NIEUWE ENERGIE Ivormatie magazine - September 2021
WATERSTOF IS GEEN “ ENERGIEBRON, MAAR EEN 2
MOGELIJKHEID OM ENERGIE OP TE SLAAN”
Deze uitgave van Ivormatie heeft de naam ‘Nieuwe
Waterstof is geen energiebron, maar een mogelijkheid
Energie’ gekregen. In deze editie vindt u voorbeelden
om energie op te slaan. Is er teveel zonne- of wind-
van projecten waar Iv-Groep de laatste tijd aan
energie, dan sla je het op voor momenten waarop er te
heeft gewerkt, allemaal in het kader van de energie-
weinig is.
transitie. Een goede zaak natuurlijk. We moeten van het verbranden van koolwaterstoffen af om zo een
Dat begrip begint langzaam door te dringen. Steeds
einde te maken aan de stijging van de temperatuur
meer initiatieven worden ontplooid op het gebied
op aarde.
van waterstof. Met verbazing las ik laatst dan ook in de krant dat de minister had geopperd dat Tata Steel
Toch moet mij wat van het hart. Alle ontwikkelingen
staal zou kunnen maken met behulp van waterstof.
ten spijt, ik heb het gevoel dat beleidsbepalers - zeg
Daarmee zou een oplossing voor de vervuiling (CO2-
maar ‘de politiek’ - onvoldoende begrijpen waar het om
uitstoot) zijn gevonden. Nu is Tata Steel bij uitstek een
gaat.
voorbeeld van een continu-proces. Het idee is dus dat we waterstof als energiebron gaan gebruiken in plaats
Jaren geleden zijn we al begonnen met zonne- en
van als energiebuffer. Het blijft moeilijk om deze twee te
windenergie. Daarmee is de keten echter nog niet
onderscheiden.
gesloten. Zon en wind leveren elektrische energie, maar dit kunnen we niet (of nauwelijks) opslaan. Wanneer er
Rob van de Waal
geen zon of wind is, blijven we dus volledig afhankelijk
CEO Iv-Groep
van conservatieve energiecentrales. Nu komt het voor dat op een zonnige dag teveel zonne-energie wordt opgewekt die vervolgens verloren gaat, omdat we deze energie niet kunnen opslaan. Als een paar uur later de zon weer verdwenen is, vallen we terug op diezelfde energiecentrales. We moeten dus energie gaan opslaan; bufferen. Dat kan op verschillende manieren. Momenteel het meest gehoord is waterstof. Heel langzaam dringt het tot de politiek door dat alle eerdere initiatieven niet werken zonder deze stap.
3
35e jaargang, nummer 1, September 2021 Redactie Iv-Groep, Afdeling Corporate Development & Marketing Ivormatie Een uitgave van Iv-Groep b.v. Redactieadres Iv-Groep b.v. Postbus 1155 3350 CD Papendrecht Nederland marketing@iv-groep.nl www.iv-groep.nl Afmelden Wil je de Ivormatie liever digitaal ontvangen? Of wil je je uitschrijven? Geef het door via marketing@iv-groep.nl. Copyright © 2021 Iv-Groep. Voor het geheel of gedeeltelijk overnemen of bewerken van artikelen is toestemming van de redactie vereist.
INHOUD
6 Een aanzienlijk lagere CO2-footprint met CCS-oplossingen 10 Duurzaamheid is de norm voor nieuwe melkfabriek Emmi 16 Eerste stappen naar grootschalige offshore waterstofproductie 24 GeoDuct, samenspel met de natuur 28 Energie uit water 32 Rijkswaterstaat op weg naar een energieneutraal ‘eigen huis’ 36 De Altis: een circulair en energieneutraal sportcomplex 42 Werkzaamheden voor de toekomst
5
6
Een aanzienlijk lagere CO2-footprint met CCS-oplossingen Is Carbon Capture and Storage (CO2-afvang en
simpelweg niet alle processen te elektrificeren. En
-opslag) dé manier om op korte termijn de CO2-
als processen wel te elektrificeren zijn, gaan daar
uitstoot van de industrie te reduceren? Escher
enorme investeringen mee gemoeid omdat de
ziet het zeker als een realistische oplossing.
fabriek op de schop moet. CCS-oplossingen vormen
“Je kunt Carbon Capture and Storage (CCS)
daarom een ideale brug om relatief kostenefficiënt
oplossingen zien als een transitie binnen de
en op korte termijn de CO2-uitstoot flink te
energietransitie. De impact kan enorm zijn,
reduceren en tegelijkertijd verder te werken aan
omdat deze oplossingen zich primair richten
de ontwikkeling van groene energieproductie en
op de grootste CO2-uitstoters”, vertelt Maarten
duurzame oplossingen als elektrificatie.”
Brandenburg, Commercial Manager bij Escher Process Modules. “Het is het laaghangende fruit als
Het CCS-principe in een notendop
je op korte termijn drastisch en kostenefficiënt de
Nog nooit is de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer zo
CO2-uitstoot wil verlagen. En juist omdat de CCS-
hoog geweest als nu. In 2020 nam de Nederlandse
oplossingen zo laagdrempelig en toegankelijk zijn,
industrie, met 54,1 megaton CO2(eq)-uitstoot, circa
is het een goed hulpmiddel in de energietransitie.”
32,5% van de totale uitstoot in Nederland (166,4 megaton CO2 (eq)) voor zijn rekening. Daarmee
Elektrificatie op korte termijn niet haalbaar
is de industrie de grootste vervuiler. Dat blijkt
De wens is om in de toekomst veel processen te
uit een eerste raming van het CBS en de RIVM/
elektrificeren. Een transitie waarbij de industrie zal
Emissieregistratie over de broeikasgasuitstoot in
draaien op duurzame elektrische technieken in
2020 volgens de IPCC-richtlijnen. Deze gegevens
plaats van op gasgestookte technieken. Maarten: “Op
worden jaarlijks gepubliceerd op de website van
de korte termijn is dit echter niet haalbaar. Enerzijds
de Emissieregistratie. Vooral de staalindustrie,
omdat de beschikbare hoeveelheid groene energie
cementindustrie, afvalverwerking, raffinage,
momenteel, maar ook in de nabije toekomst, lang
petrochemie en gasgestookte elektriciteitscentrales
niet genoeg is om aan de totale energiebehoefte
produceren grote hoeveelheden CO2.
van de industrie te kunnen voldoen. Anderzijds zijn
7
Als onderdeel van de Europese Green Deal heeft de Europese
Het droogproces van CO2
Commissie in september 2020 (in het Klimaatdoelstellingsplan
Het drogen van CO2 is noodzakelijk om te voorkomen dat er
2030 ) voorgesteld om het streefcijfer voor de vermindering van
zuren vrijkomen die zorgen voor corrosie in de leidingen. Het
broeikasgasemissies in 2030 (inclusief emissies en verwijderingen)
droogproces van CO2 is vrijwel identiek aan het droogproces van
te verhogen tot ten minste 55% ten opzichte van 1990.
aardgas. Het ontwerpen, fabriceren en leveren van dergelijke installaties is iets wat Escher als leverancier van procesoplossingen
Als we dit ambitieuze doel willen bereiken, moeten op korte termijn maatregelen worden genomen die een flinke CO2-reductie teweegbrengen. Maar wat zijn die CCS-oplossingen nu precies? En wat maakt ze zo toegankelijk voor de industrie?
CCS-oplossingen kunnen van ontwerp tot oplevering in circa twee jaar worden gerealiseerd.
al sinds 1925 doet. In de basis werkt het CO2-drogingsproces zo dat er onder een bepaalde druk CO2 uit de afvanginstallatie wordt aangeleverd naar de CO2-drooginstallatie. Het CO2 is op dat moment nog verzadigd met water en bevat soms nog andere elementen. Voordat het CO2 geïnjecteerd kan worden in het veld, moeten het water en de andere vervuilingen eerst verwijderd worden. Dit kan op een aantal manieren worden gedaan. Welke manier het meeste geschikt is, ligt aan de toepassing en de wensen en eisen van de
Kort samengevat houden CCS-oplossingen het volgende in. De rookgassen die bij industriële processen vrijkomen worden
van glycol of moleculaire zeven. Wanneer het behandelde CO2
afgevangen in een afvanginstallatie, waar het CO2 wordt
schoon is, kan het worden gecomprimeerd voor transport of voor
gescheiden van andere gassen. Vervolgens wordt het CO2 in een
opslag ondergronds. Eenmaal veilig en hermetisch opgesloten in
daaropvolgend proces gedroogd, zodat er schone en droge CO2
ondergrondse lege olie- en gasvelden of oude zoutcavernes, kan
overblijft. Die schone en droge CO2 kan onder de grond, in lege
het CO2 daar voor altijd worden opgeslagen.
olie- en gasvelden of oude zoutcavernes, worden opgeslagen. Met deze techniek wordt de CO2-uitstoot van een fabriek aanzienlijk verlaagd, terwijl de benodigde aanpassingen op de site, de downtijd van installaties en de kosten te overzien zijn. Carbon Capture and Storage is een tijdelijke, maar laagdrempelige oplossing die minstens de komende 50 tot 60 jaar uitkomst kan bieden en die van ontwerp tot en met oplevering in circa twee jaar kan worden gerealiseerd, zonder grootschalige aanpassingen aan een fabriek. Daarmee is CSS veel goedkoper dan andere opties om de CO2-uitstoot van de industrie met tientallen procenten te verminderen.
8
klant. Het CO2 kan bijvoorbeeld worden behandeld met behulp
Onze CCS standaardoplossing is fit for purpose en kan op maat worden aangepast. Maarten: “Het droogproces van CO2 is te standaardiseren. Omdat CO2 geen explosief gas is, worden er geen bijzondere en strenge eisen aan het droogproces gesteld. Bij Escher hebben we een dergelijke standaardoplossing ontwikkeld. Deze oplossing is fit for purpose en gebaseerd op bewezen technologieën.
We hebben bij de ontwikkeling kritisch gekeken naar het proces en
Uiteraard kunnen we de CCS-oplossing wel op maat aanpassen als dat
de eisen die daaraan worden gesteld en hebben geen onnodige
gewenst is. Ons doel is om samen met onze klanten te werken aan
redundantie in onze standaard aangebracht. Daardoor kunnen we heel
een aanzienlijk lagere CO2-uitstoot op korte termijn, met toegankelijke,
kostenefficiënt een goed werkend systeem realiseren.
effectieve en betaalbare toepassingen.”
•
EEN LAAGDREMPELIGE “ OPLOSSING VOOR DE KOMENDE 50 OF 60 JAAR” X
CO2
CO2 transport
CO2 opslag
Zoutcavernes (koepel en lagen)
Aquifers en lege olieen gasvelden
9
10
Duurzaamheid is de norm voor nieuwe melkfabriek Emmi Om uitbreiding van de productiecapaciteit te
Iv-Industrie voert in opdracht van Emmi het
realiseren, wordt tegenover de bestaande fabriek van
engineering-, inkoop- en constructiemanagement uit,
Emmi in Etten-Leur een compleet nieuwe fabriek voor
vanaf het begin van het masterplanontwerp tot aan
het drogen van geitenmelk gebouwd. Het volledige
de oplevering van de fabriek. Ook heeft Iv-Industrie
EPCm-contract voor deze nieuwe melkfabriek is
de technische documenten voor de vergunningen
gegund aan Iv-Industrie. Voedselveiligheid en
opgesteld. De ontwikkeling van het masterplanontwerp
duurzaamheid zijn in dit project van groot belang.
tot het uiteindelijke ontwerp vereist nauwe afstemming met de opdrachtgever en de leverancier
Van geitenmelk naar poeder
van procesinstallaties, die al vroeg in het project is
Het Zwitserse moederbedrijf Emmi richt zich op het
geselecteerd en betrokken. Iv-Industrie zorgt voor
leveren van vooraanstaande merken en nichemarkten
de multidisciplinaire coördinatie en het ontwerp van
in de zuivelsector. In hun zoektocht naar uitbreiding
het gebouw, de gebouwgebonden installaties en de
buiten Zwitserland namen zij een aantal jaar geleden
utiliteiten.
in Nederland geitenkaasproducent Bettinehoeve over. “Geitenmelk is, in tegenstelling tot koeienmelk, meer een seizoensproduct”, legt Martin van Putten,
Synergie in het terugwinnen van energie en optimalisatie van installaties.
projectleider Emmi Javelin, uit. “Met name in het voorjaar en in de zomer is er teveel melk. Er is daarom
Een locatie met synergie
besloten het overschot in die periodes om te zetten naar
“De locatie tegenover de bestaande fabriek was niet de
geitenmelkpoeder. Inmiddels is het zo succesvol dat dit
eerst beoogde locatie voor deze fabriek”, vertelt Ruud
het hele jaar door wordt geproduceerd. Emmi zag een
Verheul, senior projectmanager bij Iv-Industrie. “Maar
kans in de markt om te groeien met geitenmelkpoeder.
toen de mogelijkheid kwam om het perceel aan de
Met name in Azië, waar veel koemelkallergie voorkomt,
overkant over te nemen, werd dit direct aangegrepen
is de vraag hoog. Het geitenmelkpoeder wordt
om de synergie tussen de beide locaties te benutten.”
vervolgens elders verwerkt tot babyvoeding. Waarom
De synergie wordt gevonden in operationele voordelen,
we dit in Nederland produceren? Enerzijds vanwege
in mogelijkheden voor het terugwinnen van energie
de oorspronkelijke basis van Bettinehoeve, anderzijds
en optimalisatie van utiliteitsinstallaties, waaronder
omdat we hier veel geiten hebben. Het is ook belangrijk
perslucht en afvoer van afvalwater.
om het product lokaal te produceren en te verwerken.”
11
De opbouw van een lay-out
Iv-Industrie aan platformen als EHEDG, HDN en SFF zijn zij
Een van de uitdagingen in het project is de integratie van de
betrokken bij en op de hoogte van de laatste ontwikkelingen op
gebouwen met de procesinstallatie. Het moet een integraal
het gebied van hygiënisch ontwerpen en in staat om deze toe te
ontwerp zijn, waarbij de opstelling van de procesapparatuur en
passen in praktische situaties.
ook de routing voor mensen, materialen, product- en reststromen optimaal is voorzien. De hygiënische zonering van de fabriek is
Voorbereid op de toekomst
hierbij een cruciale variabele. Het vormgeven van de lay-out is
Duurzaamheid is een van de meest belangrijke uitgangspunten bij
daarom gestructureerd middels blokstroomdiagrammen, met
een fabriek die relatief veel energie gebruikt. “Er zijn twee redenen
behulp van een methode gerelateerd aan Value Stream Mapping
voor het grote belang dat we hechten aan duurzaamheid”, legt
(VSM). De kern zit in het bedenken van een goed doordachte
Martin uit. “Emmi wil in 2050 volledig energieneutraal zijn. Deze
lay-out. Hier kwam de goede samenwerking naar voren. Waar
fabriek is dan nog steeds operationeel. Ten tweede heeft Emmi
Iv-Industrie het project vanuit het interdisciplinaire technisch
duurzaamheidsdoelstellingen: iedere nieuwe fabriek moet
ontwerp benaderde, deed Emmi dit vanuit de gebruiker. “We
zuiniger zijn dan de norm die we hebben gesteld. Uiteraard
hebben gekeken hoe we door de fabriek heen bewegen, zowel
moeten we ook voldoen aan de regelgeving.” Voor de warmte-
met de producten als de mensen”, vertelt Martin. “De lay-out
en koude voorziening is een integraal warmtepompsysteem
moet zo efficiënt mogelijk zijn. Dat betekent dat we met zo min
voorzien. De warmtepomp haalt restwarmte uit het proces,
mogelijk mensen de fabriek moeten bemannen. De combinatie
het gebouw en het afvalwater en voorziet het hele proces
met Iv-Industrie voor het uitwerken van de lay-out werkte goed.
en de utiliteiten van warm water van 90°C en koud water van
Binnen Iv kunnen ze makkelijk de juiste expertise uit alle delen van
5°C. Alleen voor de hoge temperaturen van de sproeidroger,
de organisatie halen. Zo konden ze de juiste mensen vanuit de
wordt gebruik gemaakt van gas. De mogelijkheid om ook de
verschillende divisies binnen Iv-Groep aan tafel zetten om over de
sproeidroger elektrisch te verwarmen is wel overwogen, maar daar
diverse onderwerpen te praten en het ontwerp te optimaliseren.
is vooralsnog van afgezien. Martin vervolgt: “We gebruiken groen
Dat Iv dit vaker heeft gedaan, helpt ook enorm. Vanuit Emmi is er
gas voor het verwarmen tot deze hoge temperatuur. Elektrisch
een apart projectteam voor deze bouw samengesteld, want deze
zou kunnen, maar dat is economisch nog niet interessant.
kennis is niet standaard in huis.”
De fabriek is wel voorbereid op de toekomst, zodat we dan gebruik kunnen maken van elektriciteit.” Ook het verbruik van
Een hygiënische fabriek
elektriciteit is geminimaliseerd door onder andere het gebruik
Om tot een integraal ontwerp te komen is Iv-Industrie uitgegaan
van frequentiegeregelde motoren in de hoogste energie-
van de hygiënestandaarden van Emmi, waarbij in overleg met
efficiëntieklasse, ledverlichting en ’s nachts oriëntatieverlichting.
de opdrachtgever steeds voor verschillende onderwerpen de
12
afweging is gemaakt tussen risico, afwerkingsniveau, kosten en
CAPEX en inkoop
praktisch gebruik. De uitgebreide kennis van Iv-Industrie op het
Aan de start van het masterplan ontwikkelde Iv-Industrie het
gebied van hygiënische richtlijnen voor alle relevante disciplines, is
CAPEX-budget. Per fase wordt het budget aangepast aan de
daarbij goed van pas gekomen. Door de actieve deelname van
informatie die beschikbaar komt.
IEDERE NIEUWE FABRIEK “ MOET ZUINIGER ZIJN DAN DE GESTELDE NORM”
13
DE FABRIEK IS VOORBEREID “ OP DE TOEKOMST”
14
Het start met inschattingen, kengetallen en
Optimaal project
percentages. Gedurende het project wordt de scope
De kracht van dit project ligt in de uitstekende
concreet en kan het budget nauwkeuriger worden
samenwerking tussen vakbekwame en ervaren
vastgesteld.
mensen die op zoek zijn naar synergie en de beste oplossingen. De samenwerking in het
Iedere nieuwe fabriek moet zuiniger zijn dan de gestelde norm.
project verloopt al vanaf de start zeer goed. “De samenwerking was prettig”, geeft Martin aan. “Enerzijds deden ze bij Iv wat ze hadden beloofd
Iv-Industrie had een leidende rol bij het bepalen van
en anderzijds was het team prettig om mee te
de inkoopstrategie voor alle, niet-procesgerelateerde
werken. Ze waren positief en dachten mee. Gewoon
werkzaamheden, inclusief het begeleiden van het
professioneel en proactief, dat is fijn. Wij doen niet
selectieproces, het opstellen van de technische
vaak dit soort grote projecten, dus het is fijn als een
offerteaanvragen, vragen en antwoorden,
partij met je meedenkt. Het scheelt ook dat Iv al
technische offerte-evaluatie en offertebesprekingen.
een soortgelijk project had gedaan bij Vreugdenhil”.
Het team van Emmi verzorgde de commerciële
Ondanks dat de uitvoering van het project in
contracten.
coronatijd plaatsvond, loopt het project op schema. In juni 2021 startte de bouw van de fabriek. Volgens
Een ongeluk-vrije werkplek
planning is het tegen de zomer van 2022 afgerond.
Tijdens de bouw en installatie ligt de functionele
“Emmi is een hele professionele opdrachtgever
begeleiding bij de lead engineers van Emmi en
die snapt wat je moet doen om zo’n fabriek te
worden de kwalificaties onder toezicht van het
ontwerpen”, vertelt Ruud.” Wij kunnen daardoor ook
projectteam van Emmi uitgevoerd. Tijdens deze fase
goed ons werk doen. De uitvraag van dit project
neemt Iv-Industrie de rol van engineering backoffice,
past gewoon bij ons. Dit project zit helemaal in onze
ontwerpcoördinator en constructiemanager op
comfortzone!”
zich. Veiligheid is in deze fase cruciaal en is vanaf
•
de start van het project geïntegreerd in het door Iv-Industrie ontwikkelde masterplan. Het doel is om vanaf dag één een ongeluk-vrije, veilige werkplek te realiseren voor alle werknemers van de op locatie aanwezige partijen. De veiligheid op locatie en de toegangscontrole worden uitgevoerd door een onafhankelijke derde partij die rechtstreeks door Emmi is gecontracteerd.
15
16
Eerste stappen naar grootschalige offshore waterstofproductie Offshore windenergie heeft enorm potentieel
elektriciteitsnetwerken, de omschakeling naar
en is van essentieel belang om de doelstellingen
waterstof, ‘slimme’ netwerken, vraagrespons,
van het Klimaatakkoord van Parijs te behalen.
opslagmogelijkheden en kunstmatige eilanden
De offshore wind sector is in de afgelopen
moet offshore windenergie een grotere rol gaan
jaren in Europa enorm gegroeid. Ook in de
spelen binnen de energiehuishouding. Maar
komende decennia wordt een aanzienlijke
tegelijkertijd moeten de maatschappelijke kosten en
capaciteitstoename verwacht. De capaciteit
ecologische impact van offshore energieopwekking
van de huidige offshore wind installaties in de
omlaag. Naar verwachting zullen naast de
Noordzee bedraagt 17 GW. Prognoses voor de
particuliere verbruikers ook de zware industrie
toekomstige offshore windcapaciteit liggen
en de transportsector (met name de luchtvaart)
tussen de 34 en 100 GW in 2030 tot 250 GW in
de vraag naar groene, betaalbare elektriciteit en
2050. Voor Nederland is offshore windenergie een
waterstof gaan opstuwen wanneer ook zij steeds
van de belangrijkste pijlers om de doelstellingen
meer gebruikmaken van duurzame brandstoffen.
van het Klimaatakkoord van Parijs te behalen
Inmiddels wordt algemeen erkend dat binnen de
en opwarming van het klimaat tegen te gaan.
hele keten gezocht moet worden naar flexibele
Er liggen concrete plannen om in 2030 een
oplossingen en diensten op het gebied van
geïnstalleerde capaciteit van 11,5 GW te realiseren,
energiesystemen, willen we offshore windenergie
die tegen 2050 zou kunnen uitgroeien tot wel
tegen de laagst mogelijke maatschappelijke kosten
60 GW of meer. De Noordzee is dus letterlijk de
kunnen implementeren. Iets wat nauw verband
drijvende kracht achter de energievoorziening van
houdt met offshore windenergie, is de verwachte
alle aangrenzende landen, inclusief Nederland.
ontwikkeling van waterstof als een belangrijke energiedrager voor de opslag, het transport en het
Zo laag mogelijke maatschappelijke kosten
gebruik van energiesystemen.
Onderdeel van het Klimaatakkoord van Parijs zijn de ‘Green Powerhouse Noordzee’doelstellingen. Met de uitbreiding van gekoppelde
17
Belangrijke uitdagingen
elektriciteitsnetwerk. Bovendien kan er zo veel meer windenergie
De grootschalige integratie van offshore windenergie in de
worden opgewekt dan het elektriciteitsnet op het vasteland
huidige energiesystemen kent een aantal belangrijke beperkingen.
aankan.
De eerste uitdaging zit in de infrastructuur. Op dit moment kan de infrastructuur de hoge elektriciteitstoevoer van offshore
Waterstof kan in het bestaande offshore aardgasnetwerk worden
windparken die na 2030 wordt verwacht niet verwerken. Een
geïnjecteerd en getransporteerd. Er zijn dus niet direct nieuwe
ander probleem is het fluctuerende aanbod en de wisselende
pijpleidingen nodig om de op zee opgewekte energie naar de
vraag, waardoor vraag en aanbod niet optimaal op elkaar kunnen
wal te transporteren. Dit biedt kansen om bestaande platforms te
worden afgestemd.
gebruiken voor de offshore productie van waterstof.
Het omzetten van windenergie in waterstof (door middel van elektrolyse) is een oplossing voor de overbelasting van het energienetwerk.
’s Werelds eerste offshore waterstoffaciliteit op een werkend platform Iv-Offshore & Energy werkt mee aan het PosHYdon-project. Hier wordt beoogd om drie energiesystemen (offshore windenergie,
De ontwikkeling van offshore windenergie in Nederland gaat
offshore gas en offshore waterstof ) te integreren door waterstof
steeds sneller. Dit betekent dat het aandeel fluctuerende
te produceren uit zeewater. Deze pilot vindt plaats op het Q13a-
hernieuwbare energie in het elektriciteitsnetwerk aanzienlijk
A-platform van Neptune Energy in het Nederlandse deel van de
toeneemt. Dit heeft gevolgen voor de stabiliteit van het
Noordzee. Het doel van dit 1 MW-project is ervaring opdoen met
energienetwerk en de balans tussen vraag en aanbod. Ook zou de
de integratie van bestaande offshore energiesystemen en de
capaciteit van het onshore netwerk in 2030 een beperkende factor
productie van waterstof op zee.
voor de inzet van offshore windenergie kunnen worden. Nu er steeds meer windparken verder uit de kust worden
De bestaande infrastructuur van offshore pijpleidingen komt na
gebouwd, zijn voor het transport van de opgewekte energie
2030 beschikbaar voor andere gassen. Als eerste op de markt
dure HVDC-verbindingen (hoogspanningsgelijkstroom) nodig.
wordt met het PosHYdon-project in de praktijk onderzoek gedaan
Hoe groter de afstand, hoe hoger de kosten en hoe groter de
naar de mogelijkheid om deze offshore faciliteiten voor andere
energieverliezen. Op een bepaald moment zal er een afweging
doeleinden in te zetten. De onderzeese pijpleidingen lopen tot
moeten worden gemaakt tussen het transport van energie in de
aan de Noordzeekusten van het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en
vorm van elektronen of moleculen.
Denemarken en hebben de capaciteit om tot 12 GW windenergie in de vorm van waterstof naar het vasteland te transporteren.
Een van de oplossingen om overbelasting van het netwerk te voorkomen, is elektrolyse: het omzetten van windenergie in
PosHYdon is het eerste project ter wereld dat onderzoek doet
waterstof. Hierbij wordt windenergie in de vorm van moleculen,
naar offshore waterstofproductie en -transport op een bestaand
in plaats van elektronen, het netwerk in geleid. Dit maakt ‘peak
platform. Het is een eerste stap op weg naar grootschalige
shaving’ mogelijk en zorgt zo voor een betere balans in het
waterstofproductie ver uit de kust, iets wat na 2030 noodzakelijk zal worden.
18
VANAF DE EERSTE “ ONTWIKKELINGEN BETROKKEN BIJ NIEUWE OFFSHORE ENERGIE” 19
20
Iv-Offshore & Energy gaat voor het PosHYdon
Iv-Offshore & Energy gelooft dat waterstof een
project de eisen definiëren voor de toepassing van
belangrijke rol zal spelen in de energietransitie,
het elektrolysesysteem op het offshore platform.
zowel onshore als offshore, en is daarom ook
De installatie van het elektrolysesysteem op het
betrokken bij de eerste front-end ontwikkelingen
Q13a-A-platform vergt een aantal aanpassingen.
van offshore waterstofproductie. Hiertoe neemt
Iv-Offshore & Energy gaat ook de engineering
Iv-Offshore & Energy niet alleen deel in verschillende
verzorgen voor de aanpassingen aan het platform en
onderzoeks-, pilot- en demonstratieprojecten, maar
de systeemintegratie om productie van waterstof op
heeft het ook een concept ontwikkeld voor een
zee mogelijk te maken.
compleet offshore platform voor groene waterstof. Dit platform heeft een capaciteit van 500 MW en
Omdat de kosten (energieverliezen) van transport
produceert in één dag voldoende waterstof om
via kabels toenemen bij grotere afstanden tot
meer dan 300.000 waterstofauto’s ruim 100 kilometer
de kust, is het een aantrekkelijke optie om de
te laten rijden! Iv-Offshore & Energy heeft het
opgewekte elektriciteit offshore om te zetten
volledige ontwerp van dit offshore waterstofplatform
in waterstof. Het hogere vermogen, de offshore
gemaakt, van het process design tot de Balance of
waterstofproductie en de grotere transportafstand
Plant en het ontwerp van de jacket (het onderstel
zouden alles bij elkaar voordeliger kunnen zijn dan
van het platform) en de hulpsystemen.
kabelaansluitingen en on- en offshore conversie.
•
Iv-Offshore & Energy gelooft dat waterstof een belangrijke rol zal spelen in de energietransitie. 500 MW offshore platform voor de productie van groene waterstof Voor een grootschalige integratie van offshore windenergie in het bestaande systeem hebben we op korte termijn veel grotere productiesystemen voor groene waterstof nodig. Iv-Offshore & Energy is betrokken geweest bij een groot aantal olie- en gasprojecten wereldwijd, en ook al sinds het eerste begin bij verschillende offshore windprojecten.
21
WAT MAAKT IV EIGENLIJK ZO BIJZONDER? Laagdrempelige, open cultuur
Nuchter
Iv voelt als een echt familiebedrijf: je kunt altijd even bij collega’s langslopen om te sparren. Je krijgt veel vrijheid en ruimte voor ondernemerschap.
We gaan niet zomaar mee in trends, maar kijken altijd kritisch naar de inhoud. We innoveren omdat we écht iets willen bijdragen aan de wereld van morgen.
Unieke vraagstukken
Work hard, play hard
Bij Iv werken we aan projecten die ons uitdagen de grenzen op te zoeken van wat technisch mogelijk is.
Bij Iv houden we wel van een feestje. Zo is het bijvoorbeeld een traditie dat we naar het EK- en WK-voetbal gaan. Altijd een groot feest!
Diversiteit Van infra tot onderzeeboot: wij zijn het meest diverse ingenieursbureau van Nederland.
22
Een greep uit onze vacatures: ✓✓ Engineer civiele techniek ✓✓ Lead/Senior electrical engineer ✓✓ Monitoringsspecialist ✓✓ Afdelingshoofd werktuigbouwkunde ✓✓ Junior structural engineer ✓✓ Project engineer food, farma en chemie ✓✓ Project engineer staalconstructies
Bekijk alle vacatures op
werkenbijiv.nl
23
GeoDuct, samenspel met de natuur Infrastructurele projecten hebben een grote ecologische
herbruikbaar. Dit in tegenstelling tot beton met wapeningsstaal,
voetafdruk en leiden vanuit het winnings-, bewerkings- en
wat bij einde levensduur/opheffing niet meer de waarde van
transportproces tot een hoge milieubelasting. Tegelijkertijd
primaire grondstoffen heeft en slechts gerecycled kan worden.
moeten grote delen van de bestaande Nederlandse infrastructuur worden vervangen en/of gerenoveerd (V&R-
Lagere CO2-emissies
opgave). Omdat Rijkswaterstaat zichzelf tot doel heeft gesteld
De CO2-emissie van een viaduct wordt grotendeels bepaald door
om vanaf 2030 volledig circulair te werken, heeft zij een oproep
het materiaalgebruik. De productie van materialen zoals beton
aan de markt gedaan (via de methode SBIR: Strategic Business
en staal resulteren in veel CO2-emissie. Dat is bij gebruik van
Innovation Research) voor het ontwikkelen van innovatieve
respectievelijk geotextiel en grond veel minder of niet het geval.
circulaire viaducten, die veelvuldig kunnen worden hergebruikt.
Op basis van indicatieve berekeningen heeft de ontwikkeling
Iv-Infra heeft deze handschoen opgepakt en samen met diverse
(productie van materialen en activiteiten op de bouwplaats) van
ketenpartners, waaronder Dura Vermeer, Geotec Solutions,
het GeoDuct een 50% lagere CO2-emissie vergeleken met een
Heusker, Wagemaker, Ploegam en Zwarts & Jansma Architecten,
conventioneel viaduct van beton en staal.
het zogenaamde GeoDuct ontwikkeld. Het GeoDuct
De grondstoffen van het GeoDuct zijn zeer goed hoogwaardig herbruikbaar.
Het GeoDuct is een viaduct dat volledig is opgebouwd uit gebiedseigen, lokale grond dat is ingesloten door geotextiel. Een
Constructieve haalbaarheid
natuurlijke boog verzorgt de krachtsafdracht en een paalfundering
Op dit moment is de constructieve haalbaarheid rekenkundig
is niet nodig. De grond wordt niet gebonden of vermengd en het
aangetoond en willen we het GeoDuct demonstreren in een
geotextiel kan gerecycled, biobased of losmaakbaar ontworpen
relevante testomgeving. Om het prototype op de gewenste schaal
worden. Dit resulteert in een lagere milieubelasting op het gebied
te bouwen wordt het ontwerp verder uitontwikkeld, waarna het
van circulariteit en emissies.
prototype gebouwd en uitgebreid getest zal worden. Indien de innovatie op het niveau van TRL6 kan worden gebracht, achten de
Een circulair concept
deelnemers het concept van het GeoDuct voldoende bewezen
De lagere milieubelasting ten aanzien van circulariteit komt voort
om het in innovatieve aanbestedingsprojecten mee te nemen.
uit het primaire en secundaire materiaalgebruik. Voor het GeoDuct
De resterende detailengineering kan dan binnen het eerste
is 95% minder primair materiaalgebruik nodig vergeleken met een
commerciële project worden uitgevoerd.
traditioneel viaduct van beton en staal. En doordat het GeoDuct 100% losmaakbaar is, zijn de grondstoffen zeer goed hoogwaardig
24
•
25
EEN CIRCULAIR “ BRUGCONCEPT”
Impressie GeoDuct (bron: Zwarts & Jansma Architecten)
26
27
28
Energie uit water Wanneer we het hebben over groene energie,
leverancier geworden van gas. Dat vraagt wel wat
denken we vaak aan zonne-energie of
van de bedrijfsvoering op de rwzi. Qua veiligheid
windenergie. Maar ook uit water halen we
moet bijvoorbeeld met andere aspecten rekening
energie. Iv-Water is momenteel bezig met een
worden gehouden.” In Sleeuwijk wordt nu zo’n
reeks van projecten die in het teken staan van
twee miljoen kuub aardgas per jaar geproduceerd.
energiewinning uit water.
In het licht van de wens om in Nederland in 2050 aardgasvrij te zijn, is dit zeker een interessant project.
Slibvergisting
Iv-Water verzorgde het integrale ontwerp van de
Voor waterschappen is energie uit water halen
energiefabriek en ondersteunde het waterschap
niet nieuw. Bij het zuiveren van afvalwater vangen
bij de aanvraag van de omgevingsvergunning.
ze het slib af. Veelal wordt het slib vergist, waarbij
Daarnaast verzorgde en coördineerde Iv-Water de
biogas vrijkomt. Vervolgens gebruiken ze dat biogas
procestechnische opstart van de gehele installatie.
in een warmte-krachtkoppeling (WKK-installatie). Een gasmotor drijft een generator aan voor de
De Nederlandse waterschappen produceren
opwekking van elektriciteit en de vrijgekomen
ongeveer 125 miljoen kuub biogas. Dat is circa
warmte kan vervolgens worden gebruikt voor de
17% van de Nederlandse biogasproductie.
verwarming van het slibvergistingsproces en de
Momenteel wordt echter nog maar een klein
bijgebouwen op de zuiveringsinstallatie.
deel opgewaardeerd naar groen gas voor externe consumptie.
Ook uit water halen we energie. Thermische energie “Bij de energiefabriek Sleeuwijk is dit anders,” legt
Het vergisten van slib is niet de enige manier om
Paul Kloet, adjunct-directeur Iv-Water, uit. “Daar
energie uit water te halen. Aquathermie is een
verzamelen ze het slib van de negen omliggende
andere variant. Water is namelijk een belangrijke
zuiveringen en door deze schaalvergroting
drager van warmte en is daarmee zowel geschikt als
produceren ze met behulp van slibvergisting een
transportmedium en als energiebron.
grote hoeveelheid groen gas. En gezien deze
Met behulp van aquathermie is het mogelijk om
schaalgrootte is het interessant het gas op te
gebouwen te verwarmen en/of te koelen door het
waarderen naar aardgaskwaliteit voor consumptie
gebruik van warmte en koude uit oppervlaktewater,
door derden. Het waterschap is hier eigenlijk een
afvalwater of drinkwater.
29
De warmte uit het water kan worden opgeslagen in de bodem
“Meer hoogwaardige warmtebronnen kunnen uiteraard ook
en vervolgens, wanneer dit nodig is, worden opgewaardeerd met
worden ingezet, maar dan is de bron veelal restwarmte vanuit een
een warmtepomp. Bij deze centrale warmte-opwekking is een
industrieel proces of met behulp van bijvoorbeeld geothermie.”
warmtenet nodig dat het water naar de gebouwen transporteert. In 2019 is de Green Deal afgesloten om initiatieven te stimuleren die meer gebruikmaken van deze warmtebronnen.
We bekijken iedere mogelijkheid integraal, het blijft altijd maatwerk.
“Iv-Water is betrokken bij een aantal projecten in het kader
“Zo is Iv-Water momenteel via Inenergie betrokken bij een project
van warmtenetten”, vertelt Paul. “De watertemperatuur van
van Vattenfall”, vervolgt Paul. “Dit project betreft het realiseren
bijvoorbeeld effluent (gezuiverd afvalwater) is continu zo’n 10-15
van een koppeling tussen laagwaardige en hoogwaardige
graden Celsius. Door de inzet van een elektrische warmtepomp
warmtebronnen met als inzet een robuust warmte netwerk
kan de warmte eenvoudig worden onttrokken. Met deze
met een hoge beschikbaarheid. Het plan in dit project is om de
warmte kan een verwarmingssysteem gemakkelijk naar circa 45
warmte/koude van meerdere bronnen bij een distributiestation
graden Celsius worden gebracht en is het dus geschikt voor de
samen te brengen. Het betreft een combinatie van WKO
verwarming van gebouwen en processen.”
aangevuld met stadsverwarming. We zijn nu bezig met het ontwerp en het bepalen van de benodigde ruimte voor de
Aquathermie is ook ingezet op de energiefabriek Sleeuwijk als
installatie en de eisen die hieraan gesteld moeten worden.
alternatieve warmtebron voor het vergistingsproces en dus
Vattenfall heeft hierbij veiligheid hoog in het vaandel staan.”
komt de energie hier niet uit afval, maar uit de warmte van het aangevoerde afvalwater. Door dit initiatief van onze projectleider
Creëren van een bron
Ronny Faasen frustreerden we de bouw niet in het kader van
Het klinkt heel eenvoudig, het halen van energie uit water, maar
onverwachte beperkingen als gevolg van de stikstofproblematiek
is dat ook zo? Paul legt uit: “Bij de slibvergisting moet er wel
(PAS). Door dit alternatief was de inzet van een deel van het
een bepaalde schaalgrootte behaald worden om het lucratief
biogas voor deze verwarming niet meer nodig. Daarnaast kan er
te maken. Om een businessmodel sluitend te krijgen zijn veel
hierdoor nog circa 10-15% meer aardgas worden geproduceerd en
stakeholders betrokken. Daarnaast hebben dit soort projecten
geleverd. In dit specifieke project is gekozen voor warmtepompen
vaak een grote impact op de omgeving. Het gaat niet alleen om
met een uitgangstemperatuur van circa 70 °C.
het vergisten van het slib en hierbij gepaarde beheersmaatregelen
Er zit wel een nadeel aan deze wijze van verwarmen, omdat
ter voorkoming van explosiegevaar. Als je slib gaat ophalen
afvalwater niet continu op de installatie wordt aangevoerd. Door
bij verschillende zuiveringen, zorgt dit ook voor meer
het bijplaatsen van een beperkte buffer kunnen de hydraulische
transportbewegingen wat impact heeft op de omgeving.”
fluctuaties in het dag-/nachtpatroon worden opgevangen en kan de installatie continu van de benodigde warmte worden voorzien.
30
“Bij thermische energie is het nog lastiger te organiseren. Het
Energieneutraal
creëren van een bron vlakbij de uiteindelijke gebruikers is in
De energietransitie is een belangrijk thema voor de
veel gevallen een uitdaging. Hiervoor is directe nabijheid van
waterschappen. De meeste waterschappen hebben de ambitie
voldoende capaciteit rioolwater, effluent of oppervlaktewater
om op termijn energieneutraal te opereren. Sommige al in 2030.
essentieel. Bovendien zijn de meeste bestaande woningen
“Voor de toekomst is er niet maar één goede oplossing qua
gebouwd voor hoge temperatuurbronnen. Deze nieuwe
keuze van energiebron”, vervolgt Paul. “Energie uit water is een
laagwaardige warmtebronnen zijn daardoor veel beter inzetbaar
goede bijdrage in de energietransitie, maar de vervanging van
in nieuwbouw. De inzet van aquathermie vraagt dus om een
fossiele brandstoffen zal door verschillende bronnen moeten
intensieve verkenning wat betreft de haalbaarheid.”
worden opgevangen. En welke bron het is, zal altijd afhangen van wat de beste oplossing is voor de betreffende locatie en
•
situatie. We bekijken iedere mogelijkheid integraal. Het blijft altijd maatwerk.”
VOOR DE TOEKOMST IS ER NIET “ MAAR ÉÉN GOEDE OPLOSSING”
31
32
Rijkswaterstaat op weg naar een energieneutraal ‘eigen huis’ Rijkswaterstaat wil in 2030 volledig energieneutraal
de constructiegegevens van de panden nodig. En
zijn en wil hiertoe alle eigendomspanden
indien mogelijk ook informatie over de belastingen
voorzien van zonnepanelen, laadpalen en slimme
waarmee destijds is gerekend. Het verkrijgen van deze
achterliggende systemen. Maar wat is er per
informatie was een stuk lastiger dan gedacht, doordat
pand mogelijk? Wat is het maximaal aantal te
het gros van deze gegevens niet digitaal beschikbaar
realiseren zonnepanelen op de daken? Hoe zit het
was en gemeentehuizen in verband met corona niet
installatietechnisch in elk pand? En waar kunnen de
of heel beperkt toegankelijk waren”, vertelt Saskia
laadpalen worden geïnstalleerd?
Frijns, projectleider en register constructeur bij CAE. “We zijn zo’n beetje het hele land doorgereden om
Het hele land door
gemeentehuizen en alle panden van RWS te bezoeken.
Iv-Infra, Iv-Bouw en CAE (de constructieve tak van
We hebben routes uitgestippeld voor drie dagen in de
Iv-Bouw) hebben per pand inzichtelijk gemaakt wat
week en bezochten per dag zo’n drie à vier locaties.”
mogelijk is en hoe dit zo effectief en efficiënt mogelijk kan worden gerealiseerd. “Het was best een uitdaging”,
Een eenduidig format
vertelt Harry Nienhuis, projectmanager bij Iv-Infra.
Om alle panden zo efficiënt mogelijk te kunnen
“Voor de zomer moest alles zijn afgerond, dus er stond
beoordelen is bij de start van het project een
tijdsdruk op het project, en gaandeweg kregen we
eenduidig beoordelingsformat opgezet. Zo kon elk
onverwachts te maken met beperkingen door de
pand op dezelfde manier worden beoordeeld. De
corona-lockdown. Uiteindelijk bleek ook dat er geen 81,
inventarisaties op locatie zijn uitgevoerd door Iv-Infra
maar 118 panden moesten worden onderzocht.”
en Iv-Bouw. Iv-Infra inventariseerde de parkeerplaatsen en samen met Iv-Bouw de daken en elektrotechnische
Per dag bezochten we zo’n drie à vier locaties.
gebouwinstallaties. “Ten aanzien van de daken is inzichtelijk gemaakt hoe de daken er precies bij liggen, qua constructie en staat, maar ook qua oppervlakte en
Een van de uitdagingen in dit project was het
beschikbare ruimte voor zonnepanelen. We hebben
uitvoeren van het archiefonderzoek. “Om te kunnen
dit voor alle daken opgemeten en vervolgens de
beoordelen of de daken constructief gezien geschikt
situering en opbrengsten van zonnepanelen bepaald
zijn voor de zonnepanelen hadden we onder andere
met het programma Helioscoop. CAE heeft de daken
33
vervolgens constructief doorgerekend en beoordeeld. Ook
bleken steeds dezelfde uitkomst te hebben. Zo bleek dat
hebben we inzichtelijk gemaakt welke elektrotechnische
de gebouwen met een betonconstructie vrijwel allemaal
gebouwinstallaties er in de panden aanwezig zijn en wat
extra belasting uit de zonnepanelen konden hebben.
deze installaties aankunnen qua capaciteit. Op basis van
Hierdoor waren de panden met een betonconstructie die
deze gegevens hebben we voor elk pand een concrete
later in het project aan bod kwamen steeds makkelijker te
indicatie kunnen afgegeven ten aanzien van de maximale
beoordelen. We hebben een kijkje kunnen nemen in heel
hoeveelheid zonnepanelen die geplaatst kan worden”,
veel verschillende constructies en hebben de rode draad die
vertelt Sjaak Verheijen, senior ontwerper bij Iv-Bouw.
we hierin constateerden, gebundeld als leerpunt. Zo konden we deze expertise verder inzetten om voor verschillende
Hoeveel zonnepanelen op elk dak?
panden inzicht te geven in wat er mogelijk is.”
De wens van Rijkswaterstaat was: plaats zoveel mogelijk
Daar waar uit de constructieberekeningen bleek dat de
zonnepanelen op elk dak. Om te bepalen hoeveel
sterkte van een aantal gebouwen niet voldeed aan de
zonnepanelen de daken aankunnen, heeft CAE voor elk
grenswaarde, hebben CAE en Iv-Bouw onderzocht wat
pand constructieve berekeningen gemaakt. Hierbij werd
wél mogelijk was. Soms valt nog winst te behalen door de
gebruikgemaakt van de geldende normen ten aanzien van
zonnepanelen net iets anders neer te zetten. Met name van
verbouw, waarbij de belasting, waarmee gerekend is in de
de oudere, kleinere gebouwen waren geen archiefgegevens
oorspronkelijke situatie, wordt vergeleken met de belasting
beschikbaar. Voor deze gebouwen is ter plaatse gekeken
behorende bij de nieuwe situatie. “In onze berekeningen
naar het type constructie, en met constructieve aannames
zijn we voor het ruimtebeslag en gewicht uitgegaan van
in gewichten (uiteraard aan de veilige kant) is berekend wat
een standaard type zonnepaneel. Deze grenswaarden zijn
mogelijk zou zijn. Hierbij is ook geput uit de gegevens die
opgesteld door Rijkswaterstaat. Door het toepassen van
zijn verkregen bij beoordelingen van soortgelijke panden
de bij verbouw behorende veiligheidsfactoren, konden we
waarvan wel constructieve archiefgegevens beschikbaar
in de bestaande constructies vaak ruimte creëren voor het
waren. Het voordeel van de oudere gebouwen is: hoe
plaatsen van de zonnepanelen op het dak zonder extra
ouder de gebouwen, hoe meer veiligheid er zit in de
voorzieningen op te nemen in de constructie”, vertelt Saskia.
oorspronkelijke constructieve berekening.
Soms valt nog winst te behalen door zonnepanelen net iets anders neer te zetten.
De meest efficiënte plek vinden voor laadpalen. Waar plaatsen we laadpalen?
34
“Het leuke is dat we gaandeweg een rode draad vonden
Een andere wens van Rijkswaterstaat is om het wagenpark
in de verschillende typen panden (panden met een
geheel te elektrificeren. Hiertoe moeten alle panden
betonconstructie en panden met een staalconstructie
worden voorzien van voldoende laadpalen. RWS had per
met houten balklagen). De panden die op elkaar leken
locatie aangegeven hoeveel laadpunten/snellaadpunten
gewenst zijn. Iv-Infra en Iv-Bouw hebben voor elk pand
wordt. Uit de inventarisatie bleek dat een aantal panden
inzichtelijk gemaakt hoeveel eigen parkeerplaatsen
niet beschikt over eigen parkeerplaatsen. Parkeren
er zijn, waar eventueel al laadpalen staan, waar kabels
gebeurt daar willekeurig rondom het gebouw. In deze
en leidingen lopen en waar de transformatoren en
gevallen is onderzocht of en waar het mogelijk is om
hoofdvoorzieningen zitten. Vervolgens is geadviseerd
parkeervoorzieningen en laadpalen te realiseren.
waar de laadpalen het best kunnen worden gerealiseerd en hoe de energievoorzieningen moeten lopen. Voor de
Een stap dichterbij
panden waar al laadpalen aanwezig zijn, is geadviseerd
In december 2020 heeft Iv het laatste
om de nieuwe laadpalen op die locatie te clusteren,
inventarisatierapport naar tevredenheid aan
omdat dit qua bekabeling het meest efficiënt is. Voor
Rijkswaterstaat opgeleverd. Rijkswaterstaat heeft het
de panden die nog niet over laadpalen beschikken, is
werk inmiddels in aanbesteding onder aannemers en
geadviseerd om deze zo dicht mogelijk bij het gebouw
is daarmee een stap dichterbij zijn ambitie om in 2030
te realiseren zodat de bekabeling niet onnodig lang
energieneutraal te zijn.
•
KLAAR VOOR EEN “ ELEKTRISCH WAGENPARK” 35
36
De Altis: een circulair en energieneutraal sportcomplex De Altis. Het nieuwe, multifunctionele
We hebben de aanbesteding gewonnen door de
sportcomplex in Rijswijk is vernoemd naar de
uitstraling, de voorgestelde parkeeroplossing en het
plek in het oude Griekenland waar de prijzen
verwachte energieverbruik van ons plan. Iv-Bouw
werden gemaakt voor de beste sporters uit het
was als EPC-partner risicodragend verantwoordelijk
oude Olympus. In Rijswijk is het dé plek waar
voor het ontwerp van alle elektrotechnische en
inwoners indoor en outdoor kunnen sporten en
bouwkundige installaties, maar ook voor de inkoop
elkaar kunnen ontmoeten. Het sportcomplex is
van de systemen en de installatie en oplevering
volledig circulair opgebouwd, waarbij gebruik is
ervan. Iv-Bouw heeft zelf alle installatietechnische
gemaakt van hergebruikte materialen. Ook is het
ontwerpen gemaakt en de installaties ingekocht
complex volledig energieneutraal. Er wordt voor
bij diverse partijen. Uiteindelijk waren wij als EPC-
100% gebruikgemaakt van hernieuwbare energie.
partner ook verantwoordelijk voor de uitvoering.”
Maar wat komt hier installatietechnisch eigenlijk bij kijken?
Slim gebruikmaken van de ruimte De Altis is een multifunctioneel sportcomplex
Verantwoordelijk voor ontwerp, inkoop en
met een uitstraling die uniek is voor Rijswijk. Het
oplevering
complex heeft een bruto vloeroppervlakte van
Iv-Bouw was als EPC-partner vanaf de start
6.150 m2 en bestaat uit twee grote sporthallen
tot en met de oplevering bij de realisatie van
voor onder andere volleybal, basketbal, badminton
dit sportcomplex betrokken. Jaco Mooijaart,
en bewegingsonderwijs. Daarnaast beschikt het
afdelingshoofd elektrotechniek en werktuigbouw,
nog over een krachttrainingsruimte, een grote
vertelt: “Gemeente Rijswijk heeft een uitvraag
budozaal en twee grote horecavoorzieningen die
uitgeschreven waar grofweg in stond: we hebben
gekoppeld zijn aan de tribunes. Onder een gedeelte
een budget van 13,5 miljoen euro en daar willen
van het complex is een parkeergarage met een
we minimaal twee geschakelde sporthallen met
oppervlakte van 2.400 m2 gerealiseerd. Een slimme
een vrije hoogte van zeven en negen meter voor
oplossing waarmee op het voorterrein extra ruimte
hebben met een krachthonk, dans/budo-zaal en
is gecreëerd voor buitensporten zoals hardlopen en
twee horecavoorzieningen. Iv-Bouw heeft samen
bootcamp-activiteiten en ruimte voor toekomstige
met projectontwikkelaar OLCO en architect AGS een
woningbouw.
plan voor een energieneutraal gebouw aangeboden. 37
Toepassingen voor een zelfvoorzienend gebouw
nodig is in plaats van warmte, is dat het elektraverbruik
Het dak van De Altis bevat maar liefst 1100 zonne-
voor koeling met een WKO-installatie 85% lager is dan
panelen. Daarmee is vrijwel het gehele (hoge) dak
met luchtwarmtepompen. Bij de WKO-installatie is alleen
bedekt. De gedeeltes die in de schaduw liggen zijn
sprake van wat pompenergie, en de compressor van de
vormgegeven als groen dak – een dak met mos-sedum.
warmtepomp hoeft niet te draaien voor het produceren
Een voordeel hiervan is dat de sedum daken een
van koeling. Dit is gunstig voor het aantal bedrijfsuren en
bufferende functie hebben en het gebouw koelen met
daarmee de levensduur van de warmtepompen.”
het hemelwater dat door het mos wordt vastgehouden. Het toepassen van de vele zonnepanelen is slechts een van de duurzame maatregelen in dit nieuwe sportcomplex.
Een WKO-installatie draagt bij aan een zo groot mogelijke eigen opwekking. Voor de verwarming en koeling van het gebouw is gebruikgemaakt van een warmte-koude-opslag (WKO) installatie. Ook wordt in het gebouw warmte teruggewonnen uit de retour ventilatielucht. Koeling van de ruimten en koeling van de ventilatielucht gebeuren in principe zonder gebruik te hoeven maken van de warmtepompen maar met koud water uit de bodem. De WKO-installatie voorziet in de behoefte van het gebouw om optimaal te kunnen verwarmen en te koelen, waarbij in de zomer een maximale temperatuur van 23 graden in de hallen gehaald zal worden. Jaco: “Een all-electric energievoorziening is het meest toekomstbestendig met een zo groot mogelijke eigen opwekking. Wij hebben daarom geadviseerd om een wko-installatie toe te passen in plaats van een warmtepomp. De WKO-installatie is tot een diepte van circa 225 meter in de grond gerealiseerd. Het effect op de energievraag in de lente en zomer, wanneer koeling
38
De werking van het WKO-systeem De energie voor ruimteverwarming wordt opgewekt met warmtepompen die energie uitwisselen met grondwater. Verwarmingsenergie uit de bodem wordt door de warmtepompen naar een bruikbaar niveau van 45 °C opgewaardeerd. Door verwarmingsenergie uit de bodem te halen, koelt het grondwater af. Dit koude grondwater wordt in de zomer gebruikt voor ruimtekoeling. Koeling van de ruimtes en koeling van de ventilatielucht is dus feitelijk vrij beschikbaar en gebeurt in principe zonder gebruik te hoeven maken van de warmtepompen. Energie-uitwisseling met het grondwater gebeurt bij een vrij constante grondwatertemperatuur. De warmtepompen zijn ontworpen om bij deze temperatuur optimaal te werken. Het rendement van deze warmtepompen (SCOP) is hoog. Warmtepompen die energie-uitwisselingen hebben met de buitenlucht hebben een veel lagere SCOP-waarde.
Met de WKO-installatie kan het gebouw optimaal verwarmen en koelen. Een comfortabele binnentemperatuur De sportzalen worden verwarmd en gekoeld middels klimaatpanelen. Dit is als het ware een radiator aan het plafond, die bestaat uit een staalplaat waar leidingen overheen lopen. In dit geval is de staalplaat geperforeerd. Deze plaat wordt, afhankelijk van het seizoen, warm of koud. Een voordeel van stralingspanelen is dat ze een ruimte ’s nachts op temperatuur kunnen houden, waardoor de ventilatoren niet hoeven te draaien en energie wordt bespaard. Een ander voordeel is dat ze ten opzichte van vloerverwarming aanzienlijk sneller reageren op wisselende belasting (de hoeveelheid
39
mensen in de ruimte). Wanneer meerdere mensen gebruik-
te beperken, wordt het licht per ruimte geschakeld door
maken van een zaal, wordt het daar vanzelfsprekend
aanwezigheidsdetectie. Via een veegschakeling wordt alle
warmer en koelen de stralingspanelen de ruimte tot
verlichting op vaste tijden uitgeschakeld. De verlichting
de gewenste temperatuur. Andersom geldt hetzelfde.
is volledig dimbaar en wordt automatisch gedimd naar
Zo zorgen de stralingspanelen voor een comfortabel
aanleiding van het type gebruik. Overdag, wanneer de
sportklimaat.
locatie wordt gebruikt voor onderwijs, staat de verlichting
Het gebouw is uitgerust met een regelinstallatie die
ingeregeld op 300 lux. Bij reguliere sport is dit 500 lux en
alle klimaatapparatuur regelt en ervoor zorgt dat de
bij topsport is dit 750 lux.
energiebronnen optimaal worden benut. Alleen de in gebruik zijnde ruimten worden geklimatiseerd. De regelinstallatie is eenvoudig bedienbaar voor de
Lekdichtheid resulteert in een lager energieverbruik.
gebouwbeheerder en kan alle sturingen organiseren. Ook is de installatie voorzien van een energiemodule. Door een
Een extreem lekdicht gebouw
trendanalyse van het energieverbruik kunnen omissies in
Jaco: “Een leuk weetje dat niet zozeer met het
technische installaties, bijvoorbeeld verkeerde setpoints of
installatietechnische werk van Iv-Bouw te maken heeft,
verkeerde gebruikstijden, gesignaleerd worden.
maar wel van invloed is op het energieverbruik van het gebouw, is dat het gebouw extreem lekdicht is. Dit houdt
Ventilatie
in dat er nauwelijks lucht via bijvoorbeeld kieren en naden
De luchtbehandelingskasten van het gebouw
in de gebouwschil naar buiten ontsnapt. De wettelijke eis
zijn uitgevoerd met een hoog rendement
ten aanzien van de lekdichtheid is een qv10 van 0,4. Ons
energieterugwinning. Om transport van ventilatielucht
team streefde voor De Altis naar een lekdichtheid van 0,3.
te beperken wordt per verblijfsruimte de hoeveelheid
Maar vanwege de goede bouwkundige detaillering en de
geregeld op het CO2-gehalte. Het afstemmen
aandacht die hier tijdens de uitvoering naar is uitgegaan,
van de ventilatiehoeveelheden op de benodigde
bleek na een test dat De Altis een lekdichtheid heeft van
luchthoeveelheid beperkt het energieverbruik
0,15. Dit is echt extreem lekdicht. Er komt bijna geen
van ventilatoren in luchtbehandelingskasten. De
buitenlucht via de gebouwschil naar binnen, wat resulteert
luchtbehandelingskasten staan dicht bij de ruimtes waar
in een lager energieverbruik.”
vraag is en daarmee is het kanaalwerk relatief kort en beperkt.
Met recht trots Het nieuwe sportcomplex is in april 2021 opgeleverd. In
40
Duurzame verlichting
mei 2021 is De Altis officieel geopend. Wethouder Sport
Alle armaturen in het sportcomplex zijn uitgevoerd als
Björn Lugthart is trots op het resultaat en noemt het met
ledverlichting. Om het energieverbruik zoveel mogelijk
recht een aanwinst voor Rijswijk.
•
MULTIFUNCTIONEEL EN “ TOEKOMSTBESTENDIG”
41
42
Werkzaamheden voor de toekomst Voor de energietransitie, de overgang
Offshore wind
van fossiele brandstoffen naar duurzame
Iv-Consult ondersteunt zusterbedrijf
energievoorzieningen, moeten de komende jaren
Iv-Offshore & Energy met de structural engineering
nog heel veel nieuwe voorzieningen worden
voor het uitwerken van de ontwerpen voor
gerealiseerd. Ook de bestaande infrastructuur
transformatorplatformen. Daarnaast ontwerpen
en faciliteiten hebben heel wat aanpassingen
we ook hulpconstructies voor de installatie van
nodig. Voor Iv-Consult zorgt de energietransitie
offshore windvelden. Onder andere de grillage en
dan ook voor een belangrijke ontwikkeling in
het zeevastingsontwerp, maar ook de liftstudies.
de werkzaamheden. Er is namelijk nog heel wat
Iv-Consult richt zich steeds meer op het ontwerp
werk te doen in de markt en de transitie vraagt
van offshore wind tooling, dat kan worden gebruikt
om innovaties. Het zijn de werkzaamheden die nu
bij de installatie van windmolens op zee. Weer een
nodig zijn om de toekomst zeker te stellen.
ander onderdeel van de energietransitie.
Verwijderen van oude platformen “Een groot deel van de projecten waar Iv-Consult bij betrokken is, heeft te maken met de energietransitie”,
Het zijn werkzaamheden die nu nodig zijn om de toekomst zeker te stellen.
legt Maarten van de Waal, directeur Iv-Consult, uit. “We zijn in zeer brede zin betrokken. We bedenken
Innovatie in offshore wind
onder andere oplossingen voor het opruimen van
Onze ambitie in de energietransitie én de kansen
de oude olie- en gasconstructies. Hieronder vallen
om meer windenergie op te wekken in grotere
onder andere haalbaarheidsstudies, constructieve
waterdiepten, waren de aanleiding om uitgebreid
toetsing, integriteitsanalyses en liftstudies. Daarnaast
onderzoek te doen naar de mogelijkheden van
zijn we betrokken bij de realisatie van nieuwe,
een drijvende windmolen die met tendons
duurzame energieopwekking.”
(kabels) wordt gefixeerd aan de zeebodem. Dit leidde uiteindelijk tot een innovatieve methode voor een windmolen die geschikt is voor grotere waterdiepten.
43
Deze windmolen kan door sleepboten naar de
ontwerpeisen. Begin 2020 is gestart met de realisatie
juiste plek worden gesleept en zich vervolgens zelf
van de Wintrack III-generatie voor het noordwest 380
installeren. Dit specifieke systeem bleek zo innovatief
kV, tracé Vierverlaten-Eemshaven (project NW380)
dat hier patent op verleend is.
en zuidwest-west 380 kV, tracé Borssele-Rilland (project ZWW380). Bij deze projecten is Iv-Consult
Aanpassing van het elektrische netwerk
ingezet voor reviews en een second opinion van
Ook op het land is nog veel werk te doen om de
de ontwerpen van de funderingen en masten.
energietransitie daadwerkelijk te realiseren. “Hier
Onderdeel van de eisen vanuit de opdrachtgever is
moet bijvoorbeeld het elektrische netwerk worden
het fullscale beproeven van het integrale ontwerp op
aangepast”, legt Maarten uit. “Voorheen kwam
de bouwbaarheid van funderingen en masten, en de
elektriciteit bij energiecentrales vandaan en werd
sterkte van de verbindingen van de uithouders en de
vervolgens uitgewaaierd gedistribueerd door het
clips (componenttesten). Ook het vervormingsgedrag
land. Nu zijn er nieuwe locaties waar elektriciteit wordt
van de masten is beproefd. Naast de sterkte moesten
opgewekt. Voor de distributie van deze elektriciteit is
ook het dynamische gedrag en de beheer- en
een andere inrichting van het elektriciteitsnet nodig.
onderhoudsaspecten worden meegenomen in de
Dit vraagt om nieuwe of aangepaste elektriciteitstracés
reviews.
door heel het land. Wij berekenen en tekenen de nieuwe masten voor deze tracés, zowel de klassieke
Uitdagingen in een vernieuwende markt
vakwerkmasten als de nieuwere wintrack masten.
‘‘De energietransitie zet aan tot vernieuwing en
Werken aan de energietransitie gaat daardoor voor ons
ontwikkeling in de markt’’, vervolgt Maarten. ‘‘Om een
echt veel verder dan alleen offshore wind.”
toonaangevende rol te blijven spelen, gaan wij mee in die ontwikkeling. Hiervoor blijven wij kennis vergaren
Energietransitie zet aan tot vernieuwing en ontwikkeling in de markt.
om steeds slimmere oplossingen te leveren. De kennis en ervaringen van onze klanten nemen we mee, zij kunnen het beste aangeven wat wel en wat niet werkt
Een aantal jaren geleden is een nieuw type
in de praktijk. De relaties met onze klanten zijn mede
hoogspanningsmast ontwikkeld: de Wintrack.
daarom heel belangrijk. Een goed voorbeeld van deze
Kenmerkend aan deze innovatieve mast is de strakke
samenwerking is met HMC, waar wij bijvoorbeeld al
vormgeving, een smal magneetveld en de mast
veel complex decommissioning werk voor hebben
is onderhoudsvriendelijk. Op basis van de lessons
gedaan.”
learned van de eerste twee generaties masten heeft er een doorontwikkeling plaatsgevonden naar een derde generatie met een nieuwe, aangescherpte set
44
CONTINU KENNIS VERGAREN “ OM SLIMMERE OPLOSSINGEN TE LEVEREN”
45
De grote uitdaging is dat niemand weet hoe de toekomst eruit gaat zien. Naast de opkomst van onder andere zonne- en windenergie gaat het huidige electriciteitsnetwerk op de schop en er wordt volop gebouwd aan nieuwe windparken op zee. Maar daarnaast zijn ook andere alternatieve energiebronnen als kernenergie of biomassa volop in ontwikkeling en er wordt hard gewerkt aan de ontwikkeling van waterstof of andere energiedragers. Werken aan de toekomst “Wat het energieproject van de toekomst is?” Maarten denkt na: “De energie zal in de toekomst bestaan uit meerdere bronnen: zon, wind, kernenergie, olie en gas. Ze hebben allemaal hun voor- en nadelen. Er zal een gevarieerd aanbod nodig zijn om alle pieken en dalen in de vraag en aanbod op te kunnen vangen.” “Deze ontwikkelingen spelen zich af op globaal niveau, het is daarom ook interessant om te kijken naar de ontwikkelingen in het buitenland. Met name in de Verenigde Staten gaat de energietransitie nu heel hard. Ze lopen daar een paar jaar achter op Europa met de ontwikkeling van offshore wind, maar ook daar zie je de
•
behoefte groeien. Daar kunnen we vanuit Europa, met onze opgebouwde kennis, een voordeel uit halen.”
46
47
Ingenieurs met passie voor techniek Iv-Groep is een wereldwijd opererend multidisciplinair ingenieursbureau. Al sinds 1949 bedenkt Iv technische oplossingen voor vraagstukken van iedere omvang en complexiteit. Dit doen wij binnen de sectoren Bouw & Installaties, Industrie, Infra & Verkeer, Handling, Maritiem, Offshore & Energie en Water. Geen uitdaging is ons te moeilijk. We hebben échte passie voor het vak. Met onze kennis van techniek bereiken we het uiterste voor onze klant.
