2. HAFTA
ENM220 MÜHENDİSLİK EKONOMİSİ VE MALİYET ANALİZİ Yrd. Doç. Dr. Osman YILDIZ osmanyildiz@karabuk.edu.tr Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği
Referanslar Engineering Economy, William G. Sullivan, Elin M. Wicks, C. Patrick Koelling. Engineering Economy, Leland Blank, Anthony Tarquin. Mühendislik Ekonomisi, Osman Okka, Mühendislik Ekonomisi, Alim Işık,
Karabük Üniversitesi Endüstri Mühendisliği
Yatırım Bir periyot içerisinde kapital stokundaki değişim olarak tanımlanabilir. Kapital zaman içerisinde bir noktada ölçülmesine karşılık yatırım zamanın bir periyodunda ölçülür. Biz “bir ayda yapılan yatırım” veya “ bir yılda yapılan yatırım” dan bahsedebiliriz.
3
Miili ekonomi açısından üretim mallarına (tesis, teçhizat ve stoklara) belli bir dönem süresince genellikle bir yılda yapılan net ilavelerdir. Aynı zamanda bu eklemeleri mümkün kılan harcamalara da yatırım harcamaları denir. Yatırımlar reel üretim araçlarına yapılan eklemeler; Makine ve teçhizata yapılan eklemeler. İnşaata yapılan eklemeler (yol, bina, okul) Hammadde, yeni mamul ve mamul stoklarına yapılan eklemeler. vb. 4
Üretim gücünü artırmayan yatırımlara reel olmayan yatırım yani mali yatırım denir (hisse senedi, tahvil, bono vb.). Bir firmanın yatırım konusunda vereceği karar şu üç değişkene bağlıdır: Yatırım için gerekli bina, Makine teçhizatın arz fiyatı ve Yatırımdan ömrü boyu getirmesi beklenen hâsılattır.
5
Yatırımların Sınıflanması Stratejik yatırımlar: Büyük yatırımlar, yeni politika izlenmesi gerekir, Taktik yatırımlar: Politika önemli ölçüde değişmez, Bağımlı yatırımlar: 1. yatırımla 2. yatırım bağımlı (nakit akımı açısından) Bağımsız yatırımlar, Tamamlayıcı yatırımlar: Birincinin kabulu ikinciyi sağlıyorsa, İkame yatırımlar: Birincinin kabulu ikinciye imkan sağlıyorsa
6
Yatırım Projesinin Unsurları Yatırımın tutarı: Proje ile ilgili satın almalar, üretim bedeli, taşıma, montaj, vergiler, bina, depo, arazi için ödemeler, Yatırımın ömrü: Fiziki ömür: Yatırımın fiilen üretimde kullanıldığı zaman, Ekonomik ömür: Yatırımın faydalı olmak üzere üretimde kullanılabileceği zaman, Hurda değeri: Yatırımın servisten sonraki alabileceği en son değer, Yatırımın verimi:Yatırımdan beklenen min. verim, çıktı/girdi MARR : Minumum Attractive Rate of Return Bu oran küçükse yatırım red edilir. 7
Mühendislik Ekonomisinde Maliyet Maliyet, para ile ölçülen kaynak kullanımı olarak tanımlanabilir. Her türlü mal ve hizmet üretiminde maliyetler (costs) vardır.
8
Maliyet terminoloji ve tanımları Maliyet tanım ve tiplerini 5 sınıfta toplayabiliriz.
I. Yaşam Döngü Maliyetleri (Life-cycle costs): Çevirim maliyetleri herhangi bir “parçanın” veya “şeyin” bütün yaşam süreci boyunca o parçaya veya şeye ilişkin maliyetlerin toplamıdır. Çevirim maliyetleri genellikle aşağıdaki maliyetleri içerir: Mühendislik proje ve tasarım maliyetleri; Üretim ve test maliyetleri; İşletme, Bakım-Onarım Maliyetleri; Çevirim sonu elden çıkarma (disposal) maliyetleri. Çevirim Maliyetleri = Satınalma + İşletme + Bakım + Elden Çıkarma olarak ifade edilebilir. 9
Mühendislik Ekonomisi esas olarak mühendislik projeleri ile ilgilendiği için çevirim maliyetlerini aşağıdaki maliyetleri ihtiva edecek şekilde tanımlanacaktır. Başlangıç Yatırımı (İlk Maliyet); İşletme, Bakım ve Onarım Maliyetleri; Elden Çıkarma Maliyetleri. bir hurda değeri vardır.
10
İlk Yatırım Maliyetleri: Yatırım aracının hizmete alınmasına kadar gerekli olan toplam, ilk yatırım tutarıdır. Bir yatırım aracının yaşam seyri boyunca geri dönmeyen (non-recurring) maliyetleridir. İlk satınalma fiyatı; Personel eğitim masrafları; Taşıma ve montaj masrafları; Destek ekipman (üretim kontrol ünitesi için bilgisayar, yazılım ve yedek parçalar), Hazırlama maliyetleri; Ses ve hava kirliliğini önlemek için yapılan giderler; Aydınlatma ve enerji maliyetleri;
11
Yatırım projeleri “çalışma ve/veya üretim kapitali” gerektirir. Bu kapital stoklar (inventories), maaş ödemeleri, malzeme satın alınması, vs. için kullanılır. Gelir vergileri bakış açısından ilk maliyetler ya toplam olarak veya ayrı ayrı dikkate alınırlar. Her iki halde de “vergilendirmeden önceki” ve “sonraki” ekonomik analizlerin yapılması gerekir. Bu analizler yürürlükte olan vergi kanunu ve mevzuatları ve muhasebe usul ve esaslarına göre yapılacaktır.
12
İşletme ve Bakım Giderleri: Bu maliyetler tekerrür (recurring) eden maliyetler olup bir yatırımın faydalı ömrü boyunca işletmesi ve bakımı için gereklidir. İşletme giderleri, işçilik, malzeme, mazot veya elektrik enerjisi, sigorta primleri, demirbaş masrafları, dolaylı maliyetler, yönetim maliyetleri vs.dir. İşletme maliyetleri yıllık maliyetler olarak değerlendirilmektedir. Bakım maliyetleri yıllık bazda olmayabilirler. Genellikle bir işletmede bakım politikası hem “koruyucu bakım” hem de “ihtiyaç duyuldukça yapılan bakım” şeklinde olabilir.
13
Elden Çıkarma Giderleri: Bu maliyetler yatırım aracının hurdaya çıkarılması için gerekli işçilik, malzeme ve taşıma maliyetleridir. Bu maliyetler çıkarıldıktan sonra geriye kalan değere Hurda Değeri denir. Yatırım aracının elden çıkarılmaya geldiği zamandaki değerine “piyasa değeri” denir. Bu piyasa değeri, parçanın hurda değeri olarak isimlendirilir ve elden çıkarma giderlerinden düşülür.
14
II. Geçmiş ve Geri Dönmeyen (Batık, Tekerrür Etmeyen) Maliyetler: Geçmiş maliyetler, konuya ilişkin “eşya” veya “parçanın” oluşmuş tarihi maliyetleridir. Geri dönmeyen (ölü) maliyetler tahsili mümkün olmayan maliyetlerdir. Bu tür masraflar 3 şekilde tanımlanabilir: Herhangi geçmiş bir masraf; Herhangi bir yatırımın telafisi mümkün olmayan bilanço dengesi veya muhasebe değeri; Geri döndürülemeyen yatırım kapitali. 15
III. Gelecek Maliyetler: Gelecekte oluşabilecek olan bütün giderlere “gelecek giderleri” denir. Bu “gelecek giderleri” işgücü ve malzemeye ilişkin işletme giderleri, bakım giderleri teftiş ve muayene giderleri ile elden çıkarma giderlerinden oluşur. Bu giderler, geleceğe yönelik özelliklerinden dolayı kesin olarak bilinemezler ve taşıdıkları belirsizlik nedeniyle tahmin edilmek durumundadırlar.
16
IV. Dolaylı, Dolaysız ve Genel Giderler: Dolaysız Hammadde ve İşgücü Giderleri: Belirli bir işlem, üretim ve proje için kullanılmaya hazır ve kolaylıkla ölçülebilen işgücü ve hammadde giderleridir. Dolaylı Hammadde ve İşgücü Giderleri: Belirli bir işlem, üretim ve proje için oluşan idari harcamalar, danışmanlık hizmetleri gibi doğrudan bilinmesi çok zor olan giderlerdir. Bu tür giderlere genel giderler de denir. Bu tür giderlere örnek olarak dolaysız malzeme ve işçilik, vergiler, sigorta primleri, kira, bakım ve onarım giderleri, danışmanlık, su-elektrik, vs. gibi giderler gösterilebilir. 17
Herhangi bir satış durumunda üç ana öğenin hazır bulunması gerekir: gider, fiyat ve değer. Satın alan için gider, satanın fiyatıdır. Gider elde edilen herhangi bir şey için ödenmesi gerekendir. Satıcının bir eşya için istediği fiyat alıcıya gider olur ve genellikle para miktarı olarak belirtilir. Değer ise bu her iki taraf arasında bir ‘‘arabulucu" olarak işlev görür. Bahsi geçen şeylerin kullanım ölçüsüdür. 18
Maaşlar Personel Bonuslar Dolaysız Ekipman Diğer Dolaysız Tedarikler
Gider Bölüm
Yönetim Şirket
Dolaylı Arazi, Bina, Tesisat vs. Sabit Değerler
İşletme Masrafları
Sermaye Masrafları
19
V. Sabit ve Değişken Maliyetler: Temel ekonomik sınıflandırma Sabit, Değişken
20
Sabit Maliyetler (fixed costs); • Belirli bir kapasiteye kadar sabit kalan, değişmeyen maliyetlerdir. Sabit giderler belli bir üretim sınırına kadar değişmezler. • Ör: Genel yönetim masrafları, sigorta, vergiler, kira, faiz, bina ve ekipman yıpranması vb.
• Bu tür giderler sadece belirli bir üretim aralığı için sabit olabilirken başka bir üretim aralığı için sonradan değişebilirler. Değişken Maliyetler (variable costs); • Üretim miktarıyla artıp-azalan giderlerdir. Örnek: hammadde ve işçilik giderleri vb.
21
Kira
Sabit
Amortisman Genel
Maaşlar
Gider Sigorta Seyahat
Değişken
Eğitim Yakıt Bakım Tedarikler
22
Tabloda üretim miktarının artışına bağlı olan giderler gösterilmektedir. (SM) Üretilen Su Toplam motoru Miktarı Gideri ($) (m) 100 1500 200 1500 500 1500 1000 1500 2000 1500
(DM) kira Toplam Hammadde Gideri ($) 10,000 20,000 50,000 100,000 200,000
(SBM) Sabit Birim Maliyet=SM/m ($/birim) 15.0 7.5 3.0 1.5 0.75
(DBM) Değişken Birim Maliyet=DM/m ($/birim) 100 100 100 100 100
23
Değişken Maliyetler Grafiği (Değişken maliyetler artan üretime bağlı olarak artar)
Sabit Maliyetler Grafiği
Hammadde 200000 ($)
Kira ($) 2000
160000 120000
1500
80000 1000
40000 500
0 0
500 1000 1500 Üretilen Su Motoru Miktarı (m)
2000
0
500 1000 1500 Üretilen Su Motoru Miktarı (m)
2000
24
Toplam Yıllık Giderler (y=a+bx)
€
Değişken Giderler (bx)
Sabit Giderler (a)
Kullanım Miktarı (Km/Yıl)
25
Sabit Birim Maliyet Grafiği (Üretim miktarı arttıkça birim üretime düşen sabit gider azalır)
SBM ($/birim)
16
Değişken birim maliyet (DBM) üretim miktarı artsa da azalsa da sabittir.
12
m, üretilen miktar olmak üzere,
8
Toplam Değişken Maliyetler, TDM=DBM · m
4
Toplam Sabit Maliyetler, TSM= SBM · m
0 0
500 1000 1500 Üretilen Su Motoru Miktarı (m)
2000
Toplam Maliyetler, TM= TDM + TSM bağıntıları ile hesaplanır. 26
MALİYET HACİM KAR ANALİZİ Satış Fonksiyonu: Toplam satışlar (R), Satış fiyatı (P), Satılan miktar (m/Q) olmak üzere; Satış fiyatları ve miktarın sabit olması halinde, R=p·m Eğer satış fiyatları değişiyor ve buna paralel satış hacmi de değişiyorsa, R(m)=a+b·m Sabit satış gelirleri (a); Satış miktarı (b) artışı veya azalışıdır. Yukarıdaki denklem lineer bir fonksiyondur.
27
Maliyet Fonksiyonu: Üretim ile yapılan maliyetler arasındaki ilişkiyi gösteren bir fonksiyondur. Bu fonksiyon genellikle doğrusal olarak kabul edilir. Maliyetler; değişken giderlerin, sabit giderlerin ve üretim miktarlarının bir fonksiyonu olarak gösterilir. M(m)=f(DM,SM,m) Fonksiyon doğrusal olduğu için M(m)=SM+DM·m Sabit maliyetler (SM), Değişken maliyetler (DM ) ve üretim miktarı (m).
28
Kâr Fonksiyonu: Herhangi bir üretime ait kâr, satış hasılatı R(m)’ den maliyetler M(m) düşülmek suretiyle bulunur. Kâr = f(Fiyat, maliyet, miktar) K = R(m)-M(m) K = p·m - (SM+DM·m)
29
Economist’s cost-volume graph (Ekonomistlerin Maliyet-Hacim GrafiÄ&#x;i)
30
Örnek Yıldız ayakkabı işletmesinin üretim dönemi ile ilgili sabit giderleri 500 bin TL, ayakkabı başına değişken gider 24 TL, satış fiyatı ise 40 TL dir. İşletme sezonda 50 bin ayakkabı üretip satmak istemektedir. Buna göre brüt karı nedir? Satışları 20 bin veya 60 bin olursa karı ne olur?
Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
K = p·m - (SM+DM·m) K= 40x50 000-(500 000+24x50 000)=300 000 TL K=-180 000 TL (20000) K= 460 000 TL (60000)
The accountant’s cost–volume–profit model (Muhasebecilerin Maliyet-Yoğunluk-Kar Modeli)
33
(*Units of production and sales (Üretim ve Satış Birimleri)) (*Relevant Range (Belirli Aralık)) (*Cost (Maliyet))
34
Changes in fixed costs (Sabit Maliyetlerdeki Değişimler) (*Cost and Revenues(Maliyet ve gelirler) (*Units produced and sold(Üretilmiş ve Satılmış Birimler)) (*Total Revenue(Toplam Gelir)) (*Total Cost(Toplam Maliyet))
35
Üretim Seviyesi
Üretim Giderleri
Üretim Seviyesi
Satış Gelirleri
36
Arz Teorisi Esası: Maliyetler ile gelirler entegrasyonu, şirketin ne kadar üretim yapması gerektiğini belirler. Satış gelirleri piyasa talebi ile orantılı ve ona bağlıdır. Talep Eğrisi herhangi bir işletmenin kazanacağı gelirleri belirler.
Burada iki kombinasyon dikkat çekmektedir. Arz artıyor talep azalıyor (en yüksek saat ücreti); Arz azalıyor talep artıyor (en düşük saat ücreti). Amaç maksimum kâr elde etmektir. Bu nedenle her şirket kendisine en maksimum kârı sağlayacak çıktı seviyesini yakalamaya çalışır. Bunun için de marjinal maliyet ve marjinal gelir’lerin bilinmesi gerekir. Marjinal Gider ekonomideki anahtar kavramlardan biridir. Marjinal gider, fazladan bir (1) birim çıktı üretebilmek için gerekli olan ek gider.
Arz (supply)Eğrisi S a a t Ü c r e ti
Ü c r e t
Talep (Demand) Eğrisi
Saat
Çalışılan Saat
37
Ortalama maliyetler (AC): Bir birim çıktının (output) ortalama gideri, toplam giderin çıktıya oranıdır. Bir işletme ortalama gideri ortalama gelir ile kıyaslayarak kâr sağlayıp sağlamadığına karar verir. AC= TC/Q (OM=TM/m) Marjinal Maliyet (MC): Fazladan bir birim çıktı üretebilmek için gerekli olan ilave gider olarak tanımlanır. MM=ΔFC+ ΔVC (MM=BSM+BDM) Ortalama Değişken Maliyet (AVC): AVC=VC/Q (ODM=DM/m) Ortalama Sabit Maliyet (AFC): AFC=FC/Q (OSM=SM/m) BBN: FC/(P- ΔVC) (BBN=SM/BSF-BDM) 38
Çözüm Ops 1: 36.Q OPS 2. İkinci vardiya; 13.500 + 31,50.Q Başabaş noktası: 36.Q=13.500 + 31,50.Q Q= 3000 adet
Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi