàíñêèõ ëèòåðàòóðíûõ ïðåìèé çà ëó÷øèå ïðîçàè÷åñêèå è ïîýòè÷åñêèå ïðîèçâåäåíèÿ, îïóáëèêîâàííûå â ëèòåðàòóðíîõóäîæåñòâåííîì, îáùåñòâåííî-ïîëèòè÷åñêîì ìîëîäåæíîì æóðíàëå «Èíâîæî» â 2008 ãîäó. ÎÐÃÀÍÈÇÀÒÎÐÛ ÊÎÍÊÓÐÑÀ Êîíêóðñ ó÷ðåæäàåòñÿ Ìèíèñòåðñòâîì ïå÷àòè è èíôîðìàöèè Óäìóðòñêîé Ðåñïóáëèêè è ïðîâîäèòñÿ ñîâìåñòíî ñ ðåäàêöèåé æóðíàëà «Èíâîæî». ÖÅËÜ ÊÎÍÊÓÐÑÀ Òâîð÷åñêàÿ àêòèâèçàöèÿ ìîëîäûõ óäìóðòñêèõ ëèòåðàòîðîâ, ñîçäàíèå âûñîêîõóäîæåñòâåííûõ ïðîèçâåäåíèé ïðîçû, ïîýçèè è äðàìû, ïîääåðæêà è ðàçâèòèå ëèòåðàòóðíî-õóäîæåñòâåííîãî òâîð÷åñòâà íà óäìóðòñêîì ÿçûêå, ïîïóëÿðèçàöèÿ íîâèíîê óäìóðòñêîé ëèòåðàòóðû, ïîìîùü íà÷èíàþùèì àâòîðàì â ïóáëèêàöèè íîâûõ ïðîèçâåäåíèé, ðàçâèòèå ëèòåðàòóðíîãî óäìóðòñêîãî ÿçûêà, ïðîïàãàíäà ÷òåíèÿ íà îáðàçöàõ âûñîêîõóäîæåñòâåííûõ òåêñòîâ. Ó×ÀÑÒÍÈÊÈ ÊÎÍÊÓÐÑÀ  êîíêóðñå ìîãóò ó÷àñòâîâàòü ïðîçàèêè, ïîýòû, äðàìàòóðãè, ïóáëèöèñòû, ïðîæèâàþùèå â Óäìóðòèè è äðóãèõ ðåãèîíàõ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè è ïèøóùèå íà óäìóðòñêîì ÿçûêå. ÏÎÐßÄÎÊ ÏÐÎÂÅÄÅÍÈß ÊÎÍÊÓÐÑÀ Êîíêóðñíûå ïðîèçâåäåíèÿ, îïóáëèêîâàííûå â æóðíàëå «Èíâîæî», ðàññìàòðèâàþòñÿ â êîíöå 2008 ãîäà. Èìåíà ïîáåäèòåëåé áóäóò îïóáëèêîâàíû â 1 íîìåðå æóðíàëà «Èíâîæî» 2009 ãîäà, à òàêæå â äðóãèõ èçäàíèÿõ Óäìóðòñêîé Ðåñïóáëèêè. ÓÑËÎÂÈß ÊÎÍÊÓÐÑÀ — Ëó÷øåå ïðîçàè÷åñêîå ïðîèçâåäåíèå (ðàññêàç, ïîâåñòü, ðîìàí, àëüòåðíàòèâíàÿ èñòîðèÿ, ôåíòåçè, íîâåëëà) — 1 ìåñòî (25 000 ðóáëåé), 2 ìåñòî (10 000 ðóáëåé), 3 ìåñòî (5 000 ðóáëåé); — Ëó÷øèé ïîýòè÷åñêèé öèêë — 1 ìåñòî (25 000 ðóáëåé), 2 ìåñòî (10 000 ðóáëåé), 3 ìåñòî (5 000 ðóáëåé); — Ëó÷øàÿ äðàìà (îäíîàêòíûå èëè ïîëíîìåòðàæíûå ïüåñà, òðàãåäèÿ, êîìåäèÿ) — 1 ìåñòî (25 000 ðóáëåé), 2 ìåñòî (10 000 ðóáëåé), 3 ìåñòî (5 000 ðóáëåé); ÍÀÃÐÀÄÛ Äèïëîìû ëàóðåàòîâ è äåíåæíûå ïðåìèè â òîðæåñòâåííîé îáñòàíîâêå âðó÷àþòñÿ ìèíèñòðîì ïå÷àòè è èíôîðìàöèè ÓÐ. ÆÞÐÈ Ïðåäñåäàòåëü: Àðçàìàçîâ Àëåêñåé Àëåêñååâè÷, ÷ëåíû: ãðóïïà ñòóäåíòîâ Óäìóðòñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà. Àäðåñ: 426051, ã. Èæåâñê, óë. Ñîâåòñêàÿ, 1, ê. 301 Òåë./ôàêñ (3412) 78-54-13 E-mail: udmurtpen@mail.ru

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 9

Äóííå ëèòåðàòóðà Íîáåëü ïðåìèëýí ëàóðåàòýç —

Ãþíòåð Ãðàññ ÃÞÍÒÅÐ ÃÐÀÑÑ — íåìåö ðîìàíèñò, ýññåèñò, êûëáóð÷è, ñóðåäàñü. Âîðäћñüêèç 16-òћ êîíüûâóîíý 1927-òћ àðûí Ïîëüøàûñü Äàíöèã (àëè Ãäàíüñê íèìàëî) êàðûí. Íûðûñåòћ ðîìàíýç «Æåñòÿíîé áàðàáàí» 1959-òћ àðûí ïå÷àòëàñüêèç, íî ñîêó èê ñîëýí íèìûç âàíü äóííåå âќëìèç. Ñîáåðå ïîòћçû «Êîøêà è ìûøü» (1961), «Ñîáà÷üè ãîäû» (1965) êíèãàîñûç (òà êóèíü ðîìàíú¸ñòû џåìûñü «äàíöèãñêîé òðèëîãèÿ» øóî). Áќðûñüãåñ ïќðòýì àðú¸ñû Ãþíòåð Ãðàññ êûëäûòћç íà «Ïîä ìåñòíûì íàðêîçîì», «Èç äíåâíèêà óëèòêè», «Êàìáàëà», «Âñòðå÷à â Òåëüãòå», «Âûìûñëû», «Êðûñà» ðîìàíú¸ññý íî óíî ïќðòýì ëèòåðàòóðíî-êðèòè÷åñêîé ñòàòüÿîññý íî ýññåîññý, êûëáóðú¸ññý íî ïüåñàîññý. Íîáåëüëýñü ïðåìèçý ñîëû ñ¸òћçû 1999-òћ àðûí.

10 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

— Ìàð êàðîíî èñòîðèÿ âûëüûñåí ìåäàì áåðûòñêû øóûñà?

— Êóëý êûëäûòûíû ãðàæäàí îáùåñòâî, êóäћç ñþëìàñüêûñàëûç åãèò ìóðòëýí îáðàçîâàíèå áàñüòîíýç ñÿðûñü, àñëûç ÿðàìîí ïðîôåññèÿ øåäüòîíýç ñÿðûñü, ñî óðàìå ìåäàì êûëüû, íîêèíëû êóëýòýì ëóûñà. Ìàëû êå øóîíî џàïàê ñîîñ, óðàìå êåëüòýì àäÿìèîñ, êûøêûòëûê âàéûíû áûãàòî èäåîëîãèÿ ïîííà, êóäћç âåðà: «Ó÷êû, êûџå þãäóðå òîí ñþðèä».

— Íîø ãîñóäàðñòâî ñüќðûí óëîí âàíü-à?

— Âàíü, ÷èãàíú¸ñ, êûëñÿðûñü. Ó÷êåëý: ñîîñ áûäýñ Åâðîïàûí óëî, êóíãîæú¸ñ øîðû íîêûџå êàðèñüêûòýê, ñîîñëû êóëý ќâќë ãîñóäàðñòâî, íî ñî âàêûòý èê ñîîñ òóæ òðîñ ëýñüòћçû åâðîïåéñêîé êóëüòóðàëû. ×èãàíú¸ñ èê âàíü çýìîñ åâðîïååöú¸ñ! Àñüìåëû âàíü ìàðëû ñîîñëýñü äûøåòñêûíû, ñîîñ — Åâðîïàëýí ëóëçû!

— Ïè÷è äûðûñüòûäû êûџå ñóðåäú¸ñ òћëåäûç ïàéìûòћçû íî êåìà äûðëû âóíîíòýì êûëèçû?

— Ìîí àäњè, êûçüû êóòñêèç Êûêåòћ ìèðîâîé âîéíà: êóàðóñ¸í òîëýçå 1939-òћ àðûí íåìåö áðîíåíîñåö ûáûëћç îäћãçý óëü÷àåç ìûíàì âîðäñêåì ãîðîäàì, íîø Stuka ñàìîëåòú¸ñ ïóøòûòúÿçû ñíàðÿäú¸ñòû. Ìûíûì ñîêó äàñ êûê àðåñ âàë. Ìîí íîêó íî ñî áќðñüû ќé àäњûëû ñûџå ïàéìûìîí ñóðåäýç, ñî âàë ñîêåì êќøêåìûò íî ñî âàêûòý èê òóæ àáäðàòћñü. Ìóêåò ïèíàëú¸ñûí џîø ìîí áûçüûëћ ó÷êûíû, êûò÷û óñüûëî ñíàðÿäú¸ñ, íîø âàíüìûç ÷àëìûòñêåì áåðå áè÷àëëÿìû ñîîñëýñü êîðò ïèðòýøú¸ññýñ…

— Øќäñêå, ñî òћ ïîííà çýìîñ ïðèêëþ÷åíèå âàë?

— Ñîêó ìîí óã âàëàñüêû âàë, ñî àçüëàíÿç ìûíýñüòûì óëîí ñþðåñìå, îçüû èê ìûíýñüòûì îãú¸çî ýøú¸ñûëýñü óëîí ïûð îðò÷îíçýñ âîøòîç øóûñà. Ìûíàì éûðàì èê ќé âàë, ñî ìèëÿì íûëïèîñìûëýí íî, ñîîñëýí íûëïèîññûëýí íî óëîí ñþðåñàçû øќäñêûìîí ãîæ êåëüòîç øóûñà.

— Íîø ìàð òћ êàðèäû âîéíà âàêûòý?

— Ãèòëåðþãåíäý — ôàøèñòú¸ñëýí åãèò îãàçåÿñüêîíàçû ïûðè. Íåìåö îæ÷èîñ Ñòàëèíãðàäûñü ïåãњåì áåðå Ãåááåëüñ ìèëåìëû òàçüû âàçèñüêèç: «Ïîòý-à äóííå âîéíàå ïûðèñüêåìäû?», íî âàíüìû ìè êåñÿñüêèìû ñîãëàø ëóûñà. Ìûíûì âàë ñîêó äàñ âèòü àðåñ.

— Òћ ìàð êå íî òîäћäû-à êîíöëàãåðü¸ñ ñÿðûñü?

— Ќé. Ãåðìàíèëýí êàïèòóëÿöèåç áќðñüû — ñî âàêûòý ìûíûì äàñ ñèçüûì òûðìèç èíè — ìîí àìåðèêàíåöú¸ñ äîðû ïëåíý ñþðè. Ñîîñ ìîíý íóèçû Äàõàó êàðå…

— Ñîêó èíè âàëàòñêèäû-à?

— Ќé, ìîí àçüâûë ñÿìåí èê ќé îñêûëû àäњåì ñóðåäú¸ñëû. «Íåìåöú¸ñ ќç áûãàòý ëýñüòûíû ñîå», — ìàëïàëëÿé ìîí.

— Êó áåí òћ îñêèäû?

— Êóêå ìîí ðàäèî ïûð êûëћ Íþðíáåðã ïðîöåññûñü ðåïîðòàæú¸ñûç: ìîí êûëћ Ãèòëåðþãåíäýí êèâàëòћñü àäÿìèëýñü êóàðàçý, êóäћç ëýñüòýì óæú¸ñûç ñÿðûñü îäћã íî ïќÿñüêûòýê âåðàç. Âîò ñîêó ìîí çýìçý íî îñêè.

— Íåìåöú¸ñ íî ÿíãûø-à «íàöèçìûí», ÿêå ñî Ãèòëåðëýí íî ñîëýí êîòûðûñü àäÿìèîñûçëýí ãèíý ÿíãûøñû?

— Ãèòëåð ëýñüòûíû ìàëïàì óæú¸ññý âàòûñà ќç âîçüû. Çàêîíýí þíìàòýì áûðú¸íú¸ñ äûðúÿ íåìåöú¸ñ ñî ïîííà ãîëîñîâàòü êàðèçû, îçüûåí, à÷èç íåìåö êàëûê íî êûë êóòý «íàöèçìëýí» ëóýìåç ïîííà.

— Êûçüû ìåäà îðò÷åìåç ïîííà ÿíãûøòý áûäòûíû ëóîíî? Êûçüû ÷ûëêûòàíî?

— Ñî ñÿðûñü âàíüçý çýìçý âåðàñà. Âàíü ñûџå àäÿìèîñ, êóäú¸ñûç, ñîå âàëàòýê, øûï óëûíû òûðøî. Íî âåäü óëîíûí êîòüêó îçüû — òûíàä ñüќëûêî àçüëîåç òîíý êîòüêó íî êûðìûñà âîç¸ç. Ñîèí èê њå÷åç òàòûí îäћã ãèíý — ñîå âîðìîí. Џàïàê ñî ãèíý þðòòîç àçüëàíÿç ìóêåò ÿíãûøú¸ñëýñü óòèñüêûñà êûëüûíû.

— Íî ñî òóæ ñåêûò ñþðåñ…

— Íî ñî þíìàòîç-êûäàòîç íåìåöú¸ñòû. Íî «âîðìåìú¸ñ» ãèíý ќâќë, «âîðìèñü¸ñ» íî àñüñýäû êðèòèêîâàòü êàðûñà óã óëî êå, ëÿáњî. Âîðìîí êîòüêó íî øóçèìûòý! Þíìå óã øóî, äûð: «Âîéíàûí âîðìèñü¸ñ óã ëóî…»

— Àìåðèêà øóçè-à?

— Áåí, «Èðàê êàìïàíèÿ» òà þàíëû à÷èç èê âàëýêòîí ñ¸òý: àìåðèêàíåöú¸ñ íîìûð íî ќç áàñüòýëý éûðóæú¸ñûíûçû òûðìåì êîëîíèàëüíîé èñòîðèûñüòûçû. Ñîîñ ќç «âîðìå» Âüåòíàìåç. 11-òћ êóàðóñ¸íý îðò÷åì ó÷ûð íî âîçüìàòý, ñîîñ íîìûðå íî ќç âàëàëý øóûñà. Àëè ìûíћñü þãäóð íî ñîëû îñêûìîí âàëýêòîí. ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 11

— Ìàð âàëàíû êóëý âàë ñîîñ òà þãäóðú¸ñûñü?

— Åâðîïàûñü óíî àð òàëýñü àçüâûë Âèëëè Áðàíäòëýí íî Óëîô Ïàëüìåëýí ñ¸òýì âèçü-êåíåøñýñ, êóäú¸ñûç øóèçû: êóëý óæàíû âûëü ýêîíîìè÷åñêîé äóííåðàäëûê áîðäûí… Ãîñóäàðñòâîîñ, êóäàç êóç¸ÿñüêî òèðàíú¸ñ, ýðèêîåñü ëóîçû ñîêó ãèíý, êó àñüìåëýí äåìîêðàòè÷åñêîé îáùåñòâîîñìû ñîîñòû ãàæàíû êóòñêîçû. Íîø ãàæàíýç êóæûìåí áàñüòûíû óã ëóû, òóæãåñ íî ñîêó, êóêå ñî ó÷ûðú¸ñëýñü àçüâûë àñüìåîñ èê îæ-òћðëûê âóçàñüêîìû ñî òèðàíú¸ñëû: îçüû àñüìåîñ ûøòћñüêîìû ãèíý êàëûêú¸ñëýñü ñîòýê íî ïè÷è êûëåì àñüìåëýí њå÷ëûêî ìûëêûäú¸ñìûëû îñêîíçýñ!

— Íî ñîîñ àñüìåäû òåððîðèçìåí êûë êóòûòî?

— Òåððîðèçì — ñî òóæ èê êûøêûòýç ќâќë àé. Êóëý êîòüêó íî ñàê, ÷àêëàñüêûñà óëûíû, ìàëû êå øóîíî âàíü ìóêåòûç êûøêûòëûê, êóäћç âќëìå òóæ øûïûòýí ãèíý...

— Êûџå êûøêûòëûê ñÿðûñü òћ âåðàñüêîäû?

— Ìîí âåðàñüêî ïàðëàìåíòñêîé ñèñòåìà ñÿðûñü: òóííý ïîëèòèêú¸ñ ãèíý íî óã îñêî èíè ñîëû, êóëýëûêî ðåøåíèîñ êóòћñüêî ìóêåò èíòûîñûí… Àñüìåîñ ìûíћìû êå ñî ñþðåñòћ, äåìîêðàòèÿ ôàðñëû ïќðìîç. Òà áîðäûí èê âàëòћñü êûøêûòëûêåç àñüìåëýí íûëïèîñìûëýí íûëïèîññû ïîííà!

— Êûçüû òћ ó÷êèñüêîäû òóàëà åãèòú¸ñ øîðû?

— Êóêå ìûíûì äàñ ñèçüûì àðåñ âàë, äóííå áûäýñàê ãîïú¸ñûí øîáûðòýìûí âàë: ñî âàë êóàøêàòýìûí, ñþòýì êåëüòýìûí, ïàðàëèçîâàòü êàðåìûí. Íî ñîêó ìè àçüëàíåç øîðû ó÷êèìû òќäüû áóìàãà øîðû êàäü. Íîø òóííý íóíàëý áóäћñü åãèòú¸ñëýñü âóîíîçýñ ó÷êîíî êå, ñî ýøøî íî êûøêûòãåñ, ñî ãîïú¸ñûí òûðìåì äóííå ñÿðûñü!

— Ìàð òћ óæàäû âîéíà áûðåì áåðå?

— Ìûíàì ïîòý âàë ñêóëüïòîð ëóýìå íî ìîí Âûëћëûêî èñêóññòâîîñúÿ àêàäåìèå ìûíћ. Ñîëýí þðòýç ñî âàêûòý áóø óëћç, àóäèòîðèîñòћ îãíàç êàëãèñü ïåðåñü ïðîôåññîð ìûíûì øóèç: «Ìèëÿì òà þðòýç øóíòûíû àëè êå íî ќâќë ýãûðìû. Çàíÿòèîñ óã ìûíî íà, ìûíý, óæàëý êàìíåò¸ñ ëóûñà». Ñîáåðå àäðåññý ñ¸òћç.

— Ñîáåðå òћ èçú¸ñòû âќëÿòûíû êóòñêèäû?

— Áûäýñ àðçý ìîí øàéâûë ïëèòàîñ ëýñüòûñà óëћ.

— Íîø ìàð òћ, èñüêå, ìàëïàñüêîäû ñüќðëîñü äóííåîñ ñÿðûñü?

— Àäÿìèëýí àäњîíýç — âàíü óëîíçý èçýç ïèòûðòûíû.

— Êûџå èçýç?

— Ñèçèôëýñü. Ìîí áûäýñàê ñîãëàø ëóèñüêî Êàìþëýí «Ìèô î Ñèçèôå» ïðîèçâåäåíèåíûç: Ñèçèô 12 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

òîäý, èçýç ãóðåçü âûðéûëîçü ïèòûðòћç êå, àäњîç, êûçüû ñî áåðåí ïèòûðñêå, êûò÷û ïèòûðñêå. Âîò џàïàê ñîèí èê ñî àññý øóäòýìåí óç øќäû! Àñüìåëýí óëîíìû íî èçýç ïèòûðòîí áîðäûí.

— È ñî àñüìåëýí àäњîíìû?

— Ñî óìîé: ñî ñÿðûñü òîäîí àñüìåäû ïàëýíòý, àìåðèêàíåöú¸ñ êàäü, øóçèìîíëýñü, îçüû èê äóííåûñü àäÿìèëûêî êàòú¸ñòû êóëýòýì êàðûñà, ãàíü-ãàíü áóéãàì öèíèçìëýñü íî.

— Òћëåñüòûä ìàëïàíú¸ñòýñ êûëçûñà, òîäý ëûêòý Ïàëåñòèíàåí Èçðàèëüëýí íîêó áûðèñüòýì êîíôëèêòñû…

— Øàðîíëýí òóííý êóòћñüêèñü ïîëèòèêàåç, îçüû èê ÕÀÌÀÑ íîêûò÷û óç âóòòýëý. Ìîí ïûðèñüêè èíòåëëåêòóàëú¸ñëýí ïóìèñüêîíàçû, ñî ïàëàñåí íî, òàèç ïàëàñåí íî, òà þãäóðûñü îäћã ãèíý ïîòîí âàíü: êóëý óëûíû êûêåç èê êóíú¸ñ.

— Íîø ãîñóäàðñòâî ñüќðûí óëîí âàíü-à?

— Âàíü, ÷èãàíú¸ñ, êûëñÿðûñü. Ó÷êåëý: ñîîñ áûäýñ Åâðîïàûí óëî, êóíãîæú¸ñ øîðû íîêûџå êàðèñüêûòýê, ñîîñëû êóëý ќâќë ãîñóäàðñòâî, íî ñî âàêûòý èê ñîîñ òóæ òðîñ ëýñüòћçû åâðîïåéñêîé êóëüòóðàëû. ×èãàíú¸ñ èê âàíü çýìîñ åâðîïååöú¸ñ! Àñüìåëû âàíü ìàðëû ñîîñëýñü äûøåòñêûíû, ñîîñ — Åâðîïàëýí ëóëçû!

— Êðèñòà Âîëüô îäћãàç ðîìàíàç ãîæòý: «Êîòüêќíÿ ñî ñÿðûñü ãîæúÿìûí êå íî, Âîéíàåç íîêèí ïóìîçÿç ќç øàðàÿ íà, ñîå íîêèí òà äûðîçü êîòûð ëàñÿíü êóàë-êóàë ќç ýñêåðû». Âîøòћñüêèçà ìàð êå íî, êóêå ïîòћçû Áåëëüëýí, Ãðàññëýí íî Ëåíöëýí âîéíà ñÿðûñü ðîìàíú¸ññû?

— Òà êíèãàîñ âåðàëî âîéíàëýí áåðâûëú¸ñûç ñÿðûñü. Ñîîñòû ó÷êûñà, ìóêåò êàëûêú¸ñ áûãàòî îòûñü ñîçý ÿêå òàçý óæïóìú¸ñòû øîíåðå ÿêå ÿíãûøå ïîòòûíû. Ñîîñ ñî óæïóìú¸ñ ñÿðûñü òóæ òðîñ âåðàñüêûëћçû, íî òóííý ñî âàíüìûç èíè òîëëîåç ëóèç. Íåìåöú¸ñ ìóêåò éûëïóìúÿíý âóèçû: îðò÷åìåç àñüìå äîðû âûëüûñåí íî âûëüûñåí áåðûòñêûëý. Íî, îëî, òàòûí ëóûíû áûãàòîç àé ìóêåòûç íî, êóäћç ñÿðûñü ìîí ќæûòàê ïàëüïîòûñà ìàëïàñüêûëћñüêî — òàџååç âîðìûòýê êûë¸í, êóäçý ìè îðò÷èìû, îëî óçûðëûê íî âàéûíû áûãàòîç íà…

— Ãîæúÿñüêîí ñþðåñòýñ òћ ïîýò-ëèðèê ëóûñà êóòñêèäû. Íûðûñåòћ ñáîðíèêûñåí êóòñêûñà, òóííý íóíàëîçü êûëáóðú¸ñàäû þí øќäћñüêå îãøîðû êàëûêëýí âåðàñüêîíàç êóòћñüêèñü ñòèëü, ñî áîðäûí îäћã íî ïàôîñýç ќâќë. Òћëåäëû êåëüøå-à ëûäњûíû Áðåõòýç íî Áåííýç?

— Ìîí ïûðèñüêî ñî ïîêîëåíèå, êóäћç íàöèñòú¸ñëýí êèâàëòîí âàêûòàçû áóäћç. Ìûíûì òðîññý êóëý ëóèç áåðëî ëûäњûñà ïîòûíû: ìîí ќæûò òîäћñüêî âàë Ðèëüêååç íî åãèò ýêñïðåññèîíèñòú¸ñòû. Áðåõòëýí íî Áåííëýí ïîýçèçû íîêó íî ìèëåìäû ќç ïàéìûòúÿ. Íîø ëèðèêú¸ñëýí êûëáóð äóííåçû, êóäú¸ñûç òóðûí-êóàðëýñü âåòòàñüêåìçý ñóðåäàçû,

ïóìèò ëóîí ìûëêûäú¸ñ ãèíý ïûџàòûëћç. Ñîîñ ãîæúÿçû èíêóàçü ñÿðûñü êûџå êå èäèëëèÿ ñÿðûñü. Íîêó íî ñîå àäњûëûìòý ñÿìåí.

— Òћ êûøêàñüêîäû êàäü «ìîí» øóûíû.

— Ìîí êîòüêó íî ìàëïàñüêî ñî ñÿðûñü, êûçüû ñî «ìîí» ðîìàíûí ÿêå ïîâåñòüûí âûìûñåë êóæûì óëñûí âîøòћñüêûíû áûãàòîç. Îçüû èê, êûçüû ñî êûëáóðûí êóæìî íî òóæ њå÷ ëýñüòýì ôîðìàëû ïóìèòúÿñüêûñà ñóëòîç.

— 60-òћ àðú¸ñëýí êóòñêîíàçû òћëåñüòûä «Êîò è ìûøü» íîâåëëàäýñ êåìà äûð џîæå ќç ïå÷àòëàëëÿëý. Ñîêó òћ îñêèäû-à, åãèò ëûäњèñü, îòûñü ñî âàêûòý âàòîíîçý øåäüòûñà, àññý âîêñ¸ óðîä âîçüûíû êóòñêîç øóûñà, êûëñÿðûñü, ñåêñýç âûëћ èíòûå ïóêòûíû êóòñêîç íî êóëýòýì øàïëû-äћñüòћñü ëóîç øóûñà.

— Џåìûñü äûðúÿ ñïîðúÿñüêîíú¸ñ êûëäûëî, áûãàòý-à ëèòåðàòóðà âîøòûíû óëîíýç. Ìûíàì âàíü óñòî ïðèìåðå. Îäћã âûñòóïëåíèå áќðñüû ìîí äîðû îã 60 àðåñúåì ïèîñìóðò ìàòýêòћç íî ìîíý òàó êàðûíû êóòñêèç. Ñî øóèç: «Ìîí ëûäњè òћëåñüòûä ðîìàíäýñ äàñ êóàòü àðåñàì (ìîíý ñîå ëûäњûíû ќç êå íî ëýçüûëý) íî âàëàé, ìàå ìîí óðîä ñÿìú¸ñûí ëûäúÿëëÿé, çýìçý êå, ñî òóæ îãøîðû íî âàëàìîí âûëýì. Ñîáåðå ìûíàì óëîíý òðîñëû øóëäûðãåñ ëóèç». Òћíè ìàð ñ¸òý ëèòåðàòóðà.

— Óä ëûäúÿñüêå-à òћ, ñîöèàë-äåìîêðàòèëýí äûðûç îðò÷èç íè øóûñà?

— Ìîí ìàëïàìúÿ, ñî ÷åïóõà. Óã ëóû ëýçüûíû âíóøèòü êàðûíû àñëûä à÷èä ñî ìàëïàíýç. Ñî äûðîçü, êóêå êàëûê óëîç óðîä, íîø ñî êóàíåðñþòýì óëîíëýí ïóìûç ÷èê óã àäñêû íà àé, âàíü ïàðòèëýí áàäњûì êóëýëûêåç, êóäћç òûðøûñàëûç ñî óæïóìú¸ñòû ñýðòòûíû-ïåðò÷ûíû. Áûäýñ äóííåûí ñîêåì òðîñ êóàíåð óëћñü àäÿìèîñ. Ñî ñÿíà, êûëäûëî ÷åíãåøîíú¸ñ êóàíåð íî óçûð ñòðàíàîñ ïóøêûí — ìûíûì ïîòý, àðûñü àðå éûëћñü òåððîðèçìëýí âàëòћñü ìóãåç òà áîðäûí ëóý. Êóàíåð ñòðàíàîñûñü êàëûê љîæìûò ìûëêûäýí, àçüëàíåçëû îñêûòýê óëý, ñî òóæ êàï÷èåí áûãàòý áàäњûì ìàññîâîé âîæïîòîíëû áåðûòñêûíû.

— Àçüâûë âàêûòý ìåìóàðú¸ñ ãîæòîí áîðäû òћ òóæ èê óìîé óä ó÷êèñüêå âàë. Ìàëû ìàëïàäû àâòîáèîãðàôè÷åñêîé êíèãà ãîæòûíû?

— Ìåìóàðú¸ñ — ñî òåêñòëýí ñûџå òèïåç, êûòûí ôàêòú¸ñ âûëýì ó÷ûðú¸ñ ñÿìåí ñ¸òћñüêî. Íîø òîäý-âà¸íú¸ñ àñüìåäû џåìûñü äûðúÿ ïќÿëî. Êóêå àäÿìè àçüëîçý òîäàç âàéûíû êóòñêå, âûëýìåçëýí ëþêåòú¸ñûç âîøúÿñüêûíû ќäúÿëî. Ìóêåò ñÿìåí ñî ìèêøèðîâàíèå øóèñüêå — ôàêòú¸ñëýí âîøúÿñüêûíû êóòñêåìçû. Ñîîñ îãîãåíûçû îãàçåÿñüêî íî êûëäûòî âûëüçý èñòîðèåç. Ìîí øåäüòћ àñïќðòýìëûêî øàðàÿí ôîðìà: îäћãçý èê ñþæåòýç ìîí âåðàñüêî íûðûñü îäћã ñÿìåí, ñîáåðå ìóêåò ñÿìåí: «Ñî âàë òàçüû, íî ëóûíû áûãàòûñàëûç ìóêåòãåñ ñÿìåí». Íî ìåìóàðú¸ñ

îãøîðû ôàêòú¸ñ êàäü óã àäñêî èíè, ñîîñ óëњûíû êóòñêî. Љîãåí ìûíûì òÿìûñòîí àðåñ òûðìîç, ñîèí èê ìîí òóæ њå÷ òîäћñüêî, ìàð âàë 40—50 àð òàëýñü àçüâûë, íîø þàëý ìûíýñüòûì, ìàð âàë êóèíü àðíÿ òàëýñü àçüâûë, ìûíàì éûðñàçå ìîíýí óðîä øóäîíú¸ñòû øóäûíû êóòñêîç. Ñî ñÿíà, ìàð ìîí ïîííà àâòîáèîãðàôèÿ? Ñî, òîäý âà¸í ñÿìåí, ñîêåì âèñüûòћñü ïðîöåññ. Ìûíàì óëîíàì áàäњûì ïûòüû êåëüòћç íàöèîíàëñîöèàëèçìëýí âàêûòýç. 13—17 àðåñàì ìîí îñêè òðîñýçëû ñî íóíàëý âîçèñüêèñü èäåîëîãèëû, ñîèí èê ñî âàêûòú¸ñûç óã ëóû âûëüûñåí êàï÷èåí óëњûòûíû.

— Òћ âåðàíû òóðòòћñüêîäû ÑÑ-ûí ñëóæèòü êàðåìäû ñÿðûñü?

— Çýìçý íî ñî ñÿðûñü èê âåðàñüêîí ìûíý. Ñþëýìåç áóãûðòћñü òîäý âà¸íú¸ñû êóèíü-íüûëü òîëýçü¸ñûí ãèíý óã éûëïóìúÿñüêî, êóäçý ìîí äàñ ñèçüûì àðåñúåì — àñëàì ìûëêûäûòýê áàñüòýì — ñîëäàò îðò÷ûòћ — âàíüìûç ñî ìûíàì êíèãàÿì ïûðåìûí. Êóêå êíèãà ïå÷àòëàñüêèç íåìåö êûëûí, îäћãåç ãàçåò áûäýñ òîìûñüòûì êќíÿ êå ñòðàíèöàîññý «ëóøêàç» íî, ñîëû ëóûñà, ÷åíãåøîí љóòћñüêèç. Ìàëïàëîä, êíèãàûñü êûëåì áàìú¸ñûç âîêñ¸ ќâќë øóûñà, íîêûџå êîíòåêñòýç îòûí ќé âàë.

— Êóêå êíèãàäû êîòûðûí êåðåòîí љóòћñüêèç, òћ êûçüû êå íî êàëûêëýñü ìàëïàíçý âîøòûíû òûðøèäû-à?

— Íûðûñü èê ìûíàì ïîòý âàë òà ÷åíãåøîíûñü êóðåêòîíçý ïàëýíòýìå. Ñî îã-êûê áàìåç ñåíñàöèÿ ñÿìåí ñ¸òýìûí âàë. Îòûí âàíü óíî ïќðòýì ìàòåðèàëýç. Êóêå ñî âàíüìûç âќëìèç, ìîí ëýñüòћ ñîå, ìàð ëýñüòûíû áûãàòћñüêî — ñóðåäàñüêè íî ãîæúÿé êûëáóðú¸ñ. Ñî ìûëêûäýç ìîí òûðøè ñóðåäú¸ñàì íî êûëáóðú¸ñàì óñüòûíû. Îòûñü ïќðìèç âûëåç ñóðåäú¸ñûí-êûëáóðú¸ñûí êíèãà. Ñîèí, øóûíû ëóý, óëîíûí êûëäýì þãäóð ÿêå óæïóì ìàå êå âûëüçý êûëäûòý, ñî áîðäûí âàíü áàäњûì óñòîëûêåç, êóäћç óã ñ¸òû äûðòћñü âàêûòëýñü áåðîìûñà êûëüûíû, ñî ñ¸òý áûãàòîíëûê âåñü àçüëàíü íî àçüëàíü ìûíûíû.

— Ìàð êàðîíî èñòîðèÿ âûëüûñåí ìåäàì áåðûòñêû øóûñà?

— Êóëý êûëäûòûíû ãðàæäàí îáùåñòâî, êóäћç ñþëìàñüêûñàëûç åãèò ìóðòëýí îáðàçîâàíèå áàñüòîíýç ñÿðûñü, àñëûç ÿðàìîí ïðîôåññèÿ øåäüòîíýç ñÿðûñü, ñî óðàìå ìåäàì êûëüû, íîêèíëû êóëýòýì ëóûñà. Ìàëû êå øóîíî џàïàê ñîîñ, óðàìå êåëüòýì àäÿìèîñ, êûøêûòëûê âàéôíû áûãàòî èäåîëîãèÿ ïîííà, êóäћç âåðà: «Ó÷êû, êûџå þãäóðå òîí ñþðèä». Äàñÿç

Ëàðèñà Îðåõîâà.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 13

Êóàðà

é è ë â î è ç ñ à ðî Â î Ì

14 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Òóëûñ ñÿðûñü Òóëûñ ìîí ïîííà – ÿðàòîí. Èíêóàçåç íî àäÿìèåç ÿðàòûíû êóòñêèñüêî. Òóëûñ ìîí ïèíàë äûðå áåðûòñêèñüêî êàäü. Íûëïè ìûëêûäìå øќäћñüêî. Ñþëýìàì – ïàéìûìîí òâîð÷åñêîé êóæûì îøìåñý. Ñî ñÿíà, òóëûñ Èíìàðåç ÿðàòîíýíûì ãåðњàñüêå íà. Ìîí êîòüêóä àð êќñóòèñüêî. Îñêîí ñÿðûñü Àñëûì à÷èì îñêèñüêî. Îñêèñüêî ìîí íûëïèîñûëû íî êóçïàëûëû, äûøåòñêèñü¸ñûëû íî ýøú¸ñûëû. Êóêå íî óìîé óëîìû øóûñà îñêîíý óã áûðû. Âàíüìûç òà îñêîíú¸ñû – Èíìàðëýñü. Íþëýñ Íþëýñ óäìóðò ïèëû – áóäîí ñþðåñ. Ìîí íþëýñêûí áóäћ. Òàòûí àñìå øќäћ. Âàíü ïðàçäíèêú¸ñû ìè – ãóðòûñü ïèîñ – íþëýñêûòћãîïåòћ âåòëћìû. Àëè íî íþëýñêû êå ïûðàñüêî – ñþëýìû ìóçîí ãóðåí êûðњàíû ќäúÿ, áóðäúÿñüêûñà âûëëåì æóãèñüêå. Íþëýñêûí џûæû-âûæû ïóøòðîñý øàðàÿñüêå.

Òóñïóêòýìåç Êîíñòàíòèí Ѹì¸íîâëýí.

Êàð ñÿðûñü Џåì àäњèñüêî ñûџå ñóðåäýç: ëûìû øóíà íî, Èæêàð óðàìú¸ñòû äýðè-øàêøû çћáå. Øèìåñ, þðњûì. Ìîí – ãóðòûñü àäÿìè, ãîðîäûí íî ìûíàì ïè÷è ãèíý «ãóðò ìóçúåìå» âàíü. Àñëàì êîðêàì óëћñüêî. Òóàëà ãîðîä òåõíîöåíòðëû ïќðìå. Ñî áàäњûì óìîðòî ñÿìåí óëý. Óäìóðòú¸ñ ñÿðûñü ßðàòћñüêî… Æàëÿñüêî… Ìåð îãàçåÿñüêîíú¸ñ ñÿðûñü Ìàëïàìåÿ, ìåðëûêî îãàçåÿñüêîíú¸ñëýí êûê âàëòћñü óæïóìçû ëóûíû êóëý: àçèíòîí íî óò¸í. Íûëïèîñìåñ àçèíòûíû êóëý, ïåðåñü¸ñìåñ – óòüûíû. Ñóðåäàñüêîí ñÿðûñü ßðàòћñüêî óæìå, ëóë óçûðëûêìå. Ñóðåäàêó ñþëýì íåáњå, Èíìàðëû ìàòýêòћñüêî.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 15

ÅÂÐÎÏÀ ÑÎÞÇËÝÍ Êûçüû òîäћñüêîìû, Ðîññèÿ áåðëî àðú¸ññý áàäœûì âàìûøú¸ñûí îãúÿ äóííå àçèíñêîí ќðå ïûðûíû ñþëìàñüêå. Ìàð âà¸ç òàŸå àçèíñêîí ïè÷è êàëûêú¸ñëû, òóæãåñ íî óäìóðòú¸ñëû? Ýëüêóíûñü êèâàëòћñü¸ñëû òàŸå þàíýí âàçèñüêûñà, óæïóìåç îãëîì ñýðòòûíû-ïåðò÷ûíû ñåêûò ëóîç, äûð, ìàëû êå øóîíî ñîîñ âàëýêòîçû «êèâàëòýò» ìàëïàíçýñ. Ñîèí èê ìè ïóìèñüêèì òà óæïóìåç ïќðòýì ñÿìåí ÷àêëàñü, óëîí øîðû ïàñüêûò íî ëý÷ûò ñèíìûí ó÷êèñü ýðèêî àäÿìèåí – Ëåîíèä Ãîíèíýí. Ëåîíèä Ìèõàéëîâè÷ àñ äûðàç éûëïóìúÿç Èæêàðûñü ñåëüõîçàêàäåìèåç, ќíåðåçúÿ èíæåíåðýëåêòðèê ëóý. Êќíÿ àññý òîäý, êîòüêó ìåð (îáùåñòâåííîé) óæðàäú¸ñû ïûðèñüêå. Îçüûåí, ìåðëûêî îãàçåÿñüêîíú¸ñ ñÿðûñü ñî âàíüçý òîäý øóèìû êå, óì ÿíãûøàëý. Ñî ëûäúÿ, óäìóðòú¸ñ áåðëî äàñî àðú¸ññý òќðëûêå (âëàñòå) ïîòûíû ќç ïќðìûòý áåðå, îçüûåí, êûëå îäћã àìàë: êàëûêìûëýñü êóëýÿñüêîíú¸ññý ìåðëûêî îãàçåÿñüêîíú¸ñ ïûð øàðà ïîòòîí íî óò¸í. Âåðàñüêîíìû ïќðòýì óæïóìú¸ñ êîòûðòћ áåðãàç êå íî, âàëòћñü ìàëïàíýç îäћã – óäìóðòú¸ñëû äûøåòñêîíî ýðèêðàäçýñ óòüûíû. Íîø âåðàñüêîíìû òàçüû êóòñêèç:

– Ëåîíèä Ìèõàéëîâè÷, êûŸå ìåðëûêî óæðàäú¸ñû Òћ ïûðèñüêûëћäû? Ìàð áîðäûñåí êóòñêèç ìåð óëîí ñþðåñòû?

– Èíñòèòóòûí äûøåòñêûêóì èê ìîíý êîìñîìîë ñåêðåòàðå áûðéèçû, íîø ãóæåì ñòðîéîòðÿäýí êèâàëòћ.

90-òћ àðú¸ñû Óäìóðò êëóáåç êûëäûòћñü¸ñ ïќëûí âàë, êûòûñü áќðûñü ïîòћçû «Óäìóðò êåíåø» íî «Äýìåí» îãàçåÿñüêîíú¸ñ. 2000-òћ àðûí ýøú¸ñûíûì џîø êûëäûòћìû «Ýðèê» íèìî óäìóðò åãèòú¸ñëýñü âûëü ¸çýòñý, ìè ìàëïàìû âàë øóíäûïèîñëû íî íûëú¸ñëû áûäý âóýìçû áåðå «Ýðèê» ïûð âûëü ñþðåñú¸ñ óñüòûíû. Íî, Ñâåòëàíà Ñìèðíîâà êóðåìúÿ, ìèëåìëû «Øóíäûåí» îãàçåÿñüêîíî ëóèç. Îçüû «Ýðèêìû» џîêñàñüêèç, øóûíû ëóîç.

– Ìîí òîäћ, Óäìóðòèûí ìåðëûêî îãàçåÿñüêîíú¸ñ îã 1500 ïàëà ëûäúÿñüêî øóûñà, ñî ðåãèñòðèðîâàòü êàðåìåç ãèíý, òðîññý óì íî òîäћñüêå, äûð. ÊûŸå èíòû Òћ ñÿìåí ñîîñ áàñüòî óëîíûí?

– Ìàð ñî ìåðëûêî îãàçåÿñüêîí? 2-3 àäÿìè џîø ëþêàñüêå êå, êûëäý íè ïè÷è îðãàíèçàöèÿ. Øóîì, ìàèí êå òóíñûêúÿñüêèñü¸ñ ÿêå ìàå êå óòèñü¸ñ, êûëñÿðûñü, ýðèêðàäýç, ÎÎÍ íî ëûäúÿñüêå ìåðëûêî îãàçåÿñüêîíýí, 16 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ÑÈÍÌÛÍÛÇ Ó×ÊÛÑÀ êóäћç óòå êóí ïðàâîåç íî ýñêåðå òðîñ ìóêåò óæïóìú¸ñòû. Îäћãú¸ñûç ñûџå îãàçåÿñüêîíú¸ñ óæàëî àñüñý ÷îòûí, ìóêåòú¸ñûç – ñïîíñîðú¸ñ íî ìåöåíàòú¸ñ þðòòýìåí, êóèíåòћîñûçëû êîíüäîí âèñúÿ êóí êèâàëòýò. Ñûџåîñ ïќëû ïûðî àñüìå óäìóðò îãàçåÿñüêîíú¸ñìû íî. Øóîì, «Øóíäû» áûäýñàê ýëüêóí êèâàëòýò ÷îòûí óæà. Óìîé-à ñî, óðîä-à? Óìîåç óìîé, óäìóðò íûëïèîñ àðûñü àðå «Øóíäûêàðûí» øóòýòñêî-äûøåòñêî. Íî, ñî ñÿíà, ìóêåò óæàí àìàëú¸ñ, âûëü òóíñûêî ïðîåêòú¸ñ ìàëû êå íî óã êûëäî íè. Îçüûåí, «Øóíäû» êàï÷è ñþðåñýç áûðúå: áûäýñàê êèâàëòýò џåêòýìúÿ àçèíñêå.

– Íîø ìàð êàðîä, êîíüäîí êèâàëòýòûñü ãèíý âóý áåðå?

– Êîíüäîí ќâќë øóûñà, òóííý òðîñýç îãàçåÿñüêîíú¸ñ âóíýòî ìàð ìóãåí êûëäýìçýñ, âóíýòî, êûџå âàëòћñü óæïóìú¸ñ ñîîñ àçüûí ñûëûíû êóëý. Âåðàëî îäћã ó÷ûðåç. Êûçüû âàíüìû òîäћñüêîìû, êќíÿ êå àð òàëýñü àçüëî ýëüêóíûñü «Óäìóðò êåíåøåí» џîø Èæêàðûñü «Êåíåø» íî óæàç. Îçüû òóïàç: òàÿç êåíåøå åãèò, øîðî-êóñïî àðåñúåì ¸ç÷èîñ ëþêàñüêèçû, ñîîñ ïќðòýì êè÷ќëòîíú¸ñûí, âàçèñüêîíú¸ñûí êàëûêåí óæàíû êóòñêèçû âàë, íî òàџå âîæâûëúÿñüêîíëýñü íîø èê êûøêàçû. Îçüû êå íî îãàçåÿñüêîíëû âûëü ìàëïàíú¸ñ, àìàëú¸ñ êîòüêó àçèíñêûíû ãèíý þðòòî, âàë÷å óæàíû êóëý âàë, ñîèí èê ñî êåíåø øóûñà íèìàñüêå íî. Ìàèç øóìïîòûìîí, óäìóðò êàëûêåç çýìîñ ãàæàñü àäÿìèîñ, îãàçåÿñüêîíûñü ïîòûñà íî, ìûòýì óæçûëýñü óã ïàëýíñêî. Êûëñÿðûñü, Þðèé Áàáóðèí, Èæêàð êåíåøëýí àçüâûë òќðîåç, àëè àñëàç êîíüäîíýíûç ãîðîäûñü íüûëÿç ¸ðîñú¸ñûí óäìóðò êûëýç äûøåòîíúÿ êóðñú¸ñ óñüòћç.

– Êûëýìå âàíü, Òћ áûðú¸í óæåí íî ðîñ-ïðîñ âûðèñüêîäû øóûñà. Ìàð âåðàñàëäû òà ïóìûñåí?

– «Ýðèêûñü» ýøú¸ñûíûì, ìåðëûêî óæú¸ñûí âûðåì ñÿíà, áûðú¸í êàìïàíèîñû íî ïûðèñüêûíû ìàëïàìû, ñî ïîííà âûëü àìàëú¸ñ óò÷àíû êóòñêèìû. Ñîêó ìè ðîñ-ïðîñ áàñüòћñüêèì «Åäèíñòâî. Ìåäâåäü» äâèæåíèëýñü, áќðûñü ïàðòèëýñü, ïðîãðàììàçý êàëûêå âќëìûòîí áîðäû. Óæàì óæìû ïàéäà âàéèç, ìàëû êå øóîíî áûðú¸íú¸ñ âîçüìàòћçû: ëþêàì êóàðàîñúÿ Óäìóðòèÿ Ðîññè Ôåäåðàöèûí êóèíåòћ èíòûå ïîòћç. Íî áќðûñü òà ïàðòèå âûæèçû ýëüêóí êèâàëòћñü¸ñ, ñîîñûí âàë÷å óæàíû îòћÿç ìîí ïóìèò ëóè. Óäìóðòèûñü àçüìóðòýç íûðûñüñý áûðéûêóìû ìîí óæàé Íèêîëàé Ãàíçà ïîííà, ñî ñÿðûñü àëè íî óã æàëÿñüêû. Ñî âàë àñëàì áûðú¸íý, ìîí îñêè çýìîñ êèâàëòћñüëû, çýìëûêåç ãàæàñü àäÿìèëû. Áќðûñü ìîíý óäìóðò èíòåëëèãåíöèÿ êûџå êå «ñüќä ñïèñîêå» ïûðòýì. Êóøåì íèì ëÿêûòîçü, óã ëóû âàë-à þàíû, âåðàñüêûíû. Ìîí âåäü ýðèêî àäÿìè, àñëàì âèçüìûíûì, øќäîíú¸ñûíûì óëћñüêî. Îã-îãìåñ êóðëàì èíòûå, òóïàíû, êåíåøûíû êóëý, äûð. Áåðëîçý, êûëåì ñћçüûë, Ðîññèûñü Ãîñäóìàå ïîòîí âûëûñü, «Ñîþç ïðàâûõ ñèë» ïîííà óæàé, Óäìóðòèûñü ÑÏÑ-ýí êèâàëòћ. Íîø Ìîñêâàûí êèâàëòћñüìû âàë Íèêèòà Áåëûõ. Íûðûñü ÑÏÑ-ýí êóòýì ïðîãðàììà, ïóêòýì óæðàäú¸ñ – âàíüìûç ìûíûì òóïàçû. Íîø áåðëî, êóêå ìîñêâàîñ îãàçåÿñüêîíý øóàê-äóàê «Ìàðø íåñîãëàñíûõ» äâèæåíèåç êóòћçû, ìîí àñìå êàíäèäàòûñü ïîòòћ. Ìûíàì ìàëïàíú¸ñû Ýäóàðä Ëèìîíîâåí íîêûçüû íî óã òóïàëî. Ìîí ñÿìåí, òàџå þãäóð þðè íî ìàëïàñà ëýñüòћñüêå, øóîì, ýðèêî îãàçåÿñüêîíýç êóàøêàòîí âûëûñü. ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 17

18 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 19

– Òћ ñûŸå øîíåð àäÿìè, ïûðèñüêûñà óëûíû óä áûãàòћñüêå, íîø óëîí àëè ìóêåò. Óêñ¸, áàéëûê, êàðüåðà ñüќðû óä óéèñüêèñüêå, ñîêó ìàð Òћëåäûí àçèíòý?

– Ýðèêåç, óäìóðò êàëûêìå óò¸í, çýìëûê ïîííà íþðúÿñüêîí, àñìå òà óæûí êóëý àäÿìèåí àäњîí.

– Âûëћ ó÷ûðú¸ñòû âåðàòýê, òà óäûñûí òóííý êûŸå âîðìîíú¸ñûíûäû äàíúÿñüêûíû áûãàòћñüêîäû íè?

– Òóæãåñ íî áàäњûì âîðìîíý – «Äóííåûñü âûæû êàëûêú¸ñëýí äåêëàðàöèçû», êóäçý 2007-òћ àðûí 7-òћ êóàðóñ¸íý Íüþ-Éîðêûí ÎÎÍ-ûí êóòћçû. Òà óæêàãàçýç êûëäûòîí áîðäûí ìîí íî óæàé, îðò÷ûòúÿé ýñêåðîíú¸ñ, ïќðòýì ïóìî èâîðú¸ñ ëþêàé. Ìàëû êå øóîíî ìîí Óäìóðòèûí àäÿìè ýðèêðàäýç óòèñü êàëûêêóñïî îãàçåÿñüêîíëýí îäћãåç ¸ç÷èåç, ýñêåðèñåç ëóèñüêî. Îçüû èê Ãààãàûñü ÎÎÍ-ý ïûðûìòý è÷è ëûäúåì êàëûêú¸ñëýí îãàçåÿñüêîíçûëýí óæàç ïûðèñüêèñüêî, ôèííóãîð êàëûêú¸ñ àçüûí ñûëћñü ëý÷ûò óæïóìú¸ñòû ñýðòòûíû-ïåðò÷ûíû þðòòћñüêî. Âåðàëî áåðëî ó÷ûðåç. Òðîñýç òîäî íè, äûð, òóý «Óäìóðòèÿ» ÃÒÐÊ-ûñü êèâàëòћñü¸ñ 11 óäìóðò àâòîðñêîé ïðîãðàììàîñûç âîðñàçû, óíî òîäìî æóðíàëèñòú¸ñ óëëÿí êàëý âóýìûí. Âèçüìî, óëîíýç âàëàñü, êàëûêåç àçèíòћñü íî þãäûòћñü óäìóðò àçüâåòëћñü¸ñ àñüñýäû óòüûíû ќç ïќðìûòý. Ìàëû? Êûøêàçû… êûøêàçû êèâàëòћñü¸ñëû ïóìèò ñóëòûíû, êûøêàçû àñ ìàëïàíçýñ øàðàÿíû, âàçèñüêûíû ýðèêðàäýç óòèñü îãàçåÿñüêîíú¸ñû. Ïóìèò êàðèñüêèì êå, òóííý èê óëëÿëîçû, ïå. Îçüû âûðèçû êå, çýìåí íî, óæòýê êûë¸çû. Ìîí êóèíü àð òàëýñü àçüëî, ìåðëûêî îãàçåÿñüêîí êûëäûòûñà, ýðèêðàäçû ïîííà íþðúÿñüêûíû џåêòћ íè âàë. Âåðàììå ñàíý ќç áàñüòý, íîø àëè ìûíýñüòûì þðòòýò âîçüìàëî. Ìàèí áûãàòî, ìîí ñîîñëû þðòòî, êîíå÷íî, àëèãåñ, www. regnum.ru èâîðú¸ñûí ñàéòý èíòåðâüþ ñ¸òûêóì, òà ëý÷ûò óæïóìåç øàðàå ïîòòћ. Ìàëïàñüêî, ìàêå íî âîøòћñüêîç. Íî… àçüëàíÿç àñüìåëû âàíüìûëû äûøåòñêîíî óæàí íî óëîí èíòûìåñ, óäìóðò êûëìåñ, âîðäñêåì øàåðìåñ âîçüûíû íî óòüûíû. Ìîñêâà òóííý êîòüêóäћçëû êàëûêëû àçèíñêûíû ïàñüêûò ñþðåñ ñ¸òý, àñüìåëû àñ èíòûÿìû áóäûíû, äћñüòћñü ëóûíû êóëý. Êûëñÿðûñü, óäìóðò êèâàëòћñü¸ñìû òðèáóíà ñüќðûñåí, óäìóðòëûêåç óò¸íî øóûñà, òóæ éќíî âåðàñüêî, íîø óëîíûí џåìûñü ïèíàëçýñ íî óäìóðò êûëëû óã äûøåòî.

– Íîø Òћ àñüòýîñ ìàð êàðèñüêîäû, óäìóðòú¸ñûç ýðèêðàäëû äûøåòîí ïîííà?

– Ìîí óëîíûí, óæ âûëûí òûðøèñüêî âîçüìàòûíû òîäîí-âàëàíìå. Êûëñÿðûñü, êóêå Ñ. Ñìèðíîâà êûêåòћ ïîëçý Ãîñäóìàå ïîòûíû ìûëêûä êàðèç, ñî «Óäìóðò êåíåøå» þðòòýò êóðûñà âàçèñüêèç.

20 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Ëþêàñüêèç àêòèâ, êóäàç ìîí íî ïûðèñüêè, äåïóòàòëû ïќðòýì þàíú¸ñ ñ¸òúÿëî. Ìîí ñóëòћ íî øóèñüêî, óìîéãåñ ќé ëóûñàë ìåäà àñüìåëû îãêûë (äîãîâîð) ãîæòûíû, êûòûí ìè óäìóðò êàëûêëýí íèìûíûç êàíäèäàò ïîííà êóàðàìåñ ñ¸òûíû äàñü ëóýììåñ ïóñéûñàëìû, íîø Ñâåòëàíà Êîíñòàíòèíîâíà – óäìóðò êàëûê ïîííà ëýñüòîíî óæú¸ññý. Ñîêó òðîñýç ìîíý ќç âàëàëý. Íîø àëè òàџå àìàë (îãêûë ãîæòîí) ïîëèòèêú¸ñ ïќëûí џåìûñü êóòћñüêå íè. «Åäèíàÿ Ðîññèÿ» ïàðòèëýí íî Ðîññèûñü Ïðåçèäåíòýç áûðú¸í êàìïàíèîñ íî îãêûë ãîæòûñà ðàäúÿñüêèçû. Âåðàìå ïîòý ÷ûëêàê âûëü óæðàäú¸ñ ñÿðûñü íî. Êåìàëàñü ќâќë ìè ýøú¸ñûíûìû êåíåøîí êëóá êûëäûòћì, îò÷û 70 ïàëà óæáåðãàòћñü¸ñ ïûðî. Òóæãåñ íî óçûðåç ¸ç÷èìû – Çàâüÿë ¸ðîñûñü Êàçìàñ ïè Àôàíàñüåâ Ìèõàèë Ãðèãîðüåâè÷, ñî óëý Ìîñêâàûí, Êàëèíèíãðàä ïîðòûñü àêöèîñûí âàëòћñü ïàêåòýçëýí êóç¸åç ëóý. Ïќëàìû îçüû èê ãóðò íî ìóçúåì êîòûðûñü, âóç êàðîí óäûñûñü ќíåð÷èîñ. Êûџå óæïóìú¸ñ ìè ïóêòћìû àñ àçÿìû џîø ëþêàñüêûñà? Íûðûñü èê, êàòú¸ñûç, ýðèêðàä êàãàçú¸ñûç äûøåòîí, îã-îãìûëû àçèíñêûíû þðòòîí. Àëè óëîí ñîêåì љîã äûðòý, âàíüçý òîäûíû, âàëàíû, êîòüêûò÷û âóòñêûíû îãåí òóæ ñåêûò. Ñîáåðå êîòüêóäћç óæáåðãàòћñü âûëћ òîäîí-âàëàí áàñüòýì þðèñòýç ÿêå ýêîíîìèñòýç àñ áîðäàç âîçüûíû óã áûãàòû. Íîø òàòûí ñî âàíüìûç ëóîç. Òà

àçèíñêîí, áóäîí øêîëà âûëëåì, êûòûí äûøåòîçû áèçíåñ-ïðîåêò íî ãîæòûíû, äîðàìû ëýñüòýì âóçýç ïàëýíý íî ïîòòûíû, êóíãîæ ñüќðûñü áàíêú¸ñûí êóñûï íî òóïàòûíû. Èíìàðëû òàó, ìûíàì ýøú¸ñû îòûí íî òðîñ ãèíý. Êûò÷û ãèíý ќé âóûëû, êîòüêûòûí óäìóðòú¸ñûç øåäüòûíû òûðøè. Ìàëïàñüêî, óæìû ïќðìîç. Îçüû îãàçåÿñüêûñà, âèçü ëþêàñà, ïќðòýì ïóìî ëóîíëûêú¸ñ óñüòћñüêî. Îëî êå, êќíÿ êå àð îðò÷ûñà, óäìóðòú¸ñ áûäýñ äóííåëû òîäìî ëóîçû àé, ñîêó þíìàëîç êàëûêìûëýí àñëûç îñêîíýç, êûëäîçû âûëü ïóøúåòú¸ñ.

– Òћ, ìåðëûêî óæú¸ñû ïûðèñüêåì ñÿíà, êûŸå êå àñ óæåí íî âûðèñüêîäû-à?

– Óëûòîçÿì îëîìàèí íî âûðè. Âóç êàðîí áèçíåñûñåí êóòñêûñà, «Àçâåñü» áàíê äîðîçü. Ñîèí èê óæáåðãàòîíýç ìîí ïûð-ïî÷ òîäћñüêî. Íî ìûíàì íî áóäýìå ïîòý, óæìå ïàñüêûòàòýìå.

– Îçüûåí, îãàçåÿñüêîíú¸ñ óëîíûí áàäœûì þðòòýò ëóî. Ñîîñòû óæàíû êîñћñü, àäÿìè ñÿðûñü ñþëìàñüêûíû èíäûëћñü àìàë ãèíý øåäüòîíî.

– Ìåðëûêî îãàçåÿñüêîíú¸ñ êàãàç âûëûí ãèíý ãîæòýìûí ìåäàì ëóý, ñîîñ óæàíû êóëý. Áàñüòîì, áóñêåëü Òàòàðñòàí ýëüêóíýç. Îòûí êûџååç íî îãàçåÿñüêîíýç ќâќë, ìàð êûä¸êå âåòëîíýç, àñüìå äîðûí íî ñîîñ òðîñ ãèíý. Îãàçåÿñüêîíú¸ñ

ëþêèñüêî êå íî ïќðòýì ¸çú¸ñúÿ, ëýñüòî îäћã áàäњûì óæåç – óò¸ áèãåð êàëûêåç, áèãåð ìóçúåìåç, áèãåð (ìóñóëüìàí) îñêîíýç. Ñîèí ñîîñëýí Ðîññè êèâàëòýòýí íî íèìûñüòûç êóñûïú¸ññû, àñüìå ñÿðûñü óìîé óëîíçû. Íîø àñüìåëýí «Óäìóðò êåíåøìû» Äìèòðèé Ìåäâåäåâåí íî, àëèãåñ äîðàìû âåòëûêóç (ñîêó Ðîññè Ïðåçèäåíòý êàíäèäàòýí), ïóìèñüêûíû ќç áûãàòû, âóîíî äàíî ëûäïóñ àçüûí íî óäìóðòú¸ñûç ñàþëý êåëüòћçû. Àëè џåìûñü êûëîíî ãðàæäàí îáùåñòâî ñÿðûñü, íîø âàíü-à ñî àñüìåëýí? Âàíü êîìèòåòú¸ñ, ìèíèñòåðñòâîîñ, êóäú¸ñûç îáùåñòâî êûë óëý âàòћñüêî, íîø çýìîñ óëîíýç óã òîäî. Ñîèí íî îáùåñòâåííîé ïàëàòà íèìî èíñòèòóòú¸ñ íî êûëäћçû íè. Íîø êóòñêîíî âûëýì ìåðëûêî îãàçåÿñüêîíú¸ñ áîðäûñåí. Ñîîñ áîðäûí êóæûì, ñîîñûí êèâàëòýò íî ëûäúÿñüêå.

Ñâåòëàíà Ëþáèìîâà.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 21

Îáùåñòâîîñ

ÊÛЏÅ ÊÀË ÛÊ ÎÃÀÇÅßÑÜ ÊÎÍÚ¨Ñ Â ÀÍÜ ÀÑÜÌÅ ÝË ÜÊÓÍÀÌÛ ? ÊЌÍß ÑÎÎ ÑËÝÍ ËÛÄ ÇÛ? ÊÛÇÜÛ ÑÎ ÎÑ ÓÆÀËÎ ?

Óäìóðò Ýë üêóíàìû óí ñîáåðå — î ïќðòýì ê àñüìåëýí, àëûêú¸ñ óë óäìóðòú¸ î. Òóæãåñ í ñîîñëýí àñ ñëýí, íî ì üñýëýí îãà î òðîñ ëûä óêåò ìóç çåÿñüêîíú çû ëóý œó÷ îí êàëûêú ¸ññû óæàë ú¸ñëýí, ¸ñëýí. Êî î. òüêóäћçëý í

22 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Àñüìå Ýëüêóíàìû 70 ïàëà ïќðòýì êàëûêú¸ñ óëî. Òóííý íóíàëëû ëûäúÿñüêî 29 éќñêàëûê îãàçåÿñüêîíú¸ñ. Ñîîñ óò¸ äàñ óêìûñ êàëûêú¸ñëýñü ëóë÷åáåðåòñýñ íî éûëîëú¸ññýñ, âîçüìàòî òóíñûêúÿñüêîíú¸ññýñ. Òà ëûäïóñú¸ñ øóàê ñèí àçå òàçüû óñåìëû âàëýêòîíýç øóã ќâќë, ìàëû êå øóîíî îäћã êàëûêú¸ñëýí èê êûê-êóèíü îãàçåÿñüêîíú¸ññû êûëäûëýìûí. Êûëñÿðûñü, óäìóðòú¸ñëýí «Óäìóðò êåíåø», «Äýìåí», «Øóíäû» îãàçåÿñüêîíú¸ññû óæàëî. Êûëåì àðûí ãèíý àé òàíè òóïàëàñü àñüìå äîðûí óëћñü óäìóðòú¸ñëýí âûëü îãàçåÿñüêîíçû êûëäћç. Îçüû èê њó÷ú¸ñëýí «Îáùåñòâî ðóññêîé êóëüòóðû» áàäњûì îãàçåÿñüêîíçû óæà. Åãèòú¸ññû àñüñýëû «Ñïàñ» îãàçåÿñüêîí êûëäûòћçû. Áèãåðú¸ñëýí íî êóèíü îãàçåÿñüêîíú¸ññû ëûäúÿñüêî. Âàíü àñüñýëýí ðåãèîíàëüíîé íàöèîíàëüíîé êóëüòóðíîé àâòîíîìèçû, áèãåð îáùåñòâåííîé öåíòðçû íî îçüû èê åãèòú¸ññûëýí «Èìàí» îãàçåÿñüêîíçû. Ïûðàê àëèãåñ àé ïèñàòåëü¸ññûëýñü îãàçåÿñüêîíçýñ êûëäûòћçû. Áèãåðú¸ñ òóæ áûãàòûñà îðò÷ûòúÿëî «Ñàáàíòóé» ïðàçäíèêñýñ. Êîòüêóä îãàçåÿñüêîí ïќðòýì àìàëýí óæà. Øîíåðçý âåðàñà, ïќëàçû ëÿáú¸ñûç íî âàíü ãèíý. Êóæìîîñûç ïќëû ïûðòûíû ëóý «Óäìóðò êåíåø»åç. Ñîëýí êîòüêóä ¸ðîñú¸ñûí íî ãóðòú¸ñûí âàíü àñëàç ¸çýòú¸ñûç. Óäìóðòèëýí ïàëýíàç óëћñü¸ñûí, êûëñÿðûñü, Áàøêîðòîñòàíýí, Òàòàðñòàíýí, Ïåðìà íî Ñâåðäëîâñê óëîñú¸ñûí њå÷ êóñûï âîç¸. Àëèãåñ òàíè Ñèáèðüûí óëћñü óäìóðòú¸ñûí íî ñûџå êóñûï êûëäûòýìûí. Îãëîì âåðàñà, êûòûí óäìóðòú¸ñ óëî, ñîîñ îäíî êûëäûòûíû òûðøî àñüñýëýñü ¸çýòú¸ññýñ. Âåðàíû êóëý, њó÷ú¸ñëýí íî îãàçåÿñüêîíçû òóæ þí âîçèñüêå. Óêàòà èê áåðëî àðú¸ññý ñîîñ àäњåì êàðûìîí óæàíû êóòñêèçû Óäìóðòèûñü њó÷ ëóë÷åáåðåòýç óò¸í-àçèíòîí óäûñûí. Îçüû èê ñîîñ êîòüêóä ýëüêóí ¸ðîñý íî êàðå àñüñýëýñü ¸çýòú¸ññýñ êûëäûòúÿçû. Âåðàíû êóëý, àëè òàíè åãèòú¸ñëýí êûëäћç âûëü îãàçåÿñüêîíçû, êóäћç îçüû èê íèìàñüêå – «Åãèòú¸ñëýí џîøåí îãàçåÿñüêîíçû». Ñî îãàçåÿ âàíü åãèòú¸ñòû. Íûðûñü íóíàëú¸ññý èê ñîîñ óìîé óæàíû êóòñêèçû. Êûëäûòýìûí «Ïàòðèîòè÷åñêîå âîñïèòàíèå ãðàæäàí» ðåñïóáëèêàíñêîé öåëåâîé ïðîãðàììà. Ñî ïðîãðàììàÿ Éќñêàëûê ïîëèòèêàÿ ìèíèñòåðñòâî êûê óæðàä îðò÷ûòûíû ÷àêëàç, íûðûñåòћåç, 4-òћ îøòîëýçå, «Äåíü åäèíåíèÿ» ëóîç, íîø 16-òћ øóðêûíìîíý «Ìåæäóíàðîäíûé äåíü òîëåðàíòíîñòè». Óäìóðòú¸ñ íî, áèãåðú¸ñ ñÿìåí èê, áûãàòûñà îðò÷ûòî «Ãåðáåð» ïðàçäíèêåç. Âàíü òóæ àñïќðòýìëûêî îãàçåÿñüêîíú¸ñ. Êûëñÿðûñü, åâðåé¸ñëýí, íåìåöú¸ñëýí, êîðååöú¸ñëýí íî ñûџå êàëûêú¸ñëýí, êóäú¸ñûçëýí ýëüêóíàìû ëûäçû òóæ èê òðîñ óã ëûäúÿñüêû. Ñîîñ òóæ óìîé óæàíû òûðøî. Òàíè åâðåé¸ñ àñüñý êàëûêñûëû þðòòûíû áûãàòî. Ñîîñëû Èçðàèëüûñü íî êîíüäîí ëûêòý. Âàëàìîí èíè, íåìåöú¸ñëû îçüû èê Ãåðìàíèÿ òóæ óìîé þðòòý. Òà ïóìûñåí ñîîñëýí àñüñýëýí íèìûñüòûç «Áðàéòåí àðáàéò» ïðîåêòñû âàíü. Òóííý íóíàëëû òà óæëýí àçèíñêåìåç àçüâûë

êàäü óã íè øќäћñüêû, ìàëû êå øóîíî çýìîñ íåìåöú¸ñ âàçåíãåñ Ãåðìàíèå êîøêûíû áûãàòћçû íè. Òàò÷û òàáåðå êûëåìûí љûíû¸ íåìåö íî љûíû¸ њó÷ ëûäúÿñüêèñü¸ñûç ãèíý. Êûëçýñ íî ëóë÷åáåðåòñýñ óòèñü¸ñëû ñ¸òћñüêå þðòòýò. Íåìåö êûëëû äûøåòћñü¸ñëû êîíüäîí êåëÿëî. Àäњûòýê óã êåëüòî íåìåö êûëýç (ãðóïïàîñûí) äûøåòûíû ìûëêûä êàðèñü¸ñòû íî. Ìóêåò ðåñïóáëèêàîñûñü íî òàџå îãàçåÿñüêîíú¸ñûí џîø, òóïàñà óëћñüêîìû. Ñîîñ êûëäûòúÿìûí íî óæàëî êîòüêóä ðåñïóáëèêàûí íî ¸ðîñú¸ñûí, óëîñú¸ñûí. Íûðûñü èê âåðàì ïîòý ñèí øîðû éќòûìîí íî àñüìå óäìóðò øàåðûí óëћñü óäìóðòú¸ñëû àäњåì êàðûìîí áóñêåëü Áàøêîðòîñòàíûñü óäìóðòú¸ñëýí òóæ þí îãàçåÿñüêîíçýñ. Àñüìå øàåðûí óëћñü óäìóðòú¸ñëû êûòћÿç ñîîñëýñü äûøåòñêûíû íî êóëý, äûð. Ñîèí êèâàëòý Ðèíàò Ãàëÿìøèí. Ñî òà óäûñàç òóæ êåìà íî áûãàòûñà óæà èíè. À÷èç èê «Äýìåí» êîëõîçëýí êèâàëòћñåç ëóý. Àëèãåñ óäìóðòú¸ñëýñü îãàçåÿñüêîíçû Òàòàðñòàíûí íî êûëäћç. Òóæ óìîåñü êóñûïú¸ñ âîçèñüêîìû Ìàðèé Ýë ðåñïóáëèêàåí, òóæãåñ íî Ìàðè-Òóðåê ¸ðîñýí. Òàòûí òðîñ ãèíý óäìóðòú¸ñ óëî. Êîòûðûñüòûìû óëîñú¸ñòû êå áàñüòîíî, óäìóðò îãàçåÿñüêîíú¸ñ óæàëî Êèðîâ óëîñûñü Ñëîáîäñêîé íî Óíèíñêîé ¸ðîñú¸ñûí. Âåðàòýê êåëüòûíû óã ëóû Ïåðìà óëîñûñü Êóåäà ¸ðîñýç. Ñîîñ Áàøêîðòîñòàíûñü Òàòûøëû ¸ðîñýí àðòý óëî. Òóæ ìûëî-êûäî óæàëî, Óäìóðò Ýëüêóíýí ñÿìåí èê, îã-îãåíûçû øóíûòýñü êóñûïú¸ñ âîç¸. Ñâåðäëîâñê óëîñûí óäìóðòú¸ñëýí ëûäçû òóæ òðîñ ëûäúÿñüêå âàë. Íî óæçû ëÿáûòãåñ ìûíûëћç. Áåðëî äûðå øќäñêûìîí àäњèñüêûíû êóòñêèçû. Êќíÿ êå óäìóðòú¸ñ êûëåìûí íà Ñèáèðå. Ñî Ñòîëûïèíñêîé ðåôîðìà äûðúÿ êûëåìú¸ñ ëóî. Æàëÿñà âåðàíî, òðîñýç òàòûí óëћñü åãèòú¸ñ àíàé êûëçýñ óã íè òîäî, âåðàñüêåìåç ãèíý âàëàëî. Îçüû èê Ìîñêâàûí óëћñü óäìóðòú¸ñëýí «Áќëÿê» îãàçåÿñüêîíçû óæà. Íîø òóííý íóíàëëû Ýëüêóíàìû óêìûñ ñþðñëýñü ÿòûð њó÷ú¸ñ óëî. Ñîáåðå ëûäçûÿ êûêåòћ íî êóèíåòћ èíòûå ïîòî óäìóðòú¸ñ íî áèãåðú¸ñ. Íüûëåòћ èíòûûí — óêðàèíåöú¸ñ. Øàåðàìû ïîðú¸ñ íî ќæûò ќâќë. Íî îáùåñòâîîñ øîðû ó÷êîíî êå, ñîîñ îäíî èê êàëûêú¸ñëýí ëûäïóññûÿ óã âîðäñêûëî. Êûëñÿðûñü, ìîðäâàîñ àñüìå äîðûí òðîñ ãèíý óëî, íîø îãàçåÿñüêîíçû ќâќë. Íîø êîðååöú¸ñ, ÷èíüûåí ëûäúÿìîí ãèíý êå íî, ñîîñëýí îãàçåÿñüêîíçû íî âàíü èíè.

Þðèé Âëàäèìèðîâè÷ Àëåêñàíäðîâ, Éќñêàëûê ïîëèòèêàÿ ìèíèñòåðñòâîûñü êàëûêú¸ñëýñü ëóë÷åáåðåòñýñ àçèíòîíúÿ ¸çýòýçëýí êèâàëòћñåç, èñòîðèÿ íàóêàîñúÿ êàíäèäàò. ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 23

Îáùåñòâîîñ

Âîðäñêåì íóíàëýç 4-òћ òóëûñïàë, 2005-òћ àð øóûñà ãîæòýìûí, íîø ìè «Âûæûëýñü» àðëûäçý 2004-òћ àðûñåí ëûäúÿñüêîì. Ñîêó òóëûñ òóæ òóíñûêî êåíåøîí ïќðìèç. Îò÷û þðè ќòåìûí âàë Ôèíëÿíäèûñü, Ýñòîíèûñü íî Ìàðèé Ýëûñü àíàé êûëëû äûøåòћñü¸ñëýí îãàçåÿñüêîíú¸ññûëýí êèâàëòћñü¸ññû.

ÓÄÌÓÐÒ ÝËÜÊÓÍÛÑÜ ÀÍÀÉ ÊÛËËÛ ÄÛØÅÒЋÑܨÑËÝÍ «ÂÛÆÛ» ÎÃÀÇÅßÑÜÊÎÍÇÛ ÓÆÌÛËÝÍ ÈÍÚÅÒÝÇ. Êóèíü íóíàë êóñïûí äóíî êóíîîñìû Èæêàðûñü äûøåòћñü¸ñûí џîø òûðøèçû: êóèíü àðëû óæàí ïðîãðàììà êûëäûòћçû, Óñòàâåç ýñêåðèçû, òóïàòúÿçû íî þíìàòћçû, àñ óæú¸ññû ñÿðûñü ìàäèçû. Äûøåòћñü¸ñëýí òóàëà ëý÷ûò óæïóìú¸ññû íî ìåðëûêî îãàçåÿñüêîíëýí ëóîíëûêú¸ñûç, ñîëýí êóæûìåç ñÿðûñü êåíåøîí ðàäúÿìûí âàë Êîòûðåñ љќê ñüќðûí. Òà óæå ïûðèñüêèçû Óäìóðò Ýëüêóíûñü äûøåòîíúÿ íî íàóêàÿ ìèíèñòðëýí âîøòћñåç Çîÿ Âèòàëüåâíà Ñóâîðîâà, éќñêàëûê ïîëèòèêàÿ ìèíèñòðëýí âîøòћñåç Ëàðèñà Íèêîëàåâíà Áóðàíîâà, Óäìóðò êóí óíèâåðñèòåòûñü óäìóðò ôèëîëîãèÿÿ ôàêóëüòåòëýí äåêàíýç Ëþáîâü Ïåòðîâíà Ô¸äîðîâà, êûä¸êûñü ëûêòýì êóíîîñìû, äûøåòћñü¸ñ íî æóðíàëèñòú¸ñ. «Êîòüêóäћç ìåðëûêî îãàçåÿñüêîí – ñî âûëü

êóæûì,– øóèç Ç.Â. Ñóâîðîâà.

– Ñî âîçüìàòý êóíëýñü þíìàìçý, êàëûêëýñü àçèíñêåìçý íî áóäýìçý. Òàèç îãàçåÿñüêîí – ñî äûøåòћñü¸ñëýí àñ ìûëêûäçûÿ âûëü óæú¸ñ, ïðîåêòú¸ñ ëýñüòûíû äàñü ëóýìçýñ âîçüìàòћñü ýñýï. Ñîëû òóæ øóìïîòћñüêî». Ë.Í. Áóðàíîâà âèñúÿç òóàëà óëîíûí îãàçåÿñüêîíëýñü àñïќðòýì êóæûìçý, Ðîññèûí íî Óäìóðòèûí ãèíý ќâќë – êóíãîæ ñüќðûí îðò÷ûëћñü êàëûêêóñïî óæðàäú¸ñû íî êîíêóðñú¸ñû ïûðèñüêîí ïîííà. Òà љќê ñüќðûí ïóêèñü¸ñ âàíüìûç ïóñéèçû ñîçý íî: àëè èê, øóî, øќäћñüêå èíè óæ ïќðìîç øóûñà – òћíè êќíÿ ïќðòýì èíòûîñûñü àäÿìèîñ þðòòûíû íî џîø óæàíû ìûëêûä êàðåìçýñ âîçüìàòћçû! Òà íóíàëý èê øóìïîòîí èâîð âóèç: Ðîññèûñü Êóí Äóìàëýí äåïóòàòýç, Ñâåòëàíà Êîíñòàíòèíîâíà Ñìèðíîâà, Ìîñêâàûñåí ìèëåìûç

24 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

òåëåãðàììàåí њå÷êûëàì íî óæìûëû àçèíñêîí ñћçåì. Ñî îñêûòýì, њå÷ óæú¸ñìûëû îäíî èê þðòòî øóûñà. Ìà âåðàíýç, ìûëêûäìû ýøøî íî љóòñêèç. Îçüûåí, óæàíî. «ÂÛÆÛËÝÍ» ÓÆÏÓÌÚ¨ÑÛÇ. Êîòüêóä îãàçåÿñüêîíëýí Óñòàâàç ëýñüòîíî óæïóìú¸ñûç, êèí ïîííà íî ìàð ïîííà óæàìåç, îçüû èê «ãûðîíî áóñûåç» (ñôåðà äåÿòåëüíîñòè) ãîæòýìûí. «Âûæû» îãàçåÿñüêîíëýñü âûëћ óæïóìçý òàçüû âàëýêòûíû ëóîç: àíàé êûëëû äûøåòћñü¸ñëû âàë÷å óæàí íî äûøåòñêûñà àçüëàíüòћñüêîí ïîííà ëóîíëûê êûëäûòîí. Òàèí âàë÷å îãàçåÿñüêîí àñ êóæûìåíûç òàџå óæïóìú¸ñòû áûäýñúÿíû áûãàòý: – àíàé êûëëû äûøåòћñü¸ñëýñü ýðèêðàäçýñ óòå; – äûøåòћñü¸ñëû òîäîíâàëàíçýñ áóäýòûíû þðòòý; – àíàé êûëëýñü ÷åáåðëûêñý

óòå, êàëûêå âќëäý; – ïðîåêòú¸ñ íî âûëü äûøåòîí ïðîãðàììàîñ êûëäûòý, óäûñýç ðàäúÿ, äûøåòîí óäûñý âûëü òåõíîëîãèîñòû ïûџàòý; – øàåðìûëýñü ãðàæäàí ìåðëûêñý, óäìóðòëûêåç þíìàòý; – êàëûêêóñïî ïðîãðàììàîñ êûëäûòúÿíý ïûðèñüêûñà íî âàë÷å ïðîåêòú¸ñ áûäýñúÿñà, ôèííóãîð êàëûêú¸ñûí êóñûïú¸ñìåñ þíìàòý. Òàџå íî òðîñ ìóêåò âûëü òóíñûêî óæ óäûñú¸ñ óñüòћñüêèçû ìè àçüûí. Îãàçåÿñüêîíìåñ ðàäûçúÿ þíìàòîí ïîííà àð ïàëà äûð îðò÷èç. Ñî êóñïûí êûëäћçû èíè íûðûñåòћ óæú¸ñìû.

ÌÓËÜÒÈÌÅÄÈÀ ÊÛËÄÛÒÝÌ

ÍÛÐÛÑÅÒЋÅÇ

ÀÌÀËÝÍ ÓÄÌÓÐÒ

ÏÐÎÃÐÀÌÌÀ.

Óäìóðò íûëïèîñëýí òàáåðå êîìïüþòåð ïûð óäìóðò êûëëû äûøåòñêîí ïðîãðàììàåç óñüòýìçû ëóý. Òàџååç àñüìåëýí ќé âàë íà! Ïûðèñüêîä ïðîãðàììàå íî âûéèñüêîä âàøêàëà óäìóðò ìàä¸ñú¸ñëýí äóííåÿçû. Êðåçüëýí øóäýìåç óëñûí êûëћñüêîä òîí Áûäњûì ëûäњåò ñÿðûñü âåðàíýç. Ìûí àçüëàíü – äûøåòû óäìóðò êûëýç, þðòòû Êîðêà êóç¸ëû, áóãðî џóïèñü âåìå÷èîñëû, ÷îðûãàñü ïåðåñüëû. Íîø ýëåêòðîí àìàëýí ðàäúÿì êûëëþêàì þðòòîç òûíûä óäìóðò òåêñòú¸ñòû áåðûêòûíû, ñîêó òîäîä èíè, ìàèí Ïàëýñìóðòëýñü ìîçìûòñêîíî, êûџå òћðåç áàòûðëû ñ¸òîíî. Ñî

ãèíý ìàð – òàòûí ãðàììàòèêàÿ ëåêöèîñ íî âàíü, ñîòýê êûçüû-î òåêñòú¸ñòû áûäýñòîä? «Àçüëàíü, àçüëàíü! – äûðòûòý ïðîôåññîð.

– Áóø êûëåì óäìóðò óëîñýç óëњûòîíî, Èäíàêàðå âóûñà, Áûäњûì ëûäњåòýç øåäüòîíî!» Øóäîíëýí éûëàç-ïóìàç âóýì íûëïèåç (ÿêå áàäњûì ìóðòýà? – êîòüêèí òàáåðå êîìïüþòåð øóäîíú¸ñòû ÿðàòý óê!) øóìïîòîí ñþðïðèç âîçüìà! Òà ïðîãðàììàåç äûøåòћñü¸ñ íî, íûëïèîñ íî ãóðûñü ïќñü òàáàíåç êàäü âîçüìàçû. Ñîå êûëäûòûíû þðòòћçû Ôèíëÿíäèûñü Êàñòðåí íèìî ôîíä íî Óäìóðò Ýëüêóíûñü éќñêàëûê ïîëèòèêàÿ ìèíèñòåðñòâî. Øêîëàîñû љîããåñ ìåä âóîç øóûñà, Äûøåòîíúÿ íî íàóêàÿ ìèíèñòåðñòâî áàäњûì çàêàç ëýñüòћç íî, òóý ñî êîòüêóä øêîëàå âóèç. Òà ëóèç «Âûæûëýí» íûðûñåòћåç åìûøåç. Ñî áîðäûí óæàçû àâòîðú¸ñ, äûøåòћñü¸ñ: Çàãóëÿåâà Á.Ø., ôèëîëîãè íàóêàîñúÿ êàíäèäàò, ÓäÃÓûñü ôèíí íî óäìóðò êûëúÿ äûøåòћñü, äîöåíò; Ðåøåòíèêîâà À.Å., Èæêàðûñü Ãóìàíèòàðíîé ëèöåéûí óäìóðò êûëëû äûøåòћñü, Þìèíà Ò.Ô., Èæêàðûñü 56-òћ ãèìíàçèûñü óäìóðò íî ôèíí êûëëû äûøåòћñü. Ìàëïàì ïðîåêòìåñ áûäýñòûíû þðòòћçû: ïðîãðàììèñò ×åêóðîâ Ê.Á., õóäîæíèê Êóçíåöîâ À.À., çâóêîîïåðàòîð Ãóñåâ Ë.Ô., äèçàéíåð Ñîáîëåâà Î.À.,

àðòèñòú¸ñ íî ïќðòýì èíòûûí óæàñü¸ñ. Áàäњûì óæåç îãåí љóòûíû óã ëóû, íîø äýìåí êîòüêûџå ñåêûòýç âîðìîíî âûëýì.

ÄÛØÅÒЋÑܨÑËÝÑÜ

ÒÎÄÎÍ-

ÂÀËÀÍÇÝÑ ÁÓÄÝÒЋÑÜ ÑÅÌÈÍÀÐÚ¨Ñ.

«Ïðîåêò» êûëýç òóííý ÷èïûåíêóðåãåí òîäî, ñî àñüìå âàêûòý òóæãåñ òðîñ èíòûîñûí êóòћñüêèñü âàëàòîí. Êîíüäîí óæïóì ÿêå êóëüòóðà óäûñ, äûøåòñêîí ÿêå êàò ãîæòîí, ëýñüòћñüêîí ÿêå þìøàí îðò÷ûòîí – òà êûëýç îäíî èê êûëîä. Òðîñýç âàëàëî, áàäњûìçý íî, ïè÷èçý íî óæåç òûðî-ïûäî ëýñüòýìåä ïîòý êå, ïќðìûòû ïðîåêòëû. Âåðàíû êóëý, äûð, ñîçý íî: êóääûðúÿ ÷èê âàëàòýê íèìàëî âàíü ëýñüòîíî óæú¸ñòû ïðîåêò øóûñà: äèñêîòåêàåç íî, øóäîíýç íî, џîøàòñêîíýç íî, äћñüêóò âóðîíýç íî… Ïóìèñüêèì ìè îãïîë Êèçíåð ¸ðîñûñü äûøåòћñü¸ñëýí

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 25

êèâàëòћñåíûçû Øèòîâà Àíòîíèíà Þðüåâíàåí íî êûë ïîòћç ïќðòýì ïðîãðàììàîñ êûëäûòîí ñÿðûñü. Òîäàìû âàéèìû, ñîêóãåñ Óäìóðò Ýëüêóíûí êàëûêëýñü óëîíçý óìîÿòћñü ïðîåêòú¸ñëû êîíêóðñ ÿëýìûí âàë øóûñà. Òàџå òóíñûêî óæ ðàäúÿìûí âàë Ñ.Ê. Ñìèðíîâàëýí êè÷ќëòýìåçúÿ. (Ìè íî «Âûæûëýí» íèìûíûç ïðîåêò ñ¸òћìû íî ãðàíò áàñüòћìû!) Éûëïóìúÿíú¸ñ ëýñüòûêó ïóñúåìûí âàë, ¸ðîñú¸ñûñü ïðîåêòú¸ñ ќæûò íî, ïóøòðîññû íî ëÿáãåñ øóûñà. Ñî þãäóðåç Êèçíåðûí ìè âîøòûíû ìàëïàìû. Êåìà èê äûð ќç îðò÷û, êîìàíäà ëþêàìûí, ïðîãðàììà äàñÿìûí, äîãîâîð ãîæòýìûí âàë. Ñåìèíàðåí êèâàëòûíû áàñüòћñüêèç Èæêàðûñü Ãóìàíèòàðíîé ëèöåéëýí äèðåêòîðåç ×åðåìíûõ Ìèõàèë Ïåòðîâè÷, ñîëû þðòòûíû ñîãëàø ëóèç Éќñêàëûê ìèíèñòðëýí âîøòћñåç Áóðàíîâà Ëàðèñà Íèêîëàåâíà (êàëûêêóñïî ãðàíò áàñüòýì ïðîåêòú¸ñëýí àâòîðçû).

56 àäÿìè ëþêàñüêèç çàëý – ïóêñ¸í èíòûîñ èê óã òûðìî. Ñàê êûëçî ¸ðîñûñü ýêîíîìèñòëýñü âåðàìçý. Êèâàëòћñüìû êóðåìúÿ, ñî äàñÿì òóæ òóíñûêî äîêëàä: êûџå âîðìîíú¸ñ âàíü òóííý íóíàëëû íî ìàð øóãúÿñüêûòý; êûџå ëóîíëûêú¸ñûí óøúÿñüêûíû ëóý íî ìàð óã òûðìû. Êóèíü íóíàë îðò÷ûñà, ñåìèíàðå ëûêòýìú¸ñ ïќëûí îäћãåç íî îãøîðû ïóêèñåç ќé âàë íè. Ñîîñ òàáåðå âàíüçû ïðîåêòýí êèâàëòћñü¸ñ. Ñîîñ ëàäëàä âàëýêòî ýêñïåðòú¸ñëû, êûџå ëý÷ûò óæïóìåç òà ïðîåêò љóòý, êûçüû ðàäúÿìûí ëóîç óæ, ìà êóëý ñîå áûäýñòîí ïîííà: êќíÿ êîíüäîí, êàëûê, êûџå þðòòýò. Íîø äóíúÿñü¸ñ – ñîîñ ïќëûí ¸ðîñûñü êèâàëòћñü¸ñ – òðîñ þàíú¸ñ ñ¸òúÿëî, îòûí èê ïàéìî, êûòûñü, ïå, òћ ñîìûíäà òîäћñüêîäû, êûçüû ñûџå âàê÷è äûð êóñïûí äûøèäû êîòüêóä þàíëû ïûð-ïî÷ âàëýêòûíû, êèí âåðàç òћëåäëû éќë ïîòòîí ìèíè-çàâîäëýñü äóíçý?!

15 ïðîåêò óæå êóòýìûí âàë, êóèíåçëû êîíüäîí þðòòýò ñ¸òîì øóèçû, íîø ïóìàç, éûëïóìúÿíú¸ñ ëýñüòûñà, ýêñïåðòú¸ñ ñóëòûñà

÷àáèçû ñåìèíàðûí óæàñü¸ñëû, ñîîñòû ¸ðîñëýí «çàðíè êîìàíäàåç» øóûñà íèìàçû. Ñåìèíàðûí óæàñü¸ñ ñåðòèôèêàò áàñüòћçû, íîø òóæãåñ íî òàó êàðèçû ïðîåêò ãîæòîí àìàëýç òîäýìçû ïîííà. Òà àðûí èê, àâãóñò òîëýçå, ñåìèíàð ðàäúÿìûí âàë Âàâîæûí, âóîíî àðàç òàџå óæðàä îðò÷èç Ìîæãà ¸ðîñûí íî Ñàðàïóëûí, íîø Áàëåçèíîûñü äûøåòћñü¸ñ äûøåòñêèçû ýëåêòðîí àìàëýí ïðîãðàììàîñ êûëäûòûíû. Êèí ãèíý ќç ïûðèñüêû òàџå äûøåòñêîíý – êóëüòóðà óäûñûí óæàñü¸ñ, åãèò óæáåðãàòћñü¸ñ, âîñïèòàòåëü¸ñ, äûøåòћñü¸ñ – âàíüìûç âûëћ äóíúåò ñ¸òћçû âûëü ñÿìåí, øóäîí óëñûí äûøåòñêîíëû, òàó êàðèçû âèçüìî êèâàëòћñüëû, ìûëêûä êàðèçû àçüëàíÿç íî òàçüû òîäîí-âàëàíçýñ áóäýòûíû. Àíêåòàîñûñü ÷óðú¸ñ Êèçíåð: «Òàó òћëÿä êîíñóëüòàöèîñòûëû íî þðòòýìäûëû! Êóèíü íóíàë òàџå äûøåòñêîíëû – ñî òóæ ќæûò óê!» (Íèêèòèíà Ã.Á.) «Íûðûñü èê òóæ ñåêûò, íî òóíñûêî âàë. Íîø ôèíàëàç âàíüìû âîðìèñå ïîòћìû!» (Áàëëååâà Ã.Í.) «Òóæ òàó êàðèñüêî âàíüäûëû. Ìàêåì óñòî òàçüû äûøåòñêûíû!» (Îðåõîâà Â.Ñ.) Âàâîæ: «Òóíñûêî, ñåêûò, øóëäûð, çýìîñ äûøåòñêîí – âàíüìûç âûëü ñÿìåí ðàäúÿìûí! Òàçüû ãèíý äûøåòñêîíî äûøåòћñü¸ñëû». (Áåðåñíåâà Ñ.Ï.) «Êîòüêóä ñåìèíàðàäû ïûðèñüêûíû ìîí äàñü. Ìîí ïîííà òà çýìîñ øêîëà». (Åôðåìîâà Í.Ì.) Ìîæãà: «Òà ñåìèíàð áåðå ìûíàì âóæ ñÿìåí óæàìå óç ëóû íè». (Ëèñèíà À.Â.) «Ìîí íûðûñüñý òàçüû äûøåòñêè: ìàêåì øóã, ñîêåì èê òóíñûêî. Ñåêûò, íî êûџå åìûøåç! Ìîí êàëåíäàðü ïîòòîí ïðîåêò ëýñüòћ, áþäæåòñý ëûäúÿé, êîíüäîí þðòòýò íî ñћçèçû, ñî ñÿíà, ýëåêòðîí àìàëýí ïðîãðàììàëýñü

26 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ïóøòðîññý äàñÿé. Ìîí àñëàì êóæûìåëû íî áûãàòýìåëû îñêè. Òàó òћëåäëû!» (Èçìåñòüåâà À.Ê.) «Ìàëïàñüêî âàë, íîìûð âûëüçý óã êûëû. Íîø âàíüìûç âûëü, òóíñûêî, ïàéä฻. (Ñåäîâà Í.Ä.) «Ïðîãðàììàå îãøîðû ќâќë – èííîâàöèîííîé òàáåðå. Êóèíü íóíàëñêûí àð êóñïûí ëýñüòîí óæåç áûäýñòћ. Àçüëàíÿç íî òћëåäûí óæàìå ïîòý!» (Ãåðàñèìîâà À.Â.) Ñàðàïóë: «Òàó êàðèñüêî òà ñåìèíàðëû, âûëü êóæûì ñ¸òýìåç ïîííà». (Çûë¸âà Ò.Â.) «Øóäîí óëîíëû ïќðìå. Ñîèç ïàéìûìîí». (Êàëóãèíà À.Þ.) «Óæëýñü àëãîðèòìçý âàëàé. Âàëàìîí ñîèç íî, ìàëû êóèíü àð òàëýñü àçüëî ýëüêóí êîíêóðñý ïûðèñüêåììû ќç ëóû». (Òàíà÷åâà Î.À.) «Òà ñåìèíàð óæïóìú¸ñ ñÿðûñü ìàëïàñüêûòý. Âàëàíû êóòñêèñüêîä, ìàêåì òðîñ êóæûìåç êîòüêóä àäÿìèëýí». (Ãîëäèíà Æ.Â.) ÊÓÍÃÎÆ ÑÜЌÐÛÑÜ ÝØÚ¨ÑÌÛ.

2007-òћ àðûí, ñћçüûë, Ýñòîíèûñü äûøåòћñü¸ñ ќòèçû ìèëåìûç àíàé êûëëû äûøåòîí óæïóìú¸ñëû ñћçåì êîíôåðåíöèå. Äåëåãàöèÿìû âàë ñåìèíàðàìû ïûðèñüêåìú¸ñ íî: Ìîæãà ¸ðîñûñü Íûøà øêîëàûñü äûøåòћñü Ãåðàñèìîâà Àíæåëèêà Âèòàëüåâíà, Âèøóð øêîëàûñü Íèêîëàåâà Âàëåíòèíà Íèêîëàåâíà. Ñî ñÿíà, ïќëàìû ïûðèñüêèçû òà äûðå Ýñòîíèûí óëћñü Ï÷åëîâîäîâà Íàäåæäà, Òàðòó óíèâåðñèòåòûí äûøåòñêèñü Äàíèëîâ Âàäèì (ñî ìèëÿì óæàìû àçüâûë èê ïûðèñüêèç âàë èíè). Àíæåëèêà Ãåðàñèìîâà òîäìàòћç ýñòîí äûøåòћñü¸ñòû àñëàç ëýñüòýì ýëåêòðîí ïðîãðàììàåíûç. Ñî Ìîæãà ¸ðîñëýí àòëàñýç – øêîëàûí äûøåòñêèñü¸ñëû êîìïüþòåð ïûð äûøåòñêîí ïðîãðàììà. Ëþêàñüêåìú¸ñ àáäðàñà þàëëÿñüêèçû, êûçüû ñî òàå à÷èç êûëäûòћç øóûñà. Íèêîëàåâà Â.Í. ìàäèç ãóðòûñü ïè÷è óäìóðò øêîëàëýí óæàìåç ñÿðûñü, âîçüìàòћç óäìóðò êûëúÿ íî ëèòåðàòóðàÿ ó÷åáíèêú¸ñòû. Çàëûí ïóêèñü

óäìóðò íûëêûøíîîñ (Òàëëèííûñü óäìóðòú¸ñëýí îãàçåÿñüêîíçûëýí êèâàëòћñåç Ìàèñà) ñîêó èê êóðèçû òà êíèãàîñòû êóçüìàíû, òóæ øóãúÿñüêèñüêîìû, ïå, äûøåòîí íî ëûäњîí êíèãàîñëû. Ìóø Íàäè (Ï÷åëîâîäîâà Í.) âàåì âûëü êíèãàîññý. Ñî ýñòîí êûëûí âåðàñüêèç, ñîèí èê ñîëýñü âåðàñüêåìçý òóæ øóíûò ïóìèòàçû, þàíú¸ñ ñ¸òúÿçû, áåðëî êíèãàîññý íî áàñüÿçû. Íîø ìèëåìëû Íàäè êîòüêóäìûëû êíèãàîññý êóçüìàç. Âàäèì Äàíèëîâ âîçüìàòћç óäìóðò-ôèíí ñëîâàðüçý. Ñî љîãåí êíèãàåí ïîòîç èíè. Ìàêåì øóìïîòîíî, øàåðåäëýñü êûä¸êûí äîð ïàëàñü ýøú¸ñòý ïóìèòàñüêîä êå! Ýøøî íî äàíúÿñüêèñüêîä âîðäñêåì ïàëú¸ñûíûä, êûê ïîëýñ øóìïîòћñüêîä, ñûџå âèçüìî íî òûðøèñü åãèòú¸ñìû âàíü øóûñà. Ìûíûì øóä óñèç êóíãîæ ñüќðûí ìóëüòèìåäèà àìàëýí êûëäûòýì óäìóðò êûëëû äûøåòñêîí «Áûäњûì ëûäњåò

äàóðå» óæìåñ âîçüìàòûíû. Òóæ ñàê êûëçћçû íî ó÷êèçû äûøåòћñü¸ñ, òóæãåñ íî øûïûò âàë çàëûí, óäìóðò êðåçü êóàðà ÷óçúÿñüêûêó. Âîçüìàòûíû êóðèçû êûëëþêàìåí óæàíýç, êóàðภàëôàâèòýç óøúÿçû, ïќðòýì òåêñòú¸ñëû ñèíìàñüêèçû. Íîø êóêå Êàÿ ñóðåäú¸ñûí íûðûñåòћ óæåç áûäýñòûíû êóòñêèç, ñîêó èê âàíüìûç îòûñü øåäüòћçû òîäìî êûëú¸ññýñ (ïó, âó) íî ñîêåì øóìïîòћçû! – êèîññýñ ÷àáèçû! Òóæ æàëÿé ñîêó, ìóêåò àâòîðú¸ñëýí, Áèáèíóð Çàãóëÿåâàëýí íî Òàòüÿíà Þìèíàëýí, òà êîíôåðåíöèå ëûêòýìçû ќç ëóû øóûñà. Êûê íóíàë óæàçû êîíôåðåíöèûí äûøåòћcü¸ñ. Âîæúÿñüêûñà ó÷êèìû, ìàêåì њûðäûò êåíåøî ñîîñ êîòüêóä òåìàÿ, êûџå òóíñûêî óæàëî âûëü Èíòåðíåò ðåñóðñú¸ñûí. Ñîîñ âûëü êûëëþêàìú¸ñòû ýñêåðî (îòûí èê òóïàòúÿíú¸ñ ïûðòûëî, џåêòîíú¸ñ ñ¸òî). Òàòûí èê ñàéòú¸ñûí óæàíû

äûøåòñêîí ìûíý, ñîîñ òîäìàòñêî Ýñòîí êûëúÿ èíñòèòóòëýí âûëü óæú¸ñûíûç íî íîø èê êåíåøî, ýñêåðî, þàëëÿñüêî. Òàџå óæ, øќäћñüêå, òóæ ïàéäภ– çàëûí ïóêèñü¸ñ óã ìќçìî. Êîøêîí íóíàë íî âóý. Áåðëî љûòàç ðåñòîðàíûí – áàíêåò. Âåðàñüêîí ïîòћç àçüïàë ïóìèñüêîíú¸ñ ñÿðûñü. Êûëäî âûëü óæú¸ñ, âàë÷å áûäýñòîí ïðîåêòú¸ñëû ìàëïàíú¸ñ. Îçüûåí, ïóìèñüêûòîçü, äóíî ýøú¸ñìû! Îãàçåÿñüêûñà àñüìåîñ ýøøî íî êóæìîãåñ ëóîì, љîããåñ àçüëàíü âàìûøòîì!

Ðåøåòíèêîâà Àíãåëèíà Åôðåìîâíà, Óäìóðò Ýëüêóíûñü àíàé êûëëû äûøåòћñü¸ñëýí «Âûæû» îãàçåÿñüêîíçûëýí ïðåçèäåíòýç.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 27

Àðãóñ

Íàðâàûñü Ìèøà Ñîëîâü¸â

ñêèìû ïîåçäûí, Ñîëîâü¸âåí, ìè òîäìàò ë õàè Ìè í, øå ïèÿ ò åãè , œó÷ íî ýñòîí êûëú¸ñûí Íàðâàûí óëћñü òóæ òóíñûêî ïîòћç, Ìèøà ñî ëû ëåì Ìè û. êóì òû í. Àðçàìè Î÷åéìûëû ñî Òàëëèííûñü áåð ãèíý åâðîïåéñêîé êûëú¸ñû óíî âàë êå òýê àñü âåð êî ýðè ñÿíà, òóæ ìå ïîòòûñà èê, äóãäûëû . Ñîîñ, ìûíýñüòûì âîæ âàë åí îí ñýð îò í ìï Ñîè øó í. ì ñû œû ëú¸ áàä ñûŸå ÿ âåíãåð êû íåìåö, ÿ àíãëè, ÿ èòàëüÿí, ç ÿ åíû óç, äýì àíö òî ôð ë ÿ êû û íý, êèç ìî àñü ø âåð à ќé âóû. Óãîñü òà ïèÿ ûñ üò áàñ üþ åðâ ñî àé, èíò êè âàë í ìîí Ìèøàëýñü òà òû íóýìåíûç. Êûçüû ìî îáùåñòâåííîé óæðàäú¸ñ áûãàòý âàë èê í ûñå îëà øê ñÿíà, òóæ ïàéìûòћç âàë û, îñò òè ïќðòýì ïîëèòè÷åñêîé ïàð ñü ñî øêîëàûñåí èê òîäý íè âàë îñòû îðò÷ûòúÿíû — óãî úÿíû, ïќðòýì ìåðîïðèÿòè ðàä ëýí òû èîñ ú¸ñ çàö óæ àíè íîé îðã âåí íîé åñò îáù îáùåñòâåí ¸ñû ïûðèñüêûñà, ïќðòýì íëû óëî íîé âåí åñò îáù û øêîëàûñåí èê, áûðéèñüêîíú , æóðíàëì àì. Ìè òîäћñüêîìû âàë ãîæòûñà êèâàëòћñü¸ññû ëóûñà óæ û àñëàç óæàìåç ñÿðûñü èì êóð æ òó åç øà Ìè èê í ñîè àñëàç à, ûñ ëýí øó øà ç ñћçåìûí ëóî ëïàñüêîìû, Ìè êûëçý áûäýñòћç. Ìè ìà àì âåð îç ç òû ñ¸ò ñ ýñü íú¸ àñë ëïà Ñî ìà . î ëýçüûíû ¸ñëû ïàéäàëûê ç òðîñýçëû óäìóðò åãèòú ìå òý ãîæ ü ûñ . ñÿð ìû åç üêî àì óæ ïå÷àòëàñ êóëýñòûòýê áûäýñêûí ñîå ϸòð Çàõàðîâ. øóûñà. Ñîèí èê íîìûðçý

ß è îáùåñòâî Ìîÿ íåñêîí÷àåìàÿ îáùåñòâåííàÿ èíèöèàòèâà ïîÿâèëàñü íà ñâåò ïðèìåðíî â 1999 ãîäó. ß ñòàë àêòèâíî ðàáîòàòü â øêîëüíîì ñàìîóïðàâëåíèè, ñîñòàâèë óñòàâ è áûë ïðåäñåäàòåëåì. Ïîñëå ýòîãî áûëè è äðóãèå îðãàíèçàöèè. Îáî âñåõ ÿ õî÷ó ðàññêàçàòü ïîäðîáíåå.

Ïàðòèÿ Res Publica Àêòèâíîñòü íåîáõîäèìî áûëî êóäà-òî äåâàòü.  2001 ãîäó ÿ ïîíÿë, ÷òî åå íåîáõîäèìî ïðèìåíÿòü íà áëàãî îáùåñòâà. Íàñòàëî âðåìÿ îïðåäåëÿòüñÿ â ñâîèõ æèçíåííûõ ïîçèöèÿõ, îñíîâíûõ öåííîñòÿõ è âçãëÿäàõ íà îáùåñòâåííûå îòíîøåíèÿ. Ñàìûì âåðíûì ðåøåíèåì áûëî âñòóïëåíèå â ïàðòèþ. Î÷åíü äîëãî ÿ èñêàë òó ïàðòèþ, êîòîðàÿ ñîîòâåòñòâîâàëà áû ìîèì âçãëÿäàì. Ïîïóëÿðíàÿ â Íàðâå Öåíòðèñòñêàÿ ïàðòèÿ íå íðàâèëàñü ìíå ñêëîííîñòüþ ê îáìàíó è õèòðîñòè, Ðåôîðìèñòñêàÿ ïàðòèÿ – íåñêðûâàåìîé çàáîòîé òîëüêî î áîãàòûõ ëþäÿõ, Íàðîäíûé ñîþç – ïðîïàãàíäîé öåííîñòè ñåëà, ÷òî äëÿ ìåíÿ – ãîðîäñêîãî ÷åëîâåêà – áûëî íåïðèåìëåìî. Áûâøèå óìåðåííûå, à íûíå – ñîöèàë-äåìîêðàòû ñòàâÿò ñâîåé öåëüþ çàáîòó î êàæäîì ÷ëåíå îáùåñòâà, äàâàÿ ëþäÿì âîçìîæíîñòü óâåëè÷èâàòü ñâîþ ëåíü è íå ïðèêëàäûâàòü ðóê äëÿ óëó÷øåíèÿ ñâîåé æèçíè è ñâîåãî áëàãîñîñòîÿíèÿ. Ïàðòèÿ Èñàìààëèéò íå ïîäõîäèëà íà ýìîöèîíàëüíîì óðîâíå – îñòðûå âûñêàçûâàíèÿ ëèäåðîâ, 28 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

íàïðàâëåííûå íà äåñòàáèëèçàöèþ îòíîøåíèé ìåæäó ðóññêèìè è ýñòîíöàìè, ìåíÿ íå ïðèâëåêàëè. Èçó÷èâ ïðîãðàììó òîãäà åù¸ îáùåñòâåííîãî äâèæåíèÿ Res Publica, ÿ ïîíÿë, ÷òî èìåííî ýòè ìûñëè è âçãëÿäû íàèáîëåå áëèçêè ìíå. Îñíîâíûå öåííîñòè Res Publica – ñâîáîäà (êàæäûé ÷åëîâåê ñàì êóçíåö ñâîåãî ñ÷àñòüÿ, ãîñóäàðñòâî â äàííîì ñëó÷àå – ïîñðåäíèê), ïî÷òåíèå (ñîõðàíåíèå ñâîåãî ãîñóäàðñòâà, óâàæåíèå è òîëåðàíòíîñòü â îáùåñòâå), áëàãîïîëó÷èå (ýêîíîìè÷åñêàÿ óâåðåííîñòü, ñîçäàíèå ðàâíûõ âîçìîæíîñòåé, èíèöèàòèâà è ïðåäïðèèì÷èâîñòü), ÷åñòíîñòü (êà÷åñòâî íàñòîÿùåãî ÷åëîâåêà, êîòîðîå î÷åíü ðüÿíî ñîõðàíÿåòñÿ â ïàðòèè). Íà÷èíàë ÿ ñ ìîëîä¸æíîé îðãàíèçàöèè, áûë ïðåäñåäàòåëåì íàðâñêîãî RP Juventus, çàòåì âõîäèë â ïðàâëåíèå íàðâñêîãî îêðóãà Res Publica. Ñ ÿíâàðÿ ïî èþíü 2005 ãîäà ðàáîòàë â ïðàâëåíèè Res Publica è äî ñèõ ïîð ÿâëÿþñü ÷ëåíîì Ñîáðàíèÿ Óïîëíîìî÷åííûõ ïàðòèè. Î÷åíü íàäåþñü, ÷òî öåííîñòè ïàðòèè Res Publica áóäóò è äàëüøå ïîääåðæèâàòüñÿ â îáùåñòâå. Èìåííî òîãäà ïîëèòèêà ïåðåñòàíåò áûòü «ãðÿçíûì» äåëîì è ñòàíåò ïðèÿòíîé è ïîëåçíîé êàæäîìó ãðàæäàíèíó.

Íàðâñêèé Ìîëîä¸æíûé Ïàðëàìåíò Ìîé ïåðâûé îïûò îáùåñòâåííîé ðàáîòû. ß ïîáåäèë íà âûáîðàõ â Íàðâñêîé Ñîëäèíàñêîé ãèìíàçèè è âìåñòå ñ Îëüãîé Ðóäíèöêîé ïðîø¸ë âî âòîðîé ñîçûâ. Ïîäíÿëñÿ äî âèöå-ñïèêåðà ïî âíóòðåííèì âîïðîñàì. Î÷åíü èíòåðåñíûé îïûò â ïîäãîòîâêå çàñåäàíèé, îðãàíèçàöèè ðàáîòû Ïàðëàìåíòà. Ñïèêåðîì âòîðîãî ñîçûâà áûëà Èðèíà Ñàáóðîâà, ìîåé êîëëåãîé, âèöå-ñïèêåðîì ïî âíåøíèì âîïðîñàì – Àíàñòàñèÿ Ñþòêèíà. Âî âòîðîé ñîçûâ âõîäèëî áîëüøîå êîëè÷åñòâî èíòåðåñíûõ è âåñ¸ëûõ ëþäåé. Ðàáîòàòü ñ íèìè áûëî ïðèÿòíî è ëåãêî. Îäíàêî, â 2003 ãîäó, âòîðîé ñîçûâ çàêîí÷èë ñâîþ ðàáîòó. Æàëêî áûëî ðàññòàâàòüñÿ ñ Ïàðëàìåíòîì, íî â òðåòèé ñîçûâ êàíäèäèðîâàòü íå ñòàë. Òðåòèé ñîçûâ îòëè÷àëñÿ ñâîåé àêòèâíîñòüþ è âñåâîçìîæíûìè èçìåíåíèÿìè, êîòîðûå ÷àñòî øëè íà ïîëüçó îáùåé ðàáîòå. Âìåñòå ñ Àíãåëèíîé Ïèêàò è ñïåöèàëèñòàìè Ìîëîä¸æíîãî Öåíòðà Íàðâû îáó÷àëè íîâîèñïå÷¸ííûõ ïàðëàìåíòàðèåâ â ÓñòüÍàðâå.  òðåòüåì ñîçûâå áûëè òàêèå èçâåñòíûå ëþäè, êàê Äàíÿ Êîëåñíèêîâ, Ñëàâà Áðàèì, Ñåðãåé ßêîâëåâ, ßíà Êîíäðàøîâà, Îëåñÿ Ãîäîâàíåö, Âëàäà Îáì¸òêî, Þëÿ Àëåêñàíäðîâà, Ìèøà Ïåðåòî÷êèí è äð. Êàæäûé èç íèõ çà âðåìÿ ðàáîòû â òðåòüåì ñîçûâå ïðåâðàòèëñÿ â î÷åíü ÿðêóþ ëè÷íîñòü, ÷òî ñåé÷àñ îñîáåííî çàìåòíî. Ñåé÷àñ óæå è òðåòèé ñîçûâ ñâîþ ðàáîòó çàêîí÷èë, áðàçäû ïðàâëåíèÿ ó ÷åòâ¸ðòîãî. È ñþäà ðåáÿòà èç òðåòüåãî ñîçûâà âíåñëè ñâîþ ëåïòó – îíè ñîçäàëè äâóõïàëàòíûé ïàðëàìåíò äëÿ ïîäãîòîâêè óìåëûõ êàäðîâ. ×åòâ¸ðòûé ñîçûâ ïîêà åù¸ ðàñêà÷èâàåòñÿ, íî âïåðåäè ó íèõ áîëüøèå äåëà.

Íàðâñêèé Ìîëîä¸æíûé Öåíòð  ñåíòÿáðå 2002 ãîäà ÿ íà÷àë ðàáîòàòü â èíôîïóíêòå Íàðâñêîãî Ìîëîä¸æíîãî Öåíòðà. Ðàáîòà áûëà èíòåðåñíîé è âåñ¸ëîé. Ðàáîòàë â îäíîì êîëëåêòèâå ñ òàêèìè ïðîôåññèîíàëàìè, êàê Ýäãàð Øëþììåð, Èëîíà Èãíàòóõèíà, Àíÿ Êîíîâàëîâà. Ïîçíàêîìèëñÿ ñî ìíîãèìè êðåàòèâíûìè ëþäüìè. Ñðàçó âñïîìèíàþòñÿ ëþáèòåëè áðýéêà Êèðèëë è Ìàêñèì, òåàòðàëû Ïðîêîïåíêî («Òåàòð V»), íî ñàìîå ãëàâíîå – ðàáîòàë âìåñòå ñ Æåíåé Àíäðîííèêîâûì – ÷åëîâåêîì ÷ðåçâû÷àéíîé ãëóáèíû è äîáðîòû. Ðàáîòà â Ìîëîä¸æíîì Öåíòðå èçìåíèëà ìîþ æèçíü, áëàãîäàðÿ çíàêîìñòâó ñ Æåíåé. Îòðàáîòàâ ãîä, ÿ óñïåë ïðèíÿòü ó÷àñòèå âî ìíîãèõ ïðîåêòàõ, ïîëó÷èòü î÷åíü âàæíîå è íåîáõîäèìîå îáó÷åíèå, ñúåçäèòü ïî îáìåíó îïûòîì â Ôèíëÿíäèþ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã è Ãåðìàíèþ. Õîðîøèå âîñïîìèíàíèÿ. Ïðèÿòíàÿ ðàáîòà.

Íàðâñêîå Ãîðîäñêîå Ñîáðàíèå è Íàðâñêàÿ Ãîðîäñêàÿ Óïðàâà Óäàëîñü ïîðàáîòàòü â êîìèññèè ïî äåëàì ìîëîä¸æè è çàùèòå äåòñòâà ãîðñîáðàíèÿ. Îäíàêî, çà êðèòèêó ïðîãðàììû ðàçâèòèÿ Íàðâû è ðåçêèå êîììåíòàðèè áûë îò÷èñëåí èç ñîñòàâà êîìèññèè ïî èíèöèàòèâå ïðåäñåäàòåëÿ Îëåíèíîé. Ñòðàííî, ÷òî ìåíÿ â èçâåñòíîñòü îá îò÷èñëåíèè íå ïîñòàâèëè. Íàâåðíîå, òàê äåëà è äåëàþòñÿ. Íàâåðíîå, ÿ ïðîñòî ÷åãî-òî íå ïîíèìàþ. Ïðèíèìàë ó÷àñòèå â ðàáîòå êîìèññèè ïî îöåíêå ìîëîä¸æíûõ ïðîåêòîâ ãîðóïðàâû. Ôîðìàëüíî áûë

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 29

èçáðàí çàìåñòèòåëåì ïðåäñåäàòåëÿ ýòîé êîìèññèè. Íà ñàìîì æå äåëå âñ¸ ðåøàëîñü ïî äîãîâîð¸ííîñòè Îëåíèíîé è Ìîëüäîí. Ïðåäñåäàòåëü êîìèññèè Íèêîëàé Ãîðáà÷¸â òîëüêî ëèøü ìåõàíè÷åñêè èñïîëíÿë ïðèêàçû «âûøåñòîÿùèõ». ×òî æ, è òî áûë îïûò. Ïóñòü íåïðèÿòíûé è íåãàòèâíûé, íî âñ¸ æå îïûò.

Ñîþç Ó÷åíè÷åñêèõ Ñàìîóïðàâëåíèé Ýñòîíèè Ðàáîòàÿ ïðåçèäåíòîì øêîëüíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ, ÿ ñòàëêèâàëñÿ ñ ýòîé îðãàíèçàöèåé.  íîÿáðå 2003 ãîäà ðåøèë âûñòàâèòü ñâîþ êàíäèäàòóðó â ïðàâëåíèå Ñîþçà. Êàê íè ñòðàííî, ïîñëå îòêðîâåííîé ðå÷è è óäà÷íûõ îòâåòîâ íà ïàðó âîïðîñîâ èç çàëà ìåíÿ âûáðàëè. ß ñòàë íå òîëüêî ïåðâûì ïðåäñòàâèòåëåì Íàðâû, íî è âñåãî Èäà-Âèðóìàà â ïðàâëåíèè ñòîëü ñåðü¸çíîé îðãàíèçàöèè. Çàíÿë ìåñòî çàìåñòèòåëÿ ïðàâëåíèÿ îðãàíèçàöèè, îòâå÷àë ïåðâûå òðè ìåñÿöà çà äâèæåíèå ôèíàíñîâûõ ïîòîêîâ. Ñ ÿíâàðÿ 2004 ãîäà ïîíÿë, ÷òî ìîãó áûòü ïîëåçåí â äðóãîé îáëàñòè è ñîçäàë ðàáî÷óþ ãðóïïó ïî èíòåãðàöèè ïðè ïðàâëåíèè Ñîþçà. Ïîäîáðàëàñü çàìå÷àòåëüíàÿ êîìàíäà – Àíãåëèíà Ïèêàò è å¸ áðàò Ïàøà, ñ¸ñòðû Ëàâðîâû èç Ñèëëàìÿý, Äèìà Èëüèí, Äàíÿ Êîëåñíèêîâ. Ïðèÿòíî áûëî ðàáîòàòü ñ ýòèìè ëþäüìè. Âìåñòå ìû ïðîâåëè öåëûé ðÿä ôîðóìîâ, âñòðå÷ è ñåìèíàðîâ äëÿ øêîëüíûõ ñàìîóïðàâëåíèé Èäà-Âèðóìàà, ïîäãîòîâèëè îáðàùåíèå ê ìèíèñòðó íàóêè è îáðàçîâàíèÿ îòíîñèòåëüíî ïåðåõîäà ðóññêîÿçû÷íûõ øêîë íà ýñòîíñêèé ÿçûê îáó÷åíèÿ, íàïèñàëè è ïðîâåëè ìåæäóíàðîäíûé ïðîåêò ñ êîëëåãàìè èç Ëèòâû.  íîÿáðå 2004 ãîäà ÿ óæå ó÷åíèêîì íå ÿâëÿëñÿ, 30 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ïîýòîìó êàíäèäèðîâàòü ñíîâà â ïðàâëåíèå íå ñòàë. Ðàáîòà â Ñîþçå ïîìîãëà ìíå çàâåñòè ìíîæåñòâî íîâûõ çíàêîìñòâ. Ïðèÿòíî áûëî ðàáîòàòü ñ òàêèìè ëþäüìè, êàê Îòò Ñàðàïóó, ßàíèêà Îïåð, Êðèñòåëü Íèèñóêå, Êðèñòèíà Ðÿÿãåëü, Ïðèäèê Âàéêëà, Ýâåëèí Ñîîñààð, Ïàëüìè Ëèèâðàíä, Êàéäè-Êåðëè Êÿðíåð, Êóëüäàð Êðóóï, Ìèêê Òàììå, Ìååëè Ñàêñèíã, Äìèòðèé Êóêóøêèí, Ýäóàðä Ìàëèíîâ è äð.

Ýñòîíñêèé Ìîëîä¸æíûé Öåíòð ÞÍÅÑÊÎ Îðãàíèçàöèÿ èíòåðåñíàÿ, ìåñòàìè ðàáî÷àÿ, íî ìàëî èçâåñòíàÿ. Ñîòðóäíè÷àë ñ Ìàéåé Ëóñò è Ìàðèåé Áåññàí – âåñ¸ëûå, äåÿòåëüíûå ëþäè. Èìåííî áóäó÷è â ýòîé îðãàíèçàöèè, ÿ ïîó÷àñòâîâàë â ìåæäóíàðîäíîì ïðîåêòå. Âåñ¸ëûé áûë ïðîåêò, ïÿòü ñòðàí-ó÷àñòíèö. Õîðîøèé îïûò è ñìåñü ýìîöèé – ýòî õàðàêòåðèçóåò ðàáîòó ñ ÷ëåíàìè Ýñòîíñêîãî Ìîëîä¸æíîãî Öåíòðà ÞÍÅÑÊÎ. Îðãàíèçàöèÿ äî ñèõ ïîð íå îáðåëà ñâîåé íèøè, è ýòî ïå÷àëüíî.

Òóñïóêòýìåç Àëåêñàíäð Åãîðîâëýí.

ÔÈÍÍ-ÓÃÎÐ ÊÀËÛÊÚ¨ÑËÝÍ ÓÆÚ¨ÑÑÛß ЌÐÈ (ÊÎÌÈÒÅÒ ÏÎ ÄÅËÀÌ ÔÈÍÍÎ-ÓÃÎÐÑÊÈÕ ÍÀÐÎÄÎÂ)

Õåëüñèíêè óíèâåðñèòåòûñü äûøåòñêèñü¸ñëýí ñîþççû (Ñòóäåí÷åñêèé ñîþç Õåëüñèíñêîãî óíèâåðñèòåòà) îäћãåç òóæãåñ íî áàäœûìåç îãàçåÿñüêîí ëóý. Òà îãàçåÿñüêîíý ïûðèñüêî Õåëüñèíêè óíèâåðñèòåòûñü âàíü äûøåòñêèñü¸ñ íî àñïèðàíòú¸ñ. Îãëîì ¸ç÷èîñûç – îã 32 000 ïàëà. Ôèíí-óãîð êàëûêú¸ñëýí óæú¸ññûÿ ðè òà ñîþçëýí îäћãåç ¸çëþêåòýç ëóý. Òà ðè àñýðèêî (íåçàâèñèìîé) óã ëóû, ñî ïûðå äûøåòñêèñü¸ñëýí ñîþçàçû. Ôèíí-óãîð êàëûêú¸ñëýí óæú¸ññûÿ ðèå ïûðûíû áûãàòî âûëћ âåðàì óíèâåðñèòåòûñü ìûëêûä êàðèñü ¸ç÷èîñ, êèíú¸ñ äûøåòñêî òà óíèâåðñèòåòûí. Àëè ќðèûí êûçü ïàëà ¸ç÷èîñ. Òà ðè êûëäûòýìûí 1995-òћ àðûí. Õåëüñèíêè óíèâåðñèòåòûñü äûøåòñêèñü¸ñëýí ñîþççûëýñü Ÿûæûâûæû ïðîãðàììàçýñ êîîðäèíèðîâàòü êàðîí – ðèëýí âàëòћñü óæåç ëóý. ûæû-âûæû ïðîãðàììà þðòòý Ðîññèûí óëћñü ôèíí-óãîð (óðàë) êàëûêú¸ñëýñü àñ àíàé êûëçýñ íî èäåíòèòåòñýñ âîçüûíû íî óòüûíû. Ñîþçý ïûðèñüêèñü¸ñëýí ëóîíëûêñû âàíü Ÿûæû-âûæû ïðîãðàììàå ìûëêûä êàðåìçûÿ ¸ç÷è êîíüäîí (÷ëåíñêèé âçíîñ) òûðûíû. Òûðîíëýí áûäœàëàåç 5,40 åâðî. Àðëû áûäý îã 700-800 äûøåòñêèñü¸ñ ìûëêûä êàðåìçûÿ òà êîíüäîíýç òûðî. Þðòòýò òà îãàçåÿñüêîíûñü êóðûíû ëóý ýðèêî âàçèñüêåìúÿ. Þðòòýòëýí áûäœàëàåç ê íÿ êå ñþ åâðîûñåí ñþðñ åâðî ïàëà. Òà àðú¸ñ Ÿîæå þðòòýìûí ï ðòýì êíèãàîñòû, ãàçåò-æóðíàëú¸ñòû íî äèñêú¸ñòû ïîòòûíû, ï ðòýì ëàãåðü¸ñ íî ëóë÷åáåðëûê óæðàäú¸ñòû îðò÷ûòúÿíû íî ìóêåò âàçèñüêåìú¸ñòû óëîíý ïûŸàòûíû. ûæû-âûæû ïðîãðàììà ñÿíà, ðè àðëû îãïîë ïå÷àòëà Àëêóêîòè (Ïðàðîäèíà) íèìî æóðíàëýç. Îçüû èê îðò÷ûòúÿ ï ðòýì ñåìèíàðú¸ñ, êóäú¸ñûç ãåðœàñüêåìûí Ðîññèûñü ôèíí-óãîð êàëûêú¸ñëýí óëýìåíûçû íî þãäóðåíûçû. Òàÿç àðûí ÈÔÓÑÊÎ-åç îðò÷ûòûíû þðòòћñü¸ñ ï ëûí Ôèíí-óãîð êàëûêú¸ñëýí óæú¸ññûÿ ðè îäћãåç âàëòћñåç ëóý. Òóý, êóàðòîëýçå, ÈÔÓÑÊÎ îðò÷ûòћñüêå Õåëüñèíêè êàðûí. Èíòåðíåòñûëýí áàìçû: http://www.helsinki.fi/hyy/skv/venajaksi.html.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 31

Îáùåñòâîîñ

ÊÓÈÍÜ ÑÎÞÇÚ¨Ñ ÊÎÒÛÐÒЋ... Àñüìå êóíàìû íî øàåðàìû ïќðòýì àðú¸ñû òâîð÷åñòâî óäûñúÿ îëîêûŸå íî îãàçåÿñüêîíú¸ñ êûëäýìûí. Ñîîñ ïќëûñü òóæãåñ íî «àðëûäîîñûç» Ïèñàòåëü¸ñëýí íî Õóäîæíèêú¸ñëýí îãàçåÿñüêîíú¸ññû ëóî. Áќðûñüãåñ èíè Òåàòð óäûñûí óæàñü¸ñëýí, Êîìïîçèòîðú¸ñëýí, Àðõèòåêòîðú¸ñëýí, Äèçàéíåðú¸ñëýí, Æóðíàëèñòú¸ñëýí íî òâîð÷åñòâî óäûñûí òûðøèñü ìóêåò àäÿìèîñëýí îãàçåÿñüêîíú¸ññû êûëäћçû. Ñîîñòû âàíüçýñ îäћãåç ãåðœà: àñ êàëûêåä äîðû àñïќðòýìëûêî äóííå ïûð ÷åáåðåç âóòòîí, ñîëýñü óëîí-âûëîíçý ïќðòýì àìàëú¸ñûí âîçüìàòîí.

«Â íà÷àëå áûëî ñëîâî» øóèñüêîìû áåðå, èñüêå, îéäîëý Ïèñàòåëü¸ñëýí îãàçåÿñüêîíàçû âàìûøòîìå. Êåìà àðú¸ñ џîæå ñîîñ Ñîâåòñêîé óëü÷àûñü íûðûñåòћ íîìåðî þðòûí óæàëî èíè. Óäìóðòèûñü Ïèñàòåëü¸ñëýí îãàçåÿñüêîíçûëýí òќðîåç òîäìî äðàìàòóðã Åãîð Åãîðîâè÷ Çàãðåáèí ëóý.

– Åãîð Åãîðîâè÷, óäìóðò ïèñàòåëüëýí òóííý ïîííà óëîí-âûëîíýç ñÿðûñü ìàð âåðàñàëäû?

– Òóííý óäìóðò ïèñàòåëü íî, ìóêåò íàöèåì ïèñàòåëü¸ñ íî њå÷ óëî. Òàáåðå öåíçóðà ќâќë áåðå, ìàð ãîæòýìçû ïîòý, ñîå èê ãîæòî. Àçüâûë љîêàòûñà âîçèçû.

– Íîø êíèãà ïîòòîí ëàñÿíü ïèñàòåëüëýí êîòüêó øóã-ñåêûòú¸ñûç âàë-à?

– Êíèãà ïîòòûíû àçüâûë íî ñåêûò âàë, àëè íî.

32 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Øóèñüêî óê, àçüâûë öåíçóðàåí éûðèí øóã-ñåêûòú¸ñ êûëäûëћçû, òàáåðå, êîíüäîíýä ëóèç êå, êîòüêèíý ïîòòîçû – ïèñàòåëü-à òîí, ќâќë-à – ó÷êûñà óç óëý.

– Íî êèí êíèãà ïîòòûíû áûãàòý, ñîîñòû âàíüçýñ ïèñàòåëü øóûíû óã ëóû íà óê.

– Ñîèç îçüû, ñîèí èê àñüìåëýí îãàçåÿñüêîíàìû ïûðûíû ìûëêûä êàðèñü¸ñòû ðîñ-ïðîñ ýñêåðèñüêîì. Òàèí âàë÷å òàçý íî ïóñúåìå ïîòý: àçüâûë àðú¸ñû îãàçåÿñüêîíàìû ïèñàòåëü¸ñ îã 30—40 êóçÿ âîçèñüêèçû. Òàáåðå ñîëýí ëûäûç 70-ëýñü ÿòûð ëóèç èíè.

– Íîø èê êíèãà ïîòòîí óæïóìå áåðûêòћñüêèñüêî. Åãîð Åãîðîâè÷, òà ëàñÿíü ýëüêóíìû òðîñ êîíüäîí âèñúÿ-à?

– Òóæ ќæûò: àðëû áûäý 900 ñþðñ ìàíåò. Ìåџàê ñî óêñ¸åç êíèãàïîòòîííèå ûñòî. Êîíüäîí þáèëÿðú¸ñëûãåñ êîøêå, ñî ñÿíà, âèñúÿì êîíüäîí âќçû àâòîð à÷èç ñïîíñîð óò÷à íà. Êèíëýí þáèëååç äîðîçü êåìà íà, ñî à÷èç òûðøûñà-áûçüûëûñà êíèãàçý êàëûê äîðû âóòòý: à÷èç èê êîíüäîí øåäüòý, à÷èç èê âóçà, øóýì ñÿìåí. «Óäìóðòèÿ» êíèãàïîòòîííèûñü Êóçíåöîâ Þðèé Âàñèëüåâè÷ äèðåêòîð íî ïèñàòåëü¸ñìûëû þðòòûíû òûðøå, ñîîñûí џîø Ôèíëÿíäèûñü Êàñòðåí íèìî îáùåñòâîå ÿêå ìóêåò èíòûîñû âàçèñüêå. Êûëñÿðûñü, Âåíèàìèí Èâøèíëýí «Ïóíüû áóÿñü êîíüû» êíèãàåç òà îáùåñòâî þðòòýìåí âîðäћñüêèç, Ïóøêèíëýí óäìóðò íî њó÷ êûëûí âûæûêûëú¸ñûí êíèãàåç Íèêîëàé Âèòðóêëû âàçèñüêåìåí âàëëèí ïîòћç, Ãàëèíà Áàæåíîâàëýí «Êûðњàñü ïåñüòýð» íèìî êàëûê âûæûêûëú¸ñûí êíèãàåç «ÃÈÄ» êîìïàíèåí âàë÷å þãûò äóííåå âóèç…

– Àçüâûë àðú¸ñû ïèñàòåëü¸ñ êíèãà ïîòòî êå, ñî ãîíîðàðåíûçû ìàøèíà íî áàñüòûíû áûãàòî âûëýì…

– Îçüû âàë… Òàáåðå âàíüìûç éûð÷óêèí áåðûêòћñüêåìûí… Èñêóññòâî áîðäûí òûðøèñü¸ñëýí óæçû ÷èê óã äóíúÿñüêû èíè. Áåí, âäîõíîâåíèå óã âóçàñüêû, íî óæàì óæ äóíúÿñüêûíû êóëý…

– Êûçüû òîäìî, êûëåì àðûí Ïèñàòåëü¸ñëýí îãàçåÿñüêîíûñüòûçû ïðàâëåíèëýí ¸çýòàç ïûðèñü¸ñ Óäìóðò øàåðûñüòûìû Àëåêñàíäð

Àëåêñàíäðîâè÷ Âîëêîâ ïðåçèäåíò äîðû ëèòåðàòóðàìûëýí óëîí-âûëîíýç ïóìûñåí êåíåøûíû âåòëћçû. Êûџå þàíú¸ñ îòûí љóòýìûí âàë?

– Íûðûñü èê ïóñúåìå ïîòý: ìèëåìûç Àëåêñàíäð Àëåêñàíäðîâè÷ òóæ óìîé ïóìèòàç, ëèòåðàòóðà óäûñûí êûëäýì þãäóð ñÿðûñü òóæ ñàê êûëçћç. Ðîññèûí íî, Óäìóðòèûí íî òàò÷ûîçü «Ðîññèÿ Ôåäåðàöèûñü òâîð÷åñòâî óäûñûí óæàñü¸ñëýí îãàçåÿñüêîíú¸ññû» ñÿðûñü êàò êóòýìûí ќâќë íà áåðå, âåðàñüêîíìû òà áîðäûñåí êóòñêèç. Òà óæïóìåç Ãîñäóìàûí ýñêåðîíî âûëýì øóûñà ïóñéèìû.

– Ñûџå êàò êóòýìûí ëóèç êå, ìàð âîøòћñüêîç?

– Êûëñÿðûñü, òàíè êíèãàîñûä ïîííà њå÷ ãîíîðàð áàñüòûñàëûä êå, ÿêå, øóîì, óçûð êàðòëû áûçüûñàëûä êå, ìàëû òîí «Èíâîæî»-ûí óæàñà óëîä íà? Òàòûí óæàòîçü, äîðàä ðîìàíú¸ñ ãîæúÿñà ïóêîä, íîø ñòàæåä ìûíîç, îçüû èê òâîð÷åñòâîÿ þðòú¸ñû íî òûðøûíû, øóòýòñêûíû âåòëýìåä ëóûñàë. Âèñüûíû óñèä êå, áîëüíè÷íîéäý íî òûðîçû, ïåíñèå ïîòîí äûðûä âóèç êå, ïåíñèÿ íî áàñüòûñàëûä.

– Íî àçüâûë òà âàíüìûç âàë êàäü íè óê?

– Àçüâûë òàå Ëèòôîíä òûðå âàë. Êíèãàîñ ïîòî êå, ïüåñàîñòû ñöåíà âûëûí ïóêòî êå, îò÷û ãîíîðàðëýí îäћã ïðîöåíòýç êîøêå âàë. Ôèíëÿíäèûí, Ýñòîíèûí àëè íî îçüû óæàëî. Òàáåðå Ðîññèûñü ïèñàòåëü¸ñëýí Ëèòôîíäçû à÷èç ìûðäýì øîêà…

– Òàџå êàòú¸ññû ìóêåò ýëüêóíú¸ñûí âàíüà?

– Âàíü. Ìîí òîäýìúÿ, ßêóòèûí… Ñîîñ Ìîñêâàåç âîçüìàñà ќç óëý. Àëè Òàòàðèûí êóòûíû òóðòòî. Àëåêñàíäð Àëåêñàíäðîâè÷ òà êóðîíìåñ óã ïàëýíòû áåðå, êàòýç àñüìå øàåðàìû íî òâîð÷åñòâî óäûñûí òûðøèñü¸ñ ïîííà îäíî èê êóòîíî âàë…

– Ýøøî êûџå þàíú¸ñ îòûí ñýðòòýìûíïåðò÷åìûí âàë íà?

— Ñî ñÿíà, ìè Àëåêñàíäð Àëåêñàíäðîâè÷ëû 68 ïèñàòåëü¸ñëýí ôàìèëèîñûíûçû, êèíú¸ñëýí êíèãàîññû äàñü, ñïèñîê âîçüìàòћìû. Âàëàìîí èíè, ñî êíèãàîñòû ïîòòîí ïîííà, 40 ìèëëèîí ìûíäà êîíüäîí êóëý ëóîç. Òàòûñåí îãúÿ ìàëïàíý âóèìû: âèñúÿì êîíüäîí þáèëÿðú¸ñëûãåñ ìåä êîøêîç øóûñà.

– Åãèò ãîæúÿñüêèñü¸ñ ïîííà àçüâûë ñåìèíàðú¸ñ ëóî âàë…

– Òàџå ñåìèíàðú¸ñëû ìè ÷èê ïóìèò ќâќë, íî âàíüìûç êîíüäîí áîðäû ïûêúÿñüêå óê. Òàíè Åãèòú¸ñûí óæàíúÿ êóí êîìèòåò òà óæðàä ïîííà 7 ñþðñ ìàíåò ñ¸òîì øóî, íî ñî êîíüäîíýí íûëïèîñòû ñþäîä-à, êќëòîä-à? Íîø ìàñòåð-êëàññú¸ñûí òûðøèñü¸ñ äóíòýê óæàíû êóëý-à? Òàџå ñåìèíàðåç îðò÷ûòîí ïîííà, Èæêàð àäìèíèñòðàöèå, Ãîññîâåòý, «Óäìóðò êåíåøå» þðòòýò êóðûñà ãîæòýòú¸ñ ûñòýìûí íè. Ñåìèíàðåç òóý îðò÷ûòûíû ìàëïàñüêîìû.

– Óæàñü àäÿìèåç, ñî њå÷ òûðøå-âèñúÿñüêå êå, ïðåìèîñûí ïóñéûëî.

– Áåí, àñüìåëýí îãàçåÿñüêîíýíûìû íî ñûџå ïðåìèîñ ñ¸òúÿíû ÷àêëàìûí.

Äàíàêåç ïèñàòåëü¸ñìû Êóçåáàé Ãåðä, Òðîôèì Áîðèñîâ, Ôëîð Âàñèëüåâ, Âëàäèìèð Ðîìàíîâ íèìî ïðåìèîñûí ïóñéûëýìûí, íîø òðîñýç íûëêûøíî êûëáóð÷èîñìû Àøàëü÷è Îêè íèìî ïðåìèîñëýí ëàóðåàòú¸ññû ëóûëýìûí èíè.

– Òóý, Óäìóðòèëýí Ðîññèåí îãàçåÿñüêåìåçëû 450 àð òûðìåìåí âàë÷å, îëîêûџå íî óæðàäú¸ñ ÷àêëàìûí, äûð?

– Îçüû, Óäìóðò øàåðàìû íî Ìîñêâàûí ëèòåðàòóðàëû íî èñêóññòâîëû ñћçåì óæðàäú¸ñ îðò÷ûíû êóëý. Ñî ñÿíà, òóý Êóçåáàé Ãåðäëû 110 àð òûðìèç áåðå, Íàöèîíàëüíîé áèáëèîòåêàûí êàëûêêóñïî êîíôåðåíöèÿ îðò÷ûòûíû ÷àêëàìûí, îçüû èê Àøàëü÷è Îêèìûëû íî 110 àð òûðìå. Òàèí âàë÷å êàðú¸ñûí íî ¸ðîñú¸ñàìû ïќðòýì óæðàäú¸ñ îðò÷îçû. Ñî ñÿíà, ìóêåò êëàññèêú¸ñìûëýí íî – Êðàñèëüíèêîâëýí, Áàéòåðÿêîâëýí, Óâàðîâëýí, Áóòîëèíëýí þáèëåé¸ññû, Êðàëèíàëýí, Ëîìàãèíëýí… Êûçüû âàëàñüêîäû – àçüëàíÿç ñþëìàñüêîíú¸ñìû òóæ òðîñ.

Óäìóðò øàåðûñüòûìû Õóäîæíèêú¸ñëýí îãàçåÿñüêîíçû Ïóøêèí óëü÷àûñü àäњûòîíú¸ñòû ðàäúÿí ãàëåðåÿ þðòûí èíòûÿñüêåìûí. Õóäîæíèêú¸ñëýí òќðîçû – Êîíñòàíòèí Ôåëèêñîâè÷ Ðåçíèöêèé – òóæ њîñêûò, ïè÷è ãèíý êàáèíåòûí ïóêå âûëýì. Ñî êàáèíåòûí èê áóõãàëòåðçûëýí íî óæàí èíòûåç, ïå. Ñî ïîííà ãàëåðåÿ þðòñû âќëìûò. ß, êûџå îìûðåí øîêàëî ìåäà õóäîæíèêú¸ñìû? Êûџå ñîîñëýí øóìïîòîíú¸ññû, øóã-ñåêûòú¸ññû? Ñîå òîäîí ïîííà òà îãàçåÿñüêîíýí êèâàëòћñüëû Êîíñòàíòèí Ôåëèêñîâè÷ëû âàçèñüêè.

– Êîíñòàíòèí Ôåëèêñîâè÷, êûџå àðûñåí Òћ òà îãàçåÿñüêîíýí êèâàëòћñüêîäû?

– 2004-òћ àðûñåí. Ìà, îãàçåÿñüêîíìû êåìàëàñü êûëäýìûí âàë èíè áåðå, ìîí äûðîçü òà èíòûûí òðîñ íèìî-äàíî õóäîæíèêú¸ñ òûðøèçû íè. Íîø êûџå àðûí êûëäýìåç ïóìûñåí – 39-òћ ÿêå 40-òћ àðûí – èñêóññòâîâåäú¸ñëýí ìàëïàíçû ïќðòýì.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 33

– Îãàçåÿñüêîíàäû êќíÿ õóäîæíèêú¸ñ ïûðî?

– Ìè 89 êóçÿ. 90-òћåç àëèãåñ êóëћç. Òàíè òóý ñћçüûë ñîëû 93 àðåñ òûðìûñàë.

– Òћëÿä îãàçåÿñüêîíàäû ïûðûíû øóã-à?

– Ñîâåòî âàêûòý õóäîæíèêú¸ñëýí ðàäàçû ñóëòîí äèññåðòàöèåç çàùèòèòü êàðîí êàäü âûëýì. Ìà, àëè íî òàò÷û ïûðîí îãøîðû ќâќë. Òàò÷û øåä¸í ïîííà àäÿìè ÐÔ-ûí ðàäúÿñüêåì êûê-êóèíü àäњûòîíú¸ñû ïûðèñüêûíû êóëý. Ñîáåðå òâîð÷åñòâîÿ êîìèññèÿ, àäњûòîíú¸ñúÿ êîìèòåò ñîîñòû áûðúå íî õóäîæíèêú¸ñëýí îãúÿ ќò÷àìçû òà ïóìûñåí êûëçý âåðà èíè.

– Äóííå âûëûí њå÷ ñóðåäàñü¸ñ òðîñ, âàíüçý-à ñîîñòû õóäîæíèê øóûíû ëóý?

– Òà þàíýíûäû âàë÷å Áàäњûì òåàòðûñü Ãðèãîðîâè÷ áàëåòìåéñòåðëýí Ìàéÿ Ïëåñåöêàÿåí âåðàñüêåìçû òîäý ëûêòý. Ïëåñåöêàÿ øóý: «60 àðåñûí íî ýêòûíû ëóý íà!» Íîø Ãðèãîðîâè÷ ïóñúå: «Ëóý, íî ó÷êûíû óã ëóû». Òàòûí íî îçüû èê: ñóðåäàñüêî òðîñýç, íî…

– Õóäîæíèêëýñü њå÷ ќíåð÷è ëóýìçý ìàð âîçüìàòý?

– Íûðûñü èê, êîòüêûџå èñêóññòâîûí õóäîæíèê àñëýñüòûç «ìîí»-çý âåðàíû-âîçüìàòûíû áûãàòûíû êóëý. Êîíå÷íî, êûџå êå ñóðåäýç ó÷êûñà ñóðåäàíû øóã èê ќâќë, äûð, íîø àñëýñüòûäçý êûëäûòûíû – òàíè òàèç êàï÷è èê ќâќë. Õóäîæíèêëýí óæàç «êèäûñýç» âàíü êå, ñîå њå÷åí ëûäúÿíû ëóý èíè.

– Õóäîæíèêú¸ñëýí óæú¸ññû êûџå àìàëúÿ ìóçåé ôîíäý øåä¸?

– Òàòûí èíè ќíåð÷èîñ – Âàëåíòèíà Îñêàðîâíà Ãàðòèã êàäü¸ñ – њå÷ óæú¸ñòû ìóçåéëýí ôîíäàçû áûðú¸. Êóíìû ñî ïîííà àçüâûë íèìûñüòûç êîíüäîí âèñúÿ âàë, àëè óã íè. Ìóçåé ôîíäý øåä¸í – ñî õóäîæíèêëýñü óæçý äóíúÿì ëóý, îçüûåí, ñîëýí ìûëêûäûç íî óæàíû áóðäúÿñüêåìûíãåñ âàë.

– Êîíüäîí ñÿðûñü âåðàñüêîí ïîòћç áåðå, ýëüêóíìû òà ëàñÿíü êûџå þðòòýò ñ¸òý?

– ×èíîâíèêú¸ñ äîðòћ êèäý ìû÷ûñà âåòëîí òóæ èê óìîé ќâќë. Àñòý ÷èíîâíèê èíòûå ïóêòћñüêîä êå, âàëàñüêîä, ñîîñëû íî êàï÷è èê ќâќë øóûñà. Âàíüìûç êóðî: «Âàé, âàé!» Êûçüû âàíü êóðîíú¸ñòû ñîîñ áûäýñòûíû áûãàòîçû? Ñîèí èê ìè óæáåðãàòћñü¸ñûí âàë÷å òûðøèñüêîìû, àñüìåîñ ïќðòýì àìàëú¸ñ, ñïîíñîðú¸ñ óò÷àñüêîìû. Âûëü óëîí âàíüìûç øîðû ìóêåò ñèíìûí ó÷êûíû êîñý. Òàçüû óæàä êå, òîíý èê ãàæàëîçû íî.

– Êîíñòàíòèí Ôåëèêñîâè÷, ìîí òîäћñüêî, òћëÿä øóã-ñåêûòú¸ñòû õóäîæíèêú¸ñëýí ìàñòåðñêîé¸ñûíûçû ãåðњàñüêåìûí âàë. Êûџå óæïóìäû òà ëàñÿíü òóííý ïîííà?

– Îçüû, ìèëÿì îãàçåÿñüêîíàìû ïûðèñü õóäîæíèêú¸ñëýí ìàñòåðñêîé¸ññû âàíü. Ñîîñ þðè ñîîñëû øóûñà ïóêòûëýìûí âàë. Ïåðåñòðîéêà âàêûòý ìàñòåðñêîé¸ñ 80%-ýç ãîðîä ìóíèöèïàëý øåäèçû, íîø 20%-ýç – ýëüêóí èìóùåñòâîå. Òàèí âàë÷å øóã-ñåêûòú¸ñ êûëäћçû: àðåíäà ïîííà òûðûíû êîíüäîíýí òóæ ñåêûò ëóèç.

34 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Ïóñéûíû êóëý, òà ó÷ûðûí ìèëåìëû Âîëêîâ Àëåêñàíäð Àëåêñàíäðîâè÷ ïðåçèäåíò òóæ çîë þðòòћç, Áàëàêèí íî – êàðìûëýí ìýðåç. Òà óæïóì êûê íî љûíû àð ïàëà êûñòћñüêèç. Íî õóäîæíèêú¸ñ òàáåðå àðåíäà ïîííà óã òûðî íè, êîììóíàëüíîé óñëóãàîñ ïîííà ãèíý. Ìà, ñî îçüû èê ëóûíû êóëý. Òóæ òàó ñî ïîííà âûëћ êèâàëòћñü¸ñëû! Òàíè àëèãåñ Ìèíêóëüòóðàûñü êîëëåãèÿ øóý: ìè, ïå, òћëåäëû, êóíãîæûí ñÿìåí, êîòüêóä óæàñà øåäüòýì ìàíåòòûëû áþäæåòûñü îäћã ìàíåò ñ¸òîìû. Îçüû ëóûñàë êå, ìè òóæ óìîé óëûñàëìû!

– Îçüû, à÷èä êîíüäîí ïîòòûíû áûãàòћñüêîä êå – ñî òóæ óìîé. Íî ìàð âàòîíýç – òðîñýç Õóäîæíèêú¸ñ àñüñýäû âîçüìàòûíû óã áûãàòî…

– Øîíåð âåðàñüêîäû. Ìàëû êå íî îçüû ëóûñà êîøêå: êèí óìîé ñóðåäàñüêå, êûëáóð ãîæúÿ íî ìóêåò – ñî êîíüäîí ïîòòûíû óã áûãàòû, íîø êèíý òóæ èê њå÷ Õóäîæíèê øóûíû óã ëóû – ñî êîíüäîí øåäüòûíû áûãàòý. Çýìîñ Õóäîæíèê, њå÷ óæ êûëäûòîí ïîííà, êîíüäîí ñÿðûñü ìàëïàñüêûíû êóëý ќâќë. Îçüû óëћç êå, ñî âûëћ ÷åáåðëûêî óæú¸ñ íî êûëäûòûíû óç áûãàòû, êîíüäîí íî óç øåäüòû. Ìà, ìèëÿì îãàçåÿñüêîíàìû ïûðèñü¸ñ ïќëûñü îäћã-êûêåçëýí áèçíåñ óäûñúÿ áûãàòîíëûêñû âàíü, íî øóèñüêî óê, òðîñýç ñîîñ çîë õóäîæíèêú¸ñ ќâќë. Êîíüäîí øåäüòî áåðå, ñîîñòû ïèàðèòü êàðî, ðåêëàìàîñ ïåëëÿëî, íî ñî ðåêëàìàîñ óæàìûñü äóãäћçû êå – òћ ãîëüûê êîðîëåç àäњîäû. Òàçüû ëóûñà êîøêå: âèñèñü àäÿìèëû èñêóññòâåííîé àïïàðàòñý êûñћçû íî, ñî êóëý. Àëè îçüû óæàíû ìîäíî. Íî âåäü ќíåð÷èîñòû, èñêóññòâîâåäú¸ñòû ÿêå êèí òà óäûñûí њå÷ âàëà – óä ïќÿ. Ñîîñ íîêó íî ñûџå óæú¸ñòû óç áàñüòý. Êîíå÷íî, áûãàòýììûÿ ìè õóäîæíèêú¸ñëû þðòòûíû òûðøèñüêîìû. Ìûíàì êîëëåãàîñûëû óæú¸ññýñ àäњûòîíú¸ñû ðàäúÿíû íî êàï÷è ќâќë. Àðåíäà ïîííà òûðîíî – íîø èê êîíüäîí… Ñïîíñîð øåäüòîíî, íîø ñïîíñîð, êîíüäîí ñ¸òýìåç ïîííà, îäíî èê ìàêå íî êóðîç, êûëñÿðûñü, ñîëû òîí êàðòèíàäý êóçüìàíî ëóîä. Íîø õóäîæíèêú¸ñëýñü àäњûòîíú¸ññýñ Ìîñêâàûí ðàäúÿí ñÿðûñü ìîí óã èê âåðàñüêû èíè!

– Òћ, õóäîæíèêú¸ñ, êóñïàäû òðîñ ïóìèñüêûëћñüêîäû-à?

– Áåí. Ìèëÿì àäњûòîíú¸ñìû џåì ëóûëî óê: ÿ êûџå êå òåìàëû, ÿ íèìàç õóäîæíèêëû, ÿ þáèëåé¸ñëû ñћçåìú¸ñûç, ÿ êûџå êå ëûäïóñýí ãåðњàñüêåìú¸ñûç. Ìèëÿì áëàãîòâîðèòåëüíîé àäњûòîíú¸ñìû íî ëóî. Êûëñÿðûñü, ñќñûðú¸ñëýí íóíàëçûëû ñћçüûñà… Òћíè ñûџå äûðúÿ џîø ëóèñüêîìû…

– Êîíñòàíòèí Ôåëèêñîâè÷, íîø êûçüû ó÷êèñüêîäû, òâîð÷åñòâî óäûñûí òûðøèñü¸ñëýí íèìàç êàôåçû êå ëóûñàë?

– Òàíè êàðàìû «Ìèíóòêà» êàôå âàíü. Îò÷û ïûðûíû øåäüòћñüêîä êå, îäíî èê òâîð÷åñòâî óäûñûí òûðøèñü ìóðòý ïóìèòàíî. Áåí, Ìîñêâà, Ïåòåðáóðã êàäü øîðêàðú¸ñûí èñêóññòâîåí âûðèñü àäÿìèîñ ïîííà íèìûñüòûç êàôåîññû âàíü.

– Êîòüìà êå íî, àñüìåîñ íî… øîðêàð óê.

– Êîòüìà êå íî, àñüìåîñ… ïðîâèíöèÿ. Ìîñêâà äîðîçü àñüìåëû êûä¸êûí íà. Ìà, òà þàíäû ëàñÿíü òàê-òî îãâàêûòý âåðàñüêîíú¸ñ âàë. «Îâàöèÿ» êàôååç òâîð÷åñòâî óäûñûí òûðøèñü àäÿìèîñ ïîííà óñüòîíî, ïå. Ñûџå óæú¸ñòû áåðãàòý ñî, êèíëýí êîíüäîíýç âàíü. Ñîáåðå ñî ïîííà ñîìûíäà äîêóìåíòú¸ñ ëýñüòîíî… Íîø ýêîíîìèêà ëàñÿíü ñîëýí ïàéäàåç èê ëóîç-à? Òâîð÷åñòâî óäûñûñü àäÿìèîñ óçûðåñü ќâќë óê. Àçüâûë âûëћ êèâàëòћñü¸ñ Õóäîæíèêú¸ñòû ñþäûñà âîçèçû, ìàëû êå øóîíî ñîîñ ñîëû èäåîëîãèÿ óæ íóîí ïîííà êóëý âàë, ñîèí èê ñûџå èíòûîñû ÷ëåíñêîé áèëåòú¸ñúÿ ãèíý øåäüûíû ëóý âàë. Êûëñÿðûñü, òâîð÷åñòâîÿ þðòú¸ñû.

– Àëè òâîð÷åñòâîÿ þðòú¸ñûí óæïóìú¸ñ êûџå?

– Ïîäìîñêîâüåûí ñûџå þðòú¸ñ âàíü. Ìèëÿì îãàçåÿñüêîíûñüòûìû êîòüêóäћç õóäîæíèê ìûëêûä êàðåìåçúÿ îò÷û ìûíûíû áûãàòý, íî àñëàç êîíüäîíýíûç. Òàíè êûëåì àðûí Òàòàðèûñü êèâàëòћñü¸ñ áóñêåëü ðåãèîíú¸ñûñü õóäîæíèêú¸ñòû àñüñý äîðû – Åëàáóãàå – ïëåíåðå äóíòýê ќò÷àçû. (Ñþðåñ âûëý ãèíý äóíçý òûðîíî âàë). Îçüû, òâîð÷åñòâîÿ äà÷àûí àñüìåëýí êûê õóäîæíèêú¸ñìû – Ñ.Í. Âèíîãðàäîâ íî À.Å. Ëîæêèí óëћçû-óæàçû. Åëàáóãàûñü ìýðçû èñêóññòâîåç ÿðàòý, ëýñÿ. Òћíè îçüû, òóæ òðîñýç óæïóìú¸ñ êèâàëòћñü¸ñ áîðäûñü ïîòî.

– Îãàçåÿñüêîíàäû ïûðèñü õóäîæíèêú¸ñëýí êûџå êå ëüãîòàîññû âàíü-à?

– Êќíÿ êå âàíü íà. Øóîì, êóíìûëýí êîòüêóäàç ìóçåÿç, îçüû èê Ìîñêâàûñü ìóçåé¸ñû íî, êîììåð÷åñêîé¸ññý âåðàòýê, äóíòýê ïûðàíû ëóý. Òàíè þàíýíûäû âàë÷å Øóìèëîâëýí êóíãîæ ñüќðû âåòëýìåç òîäý ëûêòý íî êûçüû ñî, ÷ëåíñêîé áèëåòýçëû ëóûñà, Ëóâðå äóíòýê ïûðàíû áûãàòýì, Íèäåðëàíäûûñü îäћãàç ìóçåå íî, ñî áèëåòýçëû èê ëóûñà, äóíòýê ïûðàì. Êîíüäîíçý њå÷ «êóòýì». ÞÍÅÑÊÎ-ëýí êàëûêêóñïî àññîöèàöèåçëýí ¸çýòàç ïûðèñü õóäîæíèêú¸ñëýí Ïàðèæûí äà÷àçû íî âàíü. Ìàòåðèàëüíîé ëüãîòàîñ ќâќë, àçüâûë âàë. Íî õóäîæíèê ïðîôåññèîíàëüíîé ïðåñòèæ ïîííà òàò÷û ïûðûíû òóðòòý. Øóîì, òûíýñüòûä êàðòèíàäý áàñüòûíû ìûëêûä êàðèñü¸ñ íî òîí øîðû ìóêåò ñèíìûíãåñ ó÷êî…

– Ýëüêóíàìû õóäîæíèêú¸ñëýí íåôîðìàëüíîé îãàçåÿñüêîíú¸ññû âàíü-à?

– Òâîð÷åñòâî óäûñûí òûðøèñü àäÿìèîñëýí êîòüêó ñÿìåíãåñ èê îãàçåÿñüêîíú¸ññû îäћã ãèíý óã ëóî. Ìûíûì ñî îçüû èê ëóûíû êóëý êàäü ïîòý. Ñîîñ îãàçå ëþêàñüêî, âåðàñüêî, ìàêå ñÿðûñü êåíåøî. Ñîîñ êûëäî íî êóàøêàëî, ñîáåðå íîø èê ìóêåòûç êûëäý, ñîáåðå âûëüûñü êóàøêà íî ÿëàí îçüû… Ìèëÿì îãàçåÿñüêîíìû, êîíåøíî, àêàäåìè÷åñêîé, êîíñåðâàòèâíîé. Ìè êîëëåãàîñûíûìû êóêå íî êûëäûòýì îãàçåÿñüêîíëýñü њå÷ ñÿìú¸ññýéûëîëú¸ññý âîçüûíû íî àçüëàíüòûíû òûðøèñüêîìû.

Êîìïîçèòîðú¸ñëýí îãàçåÿñüêîíçû Ëåíèí íèìî óëü÷àûñü êûê ýòàæúåì ìóñî ãèíý þðòûí èíòûÿñüêåìûí. Îäћã ëàñÿíü, ñî ñûџå àäњèñüêèñü èíòûûí êàäü, íîø ìóêåò ëàñÿíü – íîêó óä ìàëïà, òàòûí êîìïîçèòîðú¸ñëýí ëþêàñüêîí èíòûçû øóûñà. Íûðûñåòћ ýòàæàç – ôîòîïë¸íêàîñûí âóçêàðîííè, íîø êûêåòћÿç – êîìïîçèòîðú¸ñ ïóìèñüêûëî. Îò÷û òóáèñüêîä íî – ñîêó èê ñèí àçå îãçû âûëý îãçû òûðåì ôîðòåïüÿíîîñ óñ¸, ñîîñ âûëý òóçîí ìåäàç ïóêñüû øóûñà-à, êàëûê ñèíú¸ñëýñü âàòýì êàðûñà-à – èíñòðóìåíòú¸ñ ìàèí êå øîáûðòýìûí. (Ñîîñòû òóïàòûíû êîíüäîí ќâќë øóûñà ìàëïàí êûëäý). Êîìïîçèòîðú¸ñëýí êóèíü êàáèíåòñû. Îäћãàç áóõãàëòåðèÿ ïóêå, ìóêåòàç – ïè÷èãåñ çàë, ïóêîíú¸ñ. Çàë øîðûí èê ôîðòåïüÿíî ñûëý. Êóèíåòћ êàáèíåòñû – Þðèé Ëüâîâè÷ Òîëêà÷ëýí – êûëêóòћñü ñåêðåòàðüçûëýí. Êîìïîçèòîðú¸ñëýí îãàçåÿñüêîíýíûçû Óäìóðò øàåðìûëýñü ãèìíçý ãîæòћñü Àëåêñàíäð Ãåðìàíîâè÷ Êîðåïàíîâ êèâàëòý.

– Òћëÿä îãàçåÿñüêîíäû, ïèñàòåëü¸ñûí íî õóäîæíèêú¸ñûí џîøàòûñà, âîêñ¸ åãèò íà îâåòü, Àëåêñàíäð Ãåðìàíîâè÷.

– Îçüû. Ìè 1973-òћ àðûí êûëäћìû. Òàíè òóý îãàçåÿñüêîíìûëû 35 àð òûðìîç.

– Èñüêå, òàèí âàë÷å îëîêûџå íî óæðàäú¸ñ îðò÷îçû, äûð?

– Îçüû øóûñà ìàëïàñüêîìû: ïќðòýì êîíöåðòú¸ñ, ôåñòèâàëü¸ñ ëóîçû, ïðåññ-êîíôåðåíöèîñ, «êîòûðåñ љќê ñüќðûí» âåðàñüêîíú¸ñ,

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 35

ïóìèñüêîíú¸ñ… Êûëñÿðûñü, êîìïîçèòîðú¸ñëýí þðòàçû ñêðèïè÷íîé, äóõîâîé êðåçüãóðú¸ñúÿ êîíöåðò ÷àêëàìûí, þáèëåéìûëû ñћçüûñà, љûò íî ëóîç, îçüû èê êàëûêêóñïî êîíêóðñú¸ñëýí Ëàóðåàòú¸ññûëýí Ðóñòåì Ìîíàñûïîâëýí (ñêðèïêà), Òàòüÿíà Ñåðãååâàëýí (ôîðòåïüÿíî) ÐÌÊ-ûí ïќðòýì òîëýçü¸ñû êîíöåðòú¸ññû ëóîçû. «Þðèé Òîëêà÷ëýí êðåçüãóðî ãîñòèíàÿç» âèäåî љûòú¸ñ ðàäúÿìûí ëóîçû. Îçüû èê Ã.À. Êîðåïàíîâëýí 85 àð òûðìîí þáèëååçëû íî Ã.Ì. Êîðåïàíîâ-Êàìñêèéëýí 80 àðåñ þáèëååçëû, Þ.Ë. Òîëêà÷ëýí 60 àðåñýçëû ñћçüûñà, «Çîëîòûå ìåëîäèè Óäìóðòèè» ýëüêóí ôåñòèâàëü ðàäúÿíû ìàëïàñüêîìû. Âûëü ïîòýì êíèãàîñëû, íîòàåí àëüáîìú¸ñëû ïðåçåíòàöèîñ îðò÷ûòûíû ÷àêëàìûí, âûëü áè÷åòú¸ñ ïîòòûíû íî äàñÿñüêîìû… Èñêóññòâîîñúÿ íûëïè øêîëàûí óæàñü äûøåòћñü¸ñëû èíâîæî òîëýçå ñåìèíàð îðò÷ûòîì… Êèí êðåçüãóðî äóííååí òóíñûêúÿñüêå – óæðàäú¸ñìûëýñü êó îðò÷åìçý ñî à÷èç ÷àêëàñà ìåä óëîç, êîíöåðòú¸ñàìû ìåä ëûêòîç…

– Íîø Óäìóðò øàåðëýí Ðîññèåí îãàçåÿñüêåìåçëû 450 àð òûðìåìåí âàë÷å êûџå óæðàäú¸ñ ÷àêëàìûí?

– Òàèí âàë÷å øàåðàìû ïќðòýì óæðàäú¸ñ îðò÷îçû. 1-òћ íî 13-òћ íîìåðî èñêóññòâîîñúÿ íûëïè øêîëàîñûí «Ëþáëþ òåáÿ, ìî¸ Ïðèêàìüå!» íèìî ôåñòèâàëü-êîíêóðñ îðò÷îç, íîø Ìîñêâàûñü êîìïîçèòîðú¸ñëýí þðòàçû ýëüêóíûñüòûìû êîìïîçèòîðú¸ñ êîíöåðò ñ¸òîçû… Òà äàíî þáèëååç îðò÷ûòîí ïîííà óæ âàíüìûëû òûðìîç.

– Òћëÿä îãàçåÿñüêîíàäû àäÿìèîñòû 10 êóçÿ ãèíý øóûñà òîäћñüêî.

– Ìè äîðû øåä¸í ïîííà îäíî èê êîíñåðâàòîðèåç éûëïóìúÿíû êóëý. Óìîéãåñ ëóûñàë, ìè äîðû êóðèñüêèñü ìóðò êîìïîçèòîð ôàêóëüòåòýç áûäòýì ìàêå êå. Îãàçåÿñüêîíàìû âèòü êîìïîçèòîðú¸ñ íî âèòü êóçÿ èñêóññòâîâåäú¸ñ. Ìèëÿì êðåçüãóðî ќðìû, ìóêåò èñêóññòâîîñûí џîøàòûñà, íèìûñüòûç òîäýì-âàëàìåç êóðå êàðå, ñîèí èê ëûäìû íî òðîñ ќâќë. Êûëñÿðûñü, òîäîñúÿ àêàäåìèå òћ îãøîðû äûøåòћñåç óä ïûðòý óê. Îãàçåÿñüêîíàìû øåä¸í ïîííà íûðûñü èê êðåçüãóðî øêîëàå âåòëûñà óìîé ëóûñàë, ñîáåðå êðåçüãóðî ó÷èëèùå ïûð ïîòћä êå, óñòî ëóîç, íîø ñîáåðå, äûøåòñêîíäý àçüëàíüòýìåä ïîòý êå, êîíñåðâàòîðèÿ âàíü.

– Àëåêñàíäð Ãåðìàíîâè÷, ãóðòú¸ñûñü íûëïèîñ íî, îëî, êðåçüãóð ëàñÿíü òóæ áûãàòћñü¸ñûç âàíü, íîø êðåçüãóðî øêîëàîñ ќâќëýí, áûãàòîíëûêñû óã àçèíñêû.

– Êðåçüãóðî èíñòðóìåíòýí ïè÷è äûðúÿ òîäìàòñêûñà óìîé âûëýì. Îãøîðû øêîëàîñûí, æàëÿñà âåðàíî ëóý, êðåçüãóð ëàñÿíü íîêûџå òîäîíâàëàí óã ñ¸òî, õîðúÿ èñêóññòâî íî òóæ óðîä àçèíñêå, ñîèí èê àäÿìèîñ «êàï÷èãåñ» èíñòðóìåíòýç áûðú¸ èíè. Ñî ãèòàðà, àðãàí, áàÿí. Ôîðòåïüÿíî – îãøîðû èíñòðóìåíò ќâќë, ñîèí âàçü øóäûíû êóòñêîíî. Êîìïîçèöèÿ ñÿðûñü ìîí óã èê âåðàñüêû íè: òàèíûç 36 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ìàêåì âàçüãåñ ýøúÿñüêèñüêîä, ñîêåì óìîéãåñ. Òà ñïåöèôè÷åñêîé êûëûí ìàëïàñüêîí òðîñýçëû ñ¸òýìûí ќâќë, ñîèí èê êîìïîçèòîðú¸ñëýí ëûäçû íî ќæûò. Íî âåäü џàïàê òàå ëûäý áàñüòûñà èê – ãóðòú¸ñûí êðåçüãóðî øêîëàîñ ќâќë øóûñà èê – Èæêàðàìû óñòî÷èîñëýí øêîëàçû òðîñ àðú¸ñ џîæå óæà èíè. Àíàé-àòàé íûëïèåçëýñü êðåçüãóðî èíñòðóìåíòú¸ñ äîðû êûñòћñüêåìçý, êðåçüãóð äóííååí òóíñûêúÿñüêåìçý, ñî ïóøêû âûåìçý øќäý êå, ïèíàëçý ñûџå øêîëàå ìåä âàéûñàë. Êèí òîäý – îëî ñîîñ ïќëûñü íî êîìïîçèòîðú¸ñ ïîòîçû.

– Íîø êûçüû áóäћñü òàëàíòú¸ñëû þðòòћñüêîäû?

– Åãèò êîìïîçèòîðú¸ñ ïîííà ñåìèíàðú¸ñ îðò÷ûëî, ñîîñ ïîííà êîíêóðñú¸ñ ÿëûëћñüêîì. Ñûџå óæðàäú¸ñ äûðúÿ àäњîíî: áûãàòћñü íûëïèîñ âàíü. Íî áóäýìçûÿ ñîîñ êðåçüãóðî äóííååí óìîé, ìóð óã òóíñûêúÿñüêî íè, џåìûñü ìóêåò óäûñýç áûðú¸.

– Àëè, ìîí òîäýìúÿ, íûëïèîñëýí êðåçüãóðî ó÷èëèùåå òóæ èê ìûíýìçû óã ïîòû.

– Òà óæ òóæ èê óã äóíúÿñüêû áåðå, íûëïèîñ êîíüäîíîãåñ ќíåðåç áûðú¸. Îçüûãåñ ëóý: êèí êðåçüãóðåí óñòî øóäý, ñî èê ìóêåò ïðåäìåòú¸ñúÿ íî óìîé äûøåòñêå. Ïèíàëú¸ñ, øêîëàçýñ éûëïóìúÿñà, ìóêåò èíòûå äûøåòñêûíû ïûðî, íîø êðåçüãóðåí øóäýìçû «àñüñýëû ãèíý» êûëå íà ÿêå ýøú¸ñûíûçû џîø ïóêûêóçûëû ÿðà. Òàíè àëèãåñ êðåçüãóðî øêîëàîñûí äûøåòñêèñü¸ñëýí ôîðòåïüÿíî óäûñúÿ êîíêóðññû îðò÷èç. Ìîí îòûí æþðèûí ïóêè. Áåí, ÿðêûò ïèíàëú¸ñ âàíü, íî òðîñýç ñîîñ êðåçüãóðî ó÷èëèùåå óç ìûíý… Àñüìå êóíàìû êðåçüãóðî äûøåòñêîíëýí ðàäûç çîë, íî êèâàëòћñü¸ñ ñî øîðû ÷èíüû ïûðòћ ó÷êèçû êå, áќðûñü êèíý ìåäà ÿíãûø êàðîìû?

– Íîø îãàçåÿñüêîíäûëû ýëüêóíìû þðòòýà?

– Íîêûџå ñûџå-òàџå þðòòýò ýëüêóíìûëýñü ìè óì áàñüòћñüêå. Ìà, ìèëÿì øòàòúÿ ðàñïèñàíèå âàíü, àðåíäà, êîììóíàëüíîé óñëóãàîñ – òàèç ëàñÿíü, áåí, þðòòýò âàíü. Íîø êîíöåðòú¸ñ, ôåñòèâàëü¸ñ îðò÷ûòúÿí ñÿðûñü âåðàíî êå, óêàòà íî ñî êîíöåðòú¸ñ êóíìûëýí ìóêåò èíòûîñàç îðò÷ûòúÿñüêî êå, òàòûí, æàëÿñà âåðàíî ëóý, þãäóð òóæ èê óìîé ќâќë. Êóääûðúÿ òàê-òî Êóëüòóðàÿ ìèíèñòåðñòâî þðòòýò ñ¸òý èê.

– Èñüêå, ìàëû ñî îãàçåÿñüêîíú¸ñ êóëý?

– Áåí, òóàëà àðûí, ìóêåò àðú¸ñûí џîøàòûñà, òâîð÷åñòâî óäûñúÿ îãàçåÿñüêîíú¸ñëýí èíòûçû ÷ûëêàê ìóêåò ëóèç. Îçüû êå íî ñî, îëî, àçüëî ñÿðûñüãåñ íî êóëýãåñ, ìàëû êå øóîíî àäÿìèîñëû îã-îãåíûçû âåðàñüêîíî, êåíåøîíî, ìîðàëüíîé þðòòýò ñ¸òîíî, îãúÿ ïðîåêòú¸ñ êûëäûòúÿíî, êûçüû êå íîòàîñûí íî àëüáîìú¸ñ-ìàð ëàñÿíü, îçüû èê ôåñòèâàëü¸ñ íî êîíöåðòú¸ñ ëàñÿíü. Êîòüìà êå íî, òà îãàçåÿñüêîíú¸ñëû ëóûñà èê, ýëüêóíàìû íî êóíàìû ïќðòýì ôåñòèâàëü¸ñ îðò÷ûëî. Òàíè 90òћ àðú¸ñû âàíü ãåðњåòú¸ñ òћÿñüêèçû, ñî ëàñÿíü ôåñòèâàëü¸ñ êóëý ìàêåîñ.

Òóñïóêòýìåç Àëåêñàíäð Åãîðîâëýí.

– Îëî íîø îãàçåÿñüêîíú¸ñòû џîø êàðûñà óìîéãåñ ëóûñàë?

– Ìîñêâàûí îçüû êàðèçû êå – èñüêå, ìèëÿì íî òàòûí îçüû ëóîç. Íî îçüû íîìûð њå÷åç óç ëóû øóûñà ìàëïàñüêî: âåäü, øóîì, ïèñàòåëü¸ñëýí, õóäîæíèêú¸ñëýí íî ìèëÿì èñêóññòâîìû îãîãçûëýñü ÷ûëêàê ïќðòýìåñü ëóî. Ìè êóääûðúÿ îãîãìåñ óì íî âàëàëý êàäü ïîòý. Ñî ñóðåä Êðûëîâëýí áàñíÿûñüòûç Þñü, Êèñëî-Êóñëî íî ×èïåé êàäü àäњèñüêîç. Ìè îäћã êàòúÿ êå íî óëћñüêîìû, óæìûëýí ðàäûç ïќðòýì.

– Îãàçåÿñüêîíëýí òќðîåç ñÿìåí, àëè Òћëåäûç ìàð òóæãåñ íî ñþëýìøóãúÿñüêûòý?

– Ìèëÿì îãàçåÿñüêîíûñüòûìû êîìïîçèòîðú¸ñìû ìќéû àðëûäî àäÿìèîñ. Ïûðûíû ìûëêûä êàðèñü¸ñûç íî ќæûò. Ìèëÿì èê ñòóäåíòú¸ñìû êîíñåðâàòîðèå äûøåòñêûíû ìóêåò ãîðîäý êîøêî íî, òàò÷û áåðûòñêûíû ìûëêûäçû óã íè ëóû. Âàëàëî óãîñü: ñîîñûç òàòûí íîìûð óìîåç óã âîçüìà… Ìèëÿì óæìû óã äóíúÿñüêû. Êîìïîçèòîð ëóîí ïîííà 16, 18 àð џîæå äûøåòñêîíî, ìà, áûäýñ óëîíäý äûøåòñêîíî. Êóíìû ìèëåìëû äûøåòñêîí ïîííà êîíüäîíçý âèñúÿç íî òàáåðå à÷èç èê øóý êàäü: «Âîæäýñ ýí âàå, íî òћ ìèëåìëû êóëý ќâќë èíè». Ìàñêàðà êàäü ëóûñà êîøêå, îçüû âåäü?

– Òóàëà àðûí òâîð÷åñòâîåí âûðèñü àäÿìè àñëàç óæåíûç êîíüäîí ïîòòûíû óã áûãàòû íè…

– Óã óãî, ñîèí èê ñî ïќðòýì èíòûîñûí óæàíî ëóý. Êîìïîçèòîð êå, ñî ÿ ó÷èëèùåûí, óíèâåðñèòåòûí, ôèëàðìîíèûí óæà. Ñåìüÿåç êûçüû êå ñþäûíû êóëý óê. Òàèí âàë÷å íîìûð ïàéìîíýç ќâќë, êîìïîçèòîð âûëћ њå÷ëûêåí ïðîèçâåäåíèîñ òðîñ óã êûëäûòû øóûñà…

– Óäìóðò êàëûê – êûðњàíû-âåðàíû ÿðàòћñü êàëûê. Ñîîñ ïќëûí ñàìîäåÿòåëüíîé êîìïîçèòîðú¸ñ òðîñ âќëìåìûí. Êûçüû Òћ ñîîñ øîðû ó÷êèñüêîäû?

– Ìà, óìîé… Õîááèçû øîðû ñÿìåí… Êèí êå ìàðêàîñ ëþêà, êèí êå ñóðåäàñüêå, êèí êå ñÿñüêàîñ áóäýòý… Òðîñýç ñîîñ íîòàîñòû íî óã òîäî, íîø òà ñÿðûñü ìàëû êå äàíúÿñüêûñà ñÿìåí ïóñú¸ íî àñüñýäû… êîìïîçèòîðú¸ñûí ëûäúÿëî. Ìàëû, ïå, ñî íîòàîñòû òîäîä – òîí ïîííà âàíüçý êîìïüþòåð ëýñüòîç. Âàíüìûç òà èñêóññòâîëû ìàòûí íî ќâќë. Ìèëåìäû ñî ãèíý îãúÿ, äûð: êûðњàíûí êðåçüãóð êóàðàîñ ÷óçúÿñüêî. Òà ó÷ûðåç èñêóññòâî ëàñÿíü ó÷êîíî êå, ñîå ìàññîâîé êóëüòóðà øóûíû ëóûñàë, äûð. Ìè àêàäåìè÷åñêîé èñêóññòâîåí âûðèñüêîì. Òðîñýçëû èñêóññòâîëýí òà ïàëûç âàëàíòýìãåñ ëóý êàäü.

– Àëåêñàíäð Ãåðìàíîâè÷, òâîð÷åñòâî óäûñûí òûðøèñü¸ñëýí óæçû ìåä äóíúÿñüêîç øóûñà, ñîîñëû òà ïóìûñåí êàò êóòûñà óìîé ëóûñàë âûëýì.

– Òà ïóìûñåí ìè âàíüìû, òâîð÷åñòâî óäûñýí êèâàëòћñü¸ñ, Óäìóðò øàåðûñüòûìû ïðåçèäåíò äîðû íî, Ãîñäóìàå íî âàçèñüêûíû ìàëïàñüêîìû.

Ëèäèÿ Íÿíüêèíà. ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 37

Ãîñóäàðñòâî è îáùåñòâî

ÎÁÙÅÑÒÂÅÍÍÀß ÏÀËÀÒÀ: ÐÅÀËÈÈ È ÑÒÐÀÒÅÃÈÈ Îäíèì èç ïðèîðèòåòíûõ íàïðàâëåíèé ðàçâèòèÿ ñîâðåìåííîãî äåìîêðàòè÷åñêîãî ãîñóäàðñòâà ÿâëÿåòñÿ óñèëåíèå ãðàæäàíñêèõ èíñòèòóòîâ îáùåñòâà.  ýòîì îòíîøåíèè áåñïðåöåäåíòíûì ñîáûòèåì ïðåäñòàâëÿåòñÿ ñîçäàíèå Îáùåñòâåííîé ïàëàòû ÐÔ è åå ðåãèîíàëüíûõ àíàëîãîâ. Îáùåñòâåííàÿ ïàëàòà ÐÔ áûëà ñôîðìèðîâàíà â ñîîòâåòñòâèè ñ Ôåäåðàëüíûì çàêîíîì ÐÔ «Îá Îáùåñòâåííîé ïàëàòå Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè» îò 4 àïðåëÿ 2005 ãîäà ¹ 32. Ñîãëàñíî çàêîíó, Îáùåñòâåííàÿ ïàëàòà èçáèðàåòñÿ íà äâà ãîäà. Îíà ïðèçâàíà îñóùåñòâëÿòü âçàèìîäåéñòâèå ãðàæäàí ñ îðãàíàìè ãîñóäàðñòâåííîé âëàñòè è ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ â öåëÿõ ó÷åòà ïîòðåáíîñòåé è èíòåðåñîâ ãðàæäàí, çàùèòû èõ ïðàâ è ñâîáîä ïðè ôîðìèðîâàíèè è ðåàëèçàöèè ãîñóäàðñòâåííîé ïîëèòèêè, à òàêæå â öåëÿõ îñóùåñòâëåíèÿ îáùåñòâåííîãî êîíòðîëÿ çà äåÿòåëüíîñòüþ îðãàíîâ âëàñòè. Âàæíåéøèìè àñïåêòàìè ðàáîòû Ïàëàòû ÿâëÿþòñÿ çàùèòà ïðàâ è ñâîáîä ãðàæäàí, ðàçâèòèå ãðàæäàíñêîãî îáùåñòâà â Ðîññèè, ïðîâåäåíèå îáùåñòâåííîé ýêñïåðòèçû ôåäåðàëüíûõ çàêîíîïðîåêòîâ, îñóùåñòâëåíèå îáùåñòâåííîãî êîíòðîëÿ çà äåÿòåëüíîñòüþ îðãàíîâ ãîñóäàðñòâåííîé âëàñòè. Îáùåñòâåííàÿ ïàëàòà ÐÔ ïåðâîãî ñîñòàâà (2006–2007 ãã.), âïåðâûå íà÷èíàÿ äåÿòåëüíîñòü ïîäîáíîãî ðîäà, ñòàëà ïîääåðæêîé è îïîðîé äëÿ íåêîììåð÷åñêèõ îðãàíèçàöèé Ðîññèè. Áëàãîäàðÿ âìåøàòåëüñòâó Îáùåñòâåííîé ïàëàòû, óäàëîñü ñìÿã÷èòü ïîëîæåíèÿ çàêîíà îá ÍÊÎ; ïðè àêòèâíîì ó÷àñòèè Ïàëàòû îáùåñòâåííûå îðãàíèçàöèè ñòðàíû ïîëó÷èëè ãîñóäàðñòâåííóþ ôèíàíñîâóþ ïîääåðæêó.  ïåðâûå ãîäû ñâîåãî ñóùåñòâîâàíèÿ Îáùåñòâåííàÿ ïàëàòà ñîäåéñòâîâàëà ôîðìèðîâàíèþ è ñòàíîâëåíèþ ðåãèîíàëüíûõ îáùåñòâåííûõ ïàëàò, îáùåñòâåííûõ ñîâåòîâ è àíàëîãè÷íûõ ñòðóêòóð.  öåëÿõ ïðîâåäåíèÿ îáùåñòâåííîé ýêñïåðòèçû çàêîíîïðîåêòîâ, Îáùåñòâåííàÿ ïàëàòà è Ãîñóäàðñòâåííàÿ Äóìà ïîäïèñàëè Ñîãëàøåíèå îá èíôîðìàöèîííîì ñîòðóäíè÷åñòâå è âçàèìîäåéñòâèè.

38 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

 2006–2007 ãã. Îáùåñòâåííîé ïàëàòîé áûëà ïðîâåäåíà ýêñïåðòèçà ñâûøå 35 çàêîíîïðîåêòîâ. Ìíîãèå ðåêîìåíäàöèè Ïàëàòû áûëè ó÷òåíû ïðè ïðèíÿòèè çàêîíîâ è äðóãèõ íîðìàòèâíûõ àêòîâ. Òåì íå ìåíåå, äàííàÿ ðàáîòà òðåáóåò ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ è óïîðÿäî÷åíèÿ. Ïîýòîìó â ïëàíàõ Ïàëàòû ðåêîìåíäîâàòü ïàðëàìåíòàðèÿì, ÷òîáû âñå ñîöèàëüíî çíà÷èìûå çàêîíîïðîåêòû â îáÿçàòåëüíîì ïîðÿäêå ïðîõîäèëè ýêñïåðòèçó â Îáùåñòâåííîé ïàëàòå, ñ òåì, ÷òîáû ïðè èõ ïðèíÿòèè ó÷èòûâàëàñü ïîçèöèÿ îáùåñòâåííîñòè. Óòâåðæäàÿ ñâîå ìåñòî íà ìåæäóíàðîäíîé àðåíå, Îáùåñòâåííàÿ ïàëàòà ÐÔ ñòàëà ïîëíîïðàâíûì ÷ëåíîì Ìåæäóíàðîäíîé Àññîöèàöèè ýêîíîìè÷åñêèõ è ñîöèàëüíûõ ñîâåòîâ è ñõîæèõ èíñòèòóòîâ (ÌÀÝÑÑÈ), ïîäïèñàëà Ìåìîðàíäóì ñ Åâðîïåéñêèì ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêèì êîìèòåòîì.  2006 è â 2007 ãîäàõ Îáùåñòâåííîé ïàëàòîé ÐÔ áûëè ïîäãîòîâëåíû äîêëàäû î ñîñòîÿíèè ãðàæäàíñêîãî îáùåñòâà â Ðîññèè, êîòîðûå ñòàëè ñâîåãî ðîäà ïåðâûìè â ñòðàíå ïîëíîìàñøòàáíûìè èññëåäîâàíèÿìè òðåòüåãî ñåêòîðà. 22 äåêàáðÿ 2007 ãîäà Îáùåñòâåííàÿ ïàëàòà ïåðâîãî ñîñòàâà ÐÔ çàâåðøèëà ñâîþ ðàáîòó. Ïîäâîäÿ èòîãè äåÿòåëüíîñòè ÎÏ 2006–2007 ãã., ñåêðåòàðü Ïàëàòû Åâãåíèé Âåëèõîâ çàÿâèë, ÷òî: “åñëè ðàíüøå ãðàæäàíñêèå èíñòèòóòû ïðåäñòàâëÿëè ñîáîé ðàçðîçíåííóþ ìàññó â îäèíî÷êó ðåøàþùèõ óçêèå çàäà÷è îáúåäèíåíèé, ìàëî êîìó èçâåñòíûõ, íå èìåâøèõ ïîäëèííîãî àâòîðèòåòà è ïðèçíàíèÿ, òî òåïåðü èõ ðàáîòà – â öåíòðå âíèìàíèÿ ðàçíûõ çàèíòåðåñîâàííûõ ñëîåâ íàñåëåíèÿ, îíè ñîñòàâëÿþò ÿäðî ýêñïåðòîâ îðãàíîâ âëàñòè, îíè – òîò äîçîð, â êîòîðîì íóæäàåòñÿ Ðîññèÿ». Ôîðìèðîâàíèå Îáùåñòâåííîé ïàëàòû âòîðîãî ñîñòàâà çàâåðøèëîñü 24 äåêàáðÿ 2007 ãîäà. 23 ÿíâàðÿ 2008 ãîäà ïðîøëî ïåðâîå ïëåíàðíîå çàñåäàíèå íîâîãî ñîñòàâà Îáùåñòâåííîé ïàëàòû ÐÔ, â õîäå êîòîðîãî áûëè èçáðàíû Ñîâåò Îáùåñòâåííîé ïàëàòû, Ñåêðåòàðü Ïàëàòû, à òàêæå óòâåðæäåíû

çàìåñòèòåëè ñåêðåòàðÿ Ïàëàòû è âíåñåíû èçìåíåíèÿ â Ðåãëàìåíò ÎÏ.  Îáùåñòâåííóþ ïàëàòó ÐÔ íîâîãî ñîñòàâà èçáðàíî 126 ÷åëîâåê, èç íèõ 24 æåíùèíû è 102 ìóæ÷èíû. Âñå ÷ëåíû Îáùåñòâåííîé ïàëàòû èìåþò âûñøåå èëè íåîêîí÷åííîå âûñøåå îáðàçîâàíèå. Ïî ñâîåìó îñíîâíîìó ðîäó çàíÿòèé ÷ëåíû Ïàëàòû ÿâëÿþòñÿ: îáùåñòâåííûìè äåÿòåëÿìè (46 ÷åëîâåê), ó÷åíûìè (34 ÷åëîâåêà), ðàáîòíèêàìè èñêóññòâà è êóëüòóðû (9 ÷åëîâåê), þðèñòàìè (4 ÷åëîâåêà), æóðíàëèñòàìè, ïèñàòåëÿìè è ïîëèòîëîãàìè (12 ÷åëîâåê), ðåëèãèîçíûìè äåÿòåëÿìè (7 ÷åëîâåê), ïðåäïðèíèìàòåëÿìè (9 ÷åëîâåê), âðà÷àìè (5 ÷åëîâåê).  Îáùåñòâåííîé ïàëàòå ÐÔ ñôîðìèðîâàíî 17 êîìèññèé, à òàêæå 4 ìåæêîìèññèîííûå ðàáî÷èå ãðóïïû: ïî ïîäãîòîâêå åæåãîäíîãî äîêëàäà Îáùåñòâåííîé ïàëàòû î ñîñòîÿíèè ãðàæäàíñêîãî îáùåñòâà â Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè; ïî îðãàíèçàöèè ýêñïåðòíîé äåÿòåëüíîñòè Îáùåñòâåííîé ïàëàòû; ïî ìåæäóíàðîäíîé äåÿòåëüíîñòè Îáùåñòâåííîé ïàëàòû; ïî ýòèêå, ðåãëàìåíòó è îðãàíèçàöèè ðàáîòû Îáùåñòâåííîé ïàëàòû. Îñíîâíûå íàïðàâëåíèÿ ðàáîòû Îáùåñòâåííîé ïàëàòû âåäóò ïðîôèëüíûå êîìèññèè, êîòîðûå îïðåäåëèëè ñòðàòåãèþ èçó÷åíèÿ è ðåøåíèÿ íàèáîëåå àêòóàëüíûõ ïðîáëåì ïî ñâîèì íàïðàâëåíèÿì. Êðîìå òîãî, â Îáùåñòâåííîé ïàëàòå ñîçäàíû Ïîäêîìèññèè è Ðàáî÷èå ãðóïïû ïî èçó÷åíèþ íàèáîëåå àêòóàëüíûõ ñîöèàëüíûõ è ýêîíîìè÷åñêèõ ïðîáëåì ñîâðåìåííîãî ðîññèéñêîãî îáùåñòâà.

8 äåêàáðÿ 2006 ãîäà è â Óäìóðòñêîé Ðåñïóáëèêå, â îäíîé èç ïåðâûõ ïî Ðîññèè, áûë ïðèíÿò ðåñïóáëèêàíñêèé Çàêîí «Î ñîçäàíèè Îáùåñòâåííîé ïàëàòû â Óл, íà îñíîâàíèè êîòîðîãî áûë ðàçðàáîòàí ìåõàíèçì ôîðìèðîâàíèÿ Îáùåñòâåííîé ïàëàòû, è â àïðåëå 2007 ãîäà 16 ïåðâûõ åå ÷ëåíîâ áûëè íàçíà÷åíû Ïðåçèäåíòîì Óäìóðòñêîé Ðåñïóáëèêè. Óæå îíè ïóòåì ðåéòèíãîâîãî ãîëîñîâàíèÿ âûáðàëè åùå 16 ÷åëîâåê èç ïðåäñòàâèòåëåé ðàáîòàþùèõ â ðåñïóáëèêå îáùåñòâåííûõ îðãàíèçàöèé. È âìåñòå îíè âûáðàëè 15 ïðåäñòàâèòåëåé ìóíèöèïàëüíûõ îáùåñòâåííûõ îðãàíèçàöèé. Ïî ïîëîæåíèþ â ðàáîòå Îáùåñòâåííîé ïàëàòû íå ìîãóò ïðèíèìàòü ó÷àñòèå ãîñóäàðñòâåííûå ÷èíîâíèêè, äåïóòàòû, ÷ëåíû ïîëèòè÷åñêèõ ïàðòèé. Îêîí÷àòåëüíî ñîñòàâ Îáùåñòâåííîé ïàëàòû áûë ñôîðìèðîâàí â ñåðåäèíå ñåíòÿáðÿ. 15 íîÿáðÿ ñîñòîÿëîñü ïåðâîå ïëåíàðíîå çàñåäàíèå, íà êîòîðîå

âïåðâûå ñîáðàëèñü âñå åå ÷ëåíû. Ïðåäñåäàòåëåì Îáùåñòâåííîé ïàëàòû Óäìóðòñêîé Ðåñïóáëèêè åäèíîãëàñíî èçáðàí Âàëåíòèí Êóäèíîâ – ïî÷åòíûé íåôòÿíèê, ïðîôåññîð, äîêòîð òåõíè÷åñêèõ íàóê, àêàäåìèê ÷åòûðåõ ðîññèéñêèõ, òðåõ ìåæäóíàðîäíûõ è äâóõ èíîñòðàííûõ àêàäåìèé, äåïóòàò Âåðõîâíîãî Ñîâåòà Óäìóðòèè âñåõ ñîçûâîâ è î÷åíü óâàæàåìûé â íàøåé ðåñïóáëèêå ÷åëîâåê. Áûëè óòâåðæäåíû òàêæå ñîñòàâû âîñüìè êîìèññèé Îáùåñòâåííîé ïàëàòû è èçáðàíû èõ ïðåäñåäàòåëè. Êîìèññèþ ïî âîïðîñàì ñîöèàëüíîãî ðàçâèòèÿ, ñåìüè, äåòñòâà è ìîëîäåæíîé ïîëèòèêè âîçãëàâèëà Îëüãà Ïèøêîâà – þðèñò, óïîëíîìî÷åííûé ïî ïðàâàì ðåáåíêà â ã. Èæåâñêå. Ïðåäñåäàòåëåì êîìèññèè ïî âîïðîñàì êîíêóðåíòîñïîñîáíîñòè, ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ è ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà èçáðàí Àíäðåé Çîðèí – ãåíåðàëüíûé äèðåêòîð ÍÈÒÈ «Ïðîãðåññ». Ðóêîâîäèòü êîìèññèåé ïî âîïðîñàì ðàçâèòèÿ ãðàæäàíñêîãî îáùåñòâà, âîëîíòåðñòâà è ó÷àñòèÿ îáùåñòâåííîñòè â ðåàëèçàöèè íàöèîíàëüíûõ ïðîåêòîâ äîâåðèëè Âèêòîðó Ëþáèìîâó – ðóêîâîäèòåëþ Ñîþçà ïðåäïðèíèìàòåëåé Øàðêàíñêîãî ðàéîíà. Ïðåäñåäàòåëåì êîìèññèè ïî âîïðîñàì îáùåñòâåííîé áåçîïàñíîñòè, òîëåðàíòíîñòè, ïðàâàì ÷åëîâåêà, èíôîðìàöèîííîé ïîëèòèêè è ñâîáîäû ñëîâà èçáðàí Àëåêñåé Øåïòàëèí – äîöåíò êàôåäðû ðåãèîíîâåäåíèÿ ÓäÃÓ. Êîìèññèåé ïî âîïðîñàì çäðàâîîõðàíåíèÿ è ôîðìèðîâàíèÿ çäîðîâîãî îáðàçà æèçíè ðóêîâîäèòü áóäåò Íèêîëàé Ñòðåëêîâ – ðåêòîð ÈÃÌÀ. Êîìèññèþ ïî âîïðîñàì ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ âîçãëàâèë áûâøèé ãëàâà Êàìáàðñêîãî ðàéîíà Âëàäèìèð Êîíÿøèí. Ïðåäñåäàòåëåì êîìèññèè ïî ýêîëîãè÷åñêîé áåçîïàñíîñòè è îõðàíå îêðóæàþùåé ñðåäû èçáðàí ïîìîùíèê ãåíåðàëüíîãî äèðåêòîðà ÎÀÎ «Óäìóðòíåôòü», áûâøèé ïðîêóðîð Óäìóðòñêîé Ðåñïóáëèêè Âèêòîð Ïîõîäèí. Êîìèññèþ ïî âîïðîñàì îáðàçîâàíèÿ, êóëüòóðû, ðàçâèòèÿ èíòåëëåêòóàëüíîãî ïîòåíöèàëà íàöèè âîçãëàâèëà çàìåñòèòåëü äèðåêòîðà Èæåâñêîãî þðèäè÷åñêîãî èíñòèòóòà Àëëà Åðåìåíêî.

Ìàòåðèàë ïîäãîòîâèë

Àëåêñåé Àðçàìàçîâ.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 39

Ñ Î Î Í Ø Û Ê Ò Ð Ó Í ÓÄÌ Û Ñ ¨ Ú Á Ó Ë Ê É Ó Î Ë À ðîâà ò å Æ Ï Ó à í î Èë Ìîí ñîîñòû óé êëóáûí ïóìèòàé. Êûê ïќðòýì óé êëóáú¸ñ. Êûê ïќðòýì êûøíîìóðòú¸ñ. Êûê àñïќðòýì óëîí ñþðåñú¸ñ. Ìàð ñîîñòû ãåðњà? Äóííå øîðû óé ñèíìûí ó÷êîí, îãâûëëåì óæ – ñüќðîñ ìèñüêîí, âåíèêåí-ìó÷îëîåí áûçüûëîí – óé êëóáûñü éќñïќðòýì êóíîîñûí îäћã áîðääîðú¸ñ âèñêû óíî ÷àñú¸ñ џîæåëû ûøûëîí. Êóðè èíòåðâüþ: ìûíûì, òóàëà åãèòëû, âàíüìûç òà ñóðåä îñêîíòýì ïîòћç. Øàò áûãàòý òóàëà óé êëóáûí óäìóðò êûøíîìóðò óæàíû? Îãøîðû ãèíý óã óæà óê – љûíû óëîíçý óæåçëû ñћçå, îòûí èê «óëý» íî, êûðњà-ñåðåêòý, àäњîíçý ìàëïà... Ñî à÷èç íî óé êëóáëýí ëþêåòýç, ñî ïàëüïîòћñü, êåðïîòћñü, àñëàç ëûìøîð ÿêå óéïàë âåðàñüêåòýíûç ìóñî áќòüûðòћñü óäìóðò êûøíî. Óé êëóá àñüìå ñèíìûí êûøêûò íî ñüќñü àäÿìèîñòû ëþêàñü èíòû âûëëåì, íîø ñî îòûí ìûëûñü-êûäûñü óæà – ÷èê íî óã ïàéìû. Êûџå ìûëêûäûí ìåäà ñî óé êëóáå óæàíû âåòëý?

ЏÓÆÎÍÝÍ ÝÊÒЋÑÜÊÎ Ãóñåâà Òàìàðà Èâàíîâíà ìîí. Äýáåñ ðàéîíûí âîðäñêè, 55-òћ àðûí. Êó Èæå âóè? Êûòћ íî ќì âåòëý ìè... 84-òћ àðå óæàíû âóè, òåïëèöàûí 18 àð óæàé. Ìèûì, 2007-òћ àðûí, 1-òћ ìàðòý êëóáå óæàíû âóè. Àð êóñïûí ìàëïàíý âîøòћñüêèç-à óé êëóá ñÿðûñü? Êûøêàñüêî áåí âàë, äîòîâî! Êûџå êå, ìàêå ðàçâðàò øóûñà ìàëïàëëÿé! (Ñåðåêúÿ.) À äîòîâî óìîé. Íîðìàëüíî, èíòåðåñíî. Åãèòú¸ñûí òàíè åãèò ëóè èíè! Åãèòú¸ñ òðîñ. Íó, êó òðîñ, òóæ òðîñ ëóý, à êó äàê è÷è. Êóäњî êå, îëîìàð íî äàóðòî, êîíå÷íî. Ìà, ìîí êîòûðûí íîêèí íî óã êåðåòû óê! Íàîáîðîò, ìîíý ñîîñ çàùèùàòü êàðî. Åñëè ìàð êå óðîä, êèí êå ïñèõîâàòü êàðå-ìàðà êå, ñðàçó ìóêåòú¸ñûç êóòñêî. Ìîí ïàëà äóðáàñüòî. Îôèöèàíòêàîñûí ýøúÿñüêèñüêî òàíè. Ìà ñî ìîí ïîííà óé êëóá? Îé, óã íî âàëàñüêû, ìà øóûíû... Åãèòú¸ñ áåí øóëäûðúÿñüêî: êóäú¸ñûç ëûêòî è óã íî ïóêñüûëî – âåñü ýêòûñà óëî: ìîí âîîáùå àáäðàñüêî-ïàéìèñüêî, óã-à, ìàð-à æàä¸? Åãèò ëóûñàë êå, ìîí íî êëóáå âåòëûñàë, íàâåðíî. Ìè åãèò äûðú¸ñû óé êëóáú¸ñû óì âåòëћñüêå âàë, íî âåòëћìû äèñêîòåêàîñû. Íå äî óòðà! Òàòûí – äî óòðà... Íî äûøèì íî, íè÷î êàäü, ÿòý, èíòåðåñíî! Њó÷ú¸ñ íî, óäìóðòú¸ñ íî âåòëî êàäü êëóáàìû, âñÿêîåç âàíü. Íåãðú¸ñ íî âóûëî! Àäñêå àé, óäìóðòú¸ñ øóûñà íî, ñîîñ êàëëåí ãèíý âåðàñüêî, à òàê êåðïîòî óäìóðò êûëçûëýñü. Óé êëóáëû äûøûìòý. Ìà, ìîí ìàäèñüêèñüêî ñîîñûí óäìóðò ñÿìåí, âàëàñüêî, ñîîñ óäìóðò øóûñà, ñîîñ íî ìàäèñüêî ìîíýí. Óäìóðòú¸ñ óæàñü¸ñìû íî âàíü ìèëÿì, Íàäÿ. Äîòîâî óìîé óê ñî, îé, íî àëè äûøåòñêå. Íûëú¸ñ âñ¸ òàíü äûøåòñêî íî, óæàëî íî, ìîëîäöû. Äîòîâî âûðî, áûçüûëî. À÷èì ÷èê êåð óã ïîòћñüêû, òàòûí óæàñüêî øóûñà. Ñåìüÿÿì íûëû îñîáåííî â øîêå âàë, íî òàáåðå äûøèç èíè! Þëòîøåëýí ïèåç òàòûí óæà. Çàâîäûí çäîðîâüåå ќç ëóû íî, òàòûí ñîêåì êóëý ќâќë, òóæ óìîé àñìå øќäћñüêî. Øâàáðàîñûí-џóæîíú¸ñûí íî ýêòûñà 40 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

âåòëћñüêî. Ìà, äîòîâî ïðèãëàñèòü êàðî ýêòûíû íî, êûò÷û ïûðîä ñîîñëýñü, ÿòý? Êóç¸ìûëýí íî óìîé îòíîøåíèåç. Àçüëàíÿç íî óæàñàë. Ñåêûò ќâќë, äîë-äîë. Áåç ïÿòíàäöàòè âîñåìü ëûêòћñüêî êå, äî ïÿòè ìèëÿì íî÷íîé êëóá, ñîáåðå óòÿëñêûñà òÿìûñý íî, óêìûñý íî, ñòàâ-ïàòè áåðå äàñ îäћãå íî êîøêèñüêîì.  îñíîâíîì òÿìûñëýñü àçüëî óã êîøêèñüêû. Íóíàçå, îãíàì âåñü íî, êќëћñüêî...

ÓÌÎÉ ÂÀËßÏÀÉ Áîëîòêîâà Âàëåíòèíà Ïåòðîâíà. 53 àðåñ, Êèçíåð ðàéîíûñü. Àðâàçü-Ïåëüãà ãóðòûí âîðäћñüêè. Îòûñåí ìè Êàçàõñòàíý êîøêèì, îòûí äàñ íüûëü àð óëћì. Êóçïàëû ìóêåò ãóðòûñü, êóçïàëúÿñüêèìû íî, ñî öåëèíàå êîøêèç. Îòûí óëћìû, áåðòћìû òàò÷û Èæåâñêå 84-òћ àðå. Àçüëî áîéíÿûí óæàé, ñîáåðå êèû âèñüûíû êóòñêèç, êîøêè êîëáàñíîå. Ìûíàì òà «Þ-äýíñ» êëóáåç êûëýìå íî, àäњåìå íî ќé âàë! Òàòûí òîäìîå óæà âàë, ñî ќòèç. À÷èç êîøêèç, ìîí ñî èíòûå êûëè. Êóèíåòћ àðçý óæàñüêî èíè. Ñåêûò-à? Íó, џóêíàîçü óæàñüêîä êå, ñåêûò, éûð âèñå. Íàâåðíî, äûøè íè-à, ìàð-à, óéñû ëóûñà. Òàê-òî ìûíûì êåëüøå. Íóíàçå äîðûí, âàíüçý ëýñüòћñüêîä, óéëû ãèíý êîøêèñüêîä, íè÷î. Àçüëî àðú¸ñû ìûíàì íîêûџå ñûџå èíòûîñòћ âåòëýìå ќé âàë. Åãèò ëóûñàë êå, ќé âåòëûñàë, äûð, íàâåðíî. Åãèòú¸ñëû ïàéìèñüêî… Þî êå äàê, ìàð êàðåìçýñ óã âàëàëî íè. Óêûð òðîñ þî êå, ќñêèñåç íî âàíü, ýøøî íî îëîìàð óæàëî, âîîáùå! Îãëàñÿíü óìîé ќâќë óæàíû. Ìóêåò ëàñÿíü, óðîä ќâќë: êûê òóàëåò ìèñüêèñüêî ìîí, íîø òàíè ìûíàì ýøå ïîñóäàåí óæà êå, ñîëýí ïîòàíû íî äûðûç ќâќë. Êûçüû ñóëòћç, џóêíàîçü èê ñûëý. Íîø ìûíûì êåëüøå òàòûí. Âûæåç џóøûëћñüêî. Ìàð êå ÿðêûò ó÷ûðú¸ñ âàë-à òàòûí? Îäћã ïîë êûџå êå ñïåêòàêëü êàäü ïóêòћçû-à, ìàð-à.

Ïîòòћçû ãðîá: ïèîñìóðò îòûñü ïîòћç. Ñîáåðå íûëìóðò. Êóòñêèçû ÷óïàñüêûíû íî, âèð âèÿç. Âîò ñîèçëû ïàéìè! Íîêó íî ñûџåçý àäњåìå ќé âàë, ïàéìè… Òûëýí ýêòћçû íà, ñîèç íî òóæ êåëüøèç. Ôàéðøîó. Òàê-òî ìîíý ÿðàòî. Òàòûí êíèãà æàëîá íî âàíü: «êëåâàÿ òåòÿ Âàëÿ» øóûñà, êûçüû êå íî îçüû ãîæòћçû, óìîé êûøíîìóðò, ïå!

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 41

42 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Òóñïóêòýìú¸ñûç Àëåêñàíäð Åãîðîâëýí.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 43

44 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Òóñïóêòýìú¸ñûç Àëåêñàíäð Åãîðîâëýí.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 45

46 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Òóñïóêòýìú¸ñûç Àëåêñàíäð Åãîðîâëýí.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 47

Òóñïóêòýìåç Àëåêñàíäð Åãîðîâëýí.

48 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ÏÐÎÔÅÑÑÎÐ Â.Å.ÂËÀÄÛÊÈÍ: ÄÎÐÀÑÒÈ GO ÑÒÎËÈ×ÍÎÑÒÈ, ÍÅ ÏÎÒÅÐß ÑÅÁß

Êàêèì áûë 2007 ãîä â ñâîåé êóëüòóðíîé íàñûùåííîñòè? Êàêèå ñîáûòèÿ êóëüòóðû çàïîìíèë íàø ñîáåñåäíèê, è íàñêîëüêî, ïî åãî îùóùåíèÿì, îíè ñòàëè âàæíû äëÿ ãîðîæàí. Âîïðîñû ñåðüåçíûå. Íî ïàôîñíîñòü òåìû ñìÿã÷àåò îáñòàíîâêà ñàìîé áåñåäû: ìû ñ ïðîôåññîðîì ñèäèì íà íèçêîé ñêàìåå÷êå â êîðèäîðå (â ÓäÃÓ äåôèöèò àóäèòîðèé), êàæäûé â îáíèìêó ñî ñâîèì ïîðòôåëåì. Ìèìî ñíóþò ñòóäåíòû, ïðåïîäàâàòåëè, ëàáîðàíòû è ïðåðûâàþò/ïðèâåòñòâóþò/æåëàþò íàì: «Çäðàâñòâóéòå!». Ñèìâîëè÷åñêèé ðåôðåí. ... ïðèíöèïå, ÷åëîâåê âíå êóëüòóðû æèòü íå ìîæåò. È ëþáîé èç íàñ ÿâëÿåòñÿ òâîðöîì, íîñèòåëåì, ïðîäóêòîì êóëüòóðû – ïðàâäà, ñìîòðÿ êàêîé... Ïîñêîëüêó ÿ – óíèâåðñèòåòñêèé ïðîôåññîð è ýòíîãðàô ïî ïðîôåññèè, åñòåñòâåííî, ÿ ñóùåñòâóþ, æèâó, òâîðþ, ãîâîðÿ âûñîêèì ñëîãîì, â ñôåðå êóëüòóðû. È ïðîøëûé ãîä áûë óñïåøíûì ëè÷íî äëÿ ìåíÿ. ×èòàë ëåêöèè, çàíèìàëñÿ ñ äèïëîìíèêàìè, àñïèðàíòàìè. Âûøëè ìîè ðàáîòû è ìîÿ ýòàïíàÿ êíèãà «Ìû – óäìóðòû, çäðàâñòâóéòå!» íà òðåõ ÿçûêàõ – óäìóðòñêîì, ðóññêîì è àíãëèéñêîì.

...Çäðàâñòâóéòå! Áûëè è ñîáûòèÿ, ñîïðÿæåííûå ñ ñôåðîé êóëüòóðû, â ãîðîäå è ðåñïóáëèêå. Íî åñëè áû ó íàñ äàæå íè÷åãî íå ïðîèçîøëî, êðîìå çàâåðøåíèÿ Ìèõàéëîâñêîãî ñîáîðà, ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî ãîä ïðîæèò íå çðÿ. Ê ñîáîðó ìîæíî îòíîñèòüñÿ ïîðàçíîìó: íîâîäåë, âîññòàíîâëåíèå ñïðàâåäëèâîñòè, èñïðàâëåíèå áûëûõ îøèáîê... Íî íèêòî, äóìàþ, íå áóäåò ñïîðèòü, ÷òî îäíèì êðàñèâûì è êóëüòóðíûì ìåñòîì â ãîðîäå ñòàëî áîëüøå. Îäíàêî ýòîò ñîáîð íàñ â òî æå âðåìÿ èñïûòûâàåò: ÿ ïîñòðîåí, à ÷òî äàëüøå? Òàêèå ñîîðóæåíèÿ òðåáóþò ñîîòâåòñòâîâàòü èõ óðîâíþ, èäåå. Ïîéäåò íàðîä â õðàì – äëÿ ÷åãî? êòî ïîéäåò? ñ ÷åì ïðèäåò è âûéäåò îòòóäà? Ìíîãî âîïðîñîâ âîçíèêàåò èìåííî â ïëàíå êóëüòóðû: ÷óâñòâ, ìûñëåé, â öåëîì êóëüòóðû æèçíè, ìèðîïîíèìàíèÿ. ...Çäðàâñòâóéòå! Ãîðîä íåìíîæå÷êî, íî õîðîøååò. ß êàê óæå íå ìîëîäîé ÷åëîâåê õîòåë áû, ÷òîáû ïðîöåññ ýòîò øåë ïîáûñòðåå... Ìíå, íàïðèìåð, êðàéíå íå õâàòàåò êàðòèííîé ãàëåðåè – íàñòîÿùåé, ïðîñòîðíîé, áîãàòîé (íå ïîä ÖÓÌîì, íå «ãäå-òî òàì»), ìíå íå õâàòàåò «çâó÷àùåãî» ôèëàðìîíè÷åñêîãî çàëà – ÷òîáû Ñïèâàêîâ ïðèåçæàë â äîñòîéíîå ìåñòî. Íî, êðîìå áîëüøèõ õàðàêòåðíûõ ìåñò êóëüòóðû,

íå õâàòàåò åå ìàëåíüêèõ î÷àãîâ – êëóáîâ, íå ïîìïåçíûõ è ãëàìóðíûõ, à èìåííî äóøåâíûõ. ß áû, íàïðèìåð, õîòåë, ÷òîáû áûë èíòåëëèãåíòñêèé óäìóðòñêèé êëóá, ãäå áûëî áû äîñòàòî÷íî íå ñòîëüêî êîíüÿêà, ñêîëüêî ÷àÿ: ñî çâåðîáîåì, äóøèöåé, ñ ìÿòîé – òåì íàáîðîì, ÷òî â òðàäèöèÿõ Óäìóðòèè. ×òîáû òàì áûëà âîçìîæíîñòü ïîñèäåòü, ïîîáùàòüñÿ, ïîñëóøàòü æèâóþ ìóçûêó è ñòèõè. Íåãðîìêî. ß äóìàþ, ÷òî â ãîðîäå – à òåì áîëåå â ñòîëèöå – ýòî îáÿçàòåëüíî äîëæíî áûòü. À â Èæåâñêå ýòîãî íåïðèëè÷íî ìàëî, à ïîòîìó åìó òàê íå õâàòàåò ñòîëè÷íîñòè, ãîðîäñêîé óñòîÿâøåéñÿ íàñòîÿùåé êóëüòóðû. ...Çäðàâñòâóéòå! Ìíå áû õîòåëîñü êàêîãî-òî óþòà, íå îôèöèàëüíîãî. Ïî âîçâðàùåíèè èç äðóãèõ ãîðîäîâ ÿ ÷óâñòâóþ ýòî «õîðîøî!» äîìà – â ñâîåé êâàðòèðå, à õîòåë áû ïî÷óâñòâîâàòü â ïîäúåçäå, âî äâîðå, ïðè ñàìîì âúåçäå â ãîðîä. À åùå õî÷åòñÿ êàêèõòî ñóìàñøåäøèõ èäåé – ÷òî-òî âðîäå Êðîêîäèëà íà ëàâî÷êå. Ãîðîäó íóæíà ôàíòàçèÿ åãî æèòåëåé – åñëè ó íàñ íå õâàòàåò ÷åãî-òî, òî ìû áû ïðèäóìàëè ýòî, è ýòî ñîãðåëî ëþäåé. Íóæíî çàÿâëÿòü î ñåáå, î ñâîåé ñàìîñòè, ÷òîáû Èæåâñê áûë íåïîâòîðèìûì, íåïîõîæèì íè íà êàêîé äðóãîé ãîðîä. Ñåé÷àñ åãî ïîðîé ìîæíî ïåðåïóòàòü – ñ Êàëóãîé, Âÿòêîé... ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 49

Õîòåëîñü áû óçíàâàåìûõ, êàêèõ-òî àáñîëþòíî «èæåâñêèõ» âåùåé. ß, íàïðèìåð, äóìàþ, ÷òî íàì ïîâåçëî – ó íàñ åñòü ïðóä, öåëîå ìîðå! Ýòî íàì äîñòàëîñü â íàñëåäñòâî, è íàäî – îïÿòü æå – áûòü åãî äîñòîéíûì. Ãîâîðÿò, ÷òî ñêîðî íà ïðóäó ïîÿâèòñÿ íàñûïíîé îñòðîâ ñ êàêèì-òî íåìûñëèìûì «Öåíòðîì», ÷òî áóäåò øèêàðíàÿ íàáåðåæíàÿ. Ìíå ýòàêèå øèêàðíûå èäåè íå íðàâÿòñÿ: ÿ óäìóðò, à óäìóðòû ïî æèçíè íå øèêóþò. Èñïîêîí âåêîâ îíè äîëæíû áûëè îáñòàâèòü ñâîþ æèçíü ñêðîìíî, êðàñèâî è äîñòîéíî. Øèê è ãëàìóð – ýòî íå ìåñòíîå, ýòî èç äðóãîé ñôåðû. Ãîâîðÿò, íàáåðåæíàÿ áóäåò êàê â Íèööå. ß ñòåñíÿþñü òàêèõ âåùåé. Íàáåðåæíàÿ â Èæåâñêå âñå ðàâíî áóäåò äðóãàÿ, ÷åì â Íèööå. È, ïî îïðåäåëåíèþ, äîëæíà áûòü äðóãîé. Ó óäìóðòîâ åñòü òàêîå ïîíÿòèå, êàê «âûïðûãíóòü èç ñàìîãî ñåáÿ, ïûòàÿñü ÷òî-òî èçîáðàçèòü». À ìîæåò áûòü, ëó÷øå çàïðûãíóòü â ñåáÿ, ñåáÿ ïîíÿòü? ß äóìàþ, ýòî âñå-òàêè ñëó÷èòñÿ, è íàáåðåæíàÿ ïðóäà áóäåò íå ïîäîáèå ôðàíöóçñêîé, à èæåâñêàÿ – åäèíñòâåííàÿ â ìèðå, êóäà ÿ ñ ãîðäîñòüþ ïðèâåäó ñâîèõ ãîñòåé – ýòî áóäåò ìåíÿ ãðåòü.

50 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

...Çäðàâñòâóéòå! Ìíå î÷åíü íðàâèòñÿ, ÷òî â ãîðîäå ïîÿâèëèñü êîíêóðñû – íà ëó÷øèé äâîð, íà ëó÷øèé äîì, áàëêîí. Ýòî õîðîøî. Ñ ýòîãî íàäî íà÷èíàòü – âñå âåëèêîå íà÷èíàåòñÿ ñ ìàëîãî. Åñëè á íàì çíàòü, «ñ êàêîãî çåðíûøêà íà÷èíàåòñÿ êó÷à» (êàê çàìåòèë Çåíîí) – ñ êàêîãî «çåðíûøêà» íà÷èíàåòñÿ ìîÿ ñòîëèöà – íåïîâòîðèìàÿ, óíèêàëüíàÿ, çàìå÷àòåëüíàÿ. Åñòü ëè â ãîðîäå âîëÿ ê ýòèì ïðåîáðàçîâàíèÿì? Âî-ïåðâûõ, ÷òî ïîíèìàòü ïîä âîëåé. Ìåòàôèçè÷åñêîå ñîñòîÿíèå ñàìîãî ãîðîäà, êîòîðûé îáëàäàåò âîëåâûì óñèëèåì? Ó Ïåòåðáóðãà ýòî åñòü, ÷óâñòâóåòñÿ, çàëîæåíî â ãîðîäñêóþ ìàòðèöó. Ó íàñ, ìíå êàæåòñÿ, òîæå ÷òîòî åñòü – ñòàáèëüíîå, óïðÿìîå ñîñòîÿíèå, êîãäà èæåâ÷àíèíà ñëîæíî ñäâèíóòü ñ ìåñòà. Íî åùå áîëåå âàæíà âîëÿ òåõ, êòî ðóêîâîäèò äâèæåíèåì âñåõ ðàçíûõ «âîëåé» â Èæåâñêå. È åñëè áóäåò ýòî ñîâïàäåíèå, ìíå êàæåòñÿ, ñëó÷èòñÿ ÷òî-òî âàæíîå è ñåðüåçíîå. Íà äèêòîôîíå, ïðè çàïèñè ðàçãîâîðà, ðàç 15 ïðîçâó÷àëî «çäðàâñòâóéòå!». Ñïàñèáî. Ýòîò ïðèçûâ/ïîæåëàíèå íàì î÷åíü íóæíû â ýòîì ãîäó – æèòü, çäðàâñòâîâàòü, òâîðèòü. ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 51

Òóñïóêòýìú¸ñûç Àííà Íèêîëàåâàëýí.

...Äîáðûé äåíü! Ìíå áû õîòåëîñü, ÷òîáû áûëè õîðîøèå äîðîãè, óõîæåííûå äîìà è äâîðû, ýëåìåíòàðíàÿ ÷èñòîòà â ãîðîäå. Ïîòîìó ÷òî âîîáùå-òî êðàñîòà íà÷èíàåòñÿ ñ ïîðÿäêà. Ìíå íå õâàòàåò ïîâåäåí÷åñêîé êóëüòóðû. Çíàåòå, ó íàñ ìíîãî íåêðàñèâûõ ëèö. Íå àíòðîïîëîãè÷åñêè íåêðàñèâûõ, à òåõ, ÷òî íå îòðàæàþò âíóòðåííþþ êðàñîòó ÷åëîâåêà. Ëþäÿì íàäî òðóäèòüñÿ íàä ñîáîé, â òîì ÷èñëå è äóøåâíîé ðàáîòîé, ÷òîáû âûãëÿäåòü êðàñèâî. È âîò ìíå êàæåòñÿ, Èæåâñêó â ýòîì ñìûñëå åñòü íàä ÷åì åùå ïîòðóäèòüñÿ. Ñäåëàòü ñâîè ìèëûå, ñëàâíûå âåùè. Íå ïîòåðÿòü äîìàøíîñòü è íåãðîìêîñòü â ãîðîäå. Ó íàñ õîðîøèé òðàíñïîðò, õîðîøèå ïðîñïåêòû, íåñïåøíûé íàðîä – ýòî çàìå÷àòåëüíî. Ó íàñ åñòü ñâîè òðàäèöèè. Êîãäà âñå ìîëîäîæåíû îòïðàâëÿþòñÿ ê Ëîñþ è âîþþò ñ åãî ðîãàìè, íàäåÿñü íå çàðàáîòàòü ñâîè. Ìîæåò áûòü, ñäåëàòü è òàêóþ òðàäèöèþ – ïðèîáùèòüñÿ ê âîäå. Ó íàñ, ó óäìóðòîâ åñòü îáû÷àé: êîãäà íåâåñòà ïðèõîäèò â äîì ê æåíèõó, åå âåäóò ê âîäå. Îò òîãî, êàê âîäà åå ïðèìåò, áóäåò çàâèñåòü åå ñ÷àñòüå. À íàøè ðîäíèêè, ïðóä ìîãóò äëÿ ìíîãèõ ñòàòü æèâûì, îñÿçàåìûì ñèìâîëîì ñ÷àñòüÿ... Âîäà âåäü æèäêèé êðèñòàëë, ñîõðàíÿþùèé ïàìÿòü...

Òóñïóêòýìåç Àëåêñàíäð Ãëóøêîëýí.

52 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ϸòð Çàõàðîâ

Íîâåëëà …Þãûòëýñü íî þãûò òûëú¸ñûí ñÿñüêàÿñüêèç áàäèÿí. Èíáàìå êèñüòћñüêèçû òþðàãàé¸ñ. ×ûëêûòëýñü íî ÷ûëêûò ÿðàòîí òóëêûì, њå÷ûðàñü âà¸áûæú¸ñ êàäü, ïàçüãèñüêèç ãóðò êîðêàîñ âûëòћ. Äûäûêú¸ñ, óџûîñ, êîџîîñ, áóáûëèîñ — âàíü áóðäî ïàïàîñ ãóðòú¸ñûñü ãóðòú¸ñû, ñàäú¸ñûñü ñàäú¸ñû, ñÿñüêàîñûñü ñÿñüêàîñû íóëëћçû ñî òóíñûêî èâîðåç. Íîø Êàáàêóë í¸æàëëýí íåíåã ëûñâóàñüêèñü òóðûíú¸ñûç âûëý, àñïќðòýì êûðњàíú¸ññýñ ãóðëàñà, èíáàìûñü êàäü, áóñú¸ñ ïûðòћ, áàäњûìåñü âàë óðîáîîñûí âóèçû ÷èãàíú¸ñ. Êûòûñü ñîîñ ïîòћçû, ìàëû òàïàëà ëûêòћçû — ñîçý íîêèí óã òîäû âàë. ×èãàíú¸ñ, ãóðòýòћ ñè¸í îêòûñà âåòëýìçû áќðñüû, àñüñýîñ êîæå óðîáîîññû âќçûí ïóêûëћçû, íîø ãóðòîîñ, îã-îãåíûçû ëóøêåì âåðàñüêûñà, њàçåãêóðåãú¸ññýñ ãèäú¸ñàçû âîðñàçû, êàïêàîññýñ ìàëû êå ïûòñàëëÿçû. Ãóðòûí ÷óñ-÷óñ ëóèç, àòàñú¸ñ íî ÷îðúÿìûñü äóãäћçû. Ëàéîø ×èêóðàíî-Êèðëà ãèíý, êîòüêó ñÿìåí íîìûðå êûëûòýê, íîìûðå àäњûòýê, íîìûðå âàëàòýê, ÷èãàíú¸ñ âóýì äûðûñåí êóèíåòћ íóíàëàç íîø èê Øóðњàí îøìåñ âќçûí ñàéêàç. Ñûџå íè âàë ñî, Êèðëà-×èêóðàíî, íîìûð ñîëû êóëý ќé âàë. Àñëýñüòûç íèìçý íî ñî ñóðàñà âåðàëëÿç. Êóä-îã äûðúÿ — ×èêóðàíî, êóä-îã äûðúÿ — Ëàéîø, êóä-îã äûðúÿ — Êèðëà. Ìàðëû îçüû âåðàëëÿç, à÷èç íî óã òîäû âàë. Íî êàëûêûí ñîå ÿðàòћçû, îëî ïåñÿòàåç ïîííà, îëî àòàåç ïîííà, îëî ñèðîòà êûëåìåç ïîííà, îëî ÷èãàí ûìíûðûç ïîííà… Êèí âåäü ñîå òîäý, êàëûêåç, ñî ÿðàòћç êå ÿðàòý, ќç êå ÿðàòû — óã ÿðàòû. ßðàòћçû íî òћíè. Âàë òàòûí ìàèç êå âàëàíòýìåç, îçüû êå íî íîêèí ñî ñÿðûñü ќç èê ìàëïàñüêû. Îãêûëûí âåðàñà, êîòüêóä þðòûí, êîòüêóä êîìïàíèûí ×èêóðàíî-Êèðëàëû ñîêó èê

÷àðêà ïóêòî âàë. Âûëàç èê, àñüñýëû ќæûòãåñ êèñüòî, íîø ñîëû òðîñãåñ. Êóàíûñà èê ó÷êî âàë, êûçüû ñî þý. Íîø þý âàë ×èêóðàíî-Êèðëà êîòüêó ñÿìåí áåðïóìåòћçý êàäü. ×åñêûò þý âàë. Ñîáåðå ÷åñêûò êóðò÷å. Ñòàêàíçý êå, ñòàêàíçý, ñóãîíçý êå, ñóãîíçý, îãðå÷ñý êå, îãðå÷ñý — ќé âàë ñîëû ÷åñêûòòýì àðáåðè. Ñîèí èê êîòüêóäћç ñîå øóìïîòûñà ñåêòàç, øóìïîòûñà ñþäћç. Íî Êèðëà-×èêóðàíî, øќäñêå, äûøèç. Âàíü óëîíýç ñîëýí áóñú¸ñ ïóøêû ûøèç. Òàÿç џóêíà íî ñî óã òîäû âàë, êûòûí áåðïóìåòћçý þèç, êûçüû Øóðњàí îøìåñ äîðû âóèç. Ìûðäýììûðäýì ñóëòûñà, ñóðûì ïûðòћ êàäü ñî íüûëü ïûä éûëàç îøìåñ ќð äîðû ìàòýêòћç íî, òóðûí âûëý âûäûñà, ãóџ-ãóџ þèç îøìåñ âóýç. Ñîáåðå, ãàäüçý ñóçÿñà, ëîï-ëîï ñÿëњèç, íîø èê êќíÿ êå ãóџûêòћç, íîø ñÿëњèç.

— Ýõ, ðîì-óðîì, êûòûñü þèñüêîä, îò÷û èê ñÿëàñüêîä… Êèí òîíý ñîëû äûøåòћç?.. — øќäòýê øîðûñü êûëћñüêèç ñîëýí ïåëü ñüќðàç. ×èêóðàíî-Êèðëà êóàëÿê óñüûñà, øóàê áåðûòñêèç íî ýøøî íî çîëãåñ êûøêàòñêèç. Ñî àçüûí âåäðàåí ïåðåñü ÷èãàí êûøíî ñûëý âàë. Ïóðûñüòàì éûðñèîñûç, êûøåò óëûñüòûç ïîòûñà, êóñ äîðîçÿç èê âóî. Ïåëü¸ñàç áàäњûìåñü óãûîñûç. Ûìäóðàç êóçü ìóøòóêåç. Íûðûç êóçü íî áàäњûì, çàðíè ïèí¸ ûìûñüòûç џûí ïîòý…

— Îøìåñûñü þèñüêîä êå, ñîëû âàíü ñþëýìûñüòûä òàó êàðîíî… — øóèç ñî ÷ûëêûò óäìóðò êûëûí, ñîáåðå âåäðàçý äûðäû óëý ïóêòћç.— Òîí Ëàéîøú¸ñëýí ëóèñüêîä-à?.. — òàìàê џûíçý êîòûðòћç ëîáàñü ìóø øîðû ïåëüòûñà þàç ñî.

— Ëàéîøú¸ñëýí… — êûçûñà-êûçûñà âàçèç ×èêóðàíî-Êèðëà, ñèíú¸ñûç áûëüê-áûëüê ó÷êûëî, ñî óã âàëà îëî âќò òà, îëî çýì, îëî ìàêìûðåí ñýðåí. ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 53

Òóñïóêòýìú¸ñûç Àëåêñàíäð Ìàòðîñîâëýí.

— Òûíàä ïåñÿòàåä âèíàåç ûìàç èê óã ïîíû âàë. Êûçüû òîí äћñüòћñüêîä ñîëýñü ÷ûëêûò íèìçý òàçüû ñüќäìàñà âåòëûíû? Êèí òûíàä ñþëýìàä ñî çûíìåì êûåç äîíãèç? Êûòûñü òîí ñîå øåäüòћä?

— ëåê òûëú¸ñûíûç êûðûæàê ó÷êèç ñî øîðû ïåðåñü êûøíîìóðò, ñîáåðå þàòýê èê ñîëýñü êèçý êóòћç, ñèíú¸ñûç êè øîðàç äîëêàçû, ìóêåò êèûíûç ÿëàí òàìàêñý ïóðêêåòý. Ïåðåñüëýí ñèí êóæûìú¸ñûç, âќñü êàðèñüòýì âåíü¸ñëû ïќðìûñà, íûðûñü ×èêóðàíî-Êèðëàëýí êè áîðäàç áûøêàëñêèçû, ñîáåðå êàëëåí ãèíý âèðñýðú¸ñòћç êîøêèçû, âóèçû ñþëýìàç, êîòûð ëàñÿíü áûøêàçû ñþëýìçý, ãàäüçý, êќòñý. ×èêóðàíîÊèðëàëýí âàíü êќò ïóøêûç áóëüûð-áóëüûð øóäûíû êóòñêèç. Òðýñ! Òðýñ-òðåñ-òðåñ! — ïèëèñüêûëћçû ñîëýí êќò ïóøêûñüòûç êûџå êå ãåðњåòú¸ñûç.

— Êîøêû Âûæ-Êû¸ íþê âûëòћä, Ìðçà êûìåñ ñüќðàä! — øóèç ïåðåñü íî òàìàê џûíçý ×èêóðàíîÊèðëà øîðû ïåëüòћç. ×èêóðàíî-Êèðëàëýí êќò ãîãû øîðàç ìàð êå ïîçûðñêèç, ñîáåðå, âàíü ãàäü ïóøñý èê êќøêåìûò ïèëüûëûñà, íüûëîí âûæûÿç ëûêòûíû êóòñêèç.

— «À!» øó… — êîñћç ïåðåñü.

— À-à-à! — êåñüêèç ×èêóðàíî-Êèðëà, òûðåì ãàäüçý ìîçìûòûíû ìûêûðñêûñà. Âàíü ïóøñý âќñü êàðûñà, êûџå êå âàëàíòýì êûíòîíýí êûíòûñà, ñîëýí ûìûñüòûç îìûðå ãûëњèç ÷ûðñàì çûíî ñüќä êûé. ×èêóðàíî-Êèðëàëýí éûðñèîñûç џóøúÿë âåíü¸ñ êàäü ïåæûðñêèçû, êóê êóçÿòћç øóíûò âóýç èê 54 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

êîøêèç. Ñüќä-ñüќä, îëîìàð áûäњà êûé øàøûîñ ïќëû âó êàäü êèñüòћñüêèç... Íîø ÷èãàí ïåñÿíàé, íîêûџå ëóûòýê, àñ ïîííàç êûëú¸ññý ÷èðäý. Êûé, ìîçìûòñêûíû òóðòòûñà, øàøûîñ ïќëûí ïîçûðúÿñüêå. Òàíè ñî âîðåêúÿñü òûëú¸ñûí ãîìњèç. Ïåñÿíàé ñî êûé âûëý âåäðàûñüòûç îøìåñ âóçý ÷àáêûñà ïàçüãèç. Êûé, øèìåñ øèåòûñà, òûë øàðëû áåðûòñêèç íî ûáåì êàäü Âûæ-Êû¸ íþê âûëòћ Óéïàëà, Ìðçà êûìåñ ñüќðû, Êóð êóÿí íþêûñü Êåçüûò îøìåñ ïàëà ëîáњèç. Џàïàê ñî âàêûòý Êûéêàðáàì âûëûñü Øóíûò îøìåñ ïàëàñü љóòñêèñü Øóíäû àäњèñüêèç. Ñîëýí íûðûñåòћ òûëñèîñûç Êèíÿ ãóðò ïóìûñü ãóðåçü áàìûí ñûëћñü ïóæûì éûëú¸ñòû þãäûòћçû.

— Òûíàä ïåñÿòàåä ñî ïóæûìú¸ñ âќçûí êóðáîí ñ¸òûëý âàë. Ñî äîðû êîòüêó òќäüû þñü¸ñ âàñüêûëћçû… — êûðûæàê ó÷êûñà, òàìàê џûíçý ïåëëÿ ïåðåñü.— Êóêå-ñîêó ìîí ñîëýí ãèíý ðîìèåç âàë, íîø ñî ìûíàì ãèíý ðîìå…— êûçüû êå ëåê òûëãèçüûîññý ïàçüãûñà, ãóðò øîðû ó÷êèç ñî.— Ìàð êќòûä-à ÷óòûðúÿíû êóòñêèç?

— Î-î… — êќò êîøêîíçý ìûðäýì ÷èäàñà њàçûðòћç ×èêóðàíî-Êèðëà.

— Ìûí, òћíè ïèñïóîñ ïќëû…— âîçüìàòћç ïåðåñü.— Ñîáåðå òûìåòàäû ïûðûñà ìèñüòàñüêû, äћñüêóòú¸ñòý íî âàíüçý ãûëòû. Ñîòýê óä ÷ûëêûòà. Âóûñü ïîòûêóä, âàíü óðîäýç óëëàíü ìåä êîøêîç, íîø âàíü óìîåç âûëëàíü ìåä òóáîç øó… Âàëàäà?

— Âàëàé… — éûðçý ìûêûðòћç ×èêóðàíî-Êèðëà, êќòûç ñîëýí ýøøî çîëãåñ ÷óòûðúÿíû êóòñêèç íè. Ïåðåñü êûøíî, âóýí âåäðàçý êóòûñà, Êàáàêóë ïàëà áóñú¸ñ ïќëû âàìûøòћç. Íîø ×èêóðàíî-Êèðëà — øîíåðåí ïèñïóîñ ïќëû. Îëî âàíü êќòûç ñîëýí ñóçÿñüêûñà ïîòћç. Íî êàï÷è, ñûџå êàï÷è ëóèç. Óæàì óæçý ñàðäàí òóðûíú¸ñòû èøêûñà џîêñàì áåðàç, àñëàç óëîíàç íûðûñüñý, ëýñÿ, èíáàì øîðû ó÷êûñà, ñî äàíúÿç âûëћ èíìàðåç, ñûџå êàï÷èÿí ïàñü¸ñ ñ¸òýìåç ïîííà, ñîáåðå òûìåò ïàëà ãûçìûëüòћç. Âó øóíûò âàë. ×èêóðàíî-Êèðëà äћñüêóòñý êóøòћç íî òýò÷èç.

— Îé, îé, êûџå óìîé óê! — âàçèç ñîëýí âûëüäћñüêåì ëóëûç.

— Óìîé, àëè êûñêåì éќë êàäü øóíûò… — æèíãûðòћç ñîëýí ñüќðûñåíûç íûëìóðò êóàðà. ×èêóðàíî-Êèðëà áåðûòñêûñà ó÷êèç, íîêèí ќâќë. Íîø íûëìóðò, âóý çûìûñà, ñî ñüќðû ïîòýì íè.

— Ìîíý ïåñÿíàå ûñòћç. Ìîí òûíûä ìàéòàë íî äћñüêóò âàéè… — âóýí æîìáûëëÿñüêûñà, æèíãûðàê ñåðåêúÿ íûëìóðò. ×èêóðàíî-Êèðëà âàíü ñèíú¸ñûíûç ó÷êå ñî øîðû: «Óäìóðò êûëûí âåðàñüêèñü ÷èãàí íûë, ÷èãàí ïåñÿíàé… Êûòûñü ñîîñ ïîòћçû?.. Ìàð òà?»

— Ìèëÿì òàáîðìû Êàáàêóëûí ñûëý…

Äћñüêóòú¸ñòý íî àñòý ìèñüêåìåä áќðñüû ìè äîðû ÷àé þûíû ëûêòû… Ïåñÿíàå òîíý ќòèç. Ñîëýí òûíûä ìàð êå âåðàíýç âàíü…— ìóñî ïàëüûøàñà âåðàç ÷èãàí íûë, íîø à÷èç âûëüûñåí âóý çûìèç. Òàáåðå ñî ÿðäóð ïàëàãåñ ïîòћç íè. Îòûñåí ñî éûðñèîññý ïûçüûðòћç íî ìàèí âîðäýìûí âàë îçüû ÿðäóðå ïîòћç. Ïåëü¸ñûñüòûç âóçý ïîòòûñà òýò÷àç, ñîáåðå áàäњûì џóøêîíýíûç Ÿóøûëћñüêèç íî џóøêîíçý éûðàç áèíÿëëÿíû êóòñêèç.

— Ìàð, ÷åáåð-à, ðîì, ìûíàì ìóãîðû? — áàêîìûñà ó÷êèñü ×èêóðàíî-Êèðëà ïàëà áåðûòñêûñà þàç ñî, ñîáåðå íîø èê æûíãûðàê ñåðåêòћç.

— ×å-÷åáåð… — ãóíüäћç ×èêóðàíî-Êèðëà, îëî âîçüäàñüêûñà, îëî êóàëÿê óñüûñà.

— Љîããåñ ìèñüòàñüêû, ïåñÿíàå óã ÿðàòû êåìà âîçüìàíû! — ïàëüûøòћç ÷èãàí íûë, ìàðњàí êàäü ïèíü¸ñûíûç ÷èëåêòûñà. Ñîáåðå, ñîëû òûáûðûíûç áåðûòñêûñà, êóçü äýðåìçý éûð âûëòћç ìóãîðàç êûñêèç. Ñîå âàíüçý àñëàä ñèíú¸ñûíûä àäњîíî âàë, ñîèí èê øóã ëóîç âàëàíû, êûџå òóëêûìú¸ñ âåòëћçû ×èêóðàíî-Êèðëàëýí ìóãîðòћç. Ñî øîêàíçý èê âóíýòћç. Ñèíú¸ñûç èê êûíüûðúÿñüêåìûñü äóãäћçû. Âûëàç èê, êåñêè÷ ÷èãàí íûëëýí ìàëû êå äýðåìåç êóñ øîðàçãåñ äóãäћç, ìàëû êå êóñêûç ñîëýí êàòàîññý êèÿç љóòûíû ìûêûðñêèç… Ìàð âàë ñî! Êûџå åãèò ïè óã òîäû ñî ìûëêûäýç! Íüûëîíú¸ñûç

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 55

èê êќñàçû ×èêóðàíî-Êèðëàëýí, êóñ øîðàç òûìåò âó èê ïќçüûíû êóòñêèç…

— Íîêèí òà äûðîçü ñîå ќç àäњû… — ïàëüûøòћç ÷èãàí íûë íî, љèíãûðàê ñåðåêòûñà, ñî àçå ìàòýêòћç, ìàéòàëçý íî äћñüêóòñý ÿðäóðå ïîíћç.— Íîø òîí, ðîì, ñîå êîòüêó àäњîä, ìàëû êå øóîíî òîí ìûíàì ãèíý óðîìå…— òóæ âèçüìî ñèíú¸ñûí ó÷êèç ñî ñîëýí ñèíú¸ñàç.

— Ìàëû ìîí?.. Êûçüû ìîí?.. — ìûðäýì âàçèç ×èêóðàíî-Êèðëà.

— Òîäîä, îäíî èê òîäîä… — ìóñî ñåðåêòћç íûëàø íî ìàõàîí áóáûëè êàäü Øóðњàí îøìåñ ïàëà áóñú¸ñ ïќëû ûøèç… ×èêóðàíî-Êèðëà òóæ љîã ìèñüòàñüêèç, äàñ ìèíóò íî ќç îðò÷û — ñî Êàáàêóëûñü áóñú¸ñ ïќëûñü òàáîð àçüûí ñûëý íè âàë. Êèÿç ìàéòàëýç íî ìèñüêåì äћñüêóòú¸ñûç, âûëàç ÷èãàí äýðåì íî ÷èãàí øòàí. Êèí êå òà âàêûòý ñîå àäњûñàëûç êå, íîêèí ќé ìàëïàñàë, ñî Êèíÿ ãóðòûñü óäìóðò ïè øóûñà. Íî òþðàãàé òîäìàç ñîå.

— Áàäèÿí ñÿñüêàÿñüêèç! — êåñüêèç ñî ×èêóðàíîÊèðëàëû, áóðäú¸ñûíûç òàïûðòûñà.

— Âîèñòèíó ñÿñüêàÿñüêèç! — ìàð âåðàìçý âàëýòýê èê ïàëüûøòћç ñîëû ×èêóðàíî-Êèðëà. Íîø øóíäû, ìûäëàíü áóäћñü ïèñïó êàäü, ïóìòýì ÿðàòîí òûëñèîññý ïàçÿñà, ïóìåí âûëýãåñ íî âûëýãåñ љóòñêå. Êàáóë ãóðåçü áàìàëëýí âóæåðåç ïè÷èãåñ íî ïè÷èãåñ êûëå. Òàíè øóíäûëýí òûëñèâàé¸ñûç ãîìњûòћçû êàëëåí ãèíý áûçèñü Êàáàêóë øóðåç, þãäûòћçû êóèíü òûëñêîí êîòûðûí ëþêåíàêëþêåíàê ïóêèñü ÷èãàíú¸ñòû. Ñîîñëýñü ãîðäîòќäüû¸, ëûçî-âîæî, џóæî-êóðåí¸ äћñüêóòú¸ññýñ, ñèçüûì óðîáî-êîðêàîññýñ, ñèçüûì ïàð âàëú¸ññýñ, ÷óíüûîññýñ, êå÷ú¸ññýñ, ãîíäûðïèçýñ, ïóíûîññýñ, âûëëàíü óðäћñüêåì âàéûæ âûëûí ïóêèñü àòàññýñ íî êèëüòðî áûæú¸ññýñ ïåøòûðòûñà âåòëћñü 56 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

òóòûãûøú¸ññýñ… Æèíãûðàê! Æèíãûðàê! Æèíãûðàê! âàçèçû ÷èãàí ãèòàðàîñ! Ñîîñ áîðäû èòћñüêèçû êóáûçú¸ñ! Êîòüêó ñÿìåí áåðïóìåòћçý êàäü êûðњàñü àäÿìè êóàðàîñ! Ïóìòýì ëûñâó ìàðњàíú¸ñûí љóàòñêèç Êàáàêóë í¸æ âûë. Ïèñïó êóàðú¸ñ, òóðûíú¸ñ, ñÿñüêàîñ, њîçú¸ñ, ìóøú¸ñ, êóçüûëèîñ — âàíü àäñêèñåç íî, àäñêèñüòýìåç íî èòћñüêèç òà ëóëýç ïóìòýìëûêå ïîòòћñü êûðњàí áîðäû. Ýêòћçû òþðàãàé¸ñ, њå÷ûðàçû âà¸áûæú¸ñ, áåðãàçû äóøåñú¸ñ, âàé¸ñûñü âàé¸ñû òýò÷àçû êó÷ûðàíú¸ñ, ãóîñûñüòûç øóàê ïîòûëûñà ñóëòûëћçû-ûøûëћçû êûê ïèíü âèñêûòћçû øóëàñü áûçàðàîñ, ëûñâóîñûí ìèñüòàñüêèñü øûðú¸ñ. Êîëõîç ëèïåòú¸ñ óëûí ïóêèñü äûäûêú¸ñ ãèíý íî øќäòýê øîðûñü îò÷ûòàò÷û áûçüûëûñà ãóãåòûíû êóòñêèçû. Ïóìòýìëûêî øóäáóðåí øîêàñü äóííåå êàäü âàìûøúÿç ×èêóðàíî-Êèðëà. «Ìà, í¸æòî òà ìîí, ìà, í¸æòî òà óéâќò ќâќë…» — âàíü äóííåëû ïàéìûñà ìàëïàñüêå ñî. Ñîëýí êîòüêóä âàìûøòýìåçëû áûäý âîçü âûëûñü љóàòñêûëûñà ïàçüãèñüêûëћçû ëûñâóîñ, ñî ïàçüãèñüêîíú¸ñòû äàíúÿñà êàäü æèíãûðòћçû ãèòàðàîñ, ÷èãâåñü¸ñ, âàë ãûðëûîñ, ÷ûëêûòëýñü íî ÷ûëêûò, ýðèêîëýñü íî ýðèêî ëóë êóàðàîñ. Òàíè êûðњàñà ýêòћñü ÷èãàí íûëú¸ñ ïќëûñü ïîòћç ñîëýí ðîìèåç. Ìóñîëýñü íî ìóñî ïàëüïîòîíýíûç, âîðåêúÿñü ñèíú¸ñûíûç ó÷êå ñî ×èêóðàíî-Êèðëà øîðû. Ïè÷è ÷èãàí ïè, âàíü ìóãîðàç ÷àáêûëûñà, òàïûð ýêòý ñîëýí ïûä àçÿç. Îãçû áќðñüû îãçû ãûðäàëòî âàëú¸ñ.

— Њå÷êûëàñüêî, òîíý, ðîì, àñëýñüòûä âèðäý øќäûñà, àñëàä ðîìàëú¸ñûä äîðû âóýìåíûä…

— øóíûòàê ïàëüûøòý ÷èãàí ïåñÿíàé. — Ðîìàëú¸ñ, òàíè ñî ßíóø Ëàéîøëýí ×èêóðàíîåç… ×èãàíú¸ñ øóäî ïàëüûøàëî. Îãåí-îãåí ëûêòûñà ×èêóðàíîåç њûãûðòî, áàìàç ÷óïàëî. ×èêóðàíîëýí âàíü ìóãîðòћç òûëú¸ñ îðò÷ûëî. Ëûñâóîñûí âîðåêúÿñü èíњûîñ êàäü þãåêòî ñîîñ ×èêóðàíîëýí ñþëýìàç, éûðâèçüìàç, âèðñýðú¸ñàç. Êîòüêóä ÷èãàíëýí њûãûðòîíýíûç ñî ïóøêûí óñüòћñüêûëî ñþýí-ñþýí ïûòñàñüêûëýì ќñú¸ñ. Ñî ќñú¸ñòћ áóðäîîñ êàäü ëîáàñà ïûðî òќë-ãóðú¸ñ, òîäîíú¸ñâàëàíú¸ñ, âó êûëú¸ñ, òûë êûëú¸ñ, ïèñïó-òóðûí êûëú¸ñ, ïќéøóð-áóðäî êûëú¸ñ, êèçèëè êûëú¸ñ… «Äûðûç âóèç êå, òîí äîðû âàëëÿíú¸ñ äîðûñü ëûêòîçû, ñî íóíàëý âàíüìûç òûíûä óñüòћñüêîç…»

— òîäàç âàéèç ×èêóðàíî ïåñÿòàåçëýñü âåðàì êûëú¸ññý, âàíü Êàáàêóë âîçü âûëý ïќðòìàñüêèñü¸ñ êàäü ñóëòћçû óäìóðò ëóëú¸ñ, óäìóðò òóíîîñ, óäìóðò ïåëë¸îñ, óäìóðò ìàäü¸ñ, óäìóðò âûæû êûëú¸ñ… Ýêòћñü ÷èãàí ïè øќäòýê øîðûñü âà¸áûæ êàäü òýò÷èç îìûðå. Ñî òîäý âàë, ×èêóðàíî ñîå êèîñûíûç

êóòîç øóûñà. ×èêóðàíî ñîå òóïåç êàäü êóòћç, ñîáåðå, ãàäü áîðäàç њûãûðòûñà, ñîëýí ïåëÿç ìàð êå ñèïûðòћç.

— Øîíåð, ìè âàíüìû Áàäèÿí êàðûñü! — øóëäûð êåñüêèç ÷èãàí ïè, íîø èê, âà¸áûæ êàäü îìûðå òýò÷ûñà, ñîå ñîêó èê êè âûëàç êóòћç ñîëýí ÷èãàí àòàåç.

— Áàäèÿí ñÿñüêàÿñüêèç! — âàë ãûðäàëòýì êàäü êåñüêèç ïåðåñü ÷èãàí æèíãûðòћñü ãèòàðàîñ ïќëû.

— Âîèñòèíó ñÿñüêàÿñüêèç! Âîèñòèíó ñÿñüêàÿñüêèç! Âîèñòèíó ñÿñüêàÿñüêèç! — ãóðàêãóðàê âàçèçû íîø èê áåðïóìçý êàäü ýêòûíû êóòñêèñü ÷èãàíú¸ñ.

— Òàáåðå, ðîì, òîí ïåñÿòàåä êàäü èê òóíî…

— òàìàê џûí ïûðòћç øóèç ñîëû ÷èãàí ïåñÿíàé.

— Ìîí áûäýñòћ ñîëû âåðàì êûëìå…

— Íîø ìîí òàáåðå òûíàä ðîìèåä! Ìîí ïåñÿòàåäëýí êóçüûìåç! — æèíãûðàê ïàëüûøòћç ÷èãàí íûë, ñîáåðå òûë êàäü њûãûðñêèç ×èêóðàíî áîðäû. ×åñêûò ûìäóðú¸ñûç âàíü ãóìûðëû êàäü ëÿêèñüêèçû ñîëýí ûìäóðú¸ñûç áîðäû. «Îñòý Èíìàðå!» — äóííå òóáàòýç ñèçüûì ïîëýñ þãäûòûñà, øóíäû äîðû êîøêèç ÷óï êàðîíëýí ÷ûëêûò âќñüëûêî øќìûç. Íûëìóðò éûðñèëýí ÷åñêûò çûíî òóëêûìú¸ñûç… Ñî éûðñèîñ ïûð àäњèñüêèñü ïåñÿíàéëýí òàìàê џûíûç… Ïåñÿòàéëýí ïàëüïîòîíýç… ×èãàí óðîáîîñëýí èíáàìå њóêûðòûñà êîøêîíçû… ×åñêûòëýñü íî ÷åñêûò âќñü… ×åñêûòëýñü íî ÷åñêûò êóçüûì… Âàøêàëàåç íî òóàëàåç… Òóàëàåç íî âàøêàëàåç… Âåðàíû ëóîíòýì éûð ïîðîìîí… Îäћã ïîë ãèíý ñÿñüêàÿñüêûíû ñ¸òýì ÿðàòîí… Êóáûçú¸ñëýí áќðäîíçû, ãèòàðàîñëýí âèêûøú¸ññû… Êûñûíû êóòñêèñü òûëñêîíú¸ñ…

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 57

Êðèòèêà

Àëåâòèíà Êàìèòîâà

ÊÓÇÅÁÀÉ ÃÅÐÄËÝÍ ÒÂÎÐ×ÅÑÒÂÎßÇ ÊÓÀÐÀÎÑËÝÍ ÊÓÒЋÑÜÊÅÌÇÛ Êóçåáàé Ãåðä. Òà íèì âûëüûñü íî âûëüûñü òîäîñ÷èîñëýñü, äûøåòћñü¸ñëýñü, îãøîðû êàëûêëýñü ñþëýìú¸ññýñ áóãûðòý. Ìà ìåäà ëîïûðúÿòý ìûëêûäýç? Êóàðàîñ, êûëáóð÷èëýí êóàðàîñûí øóäîí ìàíåðåç ãåðњàëî ëûäњèñåç íî êûëáóð÷èåç. Îäћã êûëáóðûí ïќðòýì êóàðàîñëýí ïóìèñüêåìçû ïàéìûìîí ñóðåäú¸ñ êûëäûòî. Îëî, òà àñïќðòýìëûêî øóäîí Ãåðäëýí êûëáóðåòàç ôîëüêëîð ïûð ïûџàç?! Òà ó÷ûðëýí íî èíòûåç âàíü, äûð. Êóàðà íî ñîëýí ìóêåò êûëú¸ñûí îãðàäûí ëÿêûò òóïàìåç êûëáóð ïóøêûí áàäњûì èíòû áàñüòý. Òà àìàë ëûäњèñü äîðû àñïќðòýì âåðàíãóð âóòòý, êûëáóð÷èëýí ïóøìûëêûäýíûç òîäìàòý. Êîòüêóä êóàðà øóäîí ïóøêûí âàòýìûí êûџå êå íî èâîð, êóäçý êîòüêóä àäÿìè àñ òîäýìúÿç øàðàÿ. Îäћã êûëáóðûí џåì êóòћñüêèñü îãïќðòýìëûêî ëóèñü êóàðàîñ – Êóçåáàé Ãåðäëýí àñïќðòýì ìàíåðåç. Ãëàñíîé íî ñîãëàñíîé áóêâàîñëýí òóïàìçû, êûëáóð÷èëýí ìàëïàìåçúÿ-à, ÿêå îãøîðû ðàäúÿñüêûñà êîøêåìçûÿ, îáðàç êûëäûòûíû þðòòý. Êûëñÿðûñü, êèñüìàñü њåã áóñû óêøà «áàäњûì áóäњûí êðåçüëû»: Áóñû – áàäњûì áóäњûí êðåçü, Џóæ њåã – çàðíè ñèîñûç. Òќë – ñî êðåçüëýí øóäћñåç: Њåãåí øóäî êèîñûç! Ќæûò éќòñêåìçý øќäûñà, Æèíãðàê! Æèíãûðòî њåã éûðú¸ñûç. (Áóñû. 151–òћ á.) Êûëáóð ïóøêûí ç–ñ–æ–ø–÷ êóàðàîñëýí âîøúÿñüêûñà êóòћñüêåìçû ïàéìûìîí ñóðåä êûëäûòî: ëûäњèñü áóñû øåïàñüêåìåç «êûëûíû» áûãàòý. Êóàðàîñëýí áèíèñüêåìçû-ãåðњàñüêåìçû êðåçåí øóäîí âûëëåì ÷óçúÿñüêå. Êóçåáàé Ãåðäëýí òðîñ êûëáóðú¸ñàç ïóìèñüêî êóàðà ïîâòîðú¸ñ. Ñîîñ êóòћñüêî àñïќðòýìëûêî ñóðåä êûëäûòîí ïîííà. Òà àìàë òóæãåñ èê êóòћñüêå êàëûê òâîð÷åñòâîûí, êûòûí ñî óæà ìàãè÷åñêîé êóæûì êûëäûòîí áîðäûí. Êûëáóð ïóøêûí ïîâòîð ëûäњèñåç 58 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

äàñÿ ìûëêûäýí íî êðåçüãóðåí ïûџàì îáðàçýç êûëûíû-àäњûíû. Êóàðàîñëýí âûëüûñü íî âûëüûñü ñèí àçå ó÷ûðàìçû êûëäûòý íèìûñüòûç êóàðàåí ïà÷ûëìåì ñóðåä íî êûëïóø. Óäìóðò êûëáóð÷èëýí òâîð÷åñòâîÿç ïóìèñüêî ïûøêûëîí êûëú¸ñ íî: æèíãûð æèíãûðòî, џàøòûð џàøòûðòî («Áåðèçü»); æèíãûðòî, íÿêûðúÿñüêî: æèíãûð-æàíãûð-æûí-í-í («Ñÿñüêàîñ»); æèíãûð! Æèíãûð-æèí æèíãðàëî («Áóñû»); âèð øàïàëîç Øàï! Øàï! Øàï! Øàï! («Ìûíàì êóëîíý») íî ìóêåò. Òàџå êûëú¸ñ ñîèç ÿêå òàèç þãäóðëýñü/àðáåðèëýñü êóàðàåí ãåðњàñüêåìçý àäњûòî: ìóøëýñü áûçûëàìçý; êóàðëýñü џàøòûðòýìçý; ñÿñüêàîñëýñü, øåïëýñü æèíãûðòýìçý. Îçüûåí, Êóçåáàé Ãåðä äóííåìûëýñü êóàðàåí ïà÷ûëìåìçý ñèí àçå ïóêòý íî ñþëýì ïóøêû âóòòý. Ñî ñÿíà, êóàðàîñëýí ÷óçúÿñüêåìçû êûëáóðëýñü ôîíåòèêà ëàñÿíü àñïќðòýìëûêñý ÿðêûòãåñ øàðàÿ, êûëћñüêèñü íî ÷åáåð àäñêèñü ñóðåäú¸ñ, îáðàçú¸ñ, àññîöèàöèîñ êûëäûòý, êûëáóðëýñü ïóøòðîññý ìóðîìûòý. Џîøàòîí àìàë êóòûñà, Ãåðä ïќðòýì ëàñÿíü óñüòћç áóñûåç: áóñû êåëüøå êðåçüëû, ÷èíãûëèëû, íûëëû, òóðèëû. Òàџå ñóðåä êûëäћç, êûëáóð÷èëýí êóàðàîñòû óñòî íî àñ èíòûÿç êóòûíû áûãàòýìåíûç: Áóñû – áàäњûì áóäњûí êðåçü, Џóæ њåã – çàðíè ñèîñûç. <…> Ќæûò éќòñêåìçý øќäûñà, Æèíãðàê! æèíãûðòî њåã éûðú¸ñ. <…> Êóääûð ÷èíãûëè ãûðëû êàäü Òèëèíü-òèííü! Òðèíü-òðèíü! øóý. Êóääûð ÷åáåðåñü íûëú¸ñ êàäü, Ñèïûð-ð ñèïûðòî, âåðàñüêî. Êóääûð њåã éûðú¸ñ êóñïàçû Òóðèîñ êàäü âà÷å êåñÿñüêî: Òóð-ëóð-ëóð! øóûñà, éûðú¸ññû

×àãûð èíú¸ñû љóòћñüêî. (Áóñû. 151-òћ á.) Òà êûëáóðûí ïûøêûëîí êûëú¸ñ ñóðåäàñà âîçüìàòîí àìàë èíòûûí êóòћñüêî. Äóííåìûëýñü êóàðà ëàñÿíü ÷åáåð ëóýìçý øàðàÿí «Ãóæåì љûò» êûëáóðûí íî øќäћñüêå. Ãóðò óëîí âîçüìàòýìûí љûò êûëäћñü џàøåòћñü íî æîíãåòћñü ñóðåä âûëûí. Êàëûê þðòúåð ïà÷ûëìåìûí ïè÷è äûðûñåí òîäìî êóàðàîñûí: <…> Òýëüûñü áåðòћñü èñêàëú¸ñ Òèíãûëü-òèíãûëü êàðûëî. <…> Íûëú¸ñ øóëäûð êûðњàñà Áåðòî øóëäûð áóñûûñü. Áóñû êàïêà øàëüêêåòý, Њèêûð-њóêûð њóêûðòîç, <…> Çýðåáåé¸ñ њóêûðòî – Êàðíàí âóîñ ïàëüêêèñüêî. <…> (Ãóæåì љûò. 167-òћ á.) Ñèí àçå àäÿìèëýí íî èíêóàçüëýí âàøêàëà äûðúÿ òóïàñà óëýìçû ïóêñå. Ãåðä òóæ џåì êóòý êóàðà ñóðåäú¸ñòû, êóäú¸ñûç êûëáóð ÷óðú¸ñ ïóøêûí ìóçûêàëüíîé èíñòðóìåíòú¸ñëýñü æèíãûðòýìçýñ, òûëîáóðäîîñëýñü êûðњàìçýñ óñüòî: Êåñüêû, êðåçå, çîëãåñ êåñüêû ãóðòú¸ñòћ… Æèíãûð-æàíãûð, æèíãûð-æàíãûð, æèíãûð-æàí, ×èíãûëü-÷îíãûëü, æèíãûð-òèíãûëü, Òûíãûëü-òàí! (Êðåçü÷è. 48–òћ á.) ßêå: Њîëüãûðèîñ óêíî éûëý Òóæ øóíûò êàð ëýñüòћëëÿì. «Њèëüûð-њèëüûð! Њèëüûð-њèëüûð!» – Êóàòü ïè ïîòòћëëÿì. (Њîëüãûðèîñ. 125-òћ á.) Êóçåáàé Ãåðäëýí òâîð÷åñòâîÿç ïóìèñüêî øûðêóíëýí íî ãûðëûëýí îáðàçú¸ññû. Ñîîñ ñèìâîë ëóûñà ïûðî Ãåðäëýí êûëáóðåòàç. Êàðîíêûëú¸ñûí âàë÷å êûëáóð êðåçüãóð ïóøòðîñýí ïà÷ûëìå: æèíãûðòý, êûðњà, æîíãåòý:

Ñþðñ àð џîæå æîíãåòûìòý Ãûðëû êóòñêèç æîíãåòûíû – Âàíü äóííåûñü êóàíåðú¸ñûç Ñàéêàòûíû, љóòûíû. Êûëêîäû-à? Ãûðëû æóãå! Êóæìî ñîëýí æóãèñåç. <…> (Ãûðëû. 106-òћ á.) «Љûò ãûðëû» êûëáóð ÷óðú¸ñòû ëûäњûñà øќäûíû ëóîíî ãûðëûëýñü æîíãåòýì êóàðàçý: Љûò ãûðëû æóãå, Љûò ãûðëû æóãå – Êûџå óíî Ìàëïàñüêûòý! (Љûò ãûðëû. 98-òћ á.) Ðåâîëþöèîííîé òåìàëû ñћçåìûí òàџå êûëáóðú¸ñ: «Àçüëàíüãóð», «Ïûääýñ, þëòîøú¸ñ!». Ñîîñ âåðàíáóãîð ìàðø ðèòì âûëý ïûêèñüêûñà êûëäýìûí. Éûãìûò, ðèòìè÷íîé òåìï ïûџà êûëáóð ïóøêû: Æóã, áàðàáàí! Ѹò, áàðàáàí! Âàé, áàðàáàí, àçüëàíüãóð. (Àçüëàíüãóð. 205-òћ á.) Òàџå êóàðàîñûí øóäîí àìàë þðòòý âîçüìàòûíû óäìóðò êûëëû ãèíý òóïàñü âåðàíñÿìåç íî óäìóðò êàëûêëû ãèíý óêøàñü ìûëêûäýí ïûџàì îáðàçýç.

Óæå êóòýì ëèòåðàòóðà: 1. Ãåðä Ê.  ïîë¸òå ê ñîëíöó: Ñòèõè è ïîýìû / Ïåðåâîä ñ óäìóðòñêîãî. Èæåâñê: Óäìóðòèÿ, 1989. 23 ñ.

2. Ãåðä Ê. Òà êûðњàíú¸ñû-òóðàãàé¸ñû: Ëþêàì êûëáóðú¸ñ, ïîýìàîñ / Äàñÿç íî àçüêûëçý ãîæòћç Ô.Ê. Åðìàêîâ. Èæåâñê: Óäìóðòèÿ, 1994. 304 ñ.

3. Êûëòîäîí íèìêûëú¸ñûí óäìóðò-њó÷ íî њó÷óäìóðò êûëëþêàì = Óäìóðòñêî-ðóññêèé è ðóññêîóäìóðòñêèé ñëîâàðü ëèíãâèñòè÷åñêèõ òåðìèíîâ / Äàñÿçû Ò.Ð. Çâåðåâà, À.À. Øèáàíîâ. Èæåâñê: Óäìóðòèÿ, 2006. 56 ñ.

Ãûðëûîñû, øûðêóíú¸ñû æèíãûðòî, Âà÷å øóëäûð òóæ âåðàñüêî, êûðњàëî. Ñþðåñ êóçÿ ïàð âàëú¸ñû ÷àëü âîðòòî – Ûìíûð øîðû ëûìû ïûðû ïàçüãûëî. (Ãûðëûîñ, øûðêóíú¸ñ. 53-òћ á.) Êóääûð ãûðëû îñêîí ñèìâîëýí ãåðњàñüêå. Ñî âûëü óëîí íî âûëü äóííå âóîíëû êàëûêåç îñêûòý:

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 59

Êðèòèêà Àëåêñåé Àðçàìàçîâ

ÁÅËÎÅ È ÊÐÀÑÍÎÅ Â ÏÎÝÇÈÈ ÏÅÒÐÀ ÇÀÕÀÐÎÂÀ «Èìåíà öâåòà âî âñåõ ÿçûêàõ ïðèíàäëåæàò ê ñàìûì äðåâíèì ãðóïïàì ñëîâ. Èçäàâíà ÷åëîâåê íàäåëÿë öâåò ñèìâîëè÷åñêèì çíà÷åíèåì, ÷óâñòâà öâåòà ÿâëÿþòñÿ ïîïóëÿðíåéøåé ôîðìîé ýñòåòè÷åñêîãî ÷óâñòâà âîîáùå. Ñîâðåìåííûå èññëåäîâàòåëè ïèøóò î öâåòîìîäåëèðîâàíèè íàøåãî èíòåëëåêòà; îáîçíà÷åíèÿ öâåòîâ âî âñåõ ÿçûêàõ ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé êîíöåíòðèðîâàííûå îáîçíà÷åíèÿ áîëüøèõ îáëàñòåé ïñèõîáèîëîãè÷åñêîãî îïûòà». [Ãàáûøåâà, 2003: 6]. Âçàèìîäåéñòâèå âåðáàëüíîãî è âèçóàëüíîãî êîäîâ â óäìóðòñêîé ýòíîôóòóðèñòè÷åñêîé ëèòåðàòóðå íàèáîëåå îùóòèìî â ìåäèàëüíîñòè öâåòà, ãäå âèäåîìàòè÷åñêîå îíòîãåíåòè÷åñêè ñîïðÿæåíî ñ ñåìàíòè÷åñêîé ìíîãîãðàííîñòüþ. Ïîýçèÿ îäíîãî èç èäåîëîãîâ óäìóðòñêîãî ýòíîôóòóðèçìà Ï.Ì. Çàõàðîâà íàñêâîçü «ïðîíèçàíà» öâåòîâûìè òåêñòàìè, ñåìèîòè÷åñêèé ñòàòóñ êîòîðûõ íåîäíîçíà÷åí. Ïðîäîëæàÿ íàø ðàçãîâîð î ôåíîìåíå âèçóàëüíîãî â óäìóðòñêîé ïîýòè÷åñêîé êóëüòóðå è êîíêðåòíîì èäèîñòèëå, îñòàíîâèìñÿ íà äâóõ öâåòîâûõ êîíöåïòàõ – òќäüû («áåëûé») è ãîðä («êðàñíûé»). Áåëîå â êîëîðèñòè÷åñêîé ñèñòåìå óäìóðòñêîãî ïîýòà íå ÿâëÿåòñÿ äîìèíèðóþùèì öâåòîì, íî ïðè ýòîì âûñòóïàåò íà ìåòàòåêñòóàëüíîì óðîâíå êàê çíàê-èíäåêñ âàæíîé ìèôîïîýòè÷åñêîé èíôîðìàöèè. Ýòà èíôîðìàöèÿ, îäíàêî, îáû÷íî íå ïîïàäàåò ïîä êàòåãîðèè ÷åòêîé àâòîðñêîé íåîìèôîëîãèçàöèè è âíîñèò â óäìóðòñêóþ ýòíîêóëüòóðíóþ öåëîñòíîñòü ïðåäñòàâëåíèÿ, õàðàêòåðíûå äëÿ ìíîãèõ íàðîäîâ ìèðà.  òâîð÷åñòâå Ï. Çàõàðîâà ðåàëèçóåòñÿ òðàäèöèîííàÿ ñèìâîëèêà áåëîãî. Òàê, íàïðèìåð, â åãî ñòèõîòâîðåíèè «Êóëîí» («Ñìåðòü») áåëîå – öâåò îäåÿíèÿ ñìåðòè: «Òћíè – ò äüû äћñåí íî êóñîåí, êûŸå ìóñî» («Âîí – â áåëîé îäåæäå è ñ êîñîé, êàêàÿ ìèëàÿ») [Çàõàðîâ, 2001: 17]. Ñìåðòü, èìåþùàÿ âî ìíîæåñòâå ïðåäñòàâëåíèé àíòðîïîìîðôíûå ïðèçíàêè è îêðóæåííàÿ «áåëûì ñâåòîì», âûçûâàåò ó Çàõàðîâà ÷óâñòâî ñàðêàñòè÷åñêîãî íåñîãëàñèÿ: «õà-õà-õà-õà! Áàê÷à ñóëüäýð. Êóëîí øàò ñî?» («õàõà-õà-õà! Îãîðîäíîå ïóãàëî. Ðàçâå ýòî ñìåðòü?»).

60 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Ñîãëàñíî ìèñòè÷åñêîìó çíàíèþ ïîýòà, áåëèçíà ñìåðòè ìîæåò íå óëàâëèâàòüñÿ ãëàçîì, ÷åëîâå÷åñêèì çðèòåëüíûì ñîçíàíèåì, áåëîå åñòü ïðîçðà÷íîå è äàæå àêóñòè÷åñêîå: «êóëîí àäњèñüêûòýê ïåëÿä øîêà» («íåâèäèìàÿ ñìåðòü â òâîå óõî äûøèò»). È, íàïðîòèâ, â íåêîòîðûõ ïîýòè÷åñêèõ ïðèìåðàõ êîëîðèçì ñìåðòè «àïïåëèðóåò» ê çðèòåëüíîé âïå÷àòëèòåëüíîñòè ðåöèïèåíòà: êóêå ñî êóëîíëýí ëûçìûò-ò äüû ûìûç ïóðòëýí ïóìàç óðìåì êóàðàåíûç ñåðåêúÿñàë… [Çàõàðîâ, 2001: 228] Êîãäà ñìåðòè ñèíåâàòî-áåëûé ðîò Íà êîí÷èêå íîæà ñóìàñøåäøèì ãîëîñîì çàñìåÿëñÿ… Áåëîå â ãëàãîëüíîé ìîòèâèðîâàííîñòè ñèìâîëèçèðóåò ðàçðûâ îòíîøåíèé ñ çåìíûì èçìåðåíèåì, îòìå÷åíî ìîòèâîì ïåðåõîäíîñòè, çàêëþ÷èòåëüíîñòüþ: Ÿóæ ëóèç – áóðäú¸ññý âќëúÿç… Ò äåêòћç-ëîáûøòћç… ò ëúÿ… Áåðïóìçý Àñ Èíáàì ãóðàç Ýðêàçìèç óê… ñûŸå íî ïîðúÿç… [Çàõàðîâ, 2001: 35] Ñòàëî æåëòûì – ðàñïðàâèëî êðûëüÿ… Ïîáåëåëî-ïîëåòåëî… ïî âåòðó…  ïîñëåäíèé ðàç â ìåëîäèè Ñâîåãî Íåáà Ðàçîøëîñü æå… è òàê êðóæèëî… Áåëîå â ïîýçèè Çàõàðîâà ìîæåò áûòü ýïèòåòîì, «ïðèïèñàííûì» ê îáðàçó òóìàíà, è ïîä÷åðêèâàòü òåì ñàìûì õòîíè÷íîñòü, èíîìèðíîñòü ñîñòîÿíèé âðåìåíè è ïðîñòðàíñòâà:  ëäћñüêèç êå Øóðå Ò äüû Áóñ… Êóàëåêòý íè ò äüû-ò äüû áóñ… [Çàõàðîâ, 2001: 45]

Åñëè ðàññòåëèòñÿ Áåëûé Òóìàí ó Ðåêè… Âçäðàãèâàåò óæå áåëûé-áåëûé òóìàí… Áåëûé öâåò ìîæåò îáðàçîâûâàòü ïàðó ñ ÷åðíûì öâåòîì è ñîñòàâëÿòü ñ íèì äèàäó ñâÿòîñòè/ãðåøíîñòè, äóõîâíîãî/òåëåñíîãî, âå÷íîãî/ïëîòñêîãî. Îêûò íî çûí òóííý òà ñîþçûí – Øóçè ýðèê êîòûð ëàñÿíü ëàå. Ìóãîð íî ëóë, ò äüûåí ñü ä êå íî äóííåîññû, Êûêñû èê Ÿîø êûñêî ýðêûíàå. [Çàõàðîâ, 2001: 128] Äóøíî è äóðíî ïàõíåò ñåãîäíÿ â ñîþçå – Ãëóïàÿ ñâîáîäà ìåñèò ñî âñåõ ñòîðîí. Òåëî è äóøà, õîòü áåëûé è ÷åðíûé èõ ìèðû, Âìåñòå òÿíóò îíè â äåìîêðàòèþ. Ñòèõîòâîðåíèå è îáûãðàííàÿ â íåì îïïîçèöèÿ áåëîãî/÷åðíîãî, äóøè/òåëà èìåþò ìèôîëîãè÷åñêèé è ðåàëüíûé ïëàí. Ðåàëüíûé ïëàí – ýòî òîò ñîöèàëüíûé è ïñèõîëîãè÷åñêèé ôîí, êîòîðûé íàêëàäûâàåòñÿ íà òâîð÷åñòâî «ïîçäíåãî» homo soveticus, âïðî÷åì, è â ñëîæíîé ðåàëüíîñòè ïåðåñòðîå÷íîé ëèðèêè Ï. Çàõàðîâà çâó÷èò ãîëîñ íàäåæäû. Áåëîå – êîíöåïò íà÷àëà, íîâèçíû. «Áåëûì êà÷åñòâîì» ïðîñòðàíñòâåííîñòè è õðîíîëîãèè îáëàäàåò áóìàãà: áåëîå áóìàãè – öâåòîâîé ïðèçûâ ê àêòó òâîð÷åñòâà, ýòî íà÷àëî, «êàæóùèéñÿ íóëü», çà êîòîðûì ñëåäóþò î÷åâèäíûå ñåìàíòè÷åñêèå åäèíèöû. Áåëîå íå äîëæíî îñòàâàòüñÿ áåëûì. Îíî èçíà÷àëüíî ïðåäïîëàãàåò çàïîëíåíèå ñâîåé âíóòðåííåé ñôåðû ñìûñëàìè äðóãèõ êðàñîê, öâåòîâ. Áåëîå – ñàêðàëüíàÿ ÷èñòîòà, çðèòåëüíîå ìîë÷àíèå, è èõ íåîáõîäèìî íàðóøèòü, îáðàòèòü â ñëîâà. Íî â ýòîì ìîë÷àíèè óæå çàëîæåíû çíàíèå, êðåàòèâíîñòü, äåéñòâèå, ìíîæåñòâåííîñòü. Áåëàÿ áóìàãà â òâîð÷åñòâå Çàõàðîâà îñìûñëèâàåòñÿ êàê ïðîñòðàíñòâî èñïîâåäè, äóõîâíîãî î÷èùåíèÿ, ïîýòè÷åñêîãî ðàñêðûòèÿ. Áåëàÿ áóìàãà «î÷åëîâå÷èâàåòñÿ», ïîä÷åðêèâàåò àáñîëþòíóþ âëàñòü õóäîæíèêà, ðàññêàçûâàåò î ëþáâè. Îíà ïðîòèâîïîëîæíà ÷åðíîìó êâàäðàòó Ï. Çàõàðîâà, Ê. Ìàëåâè÷à, öâåòîâîé è ãåîìåòðè÷åñêîé «çàêîâàííîñòè» åãî ñåìàíòèêè. Ìûíàì àçÿì ò äüû-ò äüû êàãàç, Îãïîë íî êóòûìòý íî èñàìòý íà ñî. Èíìàð êàäü ïóêèñüêî ñîëýí àçÿç, Íîø ñî ó÷êå, âèòå… Äóííå òóñî! [Çàõàðîâ, 2001: 134] Ïåðåäî ìíîé áåëàÿ-áåëàÿ áóìàãà, Íè ðàçó íå âçÿòàÿ è åùå íå òðîíóòàÿ. Êàê Áîã ñèæó ÿ íàä íåé, À îíà ñìîòðèò, æäåò… Ñ ëèöîì ìèðà! Âàíüçý ÷èäà ìèñêèíü – ò äüû êàãàç… [Çàõàðîâ, 2001: 235] Âñå òåðïèò íåñ÷àñòíàÿ – áåëàÿ áóìàãà…

Ïåëëÿ ìûíûì ñîå (ÿðàòîíýç – À.À.) ò äüû êàãàç… [Çàõàðîâ, 2001: 173] Íàøåïòûâàåò ìíå î íåé (î ëþáâè – À.À.) áåëàÿ áóìàãà… Ýïèòåò «áåëûé» òðèæäû èñïîëüçóåòñÿ â ñòèõîòâîðåíèè «Àäњîí» («Ñóäüáà»). Íüûëü Ÿîøåí ÷àáêî, ñþðñýç ýêòî… Þã-þã ãîíњûðòý ò äüû ýðâàë. Òàíè ñî, òóäâó êàäü, ÿðàòîí, Ñî êàäåç â ë íè òóàëà. Òîí ìûíûì êîòüêó ïèøòîä àëëè – Òîí ò äüû-ò äüû ïîòћä Êàìûñü. Ìîí íî èíáàìåí áàêåëëÿìûí, Îøìåñëýñü ñèíçý óò¸í âûëûñü. [Çàõàðîâ, 2001: 127] ×åòâåðî õëîïàþò, òûñÿ÷à òàíöóåò… Ñâåòëàÿ-ñâåòëàÿ ãàðöóåò áåëàÿ ëîøàäü. Âîò îíà, ñëîâíî âåñåííèå âîäû, ëþáîâü. Íûí÷å òàêîé ëþáâè óæå íå áûâàåò. Òû ìíå âñåãäà áóäåøü èñòî÷íèêîì ñâåòà – Òû áåëîé-áåëîé âûøëà èç Êàìû. Ìåíÿ òîæå áëàãîñëîâèëî íåáî Áåðå÷ü ñâÿòîé èñòî÷íèê. ßâëåíèå áåëîé ëîøàäè – ìåòàôîðè÷åñêîå ÿâëåíèå ñóäüáû è îäíîé åå «÷àñòíîñòè» – ëþáâè. Âî âòîðîé ñòðîôå ñóáúåêò ïåðåõîäèò ñî ñâîåé ñóäüáîé «íà òû», â øåñòîé ñòðîêå áåëèçíà/ñàêðàëüíîñòü ñóäüáû óäâàèâàåòñÿ (òќäüû-òќäüû). Óïîìèíàåòñÿ ñâÿùåííûé óäìóðòñêèé ëîêóñ – ðåêà Êàìà, èç êîòîðîé ÿêîáû «íàðîæäàåòñÿ» ñóäüáà. Ïîýòè÷åñêàÿ ñåìèîòèçàöèÿ è êîëîðèçàöèÿ Êàìû èìåþò ãëóáîêèå ôîëüêëîðíîìèôîëîãè÷åñêèå êîðíè è îñíîâûâàþòñÿ íà êóëüòóðíîýòèìîëîãè÷åñêèõ àññîöèàöèÿõ. Õóäîæåñòâåííàÿ ôóíêöèÿ êðàñíîãî öâåòà â ïîýòèêå Ï. Çàõàðîâà íå óêëàäûâàåòñÿ â îáîáùàþùèå îïðåäåëåíèÿ. Äóìàåòñÿ, çà êðàñíûì – öâåòîì îñîáîé ìèôîïîýòè÷åñêîé è êóëüòóðíîé ñëîæíîñòè – ñîêðûòû èìåíà è ìèðû, ìåòàôèçèêà êîòîðûõ ïðåòåíäóåò íà íåñîâïàäåíèå ñ ðåàëüíîñòüþ. Ó Çàõàðîâà êðàñíîãî îäíîâðåìåííî ìàëî è ìíîãî: â öâåòîâîì ïðîñòðàíñòâå êíèãè «Âîæ âûæ» êðàñíûé âñòðå÷àåòñÿ äîâîëüíî ðåäêî, íî â íåñêîëüêèõ ñòèõîòâîðåíèÿõ åãî ÷àñòîòíîñòü è «ñåìèîòè÷åñêàÿ ïëîòíîñòü» ïîðàçèòåëüíû. Òàêàÿ íåðîâíîñòü ïîýòè÷åñêîãî îáðàùåíèÿ ê êðàñíîìó íà ôîíå ðàâíîìåðíûõ öâåòîâûõ ïðèîðèòåòîâ îò÷àñòè çàòðóäíÿåò ãåðìåíåâòè÷åñêîå òîëêîâàíèå. Ñòîèò çàìåòèòü, ÷òî ïîýçèÿ Ï. Çàõàðîâà îñâîáîæäåíà îò ñîöèàëèñòè÷åñêîé ñèìâîëèêè: ñåìàíòèêà êðàñíîãî öâåòà ôîðìèðóåòñÿ çà ïðåäåëàìè èäåîëîãè÷åñêè âûâåðåííûõ êîëîðèñòè÷åñêèõ ìîòèâîâ. Êðàñíîå – åñòåñòâåííàÿ çðèòåëüíàÿ îöåíêà êà÷åñòâà ãëèíû (îøìåñú¸ñ ãîðä ñþé êàäü êóàñüòýìûí ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 61

– ñëîâíî êðàñíàÿ ãëèíà âûñóøåíû ðîäíèêè) [Çàõàðîâ, 2001: 21], êðàñíûé áûê (ãîðä îø) – ìåòàôîðè÷åñêàÿ ïåðåäà÷à ñòèõèéíîñòè îãíÿ/ïëàìåíè/ïîæàðà [Çàõàðîâ, 2001: 23], êðàñíûé – öâåò çàïëàêàííîñòè èëè óñòàëîñòè ãëàç [Çàõàðîâ, 2001: 156]. Áîëåå ñëîæíûé óðîâåíü õóäîæåñòâåííîñòè êðàñíîãî èìååò ìåñòî â ïîýòè÷åñêèõ òåêñòàõ «Ñàìóðàé», «Ðîê-í-ðîëë», «Ìóêåò äóííåûñü ñóðåäú¸ñ» («Ïåéçàæè äðóãîãî ìèðà»). Åñëè â ïåðâîì òåêñòå [Çàõàðîâ, 2001: 125] «êðàñíûå øòàíû» («ãîðä øòàíè») ó÷àñòâóþò â ïîðîæäåíèè îáðàçà ñàìóðàÿ/ãåíåðàëà (èíòåëëåêòóàëüíî è ñîöèàëüíî ñîñòîÿòåëüíîãî èíäèâèäóóìà), òî âî âòîðîì òåêñòå «êðàñíîå ïÿòíî» («ãîðä âèøòû») ñèìâîëè÷åñêè çíàìåíóåò ïÿòíî êðîâè. Áàäњûì áàððå, ëåãàòî, ïèööèêàòî – Ãèòàðà êàäü ìûëêûäàìûí ñþëýì – Ïè÷è ôîðøëàãú¸ñìå íî êûñêàëòî Ãîðä âèøòûåí ïóêñèñü àêêîðä âûëý. [Çàõàðîâ, 2001: 178] Áîëüøîå áàððå, ëåãàòî, ïèööèêàòî – Ñëîâíî ãèòàðà íàñòðîåíî ñåðäöå – Äàæå ìàëåíüêèå ìîè ôîðøëàãè ñòÿãèâàþò Íà àêêîðä ñ êðàñíûì ïÿòíîì. Ñòèõîòâîðåíèå áûëî íàïèñàíî â ñåðåäèíå 1990-õ ãîäîâ, â ïåðèîä àêòèâíîé óâëå÷åííîñòè Ï. Çàõàðîâà ïîýçèåé è ôèëîñîôèåé ðóññêîãî ðîêà. Ãèòàðà, ãëàâíûé äëÿ óäìóðòñêîãî ïîýòà ìóçûêàëüíûé èíñòðóìåíò (ñàì àâòîð ïðåêðàñíî èãðàåò íà ãèòàðå), ÿâëÿåòñÿ ñàêðàëüíî ñîåäèíÿþùèì ïðåäìåòîì êàê ñ òðàäèöèÿìè íåîôèöèàëüíîé ñîâåòñêîé (áàðäîâñêîé) êóëüòóðû, òàê è ñ íîâîé ïîñòñîâåòñêîé ïîýòè÷åñêîé ðîê-ðèòîðèêîé. Êðàñíî-êðîâàâûé àêêîðä, ìóçûêàëüíî-âèçóàëüíûé òåðìèí ïîýçèè Çàõàðîâà, ïðåäñòàâëÿåòñÿ õóäîæåñòâåííîîáðàçíûì óïîìèíàíèåì î òðàãè÷íîñòè ñóäåá Âëàäèìèðà Âûñîöêîãî, Áóëàòà Îêóäæàâû, Âèêòîðà Öîÿ, Èãîðÿ Òàëüêîâà.  «òåêñòå» öâåòà è «òåêñòå» îáðàçà, ïî çàìûñëó ïîýòà, äîëæíà ïðîÿâëÿòüñÿ ýñõàòîëîãè÷íîñòü æèçíè ÷åëîâåêà, è â òî æå âðåìÿ äîëæíà çâó÷àòü íàäåæäà íà íåïðåìåííîñòü òâîð÷åñêîãî âîçðîæäåíèÿ. Ëèòåðàòóðà: 1) Ãàáûøåâà Ë.Ë. Ñëîâî â êîíòåêñòå ìèôîïîýòè÷åñêîé êàðòèíû ìèðà. Àâòîðåôåðàò äîêò. ôèëîë. íàóê. Ì., 2003. 7http: // www. ruthenia. ru/folklore/gabysheva 1. htm.

2) Çàõàðîâ Ï.Ì. Âîæ âûæ: Ñòèõè, ïîýìû, ïåðåâîäû. Èæåâñê, 2001.

62 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Êðèòèêà Àëåêñàíäð Ëàïòåâ

ÊÀËÛÊ ÂÈÇÜÁÓÐÅÍ ÏЌËÝÑÒÝÌÛÍ Ðîññèûñü ïèñàòåëü¸ñëýí îãàçåÿñüêîíçûëýí ¸ç÷èåç Óëüôàò Áàäðåòäèíîâ ëûäњèñü¸ñ ïќëûí òîäìî «Ñÿñüêà ñþëýìûí íî љóæà» (1988), «Ìàð ëóîç џóêàçå?» (1991), «Ìàð ñî êàäèê?» (1994), «Ñåðåêúÿí – àäñêèñüòýì êóæûì» (1997), «Ќòå…»

(1997), «Ïàëüïîòîí íî ìàëïàñüêîí» (2002), «Øîðäèí – ñåðäöåâèíà ìîÿ çîðåâàÿ» (2004) âåðîñú¸ñûí, ñöåíêàîñûí, þìîðåñêàîñûí, êûëáóðú¸ñûí, ïîâåñòåí êíèãàîñûíûç. Àëèãåñ ñîëýí ïîòћç ïîâåñòü¸ñûíûç, âåðîñú¸ñûíûç íî ïüåñàîñûíûç «Џóøúÿë âîðäћñüêå âåíü¸ñòýê» òÿìûñýòћ ñáîðíèêåç. Ó. Áàäðåòäèíîâ ïќðòýì àðëûäî ïèíàëú¸ñëû ãîæúÿ. Óíîåç ó÷ûðú¸ñ, ñóðåäú¸ñ, òîäìåòú¸ñ, ãåðîé¸ñûç íî, àñëàç óëîíûñüòûç – ïèíàë äûð âàêûòûñüòûç áàñüòýìûí. Èíêóàçåç ÿðàòîí íî ñîå óò¸í, ýøúÿñüêîí, ñèíìàñüêîí, îã-îãåä àçüûí êûë êóòîí, ñåðåìåñ ó÷ûðú¸ñû øåä¸í, óëîíûí ñþðåñ áûðú¸í, àíàé-àòàé þðò, âûæû-êóìûîñ, òîäìîîñ ñÿðûñü-à âåðàñüêîí ìûíý – âàíüìûç ãåðњàñüêåìûí àñ ïàëú¸ñûíûç, äîðåíûç, Àëòàó óëîñýí. Â. Êîòêîâ êûëáóð÷èëýí ïóñúåìåçúÿ, óíîçý ïðîèçâåäåíèîññý, çýìçý èê, «Àëòàó ìàäü¸ñ» ïќëû ïûðòûíû ëóîíî. Àëòàó – àñïќðòýì ãóðò íèì. Ñî, ïå, êûê áèãåð êûëú¸ñëýñü ïќðìåìûí: àë – ãîðä, òàó – ãóðåçü. Íîø ìàëû-î ãîðä ãóðåçü ìàëïàñüêîäû? Òàíûï øóð äóðûñü ãóðåçü, ïå, êûä¸êûñåí ãîðä àäњèñüêå, îòûí, ïå, ãîðä ñþåç òðîñ. Áèãåðú¸ñ àñüñýîñ Àëòàóýç Àëòàþ, ïå, øóî. Àëòû àþ. Êóàòü ãîíäûð. Âàøêàëàîñ, ãóðòñûëû èíòû ÷àêëàêó, îäћã êóøûñü êóàòü ãîíäûðú¸ñòû àäњèëëÿì. Ó÷êîä êå, ïå, ñîîñ ÷èê íî êóðåíü ìîêîîñ âûëћëëÿìòý, êóàòü ëћÿëú¸ñòû îçüû êîæàëëÿì («Àëòàó óñüòý ñèíú¸ññý»). Àâòîð ïè÷è äûðûñüòûç çàðíè áûðòûêú¸ñòû – ñþëìàç, éûðàç òóæãåñ ïûџàñà êûëåì ó÷ûðú¸ñòûñóðåäú¸ñòû âàê÷è æàíðåí ãîæòýì ïðîèçâåäåíèîñàç ïûðûîñûí-ãèçüûîñûí âîçüìàòý êå, âûëü êíèãàûñüòûç «Øîðäèí» ïîâåñòüûí òàáåðå âàíüçý ñÿìåí îäћã âåñå ñóçüå. Òàòûí ñîêó èê òóíñûêî òîäìåòýç ïóñú¸ìå. Òà ïîâåñòü íûðûñü èê њó÷ êûëûí

Àíàòîëèé Äåìüÿíîâëýí áåðûêòýìåçúÿ Óäìóðò êóí óíèâåðñèòåòëýí òèïîãðàôèÿç ïå÷àòëàñüêèç. Øîðäèí – ñî îãëîìàê êûëñóðåä (îáðàç). «Øîðäèí óðàììû ìîí ïîííà àäÿìè êàäü ïîòý. Òóñûçúÿ ñî êќíÿ êå êåëüøå àíàåí àòàåëû íî, ïåñÿåí џóæàåëû íî, ýêååí ñóçýðú¸ñûëû íî. Ýøú¸ñûëýñü òîäìî ûìíûðú¸ññýñ íî îòûñü àäњèñüêî»,– ãîæòý ïðîçàèê. Øîíåðãåñ âåðàíî êå, Øîðäèí – ñî îãëîìàêëýí ëþêåòýç. Øîðñþëýì âàäåñýç. Ãóðòñûëýí øîðûç, âàëòћñü óðàìçû. Îçüûåí, øîðäèí äóííå. Џàï îòûí íî, Àëòàóëýí óëëàïàë íî âàííàïàë óðàìú¸ñàç íî, ñî êîòûðûñü óëîñûí íî óëîí ïќçå. Çýì, êóä-îã äûðúÿ ïèíàë íî àðëûäî ãåðîé¸ñ êóñïûí âîæâûëúÿñüêîíú¸ñ íî êûëäî. Ñîêó èíè êîòüìà øîðû ïè÷è ìóðòëýí ñèíìûíûç ó÷êèñü ìàäèñü àìàëòýê ëóëњèñüêîíî ëóý: «Áàäњûìú¸ñëýñü ìàëïàíú¸ññýñ âàëàíû øóã». Ïîâåñòü òîäý âà¸í ќðòћ ëýçåìûí áåðå, ãåðîé¸ñûç çýìîñ óëîíûñü áàñüòýìûí. Ñîîñëýí íèìú¸ññûòóëú¸ññû íî, òóññû-áóéçû íî, âûðîñú¸ññû íî, óæú¸ññû íî çýìîñýñü. Ìàäèñåç íî òàòûí à÷èç èê àâòîð. Âàëòћñü ãåðîåç íî ñî ëóý. À÷èç âåðàìúÿ èê, Óëüôàò íèì, ïå, øóäî øóýìåç âîçüìàòý. Àðàá êûëûñü áåðûêòûñà îçüû, ïå, ëóý. Àòàå ñî ñÿðûñü òîäûëûìòý, ëýñÿ. «Íîø ïèåçëû øóä ñћç¸í ñÿðûñü îäíî èê ìàëïàñüêûëћç, äûð»,– ãîæòý àâòîð. Óëîí ñþðåññý ÷àêëàíî êå, Ó. Áàäðåòäèíîâëýí éќíàç àäÿìèîñ ðàäý ñóëòîíýç àëëàê êîðêàí љóæàìåç áîðäûñü ïîòý, âûëäû. Ïðîçàèê ïóñúåìúÿ, àëëàê êîðêà, ïå, øóî àíàé-àòàé äîðûí ќâќë äûðúÿ. «Àëëàê êîðêà ìè ïîííà íûëïè ñàä âàë, äûð,– ãîæòý ñî.

– Àëè îçüû ìàëïàñüêî. Íî ñîêó ñî ñÿðûñü êûëýììû íî ќé âàë. Àíàé-àòàé¸ñìû ìèëåñüòûì ïîê÷è äûðìåñ «êîðòíàíû» ќç äûðòý, âûëäû. Îëî, çýìçý íî óìîé ëýñüòћçû?» Àâòîð òàòûí àñ ìàëïàíçý ïóìàç-éûëàç óã íî âóòòû êàäü. Îçüû êå íî àñïќðòýì ýðèêî èíòû ìàäèñüëýí íî, êîòûðûñüòûç ìóêåò ãåðîé¸ñëýí – ýøú¸ñûçëýí íî óëîíàçû њå÷ ëàñÿíü ãèíý îòћÿç øќäћñüêèç øóûñà, þàí òàџå èê ÷èëüïûðà. Ýðèêåç óãî êîòüêèí ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 63

ÿðàòý, êîòüêèí ýðèê ïàëà êûñòћñüêå. Ýðèêåç âàíü äûðúÿ ãèíý àäÿìè, øóîì, Èíìàðåí ñ¸òýì âàíü ëóîíëûêú¸ññý, áûãàòîíëûêú¸ññý, ìàëïàíú¸ññý óæú¸ñàç ïûџàòûíû ïќðìûòý íî øóìïîòý, áóéãà. Îçüû ñî àññý à÷èç óëîíûí øåäüòý, àñëûç à÷èç êóç¸ êàðèñüêå. Íîø љèïòûñà, ýðèêòýì âîçüûñà, çћáûñà âîçåì ìóðò ïќðìîñòýì, øóäòýì ëóý, øèìåñ àäњîíý âóý, áûðîí ñþðåñ âûëý ñóëòý. Òàçüûãåñ èê âåðàíû êóëý êîòûðûñüòûìû ïќðòýì ëóëîñú¸ñ ïóìûñåí íî. Êûëñÿðûñü, «Øîðäèí» ïîâåñòüûí ñèí àçÿìû ïóêòýìûí ïèíàëú¸ñëýí îãçý ëóä џќæåç, ñþé ëþêåí ëýçüÿñà, ãóðò òûìåò âûëûñü êûðìåìçû. Ñîáåðå, ìåäàç ïåãњû øóûñà, îäћã ýøñûëýí ïåñÿòàåç ñîå ÷ûðòûòћç ãîçûÿ, áóðäîëýí àçüïàëàç òóñå âó ïîíý, ñè¸í íî ñ¸òý. Îçüû êå íî ëóä џќæçû óéèí êóëýì. «Øóìïîòîí ñüќðû êóääûðúÿ êóðåêòîí âåòëý»,– øóý ñûџå äûðúÿ ïðîçàèê. («Âåëîñèïåä» âåðîñ). Òà øèìåñ ó÷ûð ïóìûñåí àâòîð òàџå éûëïóìúÿí ëýñüòý: «Îãåç òîäìî: џќæú¸ñ íî њàçåãú¸ñ óíî äàóðú¸ñ џîæå óëî íè àäÿìè âќçûí, îçüû êå íî âèðàçû ñîîñëýí âîçèñüêå íà ëóäûñü, êûðûñü ïîòýìçû, ýðèêåç ÿðàòýìçû. Ýðèê ïóìûñåí ìàëïàñüêîíçý àâòîð «Џóøúÿë âîðäћñüêå âåíü¸ñòýê» ïîâåñòÿç íî àçüëàíüòý. Òàòûí èíè ñî àäÿìèîñëýñü íî òûëîáóðäîîñëýñü óëîí-âûëîíçýñ џîøàòý, ÷àêëàìú¸ññý òîäàç óñüêûòý, êóñïûñüòûçû ãåðњåòñýñ øàðàÿ. Íîø ãåðњåòýç òàòûí òàíè ìà áîðäûí: èíêóàçåí ñ¸òýì íîêûџå ëóëîñýç êóæìûñü êàðûíû óã ÿðà. Òàÿç ïîâåñòüûí âåðàñüêîí ìûíý äàñýòћ êëàññýç éûëïóìúÿñü¸ñòû âàíüçýñ êîëõîçý êåëüòûíû òóðòòýìçû ñÿðûñü. «Àäÿìèîñ ïќðòýìåñü, êîòüêóäћçëýí àñëàç ñþðåñýç,– ãîæòý ïðîçàèê.– Ìàëû ñîîñëýí óëîíàçû êóæìûñü ïûðèñüêîä? Òàíè øûð÷èêú¸ñ, ñüќäêóàêàîñ, òóðèîñ ïè ïîòòî àñüìå ïàëàí, òîëàëòýëû ëûìøîðå ëîáњî, íîø êîџîîñ, њîëüãûðèîñ ñûџå óëîíýç óã òîäî. Њîëüãûðèîñòû ëûìøîðå êóæìûñü óä ëîáњûòû». Ó. Áàäðåòäèíîâåç øóãúÿñüêûòý ïóøòðîñýíûçû âà÷å ïóìèò ëóèñü ýðèê – óëë¸ óæïóì íî. Óëë¸ ïќëûí óëë¸ëýí êóðîíú¸ñûçúÿ óëûñà, àñòý ýðèêî øќäîä-à, òóçîí ïûðû êûë¸íëýñü óòèñüêîä-à, íèìûñüòûç êûçüû êå âèñúÿñüêûíû ïќðìûòîä-à? Ïðîçàèêëû ìàòûí íûëïè âîðäûñà, êîðêà ïóêòûñà, ïèñïó ìåðòòûñà, êàëûê ðàäúÿ óëîí-âûëîí. Òќäüû êóàêàîñòû, àñ ïîííàçû êàðèñüêèñü¸ñòû ñî îòћ óã êàðû êå íî, «àäÿìèëû âќçàç àäÿìè êóëý», øóý («Ïóê븻 âåðîñ). Òóðòòћñüêîä êå, âàíü ìîџòý, ìûëêûääý ïîíћñüêîä êå, óëë¸ ïќëûñü êóêå-ñîêó îäíî èê âèñúÿñüêûíû, ýðèêîãåñ ëóûíû, áûãàòîíëûêú¸ñòý, ìàëïàíú¸ñòý óëîíý ïûџàòûíû íî ïèøìûòîä âûëýì. Òàíè «Øîðäèí» ïîâåñòüûñü ìàäèñåçëû óëîíàç òà ëàñÿíü óäàëòýì øóèì êå, óì ÿíãûøàëý, âûëäû. Øêîëàûí

64 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

äûøåòñêûêóç, ñî ïèíàëú¸ñ ïîííà «Äàñü ëó!» ãàçåòëýí ïîòýìåç ñÿðûñü âèòüûìòý øîðûñü òîäý. Îò÷û, ïå, íûëïèîñ ãîæúÿíû áûãàòî. Ãîæòýòú¸ñòû ãàçåò áàìå ïå÷àòëàëîçû, ïå. Ìûëêûä áóðäúÿìûí, ëîïûðñêåìûí áåðå, ãàçåòý ìàêå-ñî ãîæòûòýê, êûçüû-î ÷èäàëîä íà? Êќíÿ êå äûð îðò÷ûñà, íûðûñåòћ óæåç íûëïè ãàçåòûí ïîòý. Êûџå áàäњûì øóìïîòîí! Ãóðòûñüòûçû «Äàñü ëó!»-ý íîêèí ќç íà ïå÷àòëàñüêû óãî. Òàáåðå ñîå êîòüêûòûí òîäîçû! Íîø òûëîáóðäîîñòû ðîãàòêàåí ûáûëћñü ïèîñëýñü íèìú¸ññýñ øàðàÿìåç ïîííà àñëûç èê òûø éќòý. Ïèÿøú¸ñ ïќëûñü îäћãåçëýí àíàåç ñîëýñü àíàéçý òûøêàñüêå. Íîø ìóìèç ïèíàë ãåðîéìåñ ãàçåòý ãîæúÿñüêûíû óã ëýçüû íè. Òàџå ó÷ûð áќðñüû àìàëòýê, ÿâà, ëàïêîìîä: «Ìîí âîêñ¸ ïàéìåìûí: íîêèíý ќé àëäà, ãàçåòý çýìîñ ó÷ûðåç ãîæòћ. Ñûџå çýìëûêåç óã ÿðàòî-à, ìàð-à? Óìîéçý ãèíý âîçüìàòîíî, îëî?» Êèíîìåõàíèêëýí ýøñýñ æóãåìåç áåðå íî çýìëûê ïóìûñåí ìàëïàñüêîíý óñå. ßðàì àé, «Äàñü ëó!» ãàçåòý ãîæòýò ûñúÿìûñü ñî óã äóãäû. Íèìòóëçý óìîé ãîæúÿñüêèñü þíêîðú¸ñ ïќëû íî љîãåí ïûðòî. Áќðûñü èíè, àäњåì êàðûñà, ãóðòûñüòûçû ìóêåò ïèíàëú¸ñ íî íûëïè ãàçåòýí êóñûï òóïàòî. Êîòüêèíëýí àñëàç, íîêèíëû òóïàñüòýì ïè÷è äûðûç. Ïîâåñòüûñü ìàäèñüëýí ïîê÷è àðåñàç èê èíè àçüïàë ðàäûí âåòëûíû òûðøåìåç, њå÷ óæú¸ñ ëýñüòûñà êàëûêûí àñòý íèìî-äàíî êàðîí ïóìûñåí ñþëìàñüêåìåç ñèí øîðû òàџå èê éќòî. Ãîæúÿñüêûíû êóòñêåìåçëýñü àçüëî ñî âûëûñü óðàìûñü ïèîñûí ñàáëÿåí øóäîí – «îæìàñüêîí» äûðúÿ âèñúÿñüêå, ¸çú¸ññý ïàéìûòý. Îòћÿç ñîå ýøú¸ñûç ñûџå џîøàòñêîíú¸ñ äûðúÿ êîìàíäèðå áûðéûëî íè. Íîø êîòûðûñüòûçû èíêóàçåç óò¸íúÿ îòðÿä êûëäûòýìçû áåðå – øòàáëû íà÷àëüíèêå íî ïèíàë íàòóðàëèñòú¸ñëýí «Îñîáûé ïàòðóëüçûëû» íà÷àëüíèêå. Âàê÷èÿòûñà, ïå, ñîå «ÎÏ» øóûíû ëóý. Óäìóðò ñÿìåí êå – «Îøìåñäóð ïàòðóëü¸ñ» ÿêå «Îøìåñäóð ïèîñ». Îøìåñäóð – Øîðäèí ïàëàñü, ïå, òóæ ÷åáåð èíòû. Îòûí, ïå, çýìçý íî îøìåñýç âàíü. Џàï Îøìåñäóðûí èê ïèíàëú¸ñ ëóøêåìåí îòðÿä êûëäûòî, ëóøêåìåí èê íûðûñü-âàëûñü òàòûñü ëóëïóîñòû êîðàìëýñü óò¸, îøìåñýç ÷àêëàñà âîç¸. «Øîðäèí» ïîâåñòåçëû èíúåò âûëëåì ëóýì «Ìàð ëóîç џóêàçå?» ñáîðíèêûñüòûç ïèíàë íàòóðàëèñòú¸ñ ñÿðûñü «Êûџå òîí, Âèòÿ?» îäћã ñóðåäýí ïüåñàåç. Ïðîçàèê ÷åáåðëûêî àìàëú¸ñûí íî ñî äûðå èê çýìîñ ó÷ûðú¸ñ âûëûí ñèí àçå ïóêñüûìîí, îñêûìîí ñóðåäà óíî њå÷ óæú¸ññýñ: ãóðòûñüòûçû ïåðåñü¸ñëû, òèìóðîâåöú¸ñ âûëëåì, þðòòћñüêåìçýñ, äíåâíèê íóûñà èê, êóçüûëèîñëýñü óëîí-âûëîíçýñ ðîñïðîñ ýñêåðåìçýñ, ôåíîëîãú¸ñ ñÿìåí èíêóàçüëýñü âîøúÿñüêåìçý ÷àêëàñà óëýìçýñ, âàíü òûðøåìçýñ áîðäãàçåòûí ãîæúÿëëÿìçýñ íî èíêóàçåç óò¸íëû

ñћçåì ¸ðîñ êîíôåðåíöèå âåòëýìçýñ… Àâòîð ïóñúåìúÿ, êåìà èê äûð îðò÷ûìòý, âûëüûñü óðàìàçû «Ëåñíîé ïàòðóëü» («ËÏ») óæàíû êóòñêåì. Âàííàïàëú¸ñ, óëëàïàëú¸ñ íî áåðå óã êûë¸ – «Çåë¸íûé ïàòðóëü» («ÇÏ») íî «Þíûé äðóã ïðèðîäû» («ÞÄÏ») îòðÿäú¸ñ êûëäûòî. Îçüû Àëòàóûñü þííàòú¸ñëýí äàíçû ñîâåòñêîé âàêûòûñü êóíý áûäýñàê âќëìå – њå÷ óæú¸ññû ñÿðûñü âñåñîþçíîé ðàäèî íî ïåðåäà÷àîñ äàñÿëëÿ. «Øîðäèí» ïîâåñòüûñü ìàäèñåç, ëóøêåìåí óæú¸ññû øàðàÿñüêåì áåðå, àçüâåòëћñü, þí ìûëêûäî ëóýìçý íîø âîçüìàòý, ýøú¸ñûçëýñü áóãûðñêåì êûøêàíçýñ ëàïêàòý, àçüëàíåçëû îñêîí ïûџàòý: «Îñîáûé ïàòðóëü» îòðÿäìåñ äûøåòћñü¸ñ íî òîäîçû, èñüêå. Ìåä! Ìàð êûøêàíýç. Òàðå àñüìåëû àëèëýñü íî àéáàò óæàíî ëóîç». Êûøêàí ìûëêûäýç âûæûòћç ïîðîí íî ñþëìå îñêîí ìûëêûä ïûџàòîí ñÿðûñü ìàëïàí Ó. Áàäðåòäèíîâëýí âàíü ïðîèçâåäåíèîñòћç ñÿìåí ïûðïîòòýìûí. Òàíè óäìóðò êàëûêëýí îðò÷åì ñþðåñûñüòûç îäћã ó÷ûðåç âîçüìàòћñü, áîëüøåâèêëû íî êûëáóð÷èëû Ìàêñèì Ïðîêîïüåâëû ñћçåì «Àëòàó óñüòý ñèíú¸ññý» âåðîñàç òàџå ÷óðú¸ñ âàíü: «Êûøêàììåñ âîçüìàòîíî ќâќë, êûøêàñåç њàçåã íî óëëÿ». Íîø «Óíÿáåé ñÿñüêà òќëњûêó» ïüåñàûí èíè àâòîðëû äóíî àäÿìèëýí ñþëìàç îñêîí ìûëêûä љóæàòћñü óíÿáåéëýí êûëñóðåäýç. Êîòüêóäћçëýí, ïå, óëîíàç àñëàç óíÿáååç âàíü, äûð. «Ëќé, ëќé, ëќñüêàáåé. Ñþàíý âóýì óíÿáåé…» – îçüû ãîæòý ïðîçàèê àñëýñüòûç ïåñÿéçý òîäàç óñüêûòћñü, ãåðäú¸ñòû-êóñûïú¸ñòû óòüûíû ќòèñü òà ïüåñàÿç. Òàџå ìàëïàíçý àâòîð «Øîðäèí» ïîâåñòÿç íî, «Òќäüû» øóûñà íèìàì ýññåÿç íî âåðà. Íîø óíÿáåéëýí îáðàçýç «Óíÿáåé» âåðîñûñüòûç îò÷û âûæòýìûí. Ñþëýìûí ñàéêûò áó¸ëî îñêîí – ñÿñüêà љóæàòîí Ó. Áàäðåòäèíîâëýí òâîð÷åñòâîåçëýí îäћãåç âàëòћñü òîäìåòýç ëóý. Íûðûñåòћ êíèãàåç èê «Ñÿñüêà ñþëýìûí íî љóæà» øóûñà íèìàìûí. Êûëñÿðûñü, òà ñáîðíèêûñü «Òîëýçü ñÿñüêà» âåðîñ àçèíñêå âûæûêûë íî ëèðèêà ќðú¸ñòћ. Âåðîñ äóííå, òàèíûç òóæãåñ ÷åáåð ñî, ÷èëüïàìûí ëîïûðúÿñü, íåíåãúÿñü, íÿñüêûò îìûðåí: êîòûðàìû – òûð òîëýçü, êèçèëèîñ, óéâќò-âûæûêûë, æèëüûðòûñà áûçèñü îøìåñ, çàðåçü êàäü òóëêûìúÿñüêèñü áóñû, þñüëû óêøàñü òќäüû äýðåìåí íûëìóðò, ÿðêûòýñü ñÿñüêàîñ… Ñûџå øóíûò òûëñè¸ òóëêûìú¸ñ ëýé-ëýé ëý÷ûðàñà êàäü âќëñêî Àéãóëü íèìî íûëìóðòëýí ëÿêûò ñþëìûñüòûç. Íîø Àéãóëü, ïå, êàçàõ êûëú¸ñëýñü ïќðìåìûí: Àé+ãóëü. Òîëýçü ñÿñüêà. Џàïàê òà âåðîñûñü èê àñëûç äóíî èíòûçý, âûëћûí ïóñúåì âûæûêûë äóííååç êќíÿ êå âîøòûñà, «Øîðäèí» ïîâåñòÿç àâòîð ïûðòýì. Òàòûí èíè ìàäèñåç Îøìåñäóðçý óéâќòú¸ñàç àäњûëý. Íûëìóðò íî ïèÿø ðîëü¸ñûíûçû âîøòћñüêèëëÿì.

Ãóðòàìû, ïå, Àéãóëü íèìî íûëìóðòú¸ñ íî ќâќë øóûñà ïîâåñòüûí ïóñúåìûí. Íîø âåðîñûñü ãåðîåç Àéãóëü Ãåîðãèåâíà – øêîëàÿçû ôèçêóëüòóðàåí äûøåòћñü. Ñîèí ïûðàêëû ýøúÿñüêûíû ìûëêûä êàðå äàñýòћ êëàññýç éûëïóìúÿì, àðìèå ìûíûíû äàñÿñüêèñü ïèÿø Òîëÿ. (Ìàäèñüëû óêøàñü òàџå èê íèìî ïè «Óëњî-à êóàñüìåì ñÿñüêàîñ?» âåðîñûí íî ïóìèñüêå.) Íîø Àéãóëüëýí àñëàç ýøåç âûëýì èíè, àðìèûí ñëóæèòü, ïå, êàðå. Âåðîñ íî, ïîâåñòü íî «ìîí» íèìûí ќðúÿñüêî áåðå, ìàäèñüëýí óëîíàç Àéãóëü – ñî ñþëýìàç ïûòüû êåëüòýì ïè÷è äûð âàêûòûñüòûç ñèíìàñüêåì íûëìóðò, ìàëïàíýç óëîíý ïûџàìòýåí, âûæûêûëý êûëåì, óéâќòý ïàëüêêèñüêåì, ëóëњûëîíýí ãåðњàñüêåì îáðàç. Òàáåðå èíè ïîâåñòüûí íûëàø ïèÿøëû (âåðîñûí – ïèÿø íûëàøëû) ñÿñüêà êóçüìà. Îñêîí ñÿñüêà.

– Êûџå ñÿñüêà ñî – ñûџå ÷åáåðåñü?– þàç ïèÿø.

– Òћíè ñîëýí – Òîëýçüëýí,– âûëћå âîçüìàòћç íûëàø. – Òîëýçü ñÿñüêàîñ.

– Óã, óã îñêèñüêû.

– Ìàëû óä îñêèñüêû? Ìûíàì íèìû íî Îñêîí. Êîòüêóä àäÿìèëû îñêîí êóçüìàñüêî. Òàíè áàñüòû òà ñÿñüêàìå. Øóäî ëóîä, њå÷åçëû îñêîíýä íîêó óç áûðû.

– Óã, óã îñêèñüêû, ìîí íîêó íî øóäî óã ëóû.

– Îé, ïèÿø, òîí àñëàä îñêîíýäëýñü ïàëýíñêèñüêîä. Ñîòýê óëîí ќâќë óê. Îñêû àñëàä êóæûìåäëû… – íûëìóðò îçüû øóèç íî îäћã ñÿñüêàçý ïèëýí ïåëüïóì âûëàç ïîíћç. À÷èç êûò÷û êå ûøèç». Ïðîçàèê êóä-îã ìóêåò âåðîñú¸ññý íî, áàäњûìãåñ ïðîèçâåäåíèåçëýí îãëþêåòýç êàðûñà, îäћã ќðòћ ќðúÿ. Òâîð÷åñòâî óäûñàç ñîëýí îçüû óæàìåç àñïќðòýì àìàë âûëëåì ëóý. Òàíè «Øîðäèí» ïîâåñòÿç èê ïûðåìûí íà «Ìàð ñî êàäèê?» íûëïèîñëû êíèãàûñüòûç «Êóæìî… џóæêóøìàíú¸ñ» âåðîñýç. («Àçâåñü êûøåòýí òîëýçü» ñáîðíèêûí (2007)) ñîå «Íüûëü џóæêóøìàí» íèìûí ïå÷àòëàëëÿì.) Âåðîñëýí âàê÷èÿê ïóøòðîñýç òàџå. Џóæàéçûëýñü êóíîå ìûíýìçý òîäûñà, êûê ïèîñ óðîáîûí èê êќëîíî êàðèñüêèëëÿì. Џóêíà èíè, âàëýç êûòêûòîçü, ïèÿøú¸ñ ñàéêàëëÿì. Џóæàéçû êûê òýøêûëèîñòû ñüќðàç áàñüòûíû ñîãëàø êàðèñüêåì èê. Íîø âàëýç, ïå, ñüќðãóðòý êåëüòîíî ëóîç. Òћ, ïå, ñîãëàø-à ïûäûí äàñ âèòü èñüêåìåç áåðòûíû? Ñîîñ ñîãëàø êàðèñüêî. Óéçý êóíîûí êќëûñà, òàîñûä âûëüûñü ñþðåñ âûëý ïîòî èíè. Äàñ èñüêåìçý ìàøèíàåí ìûíûñà, êûëåìçý ïûäûí áåðòîíî ëóî. Êóàçü љîêûò. Ïèÿøú¸ñ ñîêó èê æàä¸. Ñîèí èê òàîñòû џóæàéçû џóæêóøìàíýí ïќÿ. Ïèîñ æàä¸ êå, ñþðåñ äóðå џóæêóøìàí ïîíûñà êåëüòý. Âûí-àãàé¸ñ ãóñüÿñüêî, íîø èê äîð ïàëàçû êќíÿ êå ëàòüêåòî. Îçüû џóæàéçû íóíîêú¸ñûçëû áûäýí íüûëü џóæêóøìàíçý ñþäý. Ãóðòûñåí èíè

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 65

ïèÿøú¸ñ ïќëûñü ïîê÷èåç àíàåçëû «íüûëü êåøûé ìûíäàçý» ïûäûí áåðòћì, øóý. Ó. Áàäðåòäèíîâ, òà âåðîñàç ñÿìåí èê, íûëïèîñëû ÷àêëàì ìóêåò ïðîèçâåäåíèîñàç íî ñåðåìåñ ó÷ûðú¸ñòû òîäàç óñüêûòúÿíû, ïàëüïîòûíû ÿðàòý. Ïèíàë ãåðîéçý ñî áàäњûì êóàðàåí óã ñåðåêúÿ. Ïîãûëëÿñüêûñà íî óã ãîðû. Ñîëýí íåáûò ñåðåêúÿìåç ýðêèÿ, âåøà, ÷óðûò ñþëýìåç íåáњûòý, óðîä ìûëêûäýç îãñûð êàðå. Àâòîð ïîê÷èîñòû øќäûìòý óëñûí âèçüìàíû íî òûðøå, óëîíûí àñòý øîíåð âîçüûíû íî äûøåòý, êóääûðúÿ âîçüûòý íî óñüêûòý. Éûðâèçüçýñ ñûíàñà, ìàëïàñüêîí ãèçüûçýñ óëњûòûíû, òîäîíâàëàíçýñ ìóðãåñ íî ïàñüêûòãåñ êàðûíû òóðòòý. Íîø «Џóøúÿë âîðäћñüêå âåíü¸ñòýê» ïîâåñòÿç ïðîçàèê îäћã íþæàå ãåðњàì «×óòûê Ñèäîð», «Ñþðåñ áûðéûêó» íî «Þðòòû, ïåñÿòàé» âåðîñú¸ññý. Àñ äûðàç ñîîñ «Ñÿñüêà ñþëýìûí íî љóæà» íî «Ìàð ëóîç џóêàçå?» ñáîðíèêú¸ñàç ïå÷àòëàñüêèçû. Ïîâåñòüëû èíúåò êàðûñà, ñîâåòñêîé âàêûòûñü, òîëëî íóíàëûñü óæïóì íî љóòýìûí, ñþæåòýç íî àçüëàíüòýìûí, âîæâûëúÿñüêîíýç íî ìóðîìûòýìûí. Àâòîð âåðîñú¸ñûçëýñü àñòóññýñ êќíÿ êå âîøòýì, ïóøòðîñàçû êќíÿ êå òóïàòúÿíú¸ñ ïûðòýì, âîæâûëúÿñüêîíçý ìóçîíãåñ êàðåì. Òàáåðå èíè, âàëòћñü ãåðîé¸ñûç ×óòûê Ñèäîð íî ñîëýí ïèåç Ìèøà, êåíýç Ìàøà, íóíîêåç Ïàâëèê êóñïûí èíòûå, êûñòàñüêîí ïóìåí њûðäà ×óòûê Ñèäîðåí Ïàâëèê íî Ìèøà ëàñÿíü. Íîø âîæâûëúÿñüêîí áóãîð ÷àëÿê ñýðàíû ќäúÿ ïîâåñòüëû øîðñþëýì êàðåì óæïóìåç ñýðòòîí-ïåðò÷îí äûðúÿ. Àñ âàêûòàç ñûџå ëý÷ûò óæïóì âàë øêîëàûí äûøåòñêîíçýñ éûëïóìúÿì áќðñüû íüќì ïîííà êîòü áûäýñ êëàññýí, ãàçåò ïûð ¸çú¸ññûëû âàçèñüêûñà, êîëõîçý êûëüûíû âûðњîí. (Íîø ãóðòûñü åãèòú¸ñ òóííý íóíàëú¸ñû íî ãîðîäý êûџàê êîøêî.) Ñÿìå ïûџàì ќðûí ãîæòýì ïîâåñòåç ëûäњûíû ìûëêûäýç áóãûðòîçû, òóíñûêúÿñüêîíýç њûðäàòîçû àäÿìè êóñûïú¸ñòû, ñîîñëýñü àñäóííåçýñ ëý÷ûò âîçüìàòћñü, ëû÷ñóçüûòћñü ñóðåäú¸ñûí íî äåòåêòèâ àìàëú¸ñûí ïќëýñòýì њóãûðåñ ïóøòðîñýç (Ïàâëèê êîëõîçý êûëüûíû ÷óòðàê ïóìèò ëóý íî, àòàåç ñîå ñќñûðòý; Ïàâëèê ýìúþðòý ñþðå, îòûí êåìà óã êûëëüû, îäћãàç âàçü џóêíà êûêåòћ ýòàæûñåí ôîðòî÷êàûñü òýò÷å; ñüќä óæú¸ñûç ñýðåí ïûòñýòûí ïóêåì íî àëèãåñ îòûñü ìîçìûòñêåì Ïåëüòåìîâ Ïàðèìîí ¨ëêèí Ìèøàåç, êóêå-ñîêó ñîëû äèïëîì áàñüòûíû þðòòýìåç ïîííà êîíüäîí êóðûñà, ïèñòîëåò âûëëåì çàæèãàëêàåíûç êûøêàòý.) Îçüû èê – òà ïðîèçâåäåíèûñü ìîãàê êàðèñü ìåџêûòêûëú¸ñ (ôðàçåîëîãèçìú¸ñ) ÿ ìàäüêûëú¸ñ (ïîñëîâèöàîñ) âûëëåì éûðúÿíú¸ñ («Џóøúÿë âîðäћñüêå âåíü¸ñòýê», «Ïîãûðòý-à àäÿìèåç òûïû?», «Êóàñàëòýì áóêîåç óä øîíåðòû», «Њîëüãûðèîñ ëûìøîðå óã ëîáњî»,

66 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

«Ïóíû êóðò÷å êûøêàñüñý», «Êóðåã џàáúÿ îäћã ïàëà», «Ñüќä÷àáåéëýí ñÿñüêàåç ñüќä óã ëóû» íî ìóêåòú¸ñûç.) Џàïàê ñûџå ñà÷àê, âàê÷èÿê âåðàì, éûðèí÷óêèíòћñü ìàëïàíú¸ñ (àâòîðëýí «Éûð÷óêèí» ñöåíêàåç íî âàíü) Ó. Áàäðåòäèíîâëýí òâîð÷åñòâîÿç âàëòћñü èíòû áàñüòî. Ïðîçàèê àñ ïðîèçâåäåíèîñàç ïûðàê ñèí øîðû ïîòòý ïèíàë ìóðòý ëèáûò, ñàáûðëû áóäýòîí óæïóìåç. Ñûџå ñþëìàñüêîí òóæãåñ íî .þí øќäћñüêå áåðëî ïå÷àòëàñüêåì êíèãàûñüòûç «Øîðäèí» ïîâåñòÿç. Òàíè îòûñü ìàäèñåç òóæ øóíûò ìûëêûäûí ïóñúå ïåñÿåçëýñü íåáûò íî êàï÷è êèîññý, ñèíú¸ñûñüòûç âûëü êóæûì ñ¸òћñü, ñþëìå ïûџàñü øóíûò òûëñèîññý, ãóðòûñüòûçû êàëûêåç ïќðòýì âèñ¸íú¸ñëýñü ýìúÿìçý. Џóæàåçëýñü – ëèáûò ñÿìçý, äûðòûòýê ãèíý âåðàñüêåìçý. Ñàáûð ëóýìåç äîëàì (ñèíòýìïåëüòýì âîðòòћñü) âàëýç íî, ïå, äóãäûòûñàë, äûð. Џàïàê ìàòûñü àäÿìèîñûç íûðûñü èê ìàäèñüëû њå÷ ñÿìî áóäûíû, óìîéçý øќäûíû-âàëàíû, óðîäýçëýñü âèñúÿíû þðòòî. Ñîèí íî ñî àíàåç èíäûëýìúÿ êèÿç ñîêó èê ÿ áîäû, ÿ êќëüû, ÿ âåê÷è èç êóòћñü àçüòýì-áåðòýì ýêåçý âåñü ñèí àçÿç âîçüûíû òóðòòý. Ïè÷è äûðúÿ óãî îëîêûçüû íî øóäýì, øîêêåòýì íî ïîòý. Ñûџå äûðúÿ îëîìà êóñïûí àëàìàçý ëýñüòýìåç íî âàëàòýê êûë¸íî. Êûëñÿðûñü, àâòîð òîäàç âàå, ìóðò áàê÷àå ïûðàñà, êèÿð ëóøêàìçýñ, ýøñûëýñü, òîê óç øóêêû êîæàñà, ýëåêòðîåç áîðäû êûðìàñüêåìçý – àñïќðòýì «ïîêóñ» âîçüìàòýìçý, àñüñý ñàäûñüòûçû ëüќì áè÷àòýìçû ïîííà ýøñûëýñü äàñ êîíüû êóðåìçýñ, áîðäãàçåòàçû Õðóù¸âëýñü âåðàì êûëú¸ññý Ë.È. Áðåæíåâëýí øóûñà ïóñúåìçýñ – àìàëî, íîäëû êàðèñüêåìçýñ íî ñîèí âàë÷å þìîêå ñþðåìçýñ, ïèíàë íàòóðàëèñòú¸ñëýí îòðÿäàçû ïûðèñü êûê ïèîñëýñü ñèíìàñüêåì íûëçû ïîííà æóãèñüêåìçýñ íî ìóêåò ó÷ûðú¸ñòû. Íî «øîðäèí ïèîñ êûðûæ ñþðåñ âûëòћ óç ìûíý», øóý ìàäèñåç. Çýìçý íî, áàäњûì áóäýì áåðàçû ñîîñ ïќðòýì óäûñú¸ñòû áûðú¸ íî óìîé, éûã-éûã ñÿìî àäÿìèîñ ëóî. Ó. Áàäðåòäèíîâ øóäîí, øîêêåòîí ïóìûñåí ìàëïàíú¸ññý, ìûëêûäú¸ññý «Éûðîìîí» íî «Øóäîí» âàê÷èåñü ïüåñàîñàç øàðàê óñüòý. Ìàëû-î àâòîð òà æàíð áîðäû êûñòћñüêå ìåäà? Ïðîçàûí ñèí àçå ïóêòîíî ìóðòýäëýñü êîòûðçý, êóñûïú¸ññý, àñäóííåçý àìàëòýê òóïåí-òóïåí íî íèìûñüòûç ñóðåäàíî êå, äåéñòâèåç љîã àçèíñêèñü ïüåñàûí ïåçüãûòýñü âà÷å âåðàñüêîíú¸ñ, ãåðîé¸ñëýí êèí ëóýìçû íî òà âèå ìà êàðåìçû ïóìûñåí âàê÷èåñü âàëýêòîíú¸ñ ãèíý êóëý. Âûëћûí ïóñúåì ïðîèçâåäåíèîñàç àâòîð êќíÿ êå ñóðåäú¸ñ ïûð áûäњûìú¸ñëýñü ÿðàòîíýí øóäýìçýñ, øîêêåòýìçýñ âîçüìàòûíû áàñüòћñüêåì. Íûðûñåòћ ïüåñàûí àðìèûñü áåðòýì åãèò ïè Ñòåïàí îãäûðå êûê íûëú¸ñûí ÿðàòîíýí øóäý. Êûêåòћÿç,

ðàäèîïüåñà øóýìàç, åãèò, çàäîð ìûëêûäî àíãëè êûëúÿ äûøåòћñü Àííà Êèðèëëîâíà øêîëàûñü êóä-îã ïèîñìóðòú¸ñëýñü, ñþëìàçû ÿðàòîí ãèçüû ïîðìà êóøòûñà, éûðú¸ññýñ áåðûêòý. Íîø êќíÿ êå äûð îðò÷ûñà, îäћãåçëû òàçüû øóý: «Óëîí – ñî øóäîí, Ãðèãîðèé Íèêîëàåâè÷. Òћëåäëû òà âàêûòý äèðåêòîðëýñü ðîëüçý øóäûíû ñ¸òћçû. Ìûíàì àñëàì ðîëå. Òћ ýøøî âûëüçý äýìëàñüêîäû». Òћíè îçüû ïè÷èîñëýí øîêêåòýìçû ñÿðûñü, áàäњûìú¸ñëýí øóäîíú¸ññû óêûð áåðëàíåñýñü ëóî âûëýì. Ñîîñ óãî îãøîðû ãèíý óã øóäî, óëîíýí øóäî. ßðàòîíî øóäîíú¸ññû íî òóæ òðîñ ïќðòýìåñü, àäÿìèîñëýí ïóøêûñüòûçû êûðñü ïàëú¸ññý óëњûòî. Òàíè «Ќ÷ êàðîí» âåðîñûñü Ïàíòåëåéëýí êóçïàëûç óêñ¸åç, ëóëòýì êàãàçýç, äóðûñòýì ÿðàòý. «Êûçüû óëîä òàџå êûøíîåí?– ïèîñìóðò ìàëïàñüêå.– Óêñ¸ ãèíý ìåä ëóîç ñîëû. Âîæúÿñüêîí ñÿìçý óã âîðìû. Àäÿìèîñëýñü àäњåì êàðûñà, îëîìà íî êóëýòýìçý áàñüòûíû òóðòòý. Њóñòàðè ëþêàñüëû ïќðìå íè êàäü. Àíàé-àòàåç íûëçûëû óêñ¸çýñ óã ñ¸òî, ÿëàí êíèæêàÿçû òûðî. Ìàøèíàçû ñèñüìûñà ñûëý. Ïðàâîçû ќâќë…» Óëüôàò Áàäðåòäèíîâ ïðîçàèêëýí «Џóøúÿë âîðäћñüêå âåíü¸ñòýê» ñáîðíèêûñüòûç ïðîèçâåäåíèîñàç, ìà, áûäýñàê òâîð÷åñòâîÿç èê, àñ ïàëú¸ñûñüòûç êàëûêåçëýí, êàìñüќð óäìóðòú¸ñëýí, óëîí øîðû êûçüû ó÷êåìçû, ìàëïàñüêîí ðàäçû øàðàÿñüêå. Ñîå íûðûñü èê àäњîíî àñüñý âåðàñüêîí êûëú¸ññû, èíòû íî àäÿìè íèìú¸ñ, ôàìèëèîñ áîðäûñü. Òàџå òîäìåò òóæãåñ íî çîë øќäћñüêå «Øîðäèí» ïîâåñòüûí. Òàíè âåðàñüêîí êûëú¸ññû ïќëûñü êóä-îãåç: ýêå – âûí, ïè÷è áðàò, àáçè – àãàé, êûðøûíû – êóòñêûíû, њàëûê – êûøåò, âåñüêàòûíû – ýìúÿíû, áóðìûòûíû, áûãàé – ëýñÿ, òûêûðûê – ïðîóëîê, êóñûï, ìàêòàíûíû – óøúÿñüêûíû, çàóê – òóíñûêî, îêìàð – íîìûð; èíòû íèìú¸ñ: Êûøåäû, Êà÷àê, Êóçáàé, Òàíûï, ×èíäýð, Âàíûø; àäÿìè íèìú¸ñ: Ðèôêàò, Øàéõóòäèí, Ìåíòèôà àïàé, Ãàëèìçÿí àãàé, Øàìøèáàíó àïàé, Àäèñ, Ðàôèñ, Ñàãèò, Êàñèì, Êàäèì, Áèáèñàðà àïàé, Ñóëòîíøà ïåñÿòàé; ôàìèëèîñ: Àáêàëèêîâ, Àïêàäèðîâ, Øàéìàðäàíîâ, Ãàôóòäèíîâ, Ìóõàìåòõàíîâ, Ìàðäàíîâ. Êàì ñüќðûñü îãøîðû óäìóðò êàëûêëýñü óëîí øîðû êûçüû ó÷êåìçý, ìàëïàñüêîí ðàäçý àâòîð âîçüìàòý ïè÷è äûðúÿç ïåñÿåçëýñü êûé ñþð ñÿðûñü äàóðêûë (ëåãåíäà) êûëýìåç ïûð íî. Ïåñÿåç ìàäåìúÿ, îäћã ïîë, ïå, ïќðòýì òóñî êûé¸ñ ñüќðàç óéèñüêûíû êóòñêèëëÿì. Êûøåòñý éûðûñüòûç êóøòýì íî, ñîîñ îëîêûò÷û ûøèëëÿì. Íîø êûøåò âќçàç ñüќä àðáåðè, ïå, êûëëå. Àíàåç ñîëû âåðàì: êûé, ïå, ñþðçý êåëüòýì. Òàáåðå, ïå, êûé¸ñ ïåñÿåçëû þðòòî, óêñ¸ ëþêàëî… Îçüû èê êàëûê âåðàíú¸ñûí, ÷àêëàíú¸ñûí – êàëûê âèçüáóðåí òóæãåñ ïќëýñòýìûí «Äóííå

ïèòðåñ, øóî» âåðîñ íî «Òќäüû» ýññå. Íûðûñåòћÿç, êàëûê âåðàíýç âåðîñëû øîðñþëýì êàðûñà, Óëÿëýñü – Òèìîôåéëýñü íî Óëÿëýñü – Îôîíüëýñü њèã-њèã ÿðàòîí êóñûïú¸ññýñ ñýðòòý-ïåðò÷å. Êûêåòћÿç óäìóðò êàëûêëýí óëîíàç òќäüû áó¸ëëýí êûџå èíòû áàñüòýìåç ïóìûñåí ìàëïàñüêå. Êàëûê âèçüáóð, àâòîð ÷àêëàìúÿ, îãøîðû íî, âèçüìî íî ëóýìåç îãäûðå èê âîçüìàòý. Ñîèí íî «âàíüìûç îãøîðû áîðäûñü óã ïîòû-à?» øóûñà ñî þà íî âàòñà: «Îãøîðû êèäûñ óñå ìóçúåì âûëý, îòûñü ÷åáåð ñÿñüêà љóæà. Òàáåðå ñîå âàíüìûç ñèíéûëòî. Îãøîðû ñþðåñýç àñôàëüòýí øîáûðòî íî ñî âîêñ¸ ìóêåò ëóý». Ïðîçàèêëýí ïðîèçâåäåíèîñûç íî, êàëûê âèçüáóðåí ïќëýñòћñüêûñà, àñòóññýñ íî àñäóííåçýñ øќäñêûìîí âîøòî. Îçüû àâòîð òâîð÷åñòâî óäûñûñüòûç òóáàòýçëýí âûëћÿçãåñ ë¸ãåòàç љóòћñüêå íî, óëîí øîðû àñëàç ó÷êîíýç, íîäêûë (ïðèò÷à) òóñáó¸ ìàëïàñüêîí ðàäýç ñèí øîðû éќòûíû êóòñêå. Ïîê÷èîñëû âàê÷è ïðåäëîæåíèîñûí ãîæúÿñüêîí ñÿìûç òàÿç ó÷ûðå íî ñîëû óã ëþêåòî. Îëîêûџå èê ÿðêûò òîäìåòú¸ñòýê, òóïåí-òóïåí, âûæûÿòûñà ãîæúÿì ÷óðú¸ñòýê íî ñèí øîðû ñóðåä ÷îò-÷îò ïóêñå. Ìàëïàíú¸ññý íî ñî áóãîðå îãëîìàê áèíå, íîø ïќëûñüòûç îäћãçý – âàëòћñüñý – âàê÷èÿê íî љîòàê âåðàì ïðåäëîæåíèåí íèìûñüòûç âèñúÿ. Ïðîçàèêëýí òàџå ìàëïàñüêîí ðàäûç òóæãåñ çîë øќäћñüêå «Øîðäèí» ïîâåñòÿç: 1. Ìîí, ïîê÷è ïèÿø, íóíàëëû áûäý ñÿìåí âåòëћ ëýñüòћñüêèñü¸ñ äîðû øåëåï áè÷àíû. Ñî øåëåïú¸ñ àëè íî ñèí àçÿì ïóêñüûëî. Ñèð çûíçû íûðåç èê áè÷àòý êàäü. Îðò÷åì äûð íî ïàëäýì øåëåïëû êåëüøå. Ñîå óä ëÿêû íè, òîäàä ãèíý âà¸ä.

2. Ãóæåì íî ñћçüûë òà ñêëàä êîòûðûñü (ñûëàë âîç¸í – À. Ë.) ûæú¸ñ ќç áûðûëý, êóä-îãåç óéèí íî îòûí êќëàëëÿçû. Ñîîñ ñêëàäëýñü ïóëú¸ññý, êûëú¸ñûíûçû âîëÿòýì ãèíý ќâќë, ïàñü íî êàðûëћçû. Ñûëàëëýí áîðäàç êûñêèñü êóæûìåç áàäњûì, âûëäû.

3. Òà íóíàëý ìûíàì ñþëìàì êèí êå âåíåí áûøêàëòћç êàäü. Ñќñûðòýì ëóäџќæ ïîííà, äûð. Âóîíî ãóæåì ñî òûëîáóðäî ìèëåìëû ïóíýìçý áåðûêòћç, ëýñÿ. Ìûíûì îçüû ïîòý.

4. Àäÿìèëýí óëîíýç ïќðòýì ó÷ûðú¸ñëýñü âóðåì øîáðåò âûëëåì. Îòûí âóðûñú¸ñûç ќâќë. Øîáðåòëýñü éûëçý-ïóìçý íî âàëàíû óã ëóû. Ìóðòëýñü áûäýñ óëîíçý ýêðàí âûëûñü êàäü óä àäњû… Ó. Áàäðåòäèíîâëýí óëîíýç íî òâîð÷åñòâîåç àëè џàïàê êûíêîðò êóðò÷îí âàêûòàç âóýìûí. Ñћç¸ìû ñîëû ãîæúÿñüêîí óäûñûñüòûç òóáàòýçëýí âûëü ë¸ãåòú¸ñàç љóòћñüêûíû.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 67

Óäìóðò êóí óíèâåðñèòåòûñü ñòóäåíòú¸ñ êèíî ïóêòûíû äûøèëëÿì. Ñî ãèíý ìàð, ôàêóëüòåòú¸ñ êóñïûí âîæâûëúÿñüêîí ìûòћëëÿì. Îçüû êûëäýì «ÊÈÍÎÂÓÇ» êèíîôåñòèâàëü. Òà óæðàä òóý «Ñåðåêòý!» âàçèñüêîí óëñûí îðò÷åì. Îçüûåí, êèíîóæú¸ñ ó÷êèñü¸ñëû íî æþðèëû ïàëüûøàí ìûëêûä êóçüìàíû êóëý êàäü. Êóëý, äûð, íî… êèíëýí êûçüû ïќðìåì íè, ñî ñÿðûñü – ðàäûçúÿ. Ôåñòèâàëü êóèíü íóíàë Ÿîæå êûñòћñüêèç, âåðàíû êóëý, òóý, ñòóäåíòú¸ñ ñÿíà, ïàëýíûñü ìûëêûä êàðèñü¸ñ íî óæú¸ññýñ âîçüìàòћçû, íî âîæâûëúÿñüêîíý ñîîñ ќç ïûðèñüêå.

«ÊÈÍÎÂÓÇ-08» Îçüûåí, íûðûñåòћ íóíàë. Àêòîâîé çàë áûäýñàê ó÷êèñü¸ñûí òûðìåìûí, áóø èíòûåç èê ќâќë. Òàíè òûë êûñћç, îäћãåç ðîëèê, êûêåòћåç, íîø ñåðåì ìàëû êå óã ïîòû. Ñî ãèíý ìàð, êóä-îãåç ñèíêûëèçý íî џóøûëý íè, òðîñýç ïàéìåìûí, óã âàëàëî, ìàëû îçüû? Ìàð âåðàíû òûðøî òà êûê éûðèí-÷óêèí «ñåðåìåñ» êèíîîñûç ïóêòћñü¸ñ? Òà þàíëû âàëàí éûðå ëûêòý Ãîãîëüëýí «Íîñ» ïðîèçâåäåíèåçëýí ìàëïàíýíûç òóïàñü êóèíåòћ óæåç ó÷êåì áåðå ãèíý. Òћíè êó çàëûí êàëûê ñàéêà íî ÊÂÍ-ýç ó÷êèñü¸ñ ñÿìåí øóëàíû, ãîðûíû, òýò÷àíû, øóìïîòûíû êóòñêå. «Ãåðîèíÿ» çýìåí íî òóæ òóìîøî ïќðìåì. Òàòûí èê ãëàìóð íî ãðîòåñê, ãèïåðáîëà íî àñòý ñåðåêúÿí… Ó÷êèñüëû êåëüøèç, ìàëûåç íî âàëàìîí. Êèíëýí ïîòîç «òåîðèÿ âåðîÿòíîñòè», «áóðåíèå ñêâàæèí äâîéíîãî ïåðèíàòàëüíîãî âèäà» âûëëåì ëåêöèîñ áåðå êûџå êå ôèëîñîôñêîñóèöèäàëüíîé ñåêûò êèíîåç ó÷êåìåç. Âåðàëîì îäћãåçëýñü êå íî ïóøòðîññý. Ïèÿø ëûêòý ãîðîäý, íîø âîêçàëûí ñîëýñü ñóìêàçý ëóøêàëî. Îçüû ñî áîìæ êàðèñüêå, àäÿìè òóññý ûøòý. Ïóìàç «ãåðîé» ïèñïó âàå îøèñüêå… Ìàð áåí, òóæ «àñïќðòýìëûêî» ñþæåò øåäüòћëëÿì ÔÔ-ûñü åãèòú¸ñ. Óìîé êîòü, óëîíûí òàџååç øåð ëóý. Êîòüêќíÿ éûðäý òћÿíû òûðøû, òàòûñü ìóð âàëàíçý óä øåäüòû. Îäћãçý ãèíý òîäý óñüêûòý òàџå ñþæåò: «×àêëàñüêå, ýøú¸ñ, êîòûðäýñ óìîé óòå». Íîø ôåñòèâàëü ìóêåò âàçèñüêîí óëñûí ÿëýìûí âàë êàäü. Îëî êå òóàëà ñòóäåíòëû òóæ íî òóæ ìќçìûò? Ñîêåì ñåêûò, 10-òћ ýòàæûñü òýò÷ûíû èê äàñü? Îëî êå òîë óêûð êåìà êûñòћñüêå, ÿêå ÑØÀ-ûñü êðèçèñ, Ðîññèûñü ôóòáîëýí 68 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

øóäћñü¸ñ óëûíû ëþêåòî? Ñûџå ó÷ûðûí ìûëêûäýç љóòћñü, çàäîð êèíî èê þðòòîç, äûð. Øóîì, ÿðêûò øóíäû, ÷èïêåòћñü áóðäîîñ ñÿðûñü. Џîê, ìåäàì ñåðåêúÿòû, íî øóìïîòîí êå íî ìåä âà¸ç. Òûðìîç óðîäýç ñÿðûñü! «Ñåðåêúÿëý!» – îçüû íèìàñüêå ìóêåòûç ðîëèê. Íèìûç îãøîðû êàäü, ïóøòðîñýç íî îëîêûџå èê ќâќë. Èíòåðâüþ àìàëýí ïќðòýì àäÿìèîñëû þàí ñ¸òî: «Ìàð òћëåñüòûä óëîíûí ñåðåìäýñ ïîòòý?». Îäћãåç òóæ âèçüìî âàëýêòûíû òûðøå, ìóêåòûç âåðàìåíûç èê ñåðåêúÿòý íè, êóèíåòћåç ïû÷êèñüêå, ïû÷êèñüêå, íî êûë óã øåäüòû. Ðåæèññ¸ðëýí çàðíè êèîñûç òà ëþêàì ìàòåðèàëýç íûðûñü âàíüçý âàíäûëî, ñîáåðå àñ ñÿìåíûç ëÿêûëî. Çýìåí íî, ñåðåìåñ êèíî ïќðìå, îãøîðû êå íî, ïàëüïîòîí áàìûñü óã ûøûëû. «Êèçèëè ôàáðèêà» ñÿðûñü íî êèíî ïќðàíû âóèëëÿì íè ñòóäåíòú¸ñ. Ìîñêâàûñü ќâќë, àñüìå, Èæêàðûñü êèçèëèîñ ñÿðûñü. Íî íèìàëëÿì ñîîñûç êîðòџîãú¸ñ øóûñà. Ñàìîé ñî êîðòџîãú¸ñëýí øîóáèçíåñ øóîíûí ïóðèñüêûñà, æóãèñüêûñà óëýìçû ñÿðûñü ìàäå òàèç ðîëèê. Îçüû êå íî êóäћç-îãåç ñîîñ ïќëûñü, âûæûêûëûí âûëëåì, ñüќäóíûñü òќäüû þñüëû ïќðìå. Ïëàñòèëèí ìóëüòèêú¸ñûñü àìàëýç òóæ òóíñûêî óæå êóòћëëÿì òà ñþæåòýç ìàëïàñü¸ñ. Òћíè ñûџå âàê÷èÿê èâîðú¸ñ óíèâåðñèòåòûñü ñòóäåíòú¸ñëýí âûëü êèíîîññû ñÿðûñü. Íîø òóïàçû ìåäà ó÷êèñü¸ñëýí ìûëêûäú¸ññû ýñêåðèñü¸ñëýí ìàëïàíú¸ñûíûçû? Ñîå òîäîì, äàíî æþðèåí êåíåøûñà. Òàíè ñîîñëýí êóä-îã âèçüìî êûëú¸ññû: «Êåëüøèç îïåðàòîðëýí óæåç…»;

«Àêò¸ðú¸ñ ëÿáåñü, îçüû êå íî ìàð êå íî ïќðìûòћëëÿì, çàëûí ãîðî áåðå…»; «Ñî íî óìîé íè, ñòóäåíòú¸ñ àñüñýäû óñüòûíû òûðøî øóûñà»; «Êóä-îã ðîëèêú¸ñûí êóàðà íî ñþæåò âà÷å óã òóïàëî»; «Êûëåì àðåí џîøàòûñà, óìîé ïàëà âîøòћñüêîíú¸ñ ќç øќäћñüêå…»; «Çàëûí àíøëàã, îçüûåí, ôåñòèâàëü ïќðìèç…» Òàáåðå äûð âóèç «ÊÈÍÎÂÓÇ-08» ôåñòèâàëå ïûðèñüêåì ñòóäåíò óæú¸ñëýñü íèìú¸ññýñ øàðàÿíû: «Ëîñêóòíîå îäåÿëî» «Äåáþòàíò» (ÔÆ); «ÍÎÑ» Les Partisans (ÔÏÈß); «Jutka» «Âîë÷üÿ ÿãîäà» (ÈÈßË); «Øëà÷ú» (ÃÔ); «Âñå ê ëó÷øåìó» Udmurt people (ÔÓäÔ); «Ñ Íîâûì ãîäîì!» «ÀËÌÀÇ» (ÔÔ); «Óëûáàéòåñü!» Òà «Àð÷èñäàñò, ñòóäèÿ «Äåáþòàíò» (ÔÆ); «Îñòîðîæíî, êîíâåéåð!» ÁÕÔ.

Êîòüìà êå íî, «Ïàðàì-ïàðàì!», њå÷êûëàñüêîì âîðìèñü¸ñòû. Îçüûåí, 1-òћ èíòûå ïîòћç «ÍÎÑ» Les Partisans (ÔÏÈß), 2-òћ èíòûå – «Øëà÷ú» (ÃÔ), íîø 3-òћ èíòûå – «Óëûáàéòåñü!» Òà «Àð÷èñäàñò», ñòóäèÿ «Äåáþòàíò» (ÔÆ). Âàíüçûëû – êóèíü ïîëýñ !!! Êèí òîäý, îëî, òà ñòóäåíò óæðàäûñü âîðìèñü¸ñ êóêå-ñîêó âûëћ êàëûêêóñïî ôåñòèâàëü¸ñû íî ïûðèñüêîçû àé. Íîø àëè ñîîñ ìûëûñü-êûäûñü êûëçћçû æþðèëýñü «âèçüòûðåìçý» íî êàï÷è ìûëêûäûí âîðìåìçýñ ïóñéûíû øîíòћçû. Âàëàìîí íè, àð îðò÷ûñà, ñîîñ íîø èê «ÊÈÍÎÂÓÇ-09» ôåñòèâàëå ïûðèñüêîçû. Íîø êûџå ñî ëóîç, óëûñà àäњîì íè.

Ñâåòëàíà Ëþáèìîâà.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 69

70 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 71

Ïîýçèÿ

Îíñèì Âàíüêà

“ÏÓÐÛÑÜÒÀÌ ÉÛÐÑÈÅ — ÑÎ ÓËÎÍ...” ÂÎÐÌÎÍ ÍÓÍÀËÝ 1 Љ ê ñü ðûí ìîí љîæìûò ïóêèñüêî, Àòàéëýñü òóñáóéçý ó÷êûñà. Âîðìîí Íóíàëýç ïóñéèñüêî, Àçÿìû êûê ñþìûê ïóêòûñà. Ñî ó÷êå óê øîðàì òóæ øûïûò, æûòàê ãèíý ïàëüïîòûñà. Áåí óò÷à êàäü êûëú¸ñ ñî íåáûò, Ìîí øîðàì âàçüûíû ìåäûñà. Àñëýñüòûì íî ïèíàë àòàéìå Ïóêòћñüêî ìîí àçÿì ìàòýãåñ, Òóæ ïîòý êóàðàçý êûëýìå, Àñëàìåç íî òûðìûò âåðàíý. ×åáåðåñü íî ï ðòýì þàíú¸ñ Êûñћçû òóæ åãèò ñþëýìàì. Êóêå âàë љîæìûòýñü íóíàëú¸ñ, Àòàå, òîí é âàë óê â çàì. Òîí ûøèä óê áàäњûì ñî îæå, Êåëüòûñà ìèëåìûç ìóð êîæå. Îñêèìû — ÿ áûðèä êå îæûí, Êîòü þðòòîç ìèëåìëû äàíî êóí. Íîø þðòòýì èíòûå äàíî êóí Âîçüìàòћç ìèëåìëû ï ëûïóì. Òóæ êåìà àðú¸ñûí ìè àçüûí Ñî áàäњûì ï ëûïóì ìû÷åìûí.

2 Êåìàëàñü, äîðûäëýñü êûä¸êûí, Ê ëћñüêîä ìèëåìëû ïàëýíûí. Îëî òîí ìóçúåìå âàòýìûí, Îëî íîø çîð óëý êåëüòýìûí? Òîäûñàë êå êûòûí ê ëýìäý, Áàñüòûñàë âîðäћñüêåì äîð ñþéäý. Òóéìûäóð ñÿñüêàåç áè÷àñà Âóûñàë òîí äîðû ëîáûñà. Ìîí òûíûä áóñû òûð âàçüûñàë: «Њå÷-à, áóð-à, à-à-ò-àé! Òóæ êåìà óê òîíý ìîí óò÷àé!» Âûðéûëàä íîø, êûìèí âûäûñà, Êóàðàåí á ðäûñà âåðàñàë, Ì çìûëýì ñþëýìû áóéãàòîçü!

72 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

3 Òóæ êåìà àð џîæå Ëþêàñüêèç íè ïóøêàì ê òљîæå. Òîí àçüûí ìîí ñîå ïîòòûñà, Âåðàñà-âåðàñà êåëÿñàë, Ãàäü ïóøêû èê êàíüûë ëóûòîçü! Ñîáåðå âåðàñàë íà, àòàé, Êûçüû òóæ êóðàäњèç óê àíàé. Êåìà àðú¸ñûí êåçüûòýí íî ï ñåí Ñî óæàç óê, óæàç ÷èê ïóìòýì, Áàìú¸ñûç êèñûðè êûëüûòîçü! Êåçüûò íî ïåéìûò óé¸ñû, Ìàëïàñà ìèëåìûç äћñÿíû, óêàçå íîø ìàèí ñþäûíû, Ñî ÷åðñћç óê, ÷åðñћç á ðäûñà, Áåðïóì àòàñú¸ñ ÷îðúÿòîçü! Îæ ÷àëìèç. Êàëûêú¸ñ áåðòћçû, Íîø àíàé íîêó íî ç îñêû, Ïûðàêëû òîí ûøèä øóûñà. Ñî óëћç óê, óëћç âåñü òîíý âèòüûñà, Óëîíàç áåðïóìçý øîê÷ûòîçü!

4 Êîðàìå êå èçýç ëóûñàë, Ìîí ñîå êîðàñàë, âàíäûñàë, Êèîñû ãîðä âèðåñü ëóûòîçü, Àíàéëýñü ìóãîðçý ëýñüòûñà, Òóæ љóæûò ãóðåçå ïóêòûñàë! Ïåëüïóìàç љàáûðåñ ñþðëîåí, Ñóé âûëàç íîø ïè÷è íóíûåí, Ïûä àçÿç æàë¸ìåì íûëïèåí Ñàê ó÷êå ñî øóíäû ïóêñ¸íý. Îçüû äàíúÿñàë àíàéìå!

5 ß þî íè ëýçåì âèíàìå, Èíòûÿç íîø ïîíî àòàéìå, Âåðàé êàäü âàíüçý ìîí ñîëû. Êåëüòî îãíàäýñ îãäûðëû. ÀÒÀÉ ÑÞËÝÌ Âîðäћñüêåì íóíàëàì Ïóêèñüêî љ ê ñü ðàì, Ïóêî ïèîñû ìîí àçüûí. Ïàéìèñüêî, øîðàçû ó÷êûñà, Éûðú¸ññû âóèëëÿì ãóæàñà.

Àé àëè ãèíý âàë, àé àëè ãèíý âàë Љ ê óëòћ áûçüûëîí äûðú¸ññû, Êè âûëàì íóëëîíî àðú¸ññû, Íîø òóííý éûðú¸ññû ò äü-ò äüû.

Ñåðåì ïûð íî љîæìûò Âåðàñüêî óê ëóìáûò: Ñîïàë äóííåå êîøêûíû Ñûëћñüêîì íè, ïå, âàë ÷åðîäûí,

Àñüòýëû ñþðåñú¸ñ áûðéûñà Êîøêèäû ìîí äîðûñü ïîòûñà… Ñþëìàñüêîí âåñü êûðìå ñþëýììå: Êóäћç êå âîçüìàòýì ñþðåñìå Ûøòûñà êóðàäњå êàäü þíìå.

Ïèíàëú¸ñ âóûñà, Àçÿìû ïûðèçû, Ãûðïóìåí äîíãàñà, ×åðîäûñü ïîòòћçû.

Ïåëü äîðú¸ñ àçâåñåí áóÿñüêî, Ñî ïîííà ìîí à÷èì, äûð, ÿíãûø. Äóãäûòýê ìàëïàñüêî, ìàëïàñüêî, Ìàå êå íî ëýñüòћ øàò ïàëûø? Ó÷êèñüêî, ïèîñû ï ðìèçû, Ñþðåñú¸ñ íî øîíåð áûðéèçû. Øàò þíìå âàë àòàé ñþëìàñüêîí? Ïóðûñüòàì éûðñèå – ñî óëîí, Îëî, ñî èê — øóäáóð, øóìïîòîí. *** Ñýðåãî íî ñýðåãî âàë Âîðäћñüêåì íî êîðêàå. Êóäïàë ñýðãàç êûëå ìåäà Ïè÷è äûð íî êóàðàå. Ãóæäîðî íî ïàñüêûò âàë Áóäûëýì íî àçáàðå. Êóäïàë ñýðãàç êûëåì ìåäà Åðïå÷êà íî äûðú¸ñû. ×åáåð ñàíäûê êàäü èê âàë Ïóêòûëýì íî þðòú¸ñû. Êèí-î ïóìàç âóòòîç ìåäà Ëýñüòûëîíî óæú¸ñìå. Âîæ ñàäî íî åìûøî âàë Óòÿëòîíî áàê÷àå. Êóäïàë ñýðãàç êûëå ìåäà ˸ãèñüêåì íî áåðâûëý. Âîæ ñàäî íî øóëäûð âàë ˸ãàñüêåì óðàìú¸ñû. Êóäàç êîðêà êûëå ìåäà Òà åãèò íî ñþëýìû. Óñüÿñüêå íî âîðñàñüêå âàë Òà áóñû íî êàïêàå. Êûëäîç ìåäà, êûëäîç ìåäà Áåðòûñà íî óñüòûíû. *** Ãóæåì øîð. Ï ñü íóíàë. Ïóêî øóíäûÿ ïåðåñü¸ñ. Êèÿçû âûëü æóðíàë, Âûëàçû — øóáàîñ.

Ïóêèñüêîì ñî êàáåí, Ïàéìûñà ê òљîæåí, Êîøêî ïèíàëú¸ñ ÷åðîäòýê, Èíìàðëýñü êóðäàòýê. *** Êîðêà íî љóòћ Ïóæûì êîðåí. Ëèïåòñý ëèïè Äóíî øèôåðåí. Êóíî íî é òü, À÷èç ëûêòћç. Ñåêòàé ìîí ñîå ×åñêûò âèíàåí. Ê ëûí íî é êóð. À÷èç êûëèç. Èçüòћ ìîí ñîå Íåáûò âàëåñàì. Êûøíî íî é âàé, À÷èç ïûðèç. Âèòü ìèðîøêàåí, Ñü ðàç àíàåí. Îäћã àð ÷èäàé, Êîðêàñüòûì ïåãњè. Éûðàì êàðòóçýí, Îäћã øòàíèåí. *** ßðàòîí êå âàíü êóñïûí, Íûëïèîñ âîðäћñüêî ÷åáåðåñü, Áóäî òàçàåñü, âèçüìîåñü. *** ×åáåð óëýìåä êå ïîòý, Ïè÷èãåñ òîí óñüÿ ûìäý. *** Ïîòûêóä љ ê ñü ðûñü, Ýí âóíýòû òàó êàðûíû Éûð éûëûñü Èíìàðëû, Àíàéëû, Àòàéëû, Þ-íÿíåç áóäýòћñü Çàðíè êèîñëû. ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 73

Êîíñòàíòèí Êîíñòàíòèíîâ ÃÎÆÒÝÒ Áûðåì ãóðòý ãîæòýì ëûêòýì, Âîðäýì ïèåç èâîð ëýçåì. Îëî ìќçìåì ýøú¸ñûçëýñü, Îëî âîðäñêåì ïàëú¸ñûçëýñü.

— Êèíëû ñ¸òîä òà ãîæòýòýç? Ãóðòûí ќâќë íè óëћñåç. Îëî à÷èì ñîå ëûäњîì, Îëî áåðëàíü ñîå ëýç¸ì.

— Òà ãîæòýòýç áåðëàíü ëýç¸. Ãóðòûí óëћñü ќâќë óãî. Ëåê ïóøíåðëû ñî áåðûòñêîç, Âîðäýì ïèçý ñî áќðäûòîç. Êîðêà èíòû òîäìî ãóýí, Êîòûð áóäћñü ëåê ïóøíåðåí, Êóøòýì ñàäú¸ñ íî êóéûîñ, Êàëëåí ïîòî ñèíêûëèîñ… Îëî ñîèí ïóøíåð íî, äûð, Êîðò áåðâûëý ïîòý êîòûð. Âîæ ïîòýìçý âîçüìàòûñà, Ëåê ïóøíåðà, âќñü êàðûñà.

Òàòüÿíà Íèêîëàåâà * * * Ìîí íåáûò çîð… Êóäћç óñå êàëëåí, Ìóý ïûџà ïóìåí, Íîø òîí ïèëåì… Ìîí ãîðä ñÿñüêà… Êîòûð ïàçÿñüêèñüêî, Ñèíìåç ìàëüäûòћñüêî, Íîø òîí øóíäû… Ìîí àäÿìè… Íîø òîí áûäýñ óëîí… * * * Ìîí ñûëћñüêî. Àçÿì ãóðåçü. Óã àäњèñüêû éûëûç-ïóìûç. Ќâќë, òàèç ќâќë çàðåçü, Êóäàç џîøåí ïûëàñüêèìû.

74 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Áàìûç êûøêûò: íþêî-ãîïî. Øàò ÷èê ќâќë ÷åáåð òóñûç? Áåí ìåä, íîø ìîí îò÷û òóáî. Îëî, øåä¸ç ÷åáåð âîæ êûç? Ìîí ìûíћñüêî. Îäћã âàìûø, Êûêåòћåç, êóèíåòћåç… Òóæ çîë æàäè, áàìû џûæ-џûæ. Âóè, âóè íè, áåðïóìåç… Ìàòûñü ìîí èç âûëý ïóêñè. Êóëý ќæûò øóòýòñêûíû. Íîø ïóêîíúÿì èê êóàëåêòћ: Êèí êå òóðòòћç êàäü éќòñêûíû… Êàëëåí ìîí ñèíú¸ñìå óñüòћ… Àñìå âàëåñ âûëûí àäњè. * * * Òà óå… Òà óå òóæ ìќçìûò. Ìîí îãíàì… Îãíàìëû êќøêåìûò. Âóçћñü òќë… Òќë ìîíý êûøêàòý. Êåçüûò çîð… Ñèíâóìå ñî ïîòòý. Îäћãíàì… Þã òîëýçü íî âàòñêåì. Êèçèëè… Ñî ãèíý íî óñåì. Òóæ ïåéìûò… Êûøêàñüêî, áќðäћñüêî. Òîí ëûêòîä… Ìîí òûíûä îñêèñüêî. Òќë ïóêñèç… Âóèñüêîä, ìóñîå! Çîð äóãäћç… Àäњèñüêî íè òîíý! Òîí ìîíýí… Þã òîëýçü íî љóòñêèç. Ìîí òîíýí… Êèçèëè íî ïîòћç. Òà óå… Òà óå òóæ øûïûò. Ìîí òîíýí… ×èê ќâќë êќøêåìûò. ßÐÀÒÎÍ ÎÇÜÛ ËÛÊÒÝ Òîí òóííý êûøêàòñêåìûí: Âàíüìûç éûðûñü êîøêåìûí. Óêíîå êå ó÷êèñüêîä – Ñîå ãèíý àäњèñüêîä, Êûíèñüêîä êå ñèíú¸ñòý – Ìàëïàñüêîä òóññý-áóéçý. Ìàð ëóèç áåí òîíýíûä? Òóæ çîë éûãàñüêå ñþëìûä. Ñèíìàç ó÷êûí êûøêàñüêîä, Íîø âќçàä êå – ïåãњèñüêîä. Áåðãàíû êóòñêèç éûðûä, Êóàëåêúÿ íè ìóãîðûä. Øàò áûðîí äûðûä âóèç? Ñþëýìàä âèñ¸í ïûðèç.

Ýí êûøêà, äóíî ýøå: ßðàòîí îçüû ëûêòý.

Îëüãà Âåäðîâà *** Ќñìå џîãàé, óêíîîñìå âîðñàé: Îãøàï ìåäàç ïûðà äîðàì ìќçìîí. Àñëûì џóêíàûñåí ñþ ïîë èíè âåðàé: «Ýí ÷èãèñüêû, ñþëýì, âќñü ëóûìîí». Âèçüìû âàëà, ìûëêûä ïóìèòúÿñüêå, Ìàëïàíú¸ñûí äîðàä ëîïûðúÿñüêå. Âàìûøú¸ñûí èñüêåìú¸ñòû ïûð ïîòûñà, Ќñýä àçüûí éûãàñüêûñà ñûëý. Äћñüòћñü íî äћñüòћñüòýì ìûëêûäú¸ñìå Òîí ëýçü âàë ìèíóòëû êå íî äîðàä. Êîòüêóä êóòñêåì íî ìûòîíî óæàä Þã òûëñèåí ïèøòî ñþðåñ àçÿä. …………………………………. Ќñòý ãèíý òîí óñüòû ×ûëêûò ìќçìîíýëû. Äóí ñüќëûêòýì ëóëëû Ýí ñ¸òû ëóäìûíû. * * * Ïûä óëûñüòûì ìóçúåì ãûëњèç, Ìóãîðû òќëúÿ ëîáњèç, Ñèíú¸ñûä ñèíú¸ñûíûì ïóìèñüêûñà. Âûëòûðû þçûð-êåçüûð ëóèç, Ïќñüâóàñüêèç, êûíìèç, Êèîñûä áîðäàì éќòћñüêûñà. Ïîðîìûñà éûðû áåðãà, Ñþëýìû џåìãåñ éûãà, Ûìäóðú¸ñìû âà÷å ëÿêèñüêûñà.

Áûãàòћñüêî êóä êå ó÷ûðú¸ñû, Ñèíìå êûíüñà, ïåëüìå íî âîðñàíû. Þíìå øîðûñü øóäî êàðèñüêûñà, Øîðàä ãî÷àòûñà ãîæåðúÿíû. Òóííý ìîí âèçüìàñüêè ќæûò, þíìàé, Àñìå ãàæàé, òîíý âûëüûñü âàëàé. À÷èä èê êûëèñüêîä êàäü ìóëòýñý, Òîíòýê êå íî – ќâќë ìîí îäћãíàì. * * * Äûøè íè âàë òîíòýê íî óëûíû, Âûëü џóêíàåç òîíòýê ïóìèòàíû. Ïóøêûñü âàíü êóæûììå ïûçüûðòûñà, Øóäî êàðèñüêûñà âàìûøúÿíû. Ìóðò ñèíú¸ñëýñü âàòћñüêûòýê, ñèíìû Óò÷àç øîðàì ó÷êûëћñüñý. Êóêå âîæúÿñüêûñà âåøàç, âûëäû, Âќçòћì îðò÷èñü ìóðòëýñü ìûøñý. Òîëîí óíî êàëûê ïќëûñü øîðàì Òûíàäú¸ñûç áîðäàì ìåðò÷èñüêèçû. Љóàòñêèçû, ÷èëåêòћçû, êóàëåêòћçû, Ìàð êå ñÿðûñü ìàëïàñüêûñà, óëý ëýçèñüêèçû. Äûøè íè âàë òîíòýê íî óëûíû… Øóäî êàðèñüêûíû… Ìàëû âóèç òîëîí?.. Âàíüçý âûëüûñü áóãûðòûíû… * * * Ó÷êè áќðñÿì. Íîø òîí óêíî äóðàä Ïèÿëà ñèí ïûð øîíàñüêîä êèäý. Ìàð êå âàç¸ âûðèñü ûìäóðú¸ñûä, Ñèíìûä âåøà êîøêèñü ìûøìå.

Áûäýñ Äóííå óÿ, Êóäњå íî ìàêìûðà. ……………………….

Ñî ó÷êåìûí ñîêó êóðîí, æàëÿí âàë, Íîø ìîí éûðìå љóòћ íî âàìûøòћ. Љóæûò áåðî êàòàåëýí ïûä êóàðàåç Óéëýñü øûïûòëûêñý âàìûøú¸ñûí ñќðèç.

* * * Ìóëòýñ óä ëó, øóèä, ìóëòýñ óä ëó Ìûíàì áóãðåñ íî ìóð óëîí øóðàì. Ìîí ñî ïîííà òóííý äîðàä ќé âó, Êåìà ñþëýìûíûì øóäћä – ÿðàì.

Ñîêåì øûïûò êûëèç äîðàä íî, óðàìûí íî, Íîø ìàêåì áóø íî âàëàíòýì âàë ñþëýìûí! Êќíÿ âîðìîíòýìåç, ìûëûïîòîíòýìåç âàë Òîí äîðûñüòûä íóèñü âàìûøú¸ñûí!

Ìîí ìќçìûíû áûãàòћñüêî ïќðòýì ñÿìåí: Êóêå øàðà, êóêå óêûð ëóøêåì. ßðàòћñüêî íî âàíü óëýï ëóëú¸ñ ñÿìåí: Ñþëìûñü ñ¸òћñüêûñà ÿêå íîø øóäûñà.

Íîø ìîí êîøêè âàë øóäûñà ãèíý, Íîø òîí êåëÿä, êûëú¸ñûëû îñêûòñêûñà. Îäћã âàìûø áќðñÿì òîí ëýñüòûñàë êå, Âàíüìûç ìóêåò ñÿìåí áåðûòñêûñàë.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 75

Ó÷êè áќðñÿì. Òîí óêíîÿä ќâќë íè. Ïåéìûò êûðûí íî óêíîÿä. Êќíÿ îñêîíòýìåç, øóìïîòîíýç âàë Ìîíý óéèñü âàìûøú¸ñàä! * * * ßðàòîíëýí íî, ïå, ëóý àñëàç ëóëûç: Óëýï àðáåðèîñ ñÿìåí èê ñî íî ÿðàòý, Ìќçìå, áќðäý íî øóìïîòý, Óëý êќíÿ, ïå, њèãàðûç òûðìå. Ìûíàì ñüќëûêàìòý ÿðàòîíý Ïè÷è ïèíàë ñÿìåí ó÷êåìåäëû îñêå. Âèòå ýðêèÿìåç, њûãûðúÿìåç, Óã ëó îñêîíòýìçý îñêûìîíëýñü àé ëþêåìåç. ßðàòîí íî óëýï ìóðò ñÿìåí êóêå êóëý, Áåðïóì øîê÷åìåíûç ëóëçý ëýçå. Êûò÷û èíòûÿñüêîç ëóëûç? Àäûí ÿêå ðàéûí èíòû øåäüòîç àñëûç?

Àííûêåé *** äîðàì ïîòћç ïèíàë êќòî íûëàø êќòñý âàòћç, ëà÷ìûò ìàÿëëÿç, ïàëüïîòћç, ñåðåêòћç, ûìäóðú¸ñûí ãèíý ìàêå âåðàç Ïè÷èåçëû? Ìóñîåçëû? Èíìàðåçëû? *** ßðàòîíýä — çàðåçü, òóëêûì, ïóìòýì éќòñêîí, ñàéêàòћñü, ïàëüïîòòћñü þðòòîí * * * Ñþëìàñüêîíýíûä њûãûðòûñà, Çîë âîçèñüêîä Íåáûò êèîñàä. Ìîí — áûãûëåñ øóíäû. Òîí âûëý ïèøòћñüêî íåáûò, Êèñûðèîñòý áóÿñüêî ëà÷ìûò Ïќñü ÷èíüûîñûíûì.

76 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

Ïќñü ûìäóðú¸ñûíûì Éќòñêûëêî ïóðûñüòàì éûð áîðäàä, Љîæú¸ñòý òûðèñüêî ðàä-ðàä Êќêûå. Áóéãàòћñüêî. Èçüòћñüêî. * * * ñüќä áóáûëè ñüќä óå âûå ïåëüïóìû øóíûòëû äûøå êðåçüãóðý ÷óïàíàä ûøå øîêàíý éûðñèÿä óÿ Êќíÿ êèçèëèîñ èíáàìûí? * * * Êèí éûãàñüêå, êîøêû-êîøêû, Óã âîçüìàñüêû êóíîîñûç. Êèí éûãàñüêå, êîøêû-êîøêû, Óã âîçüìàñüêû èâîðú¸ñûç. Òàáàíü ïûæèñü, æàäü íî ïќñÿ, Ïќñÿìåäëû ìîí éûáûðòòî. Òàáàíü ïûæèñü, âåñÿê-âåñÿê Êóíîÿìäý ìîí êûðњàëî. * * * ïûä óëûí џàøòûðòћñü êóàðú¸ñ íî ïèñïóûñü óñüûìòý џóæ êóàð íî ãóäûðèêîøêîí êèçèëè íî — âàíüçû ñîîñ џóæåñü, âàíüìûç ñî óëîíëýí ïќðòýìåç

Òîäý-âà¸íú¸ñ

Í Î Ò À ŠÎÊ

Åãîð Çàãðåáèí

Òàèçëû ãîæòýìåëû éûðúÿíý íûðûñü âîêñ¸ ìóêåò âàë. Ìàëïàé, ñûџå éûðúÿí ëûäњèñåç áîðäàç êûñêîç, ìàëïàñüêûòîç. Îãëîì, óñòî џîøàòîí øåäüòћ, êîæàé. Љîêàòîí øóèñüêî êå, ñèí àçÿì ïóêñå ïûäêóêìå ñüќëòàñü íàï-âîæ àêûëåñòóðûí. Ñîå âàíüäû óìîé òîäћñüêîäû, óáîäýñ óðûñà, ñîèí êàòü áûðå. Àêûëåñòóðûí âàíüçý џîêòàñà, êåêàòûñà âîçå. Ñÿñüêà øóèñüêî êå, ñèí àçÿì ïóêñå џóê ëûñâóýí ìèñüêåì ìóñîêî ïàëüïîòћñü íûëìóðò-ëàíäûø. Þãòќäüû ñÿñüêà íþëýñ êóøûí áóäý. Ìûíћñü-âåòëћñüëû ìà áûäњà øóìïîòîí ñ¸òý. Îãïîë, øàõìàòýí øóäûêó, òà éûðúÿíý ïóìûñåí êûëáóð÷èëû ïîòòûëћ. Ñîëû òà ÷åáåð êûëћñüêèñü éûðúÿíý ќç êåëüøû. Òàџå џîøàòîí, ïå, íûëìóðòëû òóïà. Âîðãîðîíýç ñÿñüêàåí óã џîøàòî. Çýì. Àäÿìè, óêàòà íî ñüќëûêî âîðãîðîí, ñÿñüêà êàäü ÷ûëêûò óã ëóû. Íîø ìûíàì ãåðîå íîêûçüû íî ñÿñüêà ќâќë. Êóääûðúÿ џóøúÿë êàäü âåí¸, áûøêàñüêèñü øè¸ ëóûëý. Àìàëòýê ìàëïàñüêîä, ÿâà. Áåí, áåí, ýøú¸ñïèíàëú¸ñ, Âàñèëèé ßêîâëåâè÷åç âîëüûò ÷åðñ óä øóû. ×èíüû ãèæû óëàä øûðïó ìåðò÷ûòîçü, âàíü êûë÷èíú¸ñòû þðòòûíû ќò¸ç. Ñöåíà âûëûí øóäûêóç, Âàñÿåç ìîí, ñÿñüêàåí ãèíý ќâќë, êûä¸êûñü ïèøòћñü êèçèëèåí џîøàòûñàë. Íîø àëè ìîí ñîëýí øóäýìåç ñÿðûñü óã âåðàñüêû. Ñîçý áåðëîãåñ âåðàëî. Àëèÿç љîêàòîí áîðäûñåí êóòñêè áåðå, ñîå èê ðîñ-ïðîñ âîçüìàòýìå ïîòý. Òîäћñüêî, ëîáàñü òûëîáóðäîëýñü áóðäçý âàíäћñüêîä êå, ñîëýí îìûðå љóòñêåìåç óã ëóû íè,– ìóçúåì âûëý ãàäü éûëàç óñüûñà ãóíüäý. Ëåíèíãðàäûñü ðåæèññ¸ðå äûøåòñêîíûñüòûç áåðòýìåç áåðå Âàñÿëýñü áóðäú¸ññý áàäњûì êà÷ûåí êóàџàê! âàíäћçû, øóûíû ëóý. Àñëûç âåðàòýê, àñýíûç êåíåøûòýê, ãëàâíîé ðåæèññ¸ðå ќç ïóêòý – ïàëýíòћçû. Ìàëïàñüêî, ñî ñüќä óæëû Êóëüòóðàÿ ìèíèñòåðñòâîûñü Ãîðîõîâà èíñïåêòîð êóòñêîí ñ¸òћç, îëî, Âàëåíòèí Èâàíîâ íî, óêàòà ñî óæåç òýëÿòћç Âàñÿëýí àñëàç ãîæòýòýç. Èâàíîâåç ìûíàì ÷èê íî ÿíãûøàòýìå óã ïîòû. Ñî êàäü çћá-çћá âåðàñüêèñåç òóæ øåð ïóìèòàëîä. Ìûíàì êûëû ïûðå îçüû âåðàíû. Âàëåíòèí Èâàíîâè÷åí ìîí äàñî àð џîæå òîäìî, ñîèí џîø Óäìóðò òåëåâèäåíèûí óæàé. Âàëåíòèí Èâàíîâ àñ âàêûòýçëýí ïûæåì-êèñüìàì ïèåç. Ñîîñ òќëëû ïóìèò ќç ìûíý. Êóàòüòîíýòћ

àðú¸ñû óêìûñòîí óêìûñ ïðîöåíòýç êîììóíèñòú¸ñ À. ×åõîâëýí âåðîñûñüòûç ãåðîåç âûëëåì óëћçû: «êàáû÷åãî íå âûøëî». Âàê÷èÿê âåðàñà, ðåæèññ¸ð ëóûñà áåðòýì Âàñèëèéëýí áóðäú¸ñûç âàíäýìûí âàë. Íî áóðä ïóìûíûç øîíàñüêûíû ãîíòóðçý êåëüòћëëÿì èê. Êûëåì-ìûëåì, ëÿá ïüåñàîñòû, ïóíûëû ëûýç ñÿìåí, ñ¸òúÿçû. Ñûíîìåì êîðòýç êîòüêќíÿ âóøòû – çàðíè óä êàðû. ×èãòýì áóðäú¸ñûí êîòüêќíÿ ëîïûðúÿñüêû – âûëý óä љóòñêû íè. Îçüû ãèíý, âûëäû, Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâëýñü ëÿá ïóêòûëýì ñïåêòàêëü¸ññý âàëýêòûíû áûãàòћñüêî. Ëåíèíãðàäûñü âóýììû áåðå љîãåí È. Äèêëýñü «Ïåòüêà â êîñìîñå» ïèíàëú¸ñëû âûæûêûëçý ïóêòћç. Êåìàëàñü ќâќë êîñìîñý ëîáàç ëàïûøàê ìóãîðî ìóñî àäÿìè – Þðèé Ãàãàðèí. Íîø ðåæèññ¸ð Ïåòüêàåç øóäûíû Ðîçà Êóòÿâèíàëû ñ¸òý. Ìàëû? Êîñìîñý Âàëåíòèíà Òåðåøêîâà íûëêûøíî ќç íà ëîáû óê! Àñüìå éûðú¸ñìû âûëòћ Þðèé Ãàãàðèí – äóííå àäÿìè – ëîáàç. Íîø ðåæèññ¸ð ñöåíà âûëûí òîџòîџ áåðïàëýç âîçüìàòý. «Âûïåíäð¸øü?!» Îëî, ñîëýí ñûџå ïóìèòúÿñüêîí àìàëýç? Øóîì, Ïåòüêàåç øóäûíû òåàòðûí àðòèñò ќç øåäüû? Ќâќë, çýì ќâќë. Òåàòðå ñîêóãåñ áåðòýì àðòèñòú¸ñ ïќëûí Àëåêñàíäð Áëèíîâ (êèíîîñûí åãèò ïèîñòû ìàñêàðà øóäћñü) âàë, ñèíìàñüêûìîí Þðà ßêîâëåâ. Íîø ðåæèññ¸ð ñîîñëû óã îñêû: ïèÿøåç Ðîçàåç øóäûòý. Ñàçü éûðûí ðåæèññ¸ðëýñü îçüû ðîëü¸ñòû ëþêûëýìçý àëè íî âàëýêòûíû óã áûãàòћñüêû. Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâëýí êûêåòћ ïóêòýì ñïåêòàêëåç «Íî÷íîå ÷óäî» íèìàñüêå. Ìûëêûäòýê óæàç. Ñïåêòàêëåç áåçäûò ïќðìèç. Ñîëýí ñïåêòàêëÿç ìîí íåìåö îôèöåðåç øóäћ. Øóäîí êûëú¸ñû òóæ ќæûò. Ìèëåñüòûì ñî ñïåêòàêëüìåñ ó÷êûíû Ìîñêâàûñü êûê êóçÿ ÷åáåð êåíàêú¸ñ ëûêòћëëÿì. Ìè øîðû âûëòћÿñüêûñà, «÷óê÷àîñ» øîðû êàäü ó÷êî. Âèäèòå ëè, àëèãåñ ñîîñ Áåëãðàäûñü áåðòћëëÿì! Íîø òàáåðå êûџå êå «ûæåâñêå» éûðîìèëëÿì. Ìàëïàñüêî, âîçüìàòî àé ìîí òћëåäëû Áåëãðàä – óëûòîçÿäû óä âóíýòý. Îãëîì, øóçèÿñüêåìå ïîòћç.

– Çàäàíèå áûäýñòýìûí!– øóûñà, ìûíýñüòûì áàäњûì îôèöåðëû ñîêåì çîë êåñüêûñà âåðàé, àçüïàë ðàäûí ïóêèñü êðèòèêú¸ñ, ìóí¸îñ êàäü, âûëëàíü òýò÷èçû. Íûðóëî âûëýì, ëýñÿ. Àé ñîèí ãèíý øóçèÿñüêîíý ќç áûðû.

– Õàéëü Ãèòëåð!– êåñüêè íî, ïàëëÿí ïûä÷èíüûîñû ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 77

âûëý ãèíý ñóëòûñà, áàëåðóí ñÿìåí, êûê-êóèíü ïîë áåðûòñêè. Ïèðóýòú¸ñ ëýñüòûíû äûøè âàë èíè. Ñîêóãåñ Ãåííàäèé Êîðåïàíîâ-Êàìñêèéëýí «Èòàëìàñ» áàëåòàç ìàññîâêàûí áûçüûëћ. Âîçüìàòýìå ïîòћç, âûëäû, áàëåòûí áûçüûëûñà, ìàëû íî ñîëû äûøè íè øóûñà. Þëà ñÿìåí îçüû áåðãàìå áåðå ïûäåñ âûëàì óñüêûòñêè. Éûðû áåðãàç, âûëäû. Ñöåíà ñüќðûí ñîêó Ñàøà Áëèíîâ ñûëý âàë. Ìûíýñüòûì îçüû øóçèÿñüêåììå àäњèç íî, ý-ý, êќòñý êóòûñà, êóçü êóêú¸ñûíûç џûæàñüêûñà ñåðåêúÿ óê, ÿâà! Çîë éќòћç ìûíûì ñî ó÷ûð áåðå.

– Îòêóäà Âû íàøëè òàêîãî äóðàêà?– Âàñèëèé ßêîâëåâè÷ëýñü þàëî êðèòèêú¸ñ.– Êûòûí êå äûøåòñêåìûí-à ñî?

– Ëåíèíãðàäûñü òåàòðàëüíîé èíñòèòóòûí,– âîçüäàñüêûñà ñèíú¸ññý âàòý ðåæèññ¸ðìû. Øóèñüêî óê, Âàñÿ ìîíý âќñü êàðèñü êûëú¸ñûí ïóøíåðàç. Óçû êàäü ãîðäýêòûñà ñûëћ, øóèçû ýøú¸ñû. Àìàëòýê àðòèñòëýí ïðîôåññèåíûç ëþêèñüêîíî ëóè… Áåí, Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâëýí ïóêòûëýì ñïåêòàêëü¸ñûç âàíüìûç ÿðêûò ќç ïќðìûëý. Àëè íî óã âàëàñüêû, ìàëû ñî À. Ïåðåâîç÷èêîâëýñü «Ãóäûðè», Ñ. Ñàìñîíîâëýñü «Êàì âàäüñûí ãóäûðúÿ», Ô. Ïóêðîêîâëýñü «Êîðêà ïûðîí» íî ñûџå âûëëåì ëÿáûò ïüåñàîñòû ïóêòûëћç? Îëî ðåæèññ¸ðëýñü ïðîôåññèçý ûøòîíëýñü êûøêàëëÿç, îëî àðòèñòëýí óæäóíýç âќçû âàòñàñà ñþ âèòüòîí ìàíåò ñ¸òýìûñü-à, îëî óäìóðò àâòîðú¸ñòû ñöåíà âûëý âóòòûíû òûðøåìåíûç-à?.. Ñîçý Âàñèëèé ßêîâëåâè÷ ãèíý òîäý… Ñîêåì äûëüäûäýñ ìåäàì ïàçÿëý øóûñà, óñòî ïќðìåì ñïåêòàêëü¸ñûç ñÿðûñü íî âåðàëî. Ó÷êèñü íî, à÷èç íî, ìûëêûäçû òûðìûñà, Þðèé Âëàñîâëýí «Âîëøåáíûé ïåñòåðü» âûæûêûëýç ñÿðûñü њå÷åí ãèíý âåðàëëÿçû. Ñïåêòàêëüûí âåðàñüêîí ìûíý њó÷ êàëûêåí ýøúÿñüêûñà, îã-îãìûëû þðòòûñà óëýììû ñÿðûñü. Ïèíàëú¸ñ ñî ñïåêòàêëåç ó÷êûíû àíàé-àòàé¸ñûíûçû џîø âåòëћçû. Ðåïåðòóàðûí òà âûæûêûë êåìà àðú¸ñ џîæå âîçèñüêèç. Â. Ñàäîâíèêîâëýñü «Ãîíäûð êóø» êîìåäèçý êàï÷è, øóëäûð, ýêòîí-êûðњàíú¸ñûí ïóêòћç. Âåí¸ øè¸ñûí áûøêàç Ñíàáñáûòïðîìòðåñòëýñü Ñûðîåäîâ êèâàëòћñüñý, ìîøåííèêåç, ëóøêàñüêèñåç íî êîíüäîí ïîííà ìóãîðûíûç âóçàñüêèñü ñîëýñü Âàðâàðà Ëüâîâíà êûøíîçý. Њå÷ ïóêòýì ñïåêòàêëü¸ñûç ïќëû «Óéïàë êèçèëè» ñïåêòàêëåç ïûðòûñàë. Áóðìûòûíû ëóîíòýì âèñ¸í ïóøêàç ïûðå Êàòÿ Ñåðåáðÿêîâà åãèò íûëëýí. Àòîìíîé ðàäèàöèÿ äûðúÿ ýêñïåðèìåíòú¸ñ îðò÷ûòúÿêóç âèñüûíû óñå. Áûç¸í íóíàëàç ãèíý ñî âèñ¸í øàðàÿñüêå. Âåðîíèêà Ñàäàåâà àñëàç øóäýìåíûç, ìóð ìàëïàñüêîíý êåëüòûëћç. Ñþëìûñü òàó êàðèñüêî Âàñèëèé ßêîâëåâè÷ëû ìûíýñüòûì «Àñüìåëýí ñî îäћã» ïüåñàìå ïóêòýìåç ïîííà. Ïüåñàîñ áîðäûí ñî ìûëûñü-êûäûñü óæàç. Ïüåñàÿì ÿðêûò àäñêèñü êîíôëèêòýç ќâќë. Ïè÷è ãóðòú¸ñòû áûäòûñà, óëýì-âûëýì èíòûçýñ êóøòûñà, âûëü èíòûå âûæîí ñÿðûñü îòûí âåðàñüêå. Ìåџàê âåðàíî êå, êàëûêëýñü âàøêàëà âûæûîññý, ñÿìú¸ññý, êûðњàí-âåðàíú¸ññý 78 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

áûäòîí ñÿðûñü. «Àñüìåëýí ñî îäћã» íî «Òóëûñ çîð» ïüåñàîñìå ïóêòûëýìåç Âàñÿëû óëîíçý љóòûíû þðòòћç. Îçüû èê øóýìå ïîòý À. Âàìïèëîâëýí «Êûëåì ãóæåì ×óëèìñêûí» ñïåêòàêëåç ñÿðûñü íî. Íî ìàëû êå Âàñÿ òà óæçý ќçãåñ ÿðàòû, њå÷ ïќðìåì óæú¸ñûç ïќëû ќç ïûðòûëû.

– Òûðìîç òûíûä, Âàñÿ, ñïåêòàêëü¸ñ ïóêòûëûíû!– ãîæòý ñî àñëàç äíåâíèêàç. Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâëû ñîå љîêàòûñà âîçåìçû òóæ çîë ëþêåòûëћç. Àñôàëüò ïûð ïîòûñà ñÿñüêàÿíû òóðòòћñü òóðûíýí џîøàòûñàë ñîå – ñûџåãåñ âàë êàäü ñîëýí àðòèñò ëóûñà óæàìåç íî. Òàíè ìàð ñî ñÿðûñü ìàäå âûëћ âåðàì Âàëåíòèí Èâàíîâè÷ Èâàíîâ: «Áåðëîãåñ, áûäý âóýì àðëûäàç, ìûíûì îçüû ïîòý, Âàñÿ ûøòћç ñîå, ìàð âàë ñîëýí ñòóäåíò âàêûòàç íî òåàòðûí íûðûñåòћ àðú¸ñàç óæàí äûðúÿç. Óêûðãåñ íî ñî îçüû ëóèç êàäü òåàòðûí êûëäýì þãäóðåí ñýðåí, êóäћç âîêñ¸ «òћÿç» ñîå, éќíàëà ðåæèññóðà íî éќíàëà äðàìàòóðãèÿ ќâќëýí. Ñòóäåíò âàêûòàç ñî ãóðåçü éûëòћ ïîðúÿç; ñîëýñü òðîññý âèòåìçýñ øќäûñà, ëóë-ñþëýìçý, âàíü áûãàòîíëûêñý ñ¸òûñà óæàç. Íîø òåàòðûí àñëýñüòûç áûãàòîíëûêñý áûäýñòûíû àñëûç íî, îçüû èê ìóêåò àêò¸ðú¸ñëû íî ќç êûëäû»… Îçüûåç îçüû íî, äûð, Èâàíîâ ýø. Íî àëè ìîí Âàñÿëýñü ñÿñüêàÿí âàêûòú¸ññý, љóòûíû ëóîíòýì âîðìîíú¸ññý âîçüìàòûñàë. Ñÿñüêàÿí äûð íîêèíëýí íî, íîìûðëýí íî êåìà óã êûñòћñüêû. Âàñèåëýí íî ñûџå äûðûç òóæ âàê÷è âàë: ñþðñ óêìûñ ñþ âèòüòîí îäћãåòћ àðûñåí ñþðñ óêìûñ ñþ êóàòüòîíîçü. Óêìûñ àð ãèíý. Ñî âàêûòý òåàòðûí óæàçû îãçûëýñü îãçû âèçüìî, áàäњûì îïûòýí ðåæèññ¸ðú¸ñ: À.È. Ñàðàòîâ, Ê.À. Ëîæêèí, Ñ.Ò. Ñìèðíîâ, Ì. Ïîê÷è-Ïåòðîâ, Ñ. Ãèëüìàí. Âàñèëèéëýñü Âëàäèìèð Óëüÿíîâåç øóäýìåç ñÿðûñü âåðàé èíè. Íîø àëè ìûíàì âàëàìå ïîòý, êûçüû, ìàëû ñî, ÷ûëêàê åãèò àðòèñò, ìóäðîí ïåðåñü¸ñòû øóäýìåíûç ïàéìûòúÿç? Âåðàëî Ë.Í. Òîëñòîéëýí «Ïåéìûòëýí êèóëàç» («Âëàñòü òüìû») ïüåñàûñüòûç Àêèìåç íî Ì. Ãîðüêèéëýí «Ìåùàíå»-ûñüòûç Ïåð÷èõèíýç øóäýìú¸ññý. Àêèìåç øóäýìçý ìîí òóæ ìàòûñåí ÷àêëàëëÿé. 1955-òћ àðûí ìîí Óäìóðò òåàòðûí ñòàòèñò ëóûñà óæàñüêî íè âàë. «Ïåéìûòëýí êèóëàç» ñïåêòàêëüûí ýìåñïèåç øóäћ íè. Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâëýí Àêèìåç ñÿðûñü ïóìòýì âåðàíû ëóûñàë. Ìîíý ïàéìûòý âàë ñîîñëýí ïќðòýì àðëûäú¸ññû: Àêèìëû – òÿìûñòîí, Âàñÿëû – êûçü ñèçüûì ãèíý. Çýì, à÷èç íî àðòèñò ûìíûðûíûç òóæ ïèíàë àäñêîç âàë: îäћã êèñûðèåç íî ќâќë, ñèíú¸ñûç ëÿêûòòýìúÿñüêèñü ïèíàëëýí êàäåñü, ñýçåñü, øóäћñåñü. Íîø Âàñÿ, Àêèìëýí ïóøêàç, ñþëìàç, âèçüìàç «çûìûñà», ñöåíà âûëý ïîòý êå, ñîå òîäìàíû óã ëóû íè. Àêèì – ñî њó÷ êàëûêëýí âîçüûòëûêåç, ìóäðîí ëóýìåç. Ìóçúåì óæûí ïќÿñüêîíýç, àäÿìè óëòћÿíýç, ñüќëûêàíýç ñèíàçüêûëü êàðå. Àäÿìèëûêåç, æàëÿíýç, ќïêåë¸íýç, óæàñåç äóíúÿ. «Èíìàð óæàíû êîñћç»,– øóûëý. Âåñÿê óæàñà óëћç, íîø âîëüûò âåðàñüêûíû ќç äûøû. Ìàêå âåðàíû óã áûãàòû êå, ñî âàê÷èÿê «òàå», «òàå»… ãèíý øóý. Íî ñî âåðàíûí ìà áûäњà êàëûê

âèçü êûëћñüêå. Ñîëýí Íèêèòà ïèåç àññý óêûëòýì âîçå: êàëãå, þý, êðåñòüÿí íûëýç ïќÿñà âîçå. Ñûџå íќäý âûåì ïèçý àäÿìè êàðå. Íèêèòà ïèåç ñüќëûêî óæú¸ññý âàëà íî âàíü êàëûê àçüûí ïûäåñ âûëàç óñå, ïðîñòèòü êàðûíû êóðå. Àêèì âîøòћñüêå, øóìïîòý, ñîëýí âèðûç âîêñ¸ áûðûìòý íà øóûñà. «Âëàñòü òüìû» ñïåêòàêëåç ìîí ìóêåò òåàòðú¸ñûí íî àäњûëћ: Ìîñêâàûñü Ìàëûé òåàòðûñü Áîðèñ Ðàâåíñêèéëýñü ïóêòýìçý íî Ñòåïàíîâ-Êîëîñîâ äûøåòћñüìûëýñü. Ëåíèíãðàäûñü Ëèãîâñêîé ïðîñïåêòûí ïè÷èãåñ òåàòð âàíü. Ìèëÿì ìàñòåðìû îòûí ãëàâðåæûí óæàç. Á. Ðàâåíñêèéëýí «Ïåéìûòëýí êèóëàç» ïîñòàíîâêàåç çýìîñ ïðàçäíèêåç âîçüìàòћç: ñûџå ñî ÿðêûò, ÷åáåðïàñüêûò âîçü¸ñûí, øóëäûð њó÷ êûðњàíú¸ñûí, êûëçћñüêèñüòýì, ñüќëûêî, âèçüìî íî ýðèêî њó÷ ñÿìú¸ñûí. Íîêèíýí џîøàòîíòýì îòûí óñòî øóäћç ìóäðîí Àêèìåç «áëåñòÿùèé» àêò¸ð Èãîðü Èëüèíñêèé, Ìåéåðõîëüäëýí ÿðàòûñà áóäýòýì àðòèñòýç. Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâåç È. Èëüèíñêèéëýí øóäýìåçëýñü ìîí íüûëü àðëû àçüëîãåñ àäњè. Ñîèí, âûëäû, óäìóðò Àêèìå-Ïåðåâîùèêîâå íîìûðèí èê Èãîðü Èëüèíñêèéëýñü óëћ óã ïîòû. Ñîëýí Àêèìåç ìûíûì ñûџå ìàòûí, ïåðåñü òÿòÿå êàäü, øóíòћñüâåøàñü ïîòý. Çýì íî, òà Àêèìú¸ñòû îäћã љàæûå ïóêòûñàë. Ìûíàì ìàëïàìåÿ, Àêèìåç ñûџå êóæìî øóäûíû Âàñÿëû þðòòћç «Ìåùàíå» ñïåêòàêëüûí Ïåð÷èõèíëýñü îáðàççý êûëäûòýìåç. Ïåðåâîùèêîâëýí ñî äèïëîì óæåç âàë àé. Ïåð÷èõèí – ñüќëûêòýì, ÷ûëêûò ñþëìî ïåðåñü. Êûêñû íî ñîîñ êðåñòüÿí àäÿìèîñ, íÿíüëýñü äóíçý òîäћñü¸ñ. Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâ ñÿðûñü ãîæúÿñü¸ñ, òîäý âàéèñü¸ñ ìàëû êå íî ñîëýñü Ãðèáêîâåç øóäýìçý âóíýòî. Âàñèëèé Ñàäîâíèêîâëýí «Ìåџ ÿð äóðûí» ïüåñàÿç ñî ÿðêûò ñàòèðè÷åñêîé îáðàç êûëäûòћç. Êîëõîçëýñü éûðçý Êóäðÿâöåâ Èâàí øóäћç. Òóìîøî àäñêî âàë ñîîñ òóññûÿ èê. Îäћãåç, ìàéûã êàäü, љóæûò, ìóêåòûç, ãóáè êàäü, ëàïåã, íî òóæ êåñêè÷, ìàõèíàòîð. «Ìåџ ÿð äóðûí» ïüåñà ïóìûñåí ýøøî òàíè ìàð âåðàñàë íà: òåàòðûí óæàñü¸ñ ÿëàí óäìóðò ïüåñàîñ ќâќë øóûñà љîæòћñüêî. Òàíè, ìåëý òћëåäëû «Ìåџ ÿð äóðûí». Ïüåñàåç àäњåìäû, âûëü ñèíìûí ïóêòýìäû ãèíý ìåä ëóîç. Ãåííàäèé Âàñèëüåâè÷ Âåðåòåííèêîâ ñîå òóæ ïóêòýìåç ïîòûñà óëћç… Íî ñî îïåðåòòàå êîøêèç. Ïè÷èÿê, êóä-îã èíòûîññý òóàëà äûðëû ìàòýêòûñà, њå÷ êûëћñüêûñàë, øóûëћç. Àëè òóæ íî òóæ êîíüäîí âèñ¸íýí øóäî. Òћíè ñî ñÿðûñü Â. Ñàäîâíèêîâëýí êîìåäèåç. Àòî âåñü ñîëýñü «Ñþàí»-çý ïóêòћñüêîìû êàðî. Êóçüìà Ëîæêèí êàäü êûðњàñü íî øóäћñü àëè ќâќë íè êå, áàñûëñêå íè âàë. Âàñèëèé ßêîâëåâè÷ Ïåðåâîùèêîâ øóèñüêî êå, «×óêäîð» ñïåêòàêëüûñü êåñêè÷, âèçüìî, àäњåìïîòîñòýì Ïè÷óãèí ñèí àçÿì ïóêñå. Êàëûê àçüûí ñî êèîí ûìíûðçý âàòћñü, ìóêåò àäÿìèåç ñàïòàñü, øàéãóý äîíãèñü. Ïåðåñü ïќéøóðàñåç ñüќä óæå êûñêå, çàïîâåäíèêûñü ×óêäîð íèìî ëîñåç ûáûíû ñóðà-ïîæà. ×îíàðè ñÿìåí âîòýñàç âîòñà. Øóìïîòûñà óæàç Ì. Ïîê÷è-Ïåòðîâåí. «×óêäîðåç» Ïîê÷è-Ïåòðîâ ïóêòћç. Íîø «×óêäîð» íèìî ïüåñàëýñü àâòîðçý, Ñòåïàí Øèðîáîêîâåç, Óäìóðò

òåàòðå Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâ âóòòћç. ×óï÷è äóðûí ÷îðûãàêóç, êûëáóð÷èåí òîäìàòñêåì. Òћíè ñî äûðûñü Ñòåïàí Ïàâëîâè÷ Øèðîáîêîâ çàðíè ïàÿîñ êàäü êèñüòàñüêèñü êîìåäèîñ ãîæúÿç. Âóíýòîä øàò Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâëýñü È. Ãàâðèëîâëýí «Àçèí» ïüåñàûñüòûç Øóðêàåç, îçüû èê Â.Â. Èâàíîâëýí «Áðîíåïîåçä 14-69»-ûñüòûç Âàñüêà Îêîðîêåç. Ñýçåñü, êûøêàñüòýìåñü, ÷èäàñüòýìåñü ñîîñ. Êûêñû íî òà åãèò ñþëýìú¸ñ øóäî óëîí ïîííà, ðåâîëþöèÿ ïîííà, óëîíçýñ æàëÿòýê, òóøìîíú¸ñûí íþðúÿñüêî. Êûêñû íî ïќñü òàáà âûëý ñóëòýìú¸ñ âûëëåìåñü. Òýê-êàëëåí óëûíû óã ÷èäàëî. Ìàêå íî ñûџåçý ëýñüòýìçû ïîòý,– ïûòüûçû äàóðú¸ñëû àäњûìîí ìåä êûë¸ç. Ìàð êàðîä, òóàëà äûðúÿ ñîîñ øîðû ìóêåò ñèíú¸ñûí ó÷êî. Àçüâûë, Ñîâåòî âëàñòü äûðúÿ, Êîòîâñêèé ãðàæäàí îæûñü ãåðîé âàë, íîø àëè, ñîëýí «ïîäâèãú¸ñûç» øîðû ó÷êûñà, ìåџàê âåðàíû ëóý – áàíäèò, éûð âàíäћñü. Òàìáîâ óåçäûñü êðåñòüÿí êàëûêåç ïèíàëú¸ñûíûçû џîø, ïóäîåç êàäü, ûáûëћç, Ìàìàéëýñü ëåê óëîí þðòúåðú¸ññýñ ñóòûëћç. Áåí, âîøòћñüêèçû ãåðîé¸ñ. Êèáàëü÷è÷, Æåëÿáîâ, Àëåêñàíäð Óëüÿíîâ àçüâûë àäњåì êàðûìîí àäÿìèîñ ïќëû ïûðî êå âàë, òàáåðå – îãøîðû òåððîðèñòú¸ñ, áîìáàîñòû ñýðïàëëÿñü¸ñ. Ìà, Àçèí íî ñîîñëýñü òóæ èê ïќðòýì ќé øóûñàë. Èæåâñêûñü ñàìîé óñòî ïûџàë òћðëûê ëýñüòћñü ìàñòåðú¸ñòû, òóðíàì êàäü, ûáûëћç. Ìàëû? Èæåâñêåç áàñüòýìåç ïîííà ќç äàíúÿëý ñîå… Òàèí âàë÷å Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâëýí ÿðêûò îáðàçú¸ñ êûëäûòúÿìåç ñÿðûñü ìàä¸íìå âèñ êàðî íî Â.È. Ëåíèíýç øóäýìåç ïîòûñà óëýìåç ïóìûñü âåðàëî. Çýì, Âîëîäÿ Óëüÿíîâåç øóäýìåç ñîëû Ðîññèûñü äàíî àðòèñò íèì ñ¸òûíû љîããåñ þðòòћç. Ñîëýñü îðò÷ûò, ìîí øóûñàë, äàíî íèì ñ¸òýìçû Âàñÿëû àçüëàíü óæàíýçëû îñêîí âàéèç. Â.È. Ëåíèíëýí îáðàçýç áîðäûñåí Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâ îãåçëýñü óìîé, ÿðêûò îáðàçú¸ñ êûëäûòý. Ñî – èíìåòћ ïîðúÿñü ќðњè. Íîø 1961-òћ àðûí ќðњèëýñü áóðäú¸ññý âàê÷è¸ìûòýì ïóìûñåí âåðàé èíè. Ðåæèññ¸ðëýñü ãèíý-à ïîðúÿñü áóðäú¸ññý âàíäћçû, êîæàñüêîäû. Ќç âåäü. Áóðäú¸ññý âàíäýì àðòèñòëýí óæàç íî øќäћñüêèç. Øóäûíû ñî øóäûëћç, ðåöåíçèÿ ãîæúÿñü¸ñ њå÷ êûëú¸ñ ãîæúÿçû, íîø Âàñÿëýí ñþëìûç òûë âûëûí êàäü ñóòñêûñà óëћç. Ãîìàñü òûëýç ñî âóýí êûñûíû ќç òóðòòû. Êóðûò âóýí ïàçÿëëÿç. Êóäћç-ìóêåòûç Âàñÿëýñü øóäýì ðîëü¸ññý íèìú¸ñûíûçû âåðàëîç: «Ñâàäüáà â Ìàëèíîâêå» ìóçêîìåäèûñü ßøêà-àðòèëëåðèñò, «Íà ðàññâåòå» îïåðåòòàûñü Ìèøêà ßïîí÷èê, «Õîëîïêà»-ûñü – Åëïèäèôîð íî ìóêåò. Îïåðåòòàûí øóäýìú¸ññý ðåæèññ¸ðú¸ñ, ó÷êèñü¸ñ, ñîèí џîø ñïåêòàêëüûí óæàñü ýøú¸ñûç óøúÿëî âàë. Êûëñÿðûñü: «Ãàæàíî Âàñèëèé ßêîâëåâè÷!– ïðîãðàììà âûëý òåàòðëýí Ïèíñêèé âàëòћñü äèðèæ¸ðåç ãîæòý.– Òћëÿä ïîòý-à, óã-à, íî Òћ îïåðåòòàëû âîðäñêåìûí». «Õîëîïêà»-åç ïóêòћñü ãîæòý: «Ãàæàíî Âàñèëèé ßêîâëåâè÷! Òћëÿä Åëïèäèôîðäû îïåðåòòàëû ïàéìûìîí ëóý, ñî ìîíý øóíòý. Îñêèñüêî, àçüëàíÿç îïåðåòòà ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 79

ñïåêòàêëü¸ñûí äðàìàûíëýñü ќæûò âîðìîíú¸ñ òћëåääû óã âèò¸. Ì. Âåðèçîâ». Áåí, îïåðåòòàûí øóäýìú¸ññý óøúÿëî, íî Âàñÿëýí ñþëìûç âèñüûñà óëћç. Ñî äðàìàûí øóäûíû äûøåòñêåìûí. Ñî – óäìóðò àêò¸ð. Ìàëû ñîëû îïåðåòòàåç «÷åáåðúÿíî»? Ñîþç áàäњûì. Øåäüòîçû, ќò¸çû. Ñî Óäìóðò òåàòð ïîííà âèñå. Ïåðåñüìûòîçÿçû òàòûí íýíý-äÿäÿåç óæàçû. Óêìûñ àðåñêûí ñî à÷èç íî ñöåíà âûëý ïîòћç. Áàäњûì êîíöåðòûí êûëáóðú¸ñ ëûäњèç. Óêìûñ àðçý, 1951-òћ – 1960-òћ àðú¸ñû ñî, êóæûìçý æàëÿòýê, óäìóðò ó÷êèñü ïîííà óæàç. Íîø êóêå ñîëýñü íýíý-äÿäèåçëýñü òåàòðçý ñèí àçüûí áûäòî, óäìóðòñý êûêåòћ ñîðòýí ëûäúÿëî, óëòћÿëî – îïåðåòòàåç ãèíý óøúÿëî, äàíúÿëî – ñî ïóøòý. Ìàëïàíú¸ññý êûòûí êóëý ќâќë, øîíåðãåñ, äûð, êûòûí êóëý – êèâàëòћñü¸ñëýí ñèíìàçû âåðà. Âåðà êîòûðúÿòýê, љîòûð-љîòûð, ëåê, âќñü êàðûìîí. Ñîå àññý íî ñî ïîííà ќç æàëÿëëÿëý. Њóçûð âèð ïîòòûìîí «êåñÿçû». Òàíè òóàëà âàêûòý øàðà âåðàëî: ñèçüûìäîíýòћ àðú¸ñû íî ñîëýñü àçüëîãåñ êèâàëòћñü êîììóíèñòú¸ñëýñü ïûäáåðçýñ íþëûñà óëћçû. Òћíè îçüû èíòûûñü ïè÷è «áðåæíåâú¸ñ» ñîëýñü øàðà âåðàìçý ќç âóíýòûëý, äûð øåäüòûñà, çîë ïóðûëћçû. Êûä¸êûñü èíâèñûñü þãûò ïèøòûíû ќäúÿç ñèçüûìäîíýòћ àðëýí ìàòýòñêåìåçúÿ. Ñîêó Âàñÿìûëýí ñќñûðòûëýì áóðäú¸ñûç éќíàíû ќäúÿçû êàäü. Âàíü äóííåûñü óæàñà óëћñü êàëûê Â.È. Ëåíèíëýí âîðäñêåì äûðûñåíûç ñþ àð òûðìîíçý ïóñéûíû äàñÿñüêå. Óäìóðò òåàòð íî, Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâ íî áàäњûìåñü ìàëïàíú¸ñûí óëћçû. Âàñèëèé ßêîâëåâè÷ – çýìîñ êîììóíèñò. Ñî òåàòðûñü ïàðòîðã, ãîðêîì ïàðòèëýí ¸ç÷èåç. Äûð òûðìîíòýì óæú¸ñ. Ðåïåòèöèîñ íî љûò ñïåêòàêëü¸ñ ñÿíà, òðîñ ïќðòýì çàñåäàíèîñëû, ќò÷àìú¸ñëû äîêëàäú¸ñ äàñÿí. Ýëüêóí ќò÷àìú¸ñûí âåðàñüêîí, ó÷êèñü¸ñûí ïóìèñüêîí, àñëýñüòûä ìàëïàíú¸ñòý ãàçåò áàìú¸ñû ãîæúÿí. Íîø óé¸ñû – њó÷ êèíîôèëüìú¸ñòû óäìóðò êûëý äóáëèðîâàòü êàðîí. Òàíè «Øåñòîå èþëÿ» êèíî èê, âàëòћñü ðîëåç – Â.È. Ëåíèí. Äóáëÿæ – îãøîðû ûìäý óñüÿí ќâќë. Ëåíèíëýñü âåðàì êûëú¸ññý óäìóðò ñÿìåí øîíåð âåðàì ñÿíà, áûãàòýì êóëý ñîëýñü áàäњûì âèçüçý, àäÿìèîñûí âåðàñüêîí ñÿìçý âîçüìàòûíû. «Øåñòîå èþëÿ» êèíîåç ìè, óäìóðò ñÿìåí ãîæòýììûëýñü àçüëî, îëî êûçü ïîë íî, îëî ñîëýñü ÿòûð íî ðåïåòèðîâàòü êàðûëћìû. Óêàòà íî øóãåç, ñåêûòýç Âàñèëèé ßêîâëåâè÷ âûëý óñüûëћç. Ñî óãî Ëåíèí, ñî óãî âàëòý ìèëåìäû (Ë.Ã. Ðîìàíîâ – ß.Ì. Ñâåðäëîâ, È.È. Êóäðÿâöåâ – Ô.Ý. Äçåðæèíñêèé, Å.Å. Çàãðåáèí – Í.È. Ïîäâîéñêèé, Ã.Ê. Ñîëîâü¸â – Â.Ä. Áîí÷-Áðóåâè÷. Â.È. Ëåíèíëû ñþ àð òûðìîíýçëû ìèëÿì ñàëàììû ñî âàë. Âàñèëèé ñîêó äóáëÿæåí ãèíý ќç áóéãàòñêû. Â.È. Ëåíèíëýñü òóñáóéçý ñöåíà âûëûí âîçüìàòîí áîðäûí љàáûð-љàáûð óæàíû êóòñêèç. Íîø èê âàíüìîí äûðúÿç êîìïîçèöèÿ ãîæòý. Ïќðòýì њó÷ ïüåñàîñûñü Â.È. Ëåíèíýí ãåðњàñüêåì ëþêåòú¸ññý óäìóðò êûëý áåðûêòý. Ñîëû, êîíå÷íî, Íèíà Ïåòðîâíà Áàêèøåâà þðòòý. Óäìóðò êûëýç ñî òóæ óìîé òîäý âàë. Äðàìàòóðãú¸ñëýñü øóäћñü ìóðòú¸ññýñ íî àñ 80 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ñÿìåíûç øóäîíî ìóðòýçëû ìàòý êàðûñà òóïàòúÿëëÿç. Àñëýñüòûç óæçý Âàñèëèé «Àäÿìèåç ÿðàòûíû» íèìàç. Âàíüìû, àðòèñòú¸ñ íî, ñïåêòàêëåç ïóêòћñü¸ñ íî љóòñêåì ìûëêûäûí óæàìû. Àçüïàëàí – Áûäњûì Ãîðä Îêòÿáðü! Àçüïàëàí – Â.È. Ëåíèíëýí âîðäñêåì íóíàëýç. Âàñèëèé ßêîâëåâè÷ Ïåðåâîùèêîâ íîø èê, êûç¸ àð ïàëà îðò÷ûñà, Â.È. Ëåíèíýç áûäýñòý. Àðòèñòìûëýí òóñáóéûç, âûðîñú¸ñûç, ýøú¸ñûíûç âåðàñüêåìåç, êàëûêëû âàçèñüêåìåç âîøòћñüêèçû. Џåìãåñ ïàëüïîòûëћç, џåìãåñ àäÿìèëû áóð êèçý ìû÷ûñà ÷ûðòêåìúÿñüêûëћç. Ãåííàäèé Âàñèëüåâè÷ Âåðåòåííèêîâ ãëàâðåæåí íî òóïàñà óëћç. Ìàëïàëîä, ñòóäåíò äûðúÿçû êàäü, îäћã òóñüòûûñü њóçüûëî. Ëåíèíýç áûäýñòûêóç, Âàñèëèé ßêîâëåâè÷ëýñü îäћã ïîë íî êåðњåãúÿñüêåìçý ќé êûëûëû, îäћã ïîë íî âèíà çûíçý ќé øќäûëû. Ìàð âàòîíýç, âèíà ëàñÿíü Âàñÿìûëýí âèñ¸íýç âàë. 1951-òћ àðûí, Ëåíèíãðàäûñü Èæåâñêå áåðòýìåç áåðå, Âàñè òóáåðêóë¸çýí âèñüûíû ќäúÿì (ñþòýì äûøåòñêîíëýí áåðâûëûç ñî). Ñîå ýìúÿñü Âàñÿëû âåðàì: – Óëýìåä ïîòý êå, ñèñüêåìåäëýñü àçüëî âèòüòîí ãðàìì êîíüÿê þ. Ñî ãèíý òîíý êóëîíëýñü óò¸ç. «Àäÿìèåç ÿðàòûíû» êîìïîçèöèìû òðîñ ќç ìûíû. Ñîå äóãäûòћçû, øóûíû ëóîç. Àðòèñòìåñ êóëüòóðàÿ ìèíèñòð ќòåì íî љќê âûëý ìûæûêåíûç øóêêûñà êåñüêåì: – Êàêîå òû èìååøü ïðàâî Ëåíèíà èãðàòü! Ìàð ñî?! Þãäóðåç òîäћñüòýì ìóðòëýí êåñÿñüêåìåç ÿêå ïóíýìçý áåðûêòîíýç? Âàñèëèé óãî Êóëüòóðàÿ ìèíèñòåðñòâîåç êðèòèêîâàòü êàðûëћç. Íî ìèíèñòð íî îòûñü ÷èíîâíèêú¸ñ ìèëåñüòûì óæàììåñ òîäûòýê óëћçû øàò? Ќç. À.Ô. Çàâîéñêèõ, Óäìóðò òåàòð ñÿðûñü ãîæòûêóç, «Àäÿìèåç ÿðàòûíû» áîðäûí óæàììû ñÿðûñü ïîòòûëћç. Âàñÿëýí ãèíý ñî óæåç ќé âàë óê! «Àäÿìèåç ÿðàòûíû» êîìïîçèöèåç ïóêòћç òåàòðëýí ãëàâíîé ðåæèññ¸ðåç Ã.Â. Âåðåòåííèêîâ. Ќç, ќç êûñû Âàñèëèéëýí њå÷ ìûëêûäûç. Â.È. Ëåíèíýç ñöåíà âûëûí âîçüìàòîíëýñü ñî óã êóøòћñüêû. Óæà Ëàçàðü Ïåðåâîç÷èêîâëýí «Äóíî ñàëàì» ïüåñàûñüòûç Ëåíèíëýñü îáðàççý êûëäûòîí áîðäûí. Óíî џåêòîíú¸ñ ñ¸òý äðàìàòóðãëû. Ñàðàïóë óåçäûñü óäìóðò êðåñòüÿíú¸ñ íüûëüäîí ñþðñ ïóä þíÿíü äàñÿëî íî Ïåòðîãðàäûñü íî Ìîñêâàûñü ñþòýì óëћñü ðàáî÷èé¸ñëû äóíî ñàëàì êåëÿëî. Òћíè ñîîñ ïќëûñü õîäîêú¸ñòû Â.È. Ëåíèí Êðåìëüûí ïóìèòà, ãóðòûñü óëîí-âûëîí ñÿðûñü þàëëÿñüêå. Â.ß. Ïåðåâîùèêîâëýí Ëåíèíýç áûäýñòýìåç ñÿðûñü íîø èê Êóëüòóðàÿ ìèíèñòåðñòâîå ÷àãèñüêèñü øåäåì. Ìà, âàíü óëîíìû ÷àãèñüêîí âûëûí ñîêó âîçèñüêèç, îëî… Âàñèëèé ßêîâëåâè÷åç íîø èê ìèíèñòåðñòâîå, íîø èê ãîðêîìëýí Ì.Å. Çûêîâ íûðûñåòћ ñåêðåòàðåç äîðû ќò¸. È ìàð? Íîø èê àðòèñòýç óëòћÿí, òûøêàñüêîí… «Äóíî ñàëàì» áîðäûí ÿðàòûñà óæàìû. Íî ìèëåñüòûì љóòñêåì ìûëêûäìåñ íîø èê љîêàòћñü¸ñ øåäèçû. «Äóíî ñàëàì»-ûñü êðåñòüÿíú¸ñëýñü Ëåíèíýí ïóìèñüêîíçýñ џóøûíû êîñћçû. Áóäòî êå ïüåñà, ïå, ëÿá ãîæòýìûí. Ëåíèíýí ïóìèñüêîí ñóðåä ќâќë äàñÿìûí.

Òћð îáûêåí øóêêûñà, èñòîðèåç (ñî ó÷ûðåç) óä âèû, óä êóøòû. Âàñÿëýñü áóðäú¸ññý ñîêó àé âîêñ¸ òћÿíû ќç áûãàòý. Ñîëýí áóðäú¸ñûç, ìûëêûäûç óêûð þíìàìûí âàë. Òћíè ñî äûðå ñîëû øóäîíî ëóý Èãíàòèé Ãàâðèëîâëýí «Òќäüû ëûìû» ïüåñàûñüòûç åãèò ìóðòý, Òýìûðåç. Òýìûð – Âàñÿëýí áåðëî äàñî àð óæàìåçëû éûëïóìúÿí êàäü ëóèç. Òýìûð – àðòèñòëýí ñàìîé áàäњûì âîðìîíýç. Ëåíèíýç øóäûíû äàñÿñüêîí òóëêûìå øåäåì ãåðîé. Òýìûðëû êûçü àðåñ, Âàñÿëû – íüûëüäîí êûê… Îçüû êå íî òåàòðëýí âàëòћñü ðåæèññ¸ðåç Ã.Â. Âåðåòåííèêîâ Âàñÿëû ãèíý Òýìûðåç øóäûíû îñêå. Áåí, ñîëû ãèíý, îãíàçëû, ñîå âîøòћñüòýê. Òýìûðåç ñî êàäü ëý÷ûò, ìàñêàðà, êåñêè÷, øóëäûð íîêèí øóäûíû ќé áûãàòûñàë. Ñîå њå÷ øќäћç Âåðåòåííèêîâ, òîäàç âàéèç, âûëäû, Âàñÿëýñü äèïëîì ñïåêòàêëüûí Òðóôôàëüäèíî ëÿëü÷èëýñü ðîëüçý «âèòüëû» âîçüìàòýìçý. Òýìûð «Ñëóãà äâóõ ãîñïîä» êîìåäèûñü êàäü èê êåñêè÷, âóûñü êќñûí ïîòћñü, óëîíýç ÿðàòћñü. Òýìûð àññý îëîêèí íî êàðèñüêûñà âîçüìàòý: ÿ ñî ýðêàçúÿñüêèñü óðÿäíèê, ÿ ñî ïåëëÿñüêèñü Ïóџî êûøíîìóðò, Îêèåç óçûð Àìàí êèóëûñü ìîçìûòý. Ñîëýñü ïóêòûñà âóòòûìòý êîðêàçý òàëàíû ìàëïàñü¸ñ ñþëòýì êîñêûåí íèñêûëàòýìûí. Òýìûð-Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâ óäìóðò êàëûêìûëýí ëý÷ûò âèçüìî ïèåç. Àðòèñòëýí êûëäûòýì îáðàçýç êàëûê ãåðîéëû ïќðìèç. Æàëÿñà âåðàíî ëóý, àñüìåëýí ëèòåðàòóðîâåäú¸ñìû Òýìûðåç íî, «Ñþàí»-ûñü Þðìåãåç íî òàò÷ûîçü äóíúÿíû-àäњûíû ќç áûãàòý íà. Ќç ÿíãûøà Ã.Â. Âåðåòåííèêîâ, Òýìûðåç Âàñÿëû øóäûíû ñ¸òûñà. Âàñèëèé âîêñ¸ ïèíàëìèç êàäü. Éûðçý óëëàíü îøûñà âåòëýìûñü äóãäћç, ñèíú¸ñàç óëîí øóäћç. Òýìûð Âàñÿìûëû âûëü îñêîí, âûëü óëîí ñ¸òћç. Ìàëïàñüêî íè âàë, Âàñÿ íîø èê òќäüû óæïè âûëý ïóêñ¸ç. Àñëýñüòûç øóäûìòý àäÿìèîññý ñöåíà âûëý ïîòòîç. Ñîëýí ýøøî îäћã áûäýñòûìòý ìàëïàíýç óëћç: Øåêñïèðëýí «Êîðîëü Ëèð» òðàãåäèûñüòûç âàëòћñü øóäћñü ìóðò – Êîðîëü Ëèð! Âàñÿ âåäü àñëàç áûãàòîíëûêåçúÿ òðàãåäèîñûñü ãåðîé¸ñòû øóäûíû âîðäñêåìûí. Íî ìàëïàíýç âó ïóëüû ñÿìåí ïóøòћç. Ìàëû êå øóîíî Ã.Â. Âåðåòåííèêîâ äðàìàûñü ìóçêîìåäèå âûæèç. Íîø ñî èíòûå âàëòћñü ðåæèññ¸ð Àëåêñàíäð Àíäðååâè÷ Áëèíîâ ëóèç. À.À. Áëèíîâ ìûíýñüòûì «Áóãðåñ òóëûñ» ïüåñàìå òóæ óñòî ïóêòћç. Òà ïüåñàå êîììóíèñòú¸ñëýí 24òћ ñúåçäçûëû ñћçåìûí âàë. Âàñèëèé îòûí Ñîëäàò Èñüòàïàíýç øóäћç. Ñïåêòàêëü ýøøî íî óìîé ìåä ïќðìîç øóûñà, âûëäû, Âàñèëèé ßêîâëåâè÷ ñîêóãåñ âàëòћñü ëóýì ðåæèññ¸ðëû џåêòîíú¸ñ âåðàëëÿç. Àëåêñàíäð Àíäðååâè÷ íûðûñü-âàëûñü Âàñÿëýñü џåêòîíú¸ññý ñàçü éûðûí êûëçûëћç, áåðëîãåñ, њó÷ú¸ñ øóýìúÿ, íà øòûêè. Òàџå ñåêûò, òàџå çîë љîêàòîíýç Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâ ќç àäњûëû íà âàë. Âèòüòîíàç ìûíћñü àðòèñò ïè÷è ýêåîñòû øóäý: «Óëýì ïîòý»-ûñü Ãàðàñåç, «Ïќðòìàñüêèñü»-ûñü øóçè-ìàçè ßññååç, «Ýí ûáûëý

òќäüû þñü¸ñûç» ïîñòàíîâêàûí íî, âàëòћñü ðîëü èíòûå, ïè÷èãåñ ãèíý ðîëåç, Áóðüÿíîâåç. Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâ íî Àëåêñàíäð Áëèíîâ ñîêåì çîë âà÷å ïóìèò ñóëòî, ÿêå ìîí, ÿêå ñî… Êûџå îòûí òâîð÷åñòâî – éûðéèñüêîí, îã-îãäý àäњîíòýì êàðîí. Ñî âàêûò ìîí òåàòðûí ќé óæà. Èíìàðëû òàó. Íî í¸æòî òà êûê êóæìî àäÿìèîñëýñü âà÷å ïóìèò, òóøìîí ëóýìçýñ àäњûòýê óëћçû àðòèñòú¸ñ, äèðåêöèÿ, Êóëüòóðàÿ ìèíèñòåðñòâî, òåàòðûñü ïàðòèéíîé îðãàíèçàöèÿ? Àäњèçû íî, âàëàëëÿçû íî. Íî ìîíý óã èñàëî áåðå, ûììå óã óñüÿ, ÷àëìûò óëî ìàëïàñà, óäìóðò ñÿìåí, ûìçýñ ïûòñàñà óëћçû, âûëäû. Ñåêûò âàë, äûð, Àëåêñàíäð Áëèíîâëû íî, ÷èäàíòýì êóðàäњèç Âàñèëèé Ïåðåâîùèêîâ íî. Џàøúåì áåðèçüëýí êàäü ñîëýí ïóøêûç ïèëèñüêûñà êîøêèç. Ñèí àçüûí àäÿìè ãóáûðìèç. Ïåëüïóìú¸ñûç óëëàíü ëýçüêèçû. Ïûäú¸ññý êûñêàñà íóëëûíû êóòñêèç. 1982òћ àðûí ìîí Óäìóðò òåëåâèäåíèûñü áåðåí òåàòðå áåðûòñêîíî ëóè.

– Âàñè,– îäћã ïîë, øàõìàòýí øóäûêóìû, ìîí ñîëû øóèñüêî,– Âàñèëèé ßêîâëåâè÷, òåàòðûí Áëèíîâ ќâќë íè, òàáåðå – Ðîìàíîâ. Ñîèí êîòüìà ïóìûñü êàíüûë âåðàñüêûíû. Îëî, Øåêñïèð áîðäû êóòñêîì? Ëèðåç ïóêòûíû ïàëýíûñü ðåæèññ¸ðåç ќò¸ì.

– Ìàò!– љîòðàê âåðàç Âàñÿ.– Ìàò òûíûä!

– Ñûë!– øóèñüêî.– Çóë¸íìû ëþêåòћç.

– Ìàò!– äîñêà âûëûñü øàõìàòú¸ñòû љќê âûëý êóÿç.– Òûíûä àñ äûðàç ìûíûì êèäý ìû÷îíî âàë, ˸ãè…

– Ñîêó àñüìåîñ áåðûêòћñü ќì øåäüòý…

– Ìàð-î, àëè âîðäñêèç-à?

– Áåí. Ñûџå àäÿìè âàíü,– øóèñüêî.

– Êè-èí?– ñýçü-ñýçü ñèíú¸ñûí ñî ìîí øîðû ó÷êèç.

– Óâàðîâ Àíàòîëèé Íèêîëàåâè÷. Ñî êàäü óäìóðò êûëýç àëè òîäћñåç èê ќâќë. Áèáëèåç áåðûêòý, «Êàëåâàëà»-åç…

– Ý-ý, ˸ãè..,– ìóð-ìóð ëóëњèç Âàñèëèé ßêîâëåâè÷.– Ëèðåç øóäûíû òóæ áàäњûì êóæûì êóëý. Íîø ñîè ìûíàì, øќäћñüêî, íà÷àðìèç íè… Òћíè îçüû òðàãåäèéíîé ðîëü¸ñòû øóäûíû âîðäñêåì óäìóðò àðòèñò Êîðîëü Ëèðåç íî, Ìàêáåòýç íî, Øåéëîêåç íî ñîå ÿðàòћñü ó÷êèñü¸ñûçëû âîçüìàòûñà ќç âóû. Ñÿñüêàÿí äûðúÿç љîêàòýìûí âàë. Љîêàòýìûí ïќðòýì êèâàëòћñü¸ñûí, àñëàç òåàòðûñåíûç êóòñêûñà, âûëћ îáêîìîçü. Љîêàòýìûí Óäìóðò òåàòðûñü ñàìîé âèçüìî, ñàìîé ÿðêûò òàëàíò!..

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 81

Ýêîíîìèêà ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ Ïåòðîâ êûçü àð Ÿîæå Êèÿñà ¸ðîñûñü êóàòü áðèãàäภ«Ðàññâåò» êîëõîçëýí òќðîåç âàë. Áûãàòûñà íî œå÷ óæàìåç Ðîññèÿ Ôåäåðàöèûñü ãóðò óäûñûñü äàíî óæàñü íèìûí ïóñúåìûí. Óíî ãèíý ëûäúÿñüêî Äàíúÿí ãðàìîòàîñûç íî ñèíïåëü êóçüûìú¸ñûç. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ëû Ìîñêâàûí îðò÷èñü êîëõîçíèêú¸ñëýí ñúåçäàçû êûê ïîë âåòëûíû øóä óñèç. Êóèíü âàêûòýç îðò÷îíî ëóèç: Ãîðáà÷¸âåç, Åëüöèíýç íî Ïóòèíýç. Ìàèç íî, êûŸå íî ÷åíãåøîíâîøòћñüêîíú¸ñûç ќé âàë îòûí.

ЏÓÊÀÇÅ ÍÓÍÀËËÛ ÌÅÄ ËÓÎÇ ÎÑÊÎÍÝÄ Óìîé óëîí âèñêûí øќäòýê øîðûñü àçüìûíћñü êîëõîç êóàøêàí êàëý âóý. Èíòûÿç êîëõîçýí êèâàëòûíû ãîðîäûñü åãèò ïèÿø ïóêñåìëû, ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ à÷èç íî âàëàñà óã âóòòû. Âàêûòýç ñûџå òóïàç, êûëäûëûíû êóòñêèçû ïќðòýì ýøòîñú¸ñ, çàêîíú¸ñ, áàíêðîòú¸ñ. Ïàëýíûñü ëûêòýì êèâàëòћñü¸ñ, ãóðò êàëûêåç àëäàñà, êîëõîç ÷îòûí ñèí àçüûí óçûðìûíû êóòñêèçû. Óæàñü¸ñëû óæäóí òûðåìûñü äóãäћçû. Êîëõîçýç êà÷àñà áûäòћçû. Àäÿìè ÷èïòýì-÷àïòýì óæòýê êûëèç. Êќíÿ æóðíàë-ãàçåòú¸ñ òà êîëõîç ïàëà äóðáàñüòûñà ãîæúÿçû, þãäóð óìîé ïàëà ќç âîøòћñüêû. Òàџå óëîí øîðû ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ ñþëìûç âќñü ëóûñà ó÷êûëћç. Êîëõîçûí óæàñü¸ñûíûç џîø àðú¸ñûí-àðú¸ñûí ïûä éûëàçû љóòñêåìçû òќëúÿ ïàçüãèñüêèç. Íî ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ áóðäú¸ññý ÷èãòûíû ќç ñ¸òû, ìûëêûäçý ќç êóàøêàòû, êàëûêåí êèâàëòûíû äûøåì àäÿìè, þíìå, òýê-à ïóêîä øóûñà, òûïûð-òàïûð џóêàçåÿç èê âûëü óæ áîðäû áàñüòћñüêèç, óæáåðãàòћñü ëóèç. Êîëõîçýç љóòîí áîðäû âûëüûñü êóòñêûíû џåêòћñü¸ñ íî âàë, ñî ïîííà òóæ òðîñ ÷èäàí íî êóæûì êóëý íè, øóûëћç êèâàëòћñü. Ñîå óçûðú¸ñ êèûñü òàáåðå îçüû ãèíý áåðåí áàñüòûíû óç ëóû íè. Êîëõîçýç ãîñóäàðñòâî äóíûí êóàòü íî љûíû ìèëëèîí òûð ëûäúÿëëÿì. Íîø óçûðú¸ñ êèûñü êóàìûí ìèëëèîíýí, ïå, áàñüòîíî ëóîç. Ìàð ëóîç àçüëàíÿç? Íîêèí òîäћñü ќâќë. Ãóðò êàëûê ïàéìå, êûëåìçý íî ìàå, êûџå òóñ-òàñ êàðåì âàíüáóðåç âóçàëîä íà îòûñü. Òåõíèêàåç áûäýñàê áûäòћçû. Ïðåäñåäàòåëüûí óæàêóç, Ñåðãåé ïèåç, àòàåçëýñü êûëçћñüêûòýê, ïèëîðàìà áàñüòћç âàë. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ åæ ïè¸êåç øîðû «ìàð ïќðìûòîä àé òîí, ïèå?» øóûñà, ќæûòàê êûðûæ ó÷êåì êàðèç èê âàë. Íî 82 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

óëîí ñîå àñ ќðàç áåðûêòћç. Ñîêó âîðãîðîí ìàëïàç, âîò, îò÷û èê êóòñêî, ïèíàë ìóðòëû џîøåí óæàíû êàï÷èãåñ ëóîç. Âќçàç àðåíäàå ñèçüûìäîí ãåêòàð ìóçúåì áàñüòћçû íà. Áàäњûì ñåìüÿûí áóäýì íî ãóðò óäûñýç њå÷ òîäћñü-âàëàñü ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ óæëýñü ќç êûøêà, ïèåçëû þðòòћñü ëóèç. Íûðûñü-âàëûñü áîðäàç êóèíü âûíú¸ññý áàñüòћç. Ñîáåðå, óæçûëýñü àçèíñêåìçý àäњûñà, îãåç, êûêåç âîðãîðîíú¸ñ êóðèñüêûíû êóòñêèçû. Ãóðòîîñûíûç òóæ ÷àëÿê îäћã êûë øåäüòћç. Âàëàç, àäÿìèîñëû ñåìüÿçýñ ñþäûíû êóëý, êûòûí êå íî ñîîñëû óæàíî. Ãóðòý ëýçåì âûæûäý ñåêûò íè êå íî èñàíû-áóãûðúÿíû, êîðêàîññýñ êóøòûñà, ñþ èñüêåì ãîðîäý, ¸ðîñ öåíòðå êîøêèñåç íî øåäüûëћç. Óæòýê êûëåìú¸ñëýí öåíòðàçû ñóëòûñà, òðîñ èê óêñ¸ óä áàñüòû. Îòûí êåìà óç ñûëýòý. Êóèíü òîëýçü îðò÷ûñà, íîø èê âèñ ëóîç. Ãóðòý êûëåìåç ïóäî âîðäûñà óëûíû òóðòòý, íÿíüëû êå íî ãîñóäàðñòâîëû éќëçý âóçàíû òûðøå. Íîø ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ëýí âàíüçý äîðàç êóòûíû ëóîíëûêåç ќâќë. Ãóðòûñü âîðãîðîíú¸ñ óæ øåäüòýìçûëû òóæ øóìïîòî. Ïè÷è áðèãàäàëýñü ñîîñ âàíüìûç-ќâќëýç äàñ âèòü êóçÿ òûðìèçû èíè. Îò÷û ïûðî òðàêòîðèñòú¸ñ, íþëýñ êîðàñü¸ñ, ÷ûðû-ïûðû óæåç áûäýñúÿñü¸ñ. Êќíÿ êóëý ñîìûíäà óæäóí íî þ-íÿíü áàñüòћñüêîìû, øóî. Äîðàç êóðèñüêèñü íûëêûøíîîñ íî øåä¸. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ ñûџåîñëû ñåðåêúÿñà øóý: íûëêûøíî éûðûíûäû êîðà, ìàð-à љóòêàëîäû. Ãóðò êàëûêåí ÿëàí џîø óëýìûí, óæàìûí áåðå, êûçüû ñîîñ ïîííà ñþëýì óç âèñüû. Ñîå âûëüûñü љóòîí âûëûñü, íîêèíëýí íîìûð ëýñüòýìåç óã ëóû. Êûëåì àðûí òàíè ñèí ñóç¸íòýì áàäњûì ìóçúåì ќç êèçèñüêû

íè. Íîø àé âàçåí, óæàñü êèîñ óã òûðøî øóûñà, êàðòîôêàåç, òóðûíýç íî þ-íÿíåç îêòûíû-êàëòûíû ãîðîäûñü àâòîáóñýí-àâòîáóñýí àäÿìèîñòû íóëëûëћçû. Òàáåðå âàíüìûç ÷àëìèç. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ëýí ñîîñòû âûëüûñü óëњûòýìåç ïîòý, îò÷û þ êèçüûíû ìàëïà. Ñî ïîííà íîø èê òåõíèêà áàñüòûíû êóëý. Êóíãîæ ñüќðûñü ôåðìåðú¸ñëû äîòàöèÿ ñ¸òî, íîø àñüìåëýí ìàëû êå íî ãóðòîîñòû ëÿáåí ëûäúÿëî, øóý óæáåðãàòћñü.

– Íîø êûòûñü, êûџå íþëýñýç êîðàñüêîäû?

– Ñàðàïóë ëåñíè÷åñòâîëýí Êèÿñàûí ôèëèàëýç óæà. Âîò îòûñü èê ìè íþëýñýç êîðàíû áèëåò áàñüòћñüêîìû.

– Ñîáåðå ñî ïóäýñ àñüòýîñ èê êîðàñüêîäû, ïèëèñüêîäû, âóçàñüêîäû?

– Ïèëîðàìà ëàñÿíü óæìû òóæ óìîé ìûíý, ñèí ìåäàç óñüû. Ãóðòûí, ìà, ãîðîäûí íî ïóëòýê âåäü íîìûð óä ëýñüòû. Âóçìåñ áàñüòћñü¸ñ òóæ òðîñ. Њå÷ êóñûï âîçèñüêî àçüâûë òîäìîîñûíûì íî ýøú¸ñûíûì. Ñîîñ ìûíûì þðòòî, ìîí ñîîñëû. Âàíü ìèëÿì àñüìåëýí ÊàìÀÇ-ìû. Çàêàç ñ¸òî êå, ïûðàê ñüќðëî, äîðàçû èê íóûñà ñ¸òћñüêîìû. Êðåäèòýí êûê òðàêòîð áàñüòûíû áûãàòћìû èíè.

– Ïèëîðàìàÿäû èê óìîéãåñ ќé ëóûñàë ìåäà ðàìàîñ íî ïќðòýì àðáåðèîñ ëýñüòûëûíû? Ìåáåëü ïîòòîí ôàáðèêà óñüòûíû?

– Òóæ óìîé ëóûñàë. Ñîå ëýñüòîí ïîííà íîø èê êîíüäîí êóëý, îçüû èê èíòû íî òћðëûê ñÿðûñü áûçüûëîíî ëóîç. Ñûџå ìàëïàíìû âàíü.

– Ïóë êóðûñà, ãóðò êàëûê äîðàäû âàçèñüêûëý, äûð?

– Êûçüû ñîòýê. Ëýñüòћñüêîíûí âûæ ïóëú¸ñ íî, ðåéêàîñ íî, ќñú¸ñ íî êóëý óê. Êîðêà êîðú¸ñòû íî êóðåìçûÿ ìè àñüìåîñ èê êîðàñà ñ¸òћñüêîìû. Àëèãåñ, þðòòýò êóðûñà, ðîíî âàçèñüêèç. Àçüâûë àðú¸ñû óæàì óæìû êåëüøèç, òóý íîø èê ¸ðîñûñü øêîëà ëèïåòú¸ñòû ëèïîíî, ïëîùàäêàîñòû, ñïîðòçàëú¸ñòû òóïàòúÿíî, ïå, âàë. Ìè ñî óæåç áûãàòýììûÿ ëýñüòћñüêîìû. Ìóêåòú¸ñëýí ñÿðûñü âóçìû íî òðîñëû äóíòýìãåñ óñå.

– Íîø ïèëà ïûçåíûäû ìà êàðèñüêîäû?

– Íîìûð þíìå óã áûðû, æàëü ќâќë, ãóðò êàëûê ñîå íóëëý. Ãóæåì ñîëû ÷åðîä ëóý.

– Ãóðòàäû ýøøî êûê-êóèíü êóçÿ íþëýñ áîðäûí òûðøèñü óæáåðãàòћñü¸ñòû êûëäћçû íà. Ñî òћëåäëû âà÷å ïóìèò (êîíêóðåíöèÿ) óã ëóû-à?

– Ñî ñÿðûñü óã èê ìàëïàñüêèñüêû. Êîòü ýøøî äàñýç ñûџå ïèëîðàìàîñ ìåä óñüòћñüêîçû. Àäÿìè à÷èç òîäý, êèí äîðû âàçèñüêûíû, êèíëýñü âóççý áàñüòûíû. Ìè îã-îãìûëû ïûäìåñ óì ïóêòћñüêå, êîòüêóäћç àñ ñÿìåíûç àñëýñüòûç óäûññý íóý. Îã-îãìûëû óì ëþêåòћñüêå.

– Òà ìûòýì óæäýñ ïàñüêûòàòîí ñÿðûñü ìàëïàíäû âàíü, äûð, óê?

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 83

– Òóæ êóëý âàë. Òóý àðûí íþëýñ êîðàí èíòû ќç âèñúÿëý íà. Êó ñ¸òîçû, òîäìî ќâќë. Ëåñîõîçÿéñòâîûí àëè âîøòћñüêîíú¸ñ ìûíî. Òîë áûðèç êå, íþëýñ óæåí âûðûíû óç ëóû íè. Áåð ñћçüûëîçü íîø ïóêîíî ëóîìû. Ñîîñëýí àñüñýëýí çàêîíú¸ññû. Àçüëàíåçëû ïëàíú¸ñ ïóêòûíû øóã. Òóííý ìàð âàíü, џóêàçå ñî ñÿðûñü îçüû ãèíý ìàëïàíû óã ëóû àé. Ñîèí èê ïûä éûëý éûã-éûã ñóëòûíû óã ëóû. Ìàëïàíú¸ñ óåí-íóíàëýí éûðûñü óã ïîòî. Óëýìúÿç ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ äîðàç óæàíû êóðèñüêèñü íûëêûøíîîñ ñÿðûñü íî ìàëïàñüêûíû êóòñêèç. Øîðàçû ó÷êûñà, æàëüçûëû ÷èäàíý áûðèç, øóý. Óëûòîçÿçû àäÿìèîñ ôåðìà êîòûðûí óæàçû. Êóêå-ñîêó êîëõîç 350 éûð ñêàë âîðäûëћç. Òàáåðå êќíÿ óæàñü êèîñ, ñêàë êûñêèñü¸ñ óæòýê êûëèçû. Òàџå ïèëèñüêåì òóñü àçå øåäåìçûëû òðîñç íûëêûøíîîñ ïåíñèå ïîòîí àçÿçû ãóíüäûñà êàäü êûëèçû. Ãèäú¸ñ áóøàçû, êóòћçû íî, ñћëü-âќé ñ¸òћñü òàçà ïóäîîñòû íî êóíÿí âàéèñü ñêàëú¸ñòû ìÿñîêîìáèíàòú¸ñû êåëÿëëÿçû. Ïûä éûëàçû ñûëûíû áûãàòћñüòýì ëû íî êó êûëåì ïóäîåç ëóëñêûí âàòûëûíû øќòàçû. Óëýï ñêàë âûëý êóàêà ïóêñå êå, ñî òûðî-ïûäî æèâîò óã ëóû íè. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ òà óæåç ïàëýíý ќç êåëüòû, íûëêûøíîîñòû âûëüûñü óæå èíòûÿí âûëûñü, ôåðìàåç íî îò÷û êќíÿ êå êûëåì ñêàëú¸ñòû àðåíäàå áàñüòîíî êàðèñüêèç. Ñåêûò íî âîðìîíòýì óæ áîðäû êóòñêèç, êóàøêàòýì ìàå êå âûëüûñü љóòûíû ìàëïàç. ¨ðîñ êèâàëòћñü¸ñ íî Ïåòðîâëû èê îñêèçû, áàñüòû íè, ïå, ñî êûëåì ñêàëú¸ñòû, òàîññý íî íóûñà áûäòîçû ÿêå ñþòýì óëûñà êóëîçû. Óãîñü ïóäîåç òûïàê ñþäýìûñü, ñàêëûê âèñúÿìûñü äóãäћçû. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ òàîññý íî, àäÿìèîñòû ñÿìåí èê, æàëÿç, 150 ñêàëýç íî 200 éûð êóíÿíú¸ñòû, ãèäú¸ñòû àðåíäàå áàñüòћç (ñî ïîííà óíî êîíüäîí òûðîíî). Àëè äûðå óæáåðãàòћñü äîðûí êûçü âèòü êóçÿ ñêàë êûñêèñü¸ñ, êóíÿí ñþäћñü¸ñ, âåòåðèíàð íî îñåìåíàòîð óæàëî. Âàíüçû óæ áîðäû љàáûð-љàáûð áàñüòћñüêèçû. Íûðûñü-âàëûñü íóíàëàç ñêàëëû áûäý 1 íî љûíû ëèòð ãèíý êûñêûëћçû, òàáåðå éќëçû 10 ëèòðîçü áóäћç èíè. Êûñêåì éќëçýñ àñüñýîñ èê ãóðòý èíòûÿñüêåì âќé ïîòòîí çàâîäý âàëýí âîðòòî, ýñòћñüêîíçýñ øûðúÿíû áûãàòî. Øóìïîòî, éќëëýí, ïå, äóíûç äàñ êûê ìàíåòîçü áóäћç. Ïèîñú¸ñ êûåä ïîòòàëî, òóðûí âîðòòî. Óæáåðãàòћñü äîðû íûëêûøíîîñ ìûëûñüêûäûñü, âîæìàñüêûñà êàäü óæàíû ëûêòћçû. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ëýñü ìûëêûäçý áóðäúÿçû. Òîäýì ìóðòýí èê óæàëîì àé øóûñà ëќïêûòћçû. Ãóðòûí áóäýì àäÿìè óæëû çàäîð óê. Âàëàìîí þãäóð, âàíüìûçëýí óæàìçû ïîòý. Óæàñü àäÿìè òàòûí, êîëõîçûí ñÿìåí èê, òîëýçüëû áûäý óæäóí áàñüòý.

– Àçüâûë àðú¸ñû àçüìûíћñü¸ñòû îëîêûџå íî ñèíïåëü êóçüûìú¸ñûí ïóñéûëћçû. Àëè äûðå ñî éûëîëú¸ñòû ÷àêëàñüêîäû íà-à?

– Óìîé óæàñü¸ñëû óæäóí âќçàçû êîòüêóä òîëýçå 500 ìàíåò ïðåìèÿ âèñúÿñüêî. Ãóðòûñü æèâîòñýñ ñþäûíû ïóäî ñè¸í, ôóðàæ ñ¸òћñüêî. Àëè âåäü ñîå øóã áàñüòûíû. Îçüû èê ïóýí þðòòûíû òûðøèñüêî. Øóòýòñêîí íóíàë ñÿðûñü êå, êèíëû êûçüû êóëý, îãîãåíûçû âà÷å êåíåøûñà áàñüòî. Ïèëîðàìàûí óæàñü¸ñ àðíÿíóíàëý ÿë êàðî. Òà ìûòýì óæçû àçüëàíÿç àçèíñêîç-à, àëè ñî 84 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ñÿðûñü íîêèí âåðàíû óã äћñüòû, óã íî òîäû. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ëû òà þàíú¸ñ ìàçà óã ñ¸òî. Ñêàëú¸ñëýñü ëûäçýñ áóäýòîí ïîííà ãèíý, êóíÿíú¸ñëýñü áóäýìçýñ êќíÿ âîçüìàíî ëóîç.

– ϸòð Ãðèãîðüåâè÷, ñêàëú¸ñëýñü íîíûîññýñ îãøîðû êûñêàñà, éќë óä ïîòòû. Ñþäûíû êóëý óê ñîîñòû. Ñêàë êûñêèñü¸ñ âќçû îäíî èê ìóçîí óæàñü¸ñ êóëý ëóîçû.

– Êûçüû ñîòýê. Ñè¸í áóäýòîí ïîííà áóñûîñòû êèç¸íî. ßðàì àé, ñî áóñûîñ êîòü êîëõîçëýí óã ëûäúÿñüêî. Àëè ìóçúåì ïàåâîé, äîëåâîé ëóý. Êîòüêóä àäÿìèëýí àñëàç ïàåç âàíü. Àäÿìèîñ ñîå, òýê âîç¸íòýì âûëûñü, àðåíäàå ñ¸òî, ñî ïîííà êќíÿ êå óêñ¸ áàñüòî. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷åç ãóðò êàëûê ãàæà, êûëåì àðûí ñîå íîø èê ¸ðîñ êåíåøå äåïóòàòý áûðéèçû. Êûçü âèòü àð џîæå äåïóòàòûí âåòëýì àäÿìè àñ âàêûòàç Êóí Êåíåøëýí íî äåïóòàòýç âàë èíè.

– Àëè âàíüìûç, ïќðìûòý-à, óã-à, ãóðò êàëûêëýñü, êîëõîçëýñü, ìóçúåìëýñü óëîíçý òîäûòýê, ¸ðîñ äåïóòàòý ÷óðòíàñüêûíû êóòñêèçû. Ìûíûì òà óæ òîäìî, ñîèí èê, àñ ìûëêûä êàðåìåÿ, ñîãëàø êàðèñüêè. Ìàëïàé, ìîí êå ќé þðòòû, ìóêåòûç êå ïàëýíñêèç, êèí ãóðò êóñïûñü ñþðåñú¸ñòû òóïàòúÿëîç, ÷àãûð ýñòћñüêîí êûñêîç, ãóðò êàëûêëýñü óëîíçý óìîÿòîç. Àëè íî ãóðòý íќäýíäýðèåí ïûðûíû óã ëóû. Ïàëýíûñü ëûêòûñà, ìè ïîííà êèí êå áûçüûëîç øàò? Ïќñåêúÿòћñü óæïóìú¸ñ ìàêå ìûíäà. Òðîñýç ñïîíñîð êîíüäîí êóðûñà âàçèñüêûëî, êûçüû àäÿìèëû ïóìèò ëóîä, íîø ñ¸òћñüêî. Àçüâûë àðú¸ñû, ¸ðîñ öåíòðå âóîí ïîííà, áûäýñ íóíàë áûðûëћç, êóèíü âûæåç òðàêòîðåí íî ïûæåí ïîòàíî ëóûëћç. Òà øóã-ñåêûòýç ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ ãóðò êàëûêåíûç џîø âîðìèç. Òàáåðå ïè÷è ãóðòú¸ñû íî àñôàëüò ñþðåñ íóý íè.

– Àçüëàíü óëîíýç ÷àêëàñà, ãóæåì òóðûí äàñÿìû âàë. Ìàëïàñüêî, ñî òóðûíýíûìû èê òîëýç ïîòûíû áûãàòîìû,– íîø èê ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ ôåðìàûí êûëäýì óæúþãäóðåç ñÿðûñü ìàäüûíû êóòñêå.

– Ñîâõîçú¸ñ íî êîëõîçú¸ñ, êóàøêàí êàëý âóûñà, ñîîñòû êóæìî õîçÿéñòâîîñ àñüñý áîðäû þíìàòî, êûëñÿðûñü, Äýðè ¸ðîñûñü «Âîñòî÷íûé» ïàðñü âîðäîí êîìïëåêñ ¸ðîñûñüòûäû «ßæáàõòèíñêèé» íî Ëåíèí íèìî ñîâõîçú¸ñûí êóç¸ÿñüêûíû êóòñêèç. Òà ïóìûñåí êûçüû ìàëïàñüêîäû?

– Çýìçý íî, ñîîñëýí óæçû óìîé ìûíýìåí øќäћñüêå. Ñîîñ âûëüûñü øîê÷ûíû êóòñêèçû. Óæàñü êàëûê óêñ¸ áàñüòýìûñü äóãäћç íè âàë. Ñûџå èíâåñòîð êûëäûñàë êå, ìàëïàñüêî, ãóðò êàëûêëýí ìûëêûäûç íîø èê áóðäúÿñüêûñàë. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ îñêå, óëîí ÿëàí òàџå óç ëóû àé, ãîðîäý êîøêåìú¸ñ íî êàëëåí-êàëëåí áåðåí áåðûòñêîçû. Êàäðú¸ñ ñÿðûñü ãîñóäàðñòâîëû àëè ñþëìàñüêîíî âûëýì, øóý. Ãóðòý âåäü èíæåíåðú¸ñ íî çîîòåõíèêú¸ñ ãèíý êóëý ќâќë. Ìåä ëóîçû óñòî òðàêòîðèñòú¸ñ, øîô¸ðú¸ñ, êîìáàéíåðú¸ñ… Ìќéû êàëûê ïåðåñüìå, ïèíàëú¸ñ ñî óæëû óã äûøî íè. Êèí àçüëàíüûí óæàëîç? Äûøåòñêûíû êîøêåìåç áåðåí ãóðòý óã íè áåðûòñêû. Øêîëà íî ãóðò âîç¸ñëû ñàêëûê âèñúÿìûñü äóãäћç. ϸòð Ãðèãîðüåâè÷ ìóçúåì áîðäûí óæàíû äûøåì àäÿìè. Ñî àñëýñüòûç øóäçý óò÷àíû íîêó ãîðîäý óç êîøêû. Ñîëýí ãóðò êàëûêñý íî ìóçúåì óæåç ãàæàìåç ëóëàç-âèðàç ïûџàìûí íè.

Ëþáîâü Òèõîíîâà.

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 85

Òóñïóêòýìú¸ñûç Êîíñòàíòèí Ñåì¸íîâëýí.

Òóñïóêòћñüëýí ñèíìûíûç

86 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008

ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО Л ЭЗ Ь 2 00 8 Инвожо 87

Главный редактор ϸòð Çàõàðîâ

Издается в Удмуртии с января 1990 г.

Ðåäàêöèÿ Заместитель главного редактора Ëàðèñà Îðåõîâà Ответственный секретарь Ñâåòëàíà Ëþáèìîâà Редакторы Ëèäèÿ Íÿíüêèíà, Ëþáîâü Òèõîíîâà, Àäà Äèåâà, Àëåêñåé Àðçàìàçîâ Корректор Ñâåòëàíà ßêîâëåâà Редколлегия Âëàäèìèð Âëàäûêèí, Òàòüÿíà Âëàäûêèíà, Àëåêñåé Øåïòàëèí, Ëàðèñà Áóðàíîâà, Âëàäèìèð Ñîëîâüåâ, Âàñèëèé Ìîðîçîâ, ϸòð ¨ëêèí, Èâàí Ôåäîòîâ Дизайнер Ìàêñèì Ïåðâàêîâ

Адрес редакции: 426051, г. Ижевск, ул. Советская, 1, редакция журнала «Инвожо».

E-mail: invozho@udmnet.ru. Телефоны: (3412) 78-54-13, 51-18-22. Потэ 1990-тü арысен пöсьтолэзьысен: 426057, г. Ижевск, ул. Пастухова, 13, Ижевская республиканская типография. Бумага офсетная. Формат 84х108 1/16. Печать офсет. Усл. печ. л. 10. Уч-изд. л.16. Тираж 2300. Заказ 6024. Рег. № 013802.

ÅÃÈÒÚ¨ÑËÛ ÆÓÐÍÀË ÌÎËÎÄÅÆÍÛÉ ÆÓÐÍÀË ÆÓÐÍÀËËÝÍ Ó×ÐÅÄÈÒÅËܨÑÛÇ: ÓÄÌÓÐÒ ÝËÜÊÓÍÛÑÜ ÏÈÑÀÒÅËܨÑËÝÍ ÑÎÞÇÇÛ, ÓÄÌÓÐÒ ÝËÜÊÓÍÛÑÜ ÅÃÈÒÚ¨ÑÛÍ ÓÆÀÍÚß ÊÓÍ ÊÎÌÈÒÅÒ ÐÅÄÀÊÖÈËÝÍ Ó×ÐÅÄÈÒÅËÅÇ: ÓÄÌÓÐÒ ÝËÜÊÓÍÛÑÜ ÏÅ×ÀÒÜß ÍÎ ÈÂÎÐÚ¨Ñ ÂЌËÌÛÒÎÍÚß ÌÈÍÈÑÒÅÐÑÒÂÎ Ó×ÐÅÄÈÒÅËÈ ÆÓÐÍÀËÀ: ÑÎÞÇ ÏÈÑÀÒÅËÅÉ ÓÄÌÓÐÒÑÊÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÈ, ÃÎÑÓÄÀÐÑÒÂÅÍÍÛÉ ÊÎÌÈÒÅÒ ÓÄÌÓÐÒÑÊÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÈ ÏÎ ÄÅËÀÌ ÌÎËÎÄÅÆÈ Ó×ÐÅÄÈÒÅËÜ ÐÅÄÀÊÖÈÈ: ÌÈÍÈÑÒÅÐÑÒÂÎ ÏÅ×ÀÒÈ È ÈÍÔÎÐÌÀÖÈÈ ÓÄÌÓÐÒÑÊÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÈ

© «Инвожо» Любое воспроизведение материалов или их фрагментов возможно только с письменного разрешения редакции. Точка зрения авторов может не совпадать с мнением редакции. Материалы со знаком ® публикуются на правах рекламы. За достоверность рекламных публикаций редакция ответственности не несет.

88 Инвожо ЮЖТОЛЭЗЬ / О Ш ТО ЛЭЗ Ь 2 008