ENM220 MÜHENDİSLİK EKONOMİSİ VE MALİYET ANALİZİ Yrd. Doç. Dr. Osman YILDIZ by isimsiz adam

1. HAFTA

ENM220 MÜHENDİSLİK EKONOMİSİ VE MALİYET ANALİZİ Yrd. Doç. Dr. Osman YILDIZ osmanyildiz@karabuk.edu.tr Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği

Referanslar  Engineering Economy, William G. Sullivan, Elin M. Wicks, C. Patrick Koelling.  Engineering Economy, Leland Blank, Anthony Tarquin.  Mühendislik Ekonomisi, Osman Okka,  Mühendislik Ekonomisi, Alim Işık,

Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği

Ekonomi Ekonomi Kökeni Yunancadaki "oikia’’ (ev) ve "nomos’’ (kural) kelimelerine dayanır, "evyönetimi’’ demektir. Ekonomi yerine Türkçe’de Arapçadan geçme İktisat kelimesi de kullanılmaktadır. Ekonominin tanımı konusunda görüş birliği yoktur.

Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği

 Adam Smith Ekonomi servet bilimidir. Ekonomi biliminin kurucusu kabul edilen Adam Smith, servet elde etmek için yapılan tüm çalışmaların ekonomi biliminin inceleme alanına girdiği söylüyor. Smith; ekonomik dünyayı, milyonlarca insanın kendi arasında yarattıkları ve iş bölümü içinde üretimde bulundukları bir atölyeye benzetmiştir.  Alfred Marshall Neoklasik iktisadın kurucusu ekonomiyi; “ekonomi, sonsuz olan, insan ihtiyaçlarını var olan kıt kaynaklarla karşılamasına ilişkin konuları kapsar” şeklinde tanımlıyor. Alfred Marshall, ekonomi bilimini, insanların refahlarının sağlanması yolunda harcadıkları çabaları her türlü araç ve ölçülerle açıklayan bir bütün şeklinde tanımlamaktadır.  Knut Wicksell İsveçli ekonomist Wicksell; ekonomiyi, “insan ihtiyaçlarının tatmini yönünden yapılan düzenli bir çalışma ve faaliyetler” olarak tanımlar. 4

 Lionel Robbins İngiliz iktisatçı Robbins, ekonomi amaçlarla alternatif kullanım olanakları olan sınırlı kaynaklar arasındaki ilişkiler yönünden insanların davranışlarını incelen bir bilimdir, şeklinde tanımlama yapmaktadır.  Hermann Heinrich Gossen Alman iktisatçı Gossen’e göre ekonomi bilimi, birey ve topluma en az uğraşla en çok doyumu sağlamayı gösteren yöntemler kuramıdır.  Paul Samuelson Ekonomiyi, insanların çeşitli mallar üretmek ve bunları tüketilmek üzere toplumun çeşitli üyelerine dağıtmak amacıyla kıt ve sınırlı üretim kaynaklarını ne şekilde kullandıklarını inceleyen bir dalı olarak ifade ediyor. En genel geçer ekonomi tanımı şu şekil de yapılır:  Sınırsız insan ihtiyaçlarının, sınırlı kaynaklarla nasıl tatmin edileceğini inceleyen bir sosyal bilimdir.

İşletme  İnsan ihtiyaçlarının karşılamak üzere bilgi, insan, teknoloji, finansal kaynak ve benzeri güncel üretim faktörlerini en etkin ve verimli bir şekilde kullanarak öncelikle uzun dönemde kâr (fayda), süreklilik ve sosyal sorumluluk amaçlarını yerine getirmek için kurulmuş ekonomik mal ve hizmet üreten veya pazarlayan iktisadi birimlerdir.

Ekonomiyi meydana getiren birimler  Tüketici (Consumer): Temel amacı fayda maksimizasyonudur.  Üretici (Producer): Temel amacı kâr maksimizasyonudur.  Faktör sahipleri: Bu faktörlerin sahipleri üretim sürecine faktörlerini katmaları karşılığında gelir maksimizasyonu hedeflerler.

Üretim Faktörleri  Emek (Labour): Mal ve hizmet üretmek için gerekli fiziksel ve zihinsel çalışmalardır.  Sermaye (Capital): Diğer malları üretmek için kullanılan makine, araçlar ve fabrikalardır.  Toprak (Land): Tüm doğal kaynakları ifade eder.  Girişimci (Entrepreneur) Emek faktörünün geliri ücret, Sermayenin faiz, Toprağın getirim (rant) ve Girişimcinin kâr’dır. 8

Yönetim Mühendisliği  Bir işletmede teknik ve endüstriyel bir karakter taşıyan faaliyetlerin (5M-Men, Machines, Money, Materials, Management) planlanması, organize edilmesi, kaynak paylaşımının yapılması ve kontrol edilmesini amaçlayan bir bilim ve sanat dalıdır.

 Gider Mühendisliği (Cost Engineering)  Bütün mühendisliklerin ve proje yönetiminin gider gerektiren, para çıkışına sebep olan yönünün etkin bir şekilde yönetimini ve denetimini, bununla ilgili sistem yaklaşımlarını ifade eder.

 Amaç; giderlerin minimize edilmesi-karın ve verimliliğin artırılması,  Giderlerin etkin yönetilmesi  Verimlilik= Output/Input  İktisadi verimlilik=Satış Tutarı/Maliyet Tutarı

Çözüm Dökümün Verimliliği=4600/5000+350=85,9 (%) Dökümün İktisadiliği; Gider=5000x1,5+350x2,38+1750+400+250=10733 Hasılat= 4600x3,65 = 16790 TL İktisadilik= 16790/10733=1,56 (%156) 1 TL yatırım ile 1,56 TL hasılat Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği

 Gider Mühendisliğinde  İmal Etme veya Satın Alma Kararlarının uygulanması,  Defolu Üretimin Düzeltilmesi,  Sermaye Maliyetinin Azaltılması,  Kredili Mal ve Hizmet Alım Politikası,

Çözüm 1) Yıllık İşçilik Gideri=450x1,410x12=7 614 000 TL Normal durumda buzdolabı başına ücret = 7 614 000/72 000 = 105,72 TL/Buzdolabı Krizde= 7 614 000/48 710=156,31 TL/Buzdolabı 156,31-105,72=50,59 TL 2) 450 işçi yılda 6000x12= 72 000 buzdolabı üretebiliyor. Kullanılan işçilik oranı= 48 710/72 000=67,65% Atıl işçilik oranı= 1-0,6765=0,3235 Atıl işçi = 450x0,3235=145 işçi 450-145=305 işçi ile yapılabilir. Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği

3) Hedef işçi sayısı=305x(1-0,152)=259 işçi 305-259=46 işçi hareket ve zaman etütlerinin sonucu işini kaybedecek İşçilik tasarrufu=7 614 000-(259x1410x12)=3 231 720 TL Buzdolabı başına= 3 231 720/48 710=66,34 TL tasarruf

Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği

Çözüm  %5 fireli üretimde maliyetler = 1/1-0,05=105,26%  Gerçek maliyet=350/1,0526=332,5 TL  Yıllık kayıp=10 000x(350-332,5)x12= 2 100 000 TL  Fire %1 e inerse; yıllık tasarruf= 2 100 000 x(4/5)=1 680 000 TL

Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği

Örn.1.8: Yıldız AŞ. Alışlarını 2/15 net 45 şartıyla gerçekleştirsin. %15 faizle kredi alabiliyor ise; peşin mi, banka kredisi mi? Vade farkı(%i)=[İskonto oranı/100-İO] x [360/Kredi vadesi-İO] i=[2/100-2]x[360/45-15]=24,48% %24,48>%15 peşin alınmalı

 Değer Mühendisliği  Değer; bir mal veya hizmetin para ile ölçülebilen karşılığı yani üstünlüğü, nitelikleri ve fonksiyonlarıdır. Kalitenin ve maliyetin bir fonksiyonudur.  Müşteriler tarafından ihtiyaç duyulan veya müşterilere ulaştırılmak istenen fonksiyonların yeniden gözden geçirilmesi ve farklı görüş açılarından dizayn edilerek maliyeti minimize edecek bir ürünün tasarımının ortaya konulmasıdır.  Fonksiyonel analiz  Maliyet analizi  Değer analizi  Kalitenin artırılması, güvenilirlik sistemlerin iyileştirilmesi, gereksiz maliyetlerin ayıklanması, kullanım riskinin azaltılması. 23

 Değer yaratmayan faaliyetlerin minimize edilmesi ve ayıklanması,  Değer yaratan faaliyetlerin sürekli iyileştirilmesi,  Müşteri memnuniyetinin ve tatminin sağlanması,  Ürün maliyetinin minimize edilmesi

 Değerin Ölçülmesi  Maliyet tabanlı değerin ölçülmesi;  Değer=Fonksiyon/Maliyet = WF+WF+…/M+M…

Çözüm  Aynanın değeri =0,20x700+0,25x800+0,15x200+0,20x400+0,10x300+0,10x10 0/32+50+21+35+8+5 = 3,24  1 TL gidere karşılık 3,24 TL değer elde edilmiş  Aynanın yeni değeri =0,50x700+0,15x800+0,05x200+0,10x400+0,10x300+0,10x10 0/32+50+21+35+8+5 = 3,63  1 TL gidere karşılık 3,63 TL değer elde edilmiş

Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği

 Müşteri Tabanlı Değer Ölçülmesi  Değer Endeksi= Müşteri değer notu/Firma değer notu

Çözüm  Normal faksın değeri=825/400=2,0625  Renk ve görüntünün değeri=175/600=0,2917

Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği

Mühendislik Ekonomisi; Mühendislik alternatiflerinden finansal olarak en iyisini seçebilmemiz için; alternatiflerin finansal sonuçlarını tahmin etmeyi, formüle etmeyi, değerlendirmeyi ve seçim için kriterler sağlar.

Mühendislik Ekonomisinde Temel Kural:  Seçim sadece alternatifler arasından yapılır ve önemli olan da bu alternatifler arasındaki farklardır.  Mühendislik Ekonomisi: • Mühendislik veya matematik analiz ve sentezlerin ekonomik kararlara uygulanmasıdır; • Mal ve hizmetlerin maliyetlerinin değerlendirilmesiyle ilgili bilgi ve tekniklerdir; • Mühendislik alternatiflerinin ekonomik analizidir. • Mühendislik kararlarının ekonomik sonuçlarının analizidir.

Ekonomik Analiz Para dikkate alınarak alternatifler arasındaki farklılıkların gerçeğe uygun olarak tespit edilerek alternatifler arasında karşılaştırma yapılmasıdır. Karar verme Mevcut alternatiflerin en olumlu ve uygunun seçilmesidir.

 Mühendislik Ekonomisi Kararları  Hizmet veya Kalite Geliştirmeleri  Bu kategorideki yatırımlar hizmet sektöründe verimlilik, kalite ve müşteri memnuniyetinde gelişmeyi destekleyici aktiviteleri içermektedir.

 Yeni Ürünler veya Ürün Yelpazesi Gelişimi  Bu kategorideki yatırımlar, bir işletmede çıktı arttıkça gelirleri artıran yatırımlardır.  Bu tür yatırımları 2 gruba ayırmak mümkündür:  Mevcut üretim ve dağıtım çıktısını artırmak için yatırım maliyeti kararları. • "Mevcut üretim tesislerini büyütmek mi yoksa yeni tesisler mi yapmak ?"

 Yeni ürün üretmek için alınacak kararlar yanı sıra yeni bir coğrafik bölgeye açılmak kararlarını da içerir. 39

 Ekipman ve Proses Seçimi  Proje ihtiyaçlarını karşılayabilecek farklı yolların var olması halinde en iyi seçimi yapabilmeyi içermektedir.  Buradaki karar hangi yatırım aracının en fazla getiri getireceği üzerine odaklıdır.

 Maliyet Azaltılması  Bir maliyet düşürme projesi, bir işletmecinin işletim maliyetlerinin düşürülmesi ile ilgilidir.  Gelecekteki gelir, maliyet akışları azalan işletim maliyetlerinden dolayı oluşan tasarruflar nedeniyle oluşmaktadır.

 Ekipman Değiştirilmesi  Bu tür ekonomik kararlar aşınmış ekipmanların değiştirilmesine ilişkin giderlere ilişkin alınacak kararlarla ilgilidir.

 Esas olan doğru ekonomik mühendislik kararları alabilecek kurallar ve yöntemlere çok iyi vakıf olmaktadır.  Mühendislik eğitiminde paraya ilişkin karar alınması ile ilgili bilgi ve becerilerin elde edilmesi ve kullanımı diğer mühendislik konularından oldukça farklıdır.

Mühendislik Ekonomisinin 4 Ana Prensibi  Yakındaki 1 dolar uzaktaki 1 dolardan daha değerlidir. Paranın zaman değeri söz konusudur. Bugün elde edilen paradan faiz kazanımı olduğundan paranın erken bir şekilde elde edilmesi geç elde edilmesinden daha iyidir. Bu husus bütün mühendislik projelerinin ekonomik olarak değerlendirilmesinin temelini oluşturur.

 Esas olan alternatifler arasındaki farklardır. (Alternatifler arasında sadece maliyet farkı dikkate alınır.) Eğer alternatif bir tane ise seçim bir kararı gerektirmez. Bir işletmede karar alma problemi üç farklı durumda çıkar: • Ani bir problemin doğuşu, fırsat veya duyulan işletme ihtiyaçları • Mevcut bir operasyonu değiştirmek veya geliştirmek • Yeni projeler ve işler.

Bir ekonomik karar dikkate alınan alternatifler arasındaki farklara dayandırılır. Alternatiflerin birbirine olan benzerliklerinin karar almada bir geçerliliği yoktur. Ekonomik karar için en iyi alternatif en az (sınırlı) kaynak kullanan alternatiftir. Seçimi yapılan alternatifin fırsat maliyeti vazgeçilmiş en iyi alternatif değeridir.

 Marjinal gelir, marjinal maliyetten fazla olmalıdır.  Temel Ekonomik Prensip: marjinal gelir > marjinal gider  Marjinal (birim) kazancın marjinal maliyetten büyük olması halinde üretim artar.

 Beklenen ilave gelirler olmadan ilave riskler alınmaz.  Yatırımcılar KEMKO'nun (Kabul Edilebilir Minimum Kâr Oranı) tahmini enflasyon oranı veya herhangi bir riskten (yatırım riski) daha fazla olmasını isterler.  Bu belirsizlik ve risklere karşılık yeterli gelir elde etmek için önceden tesis yatırımı yapmak gerekir.

 Alternatifin ekonomikliği üzerinde karar almak gerekmektedir. Rasyonel karar almadaki hedef ekonomik çıktıları maksimize etmektir.  İleride oluşabilecekleri de dikkate alarak en iyi tahminlerin yapılması ve hangi alternatifin en iyi olduğuna rasyonel olarak karar verilmesi gerekmektedir.  Mühendislik ekonomisi rasyonel karar almayı sağlar. Böyle bir karar alma; ekonomik sonuçların formülasyonu, tahmini ve değerlendirmesini içermektedir.  Karar alma prosesinde önce alternatifler olmalı ve amaç/hedefler belirlenmelidir. 54

Karar alma türleri  Kişisel Ekonomik Kararlar;  Mühendislik Aktiviteleri ve  Kamu Sektörü Projeleri

 Karar aşamasında pek çok faktör rol oynar. Bunlardan en önemlileri;  Para,  Zaman,  Risk’tir.

 Para ve zamanı birleştirerek ekonomik bir fayda ölçütü oluşturabiliriz.

 Fiyat: Ekonomik değerin kantitatif (sayısal) göstergesine fiyat denir.  Tam Rekabet Ortamı: Herhangi bir ürünü üretmek için piyasaya girme engeli yok, alıcı satıcı bir araya gelebiliyor, ürünün ikameleri mevcut ve ürün tüketiciye sunulabiliyor.  Verimlilik: Çıktı/Girdi ‘dir ve birimleri aynı olmak zorundadır.  Finansal Verimlilik: Giren para / Çıkan( Harcanan) para  Rantabilite = Kar / Sermaye

Mühendislik Ekonomisinde problem çözme yaklaşımı  Problemi anla ve amacını tanımla,  Uygun enformasyon ve bilgiyi topla,  Yapılabilirliği olan alternatif çözümleri tanımla ve gerçekçi tahminlerde bulun,  Karar verebilmek için bir veya birkaç parametre kullanarak kriterleri belirle,  Değerlendirmeyi güçlendirebilmek için duyarlık analizi kullanarak her alternatifi ayrı ayrı dikkate al,  En iyi alternatifi seç,  Sonucu uygula,  Sonuçları kontrol et ve izle.

Projelerin Mühendislik Ekonomisi İncelemesi Akış Şeması P r o b l e m i T a n ı m la ( A m a ç T a n ım la n d ı)

Ö rne k: A L T 1 : Y e n i E k i p m a n ı S a tı n A l A L T 2 : E s k i E k ip m a n ı Y e n il e

T a n ım la v e E n fo r m a s y o n S a h ib i O l F in a n s a l S t r a t e j il e r G e l ir v e G id e r T a h m i n l e r i V e r g i K a n u n la r ı B e li r l i P e r i y o t l a r ı K a p s a y a n N a k it A k ışla r ı P a r a n ın Z a m a n D e ğ e ri F a iz O r a n l a r ı M ü h e n d is l i k E k o n o m is i M o d e li K u l l a n a r a k A n a li z Y a p

D e ğ e r Ö lç ü m ü Y a p

E n İ y i A l t e r n a ti f i S e ç

Karar Verme Sürecinin Aşamaları –Örnek  Problem tanımı: Arabaya ihtiyaç var.  Hedef: Aylık masrafı düşük ve dayanıklı bir araba kiralamak.  Bilgi toplama: Teknik ve finansal verilerin toplanması (aylık kira, peşinat vb.)  Yapılabilir seçenekler ve tahminler: Saturn veya Honda’nın kiralanması.  Kriterler: Sürüş ihtiyaçlarını en az toplam giderle karşılamak.  En iyi seçeneğin belirlenmesi: Honda  Çözümün uygulanması  Sonuçların izlenmesi

Ekonomik

Analiz

Prosesi

Bu analizlerde, tasarımda kullanılan malzemeler, birleşim detayları, montaj teknik ve teknolojileri dikkate alınarak maliyetleri azaltma yönüne gidilmektedir. İşletmeler, giderlerini azaltmak veya kârlılıklarını artırmak için yatırım projelerinin planlama, tasarım ve yapım ve kullanımı sırasındaki ekonomik analizlerini yapmakta ve en sağlıklı yatırım kararı almaya çalışmaktadır. Böyle bir çalışma ve analizle işverenler en ekonomik ve maliyet efektif kararını verebilmektedir.

Amaç

Alternatifler

Maliyetler ve Faydaların Kıyaslanması

Varsayımlar

Maliyetler Ve Faydalar

 Bir kararın ekonomik etkilerinin tahmin ve tespiti  Problemin tanım ve amaç ve hedefleri;  Hedefi elde edebilecek yapabilir alternatiflerin bütün engel ve sorunlar dikkate alınarak tanım ve tespiti;  Ekonomik analizin gerekli olup olmadığının tespiti;  Ekonomik analiz metot veya metotların seçilmesi;  Eğer kullanılacak ekonomik yöntemdeki veriler belirsizse; belirsizliği ve riskleri dikkate alan bir tekniğin seçilmesi;  Ekonomik performans ölçütünün hesaplanması;  Bütün ekonomik olmayan parametrelerle risk parametrelerini de dikkate alarak alternatiflerin ekonomik sonuçlarının kıyaslanarak karar alınması. 63

Mühendisliğin Fiziki ve Ekonomik Parametreleri

Mühendislik

Fiziki Çevre

Ekonomik Çevre

Fiziki Kanunlara dayalı mal ve hizmet üretimi

Mal ve hizmetlerin ekonomik parametrelerle değerlendirilmesi

Toplam Çevre

Neden Mühendislik Ekonomisine ihtiyaç duyulur?  Mühendisler her boyutta projeler yaptıkları için analiz, sentez ve sonuca varırlar. Yani, karar verir veya vermeye yardım edecek araçlar kullanırlar.  Mühendislik ekonomisi de karar vermede kullanılacak bir araçtır ve karar vermenin kalbidir.  Bu kararlar, paranın nakit akışı, zaman ve faiz oranlarının temel elemanlarını kapsarlar.