Traject Luik (Liège) 1st Masteryear

LUIK NAAR EEN DUURZAME STAD

MA 1 SRP 2013-2014

MichaĂŤl Baguet Simon Boudewyn Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven

MA 1 STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING LUCA - School of Arts, Gent 14 januari 2014 eindbundel deelopdrachten 1 - 2 - 3 - 4 Michael Baguet Simon Boudewyn Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Onder begeleiding van Catherine MengĂŠ & Jan Schreurs

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

0.1 Duurzame stad Reeds 20 jaar ondergaat de provincie Luik een langzame teloorgang van haar sociale en economische situatie. Luik is zeer afhankelijk van de aanwezige industrie, maar deze gaat de laatste jaren sterk achteruit. Ze staat machteloos tegenover de grote internationals die hun beslissings- en productiecentra naar buiten de provincie verplaatsen. Door de stad te transformeren naar een duurzame stad met meer coherentie kan deze terug aantrekkelijk worden gemaakt, voor zowel de inwoners, toeristen, als ondernemers.

(Mestrez, s.a.)2

Om te komen tot een duurzame ontwikkeling van Luik is zowel een sociale, ecologische als een economisch duurzame ontwikkeling nodig.

Hierbij kunnen deze drie soorten duurzaamheid niet van mekaar worden gescheiden.

Elke individuele ingreep zal kunnen worden geplaatst in een overlappingszone tussen twee of zelfs drie gebieden. De samenstelling van al deze ingrepen zal uiteindelijk een duurzame stadsontwikkeling genereren.

ECOLOGISCH

ECONOMISCH

SOCIAAL

ECOLOGISCH

ECONOMISCH

SOCIAAL

Omdat het ecologisch gegeven volgens ons het belangrijkste uitgangspunt moet zijn voor een duurzame stedenbouw, komt deze in onze visie ook op de eerste plaats. Het verhogen van biodiversiteit en voorzien van voldoende water infiltreerbare gebieden zijn slechts enkele zaken waar men ook oog moet voor hebben in een stad. Timmermans2 gaat zelfs verder en zegt in zijn boek ‘Natuur en de stad’ dat verstedelijking een instrument kan zijn voor het natuurbeleid. Door het aanleggen van een blauw-groen netwerk in de binnenstad van Luik, waarbij onder andere groendaken en publieke parken worden aangelegd, is het mogelijk zowel invloed te hebben op het ecologisch als het sociaal vlak. Hierbij is bewonersparticipatie een belangrijke factor.

Omdat stedelijke ontwikkeling een continu proces is, is het volgens ons ook belangrijk om nadruk te leggen op het belang van de culturele component. Duurzaamheid gaat over het verbeteren van de levenskwaliteit. Deze optimalisatie komt tot stand door de combinatie tussen ecologische, economische en sociale duurzaamheid; gebonden door het culturele.

ECOLOGISCH

ECONOMISCH

Volgens het Brundtland1 rapport ‘Our Common Future’ is een duurzame ontwikkeling een ontwikkeling die in de behoeften voorziet van de huidige generatie zonder de behoeftevoorziening van toekomstige generaties in gevaar te brengen. Het rapport identificeert drie fundamentele componenten van duurzame ontwikkeling: de bescherming van het leefmilieu, economische groei en sociale gelijkheid en vormt nog vaak de basisverwijzing voor duurzame ontwikkeling.

SOCIAAL

De geschiedenis en de diversiteit creëren de identiteit en het onderscheidend vermogen van een plaats. (ECTP-CEU, 2013)

WAT IS EEN SOCIAAL, ECOLOGISCH EN ECONOMISCHE DUURZAME STAD?

Een sociaal, duurzame stad is een stad die de kwaliteit van leven, van bewoners en gebruikers, bevordert; zowel nu als in de toekomst. Het is een veilige, aantrekkelijk vormgegeven stad, die adequate en toegankelijke voorzieningen biedt. Een stad die in sociaal opzicht prettig is om in te wonen en te werken en waar diversiteit als sterkte wordt gezien en niet als zwakte.

(DSP Groep, 2010)3 Een sociaal duurzame stad investeert in maatschappelijk sociale voorzieningen.

Deze zullen op lange termijn zorgen voor een vermindering van anti-sociaal gedrag en een betere sociale cohesie met als gevolg een opwaardering van de stad.

Een ecologisch, duurzame stad is een stad die omringd is door groen en waarbij het groen de stad penetreert. Er worden groene netwerken gecreĂŤerd die zowel op sociologisch-, ecologisch-, als economisch gebied positieve effecten hebben. Publiek transport wordt er zodanig toegankelijk en aantrekkelijk dat men niet meer onmiddellijk naar de auto grijpt. In een ecologisch duurzame stad is zacht verkeer prioritair.

En tenslotte een economisch, duurzame stad is een stad die genoeg kapitaal genereert om de groei en de huidige behoeften van de gemeenschap te ondersteunen, zonder de behoeften van komende generaties in het gedrang te brengen. Met andere woorden, het is een economie die in omvang toeneemt zonder dat dit nadelig is voor klimaat, bodem, water, grondstoffen en biodiversiteit.

STRUCTUREN AANBIEDEN VOOR DE TRANSFORMATIE VAN LUIK NAAR EEN COHERENTE, DUURZAME STAD

Luik is momenteel een stad die nood heeft aan meer coherentie. Door de stad te transformeren naar ‘een knooppunt van duurzame netwerken’ kan er een harmonieuzer geheel gecreëerd worden.

Ten eerste wordt er een blauw-groen netwerk gecreëerd. Dit netwerk heeft positieve gevolgen voor zowel een sociale, economische, als een ecologisch duurzame ontwikkeling. Het blauw-groennetwerk zal een groene wandeling mogelijk maken die stadsparken, natuurreservaten en bossen met mekaar verbindt, waardoor de stad Luik een coherenter geheel wordt.

Een tweede netwerk (dat al aanwezig is maar herdacht en verbeterd moet worden4) is het openbaarvervoersnetwerk. De trams die vanaf 2018 in Luik zullen rondrijden zijn al een grote stap in de goede richting. Ook de aanleg van een aantal relais-parkings die zich zullen bevinden aan de belangrijkste invalswegen en in verbinding zullen staan met het centrum door bussen zijn positief 4. Deze twee zullen echter niet genoeg zijn om te komen tot een aangename stad met een hoge levenskwaliteit. Delen van de stad moeten auto- en op sommige stukken zelfs busvrij worden. Op die manier kunnen bepaalde delen in de stad teruggegeven worden aan de mensen en hun identiteit terugwinnen. De tram wordt het belangrijkste openbaarvervoerssysteem en brengt je in recordtempo van de ene naar de andere uithoek van Luik.

Een derde netwerk is het sociale netwerk. Met het sociale netwerk wordt de verscheidenheid aan mensen bedoeld die nodig zijn om een rijke en aangename stad te creëren. De diversiteit aan sociale achtergronden en mensen moet over de ganse stad verdeeld zijn, zodat er geen wijken ontstaan waar bepaalde groepen overheersen en zich zo mogelijk afsluiten van het sociale leven buiten hun wijk. Door een waaier aan verschillende functies in te planten in wijken en deze goed bereikbaar te maken, is het mogelijk om een verscheidenheid aan mensen en menselijk kapitaal te creëren en te behouden. Dit kan specifiek door woningen te voorzien voor alle sociale groepen van de samenleving en door pleinen te ontwerpen die kunnen functioneren als verbindingen tussen de verschillende delen van de wijk, maar ook als plek waar ruimte is voor sociale interactie. Door de veelheid aan functies en goed uitgewerkt openbaar vervoer kunnen deze sociale netwerken zich uitbreiden buiten de wijk en de stad, om zo bezoekers te lokken, die op hun beurt bijdragen tot de ontwikkeling ervan.

Cultuur functioneert als bindend element tussen deze drie netwerken.

“Cultureel erfgoed belichaamt de waarden en het geloof van de inwoners en legt zich toe op het behoud van structuren en patronen. Historische elementen en structuren moeten gekoesterd worden als onderdeel van het cultureel erfgoed.” (Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, departement leefmilieu en infrastructuur, animal, directoraat-generaal, 2006)

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

1.1 DE HISTORISCHE KERN

GROEN

NOOD AAN MEER COHERENTIE

HISTORISCHE GROEI VAN LUIK

Luik ontstond in een valei langs de Maas en ontwikkelde zich volledig rondom deze rivier.

Reeds in de 10e eeuw wisselde Luik goederen uit met Nederland, Frankrijk, Engeland en Duitsland. Deze handel via het water droeg uiteraard bij tot de welvaart van het Prinsbisdom Luik en had ook een grote invloed op het leven van alle Luikenaars.

Aan het water ontstond een markt waar alle goederen verhandeld werden. Het was een plek van ontmoeting en uitwisseling5.

Deze markt bestaat nog steeds en vindt elke zondagvoormiddag plaats op La Batte. Hij neemt zo’n 4 kilometer in beslag en is daarmee de grootste, en tevens oudste, markt van België.

1e omwalling 10e eeuw

2e omwalling 14e eeuw

uitbreiding langs Hors-Chateau en Féronstrée

Ferraris 18e eeuw

WAT BETEKENT DE HISTORISCHE KERN VOOR EEN STAD?

Het historisch centrum heeft een belangrijke functie voor een stad. Mensen hebben dit gedeelte van de stad nodig om zich te kunnen hechten aan een plek. In de kern van een historisch gegroeide stad kan je geschiedenis van een stad echt beleven, niets ademt meer sfeer uit dan deze plaats.

Naast een soort gevoel van identificatie, bezit een historisch centrum ook vaak meerdere oriëntatiepunten. Kerken, standbeelden, ... die boven de daken uitsteken en je vertellen waar je je ongeveer bevindt. Op organische wijze gegroeide oudsteden blijven langer in het geheugen van bezoekers hangen. 6 “De oude kern met in het midden de obligate tripartie, de kerk, het stadhuis en handels- of beursgebouw kenmerkt de oude stad en daarmee de ge(s)laagdheid van de oude stad. Deze gebouwen zijn exponenten van religie, bestuur en handel. Handel en religie waren in die tijd de drivers voor culturele ontwikkeling door de eeuwen heen. Een nieuwe stad mist deze uitbundige exponenten.”

Net als vele andere steden bezit Luik een historische kern waarrond zich de hele stad heeft ontwikkeld. Deze historische kern is van zeer groot belang voor de stad. Steden die zo’n kern niet bezitten, zoals bijvoorbeeld Almere, worstelen met problemen op vooral sociaal en cultureel vlak. Om wille van hun snelle groei hebben ze, in vergelijking met historisch gegroeide steden, een achterstand op beide vlakken. Het ontwikkelen van een sociale structuur en een herkenbare stadsidentiteit duurt immers langer dan enkele decennia.

In de 20e eeuw werden in Luik delen van het historische weefsel afgebroken en werd er een nieuwe, modernistische laag, toegevoegd. De aanwezige lagen veroorzaken een negatieve spanning met de nieuwe modernistische laag. Het historische centrum valt hierdoor uiteen in verschillende delen.

Ook de sterke aanwezigheid van auto en bus in de stad draagt hiertoe bij.

“Cars give people wonderful freedom and in-crease their opportunities. But they also destroy the environment, to an extent so drastic that they kill all social life” (Christopher, 1977:64)7 “ The geometrical assembly of elements to achieve coherence results in a definite and identifiable urban morphology. It turns out that this morphology closely resembles that of traditional cities and towns (...) The morphology of a geometrically coherent system resembles planned twentieth-century cities the least of all. Contemporary rules for urban form, which reduce both complexity and connectivity in today’s cities, are not capable of generating urban coherence.”

(Salingaros, 2008:85)8

Wil men terug een harmonisch geheel maken van het historische centrum, waarbij de verschillende pleinen en landmarks terug met mekaar verbonden worden, is het noodzakelijk dat alle verschillende lagen op een leefbare manier worden samengebracht. Door de creatie van een blauw-groennetwerk wordt er een ‘groene wandeling’ gecreëerd door het centrum. Deze groenzones zorgen voor een grotere coherentie tussen de verschillende delen. Naast dit blauw-groennetwerk, draagt ook het uitgebreidde openbaarvervoersnetwerk en het autovrij maken van bepaalde zones bij tot het verhogen van de coherentie.

Bron: ONBEKEND, ‘Almere wil een echte stad zijn’, http://kanteldenker.wordpress.com/2012/01/16/almere-wil-zo-graag-een-echte-stad-zijn/ (datum laatste aanpassing:16/01/2012, laatst geconsulteerd op 28/12/2013)9

HOE KAN HET HISTORISCHE CENTRUM BIJDRAGEN TOT DE ONTWIKKELING VAN EEN DUURZAME STAD?

“Historische stad, als stad van lange duur, als gelaagde stad, als een zich transformerende continuïteit, als collectief geheugen, als gebouwde vorm die functie genereert, als plaats, als knooppunt dat zich ontwikkelt door verdichting en uitbreiding.

Maar men kan een andere modus van stedelijkheid omschrijven, de modus van de metropool, die over deze van de grootstad heenschuift, en die een andere logica kent.

De metropool is de instantstad, de stad van snelheid, wisseling en vluchtigheid. De stad die geen tijd heeft, ook niet voor types en analogieën.

De stad die functies verkiest boven vormen. In de metropolitische stedelijkheid komen optelling en nevenschikking in de plaats van geleidelijke transformatie en gelaagdheid, congestie en verspreiding in de plaats van verdichting en groei. Sensatie en spektakel vervangen het geheugen, verwachting verdringt herinnering. In het metropolitische gaat achter de glans van het oppervlak wellicht geen diepte schuil.

De huidige stad wordt gekenmerkt door het over elkaar heen schuiven van deze twee vormen van stedelijkheid. Voor de hedendaagse conditie van stedelijkheid is dit onvermijdelijk en noodzakelijk. Het metropolitische neemt over waar de grootstad de modernisering niet meer of nog niet kan verwerken; wanneer functies en betekenissen op hol slaan en de vorm achter zich laten. Het metropolitische is dan onder meer de modus van stedelijkheid die voorlopige oplossingen uit de mouw moet schudden. Een voorlopigheid die al snel door een andere wordt ingehaald.

Hoe dan ook, de overlapping van grootstad en metropool creëert een complexe en ambivalente stedelijkheid.”

(Loeckx, 1993: 81)10

De nood aan coherentie is in het historisch centrum van Luik duidelijk voelbaar. Delen van het historische weefsel werden in de 20e eeuw afgebroken en een nieuwe, modernistische laag werd aan de oude laag toegevoegd. Deze twee condities, zorgen op vele plaatsen voor een spanning in het weefsel. Om het historische centrum terug zijn sterke historische identiteit te geven die ze vroeger had, is het noodzakelijk dat alle lagen meer met mekaar verweven worden. Door de duurzame ontwikkeling van de stad Luik, wordt de hele stad, en dus ook het historisch centrum, een coherenter geheel.

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

LUIK (2014)

PROJECT DE VILLE (2022)

LUIK

LUIK

LUIK

Luik is een oude stad. De stad ontstond in de 10e eeuw binnen de omwalling van Notger. 5 Luik investeerde reeds in het onderhoud van enkele monumenten. Zo renoveerde men o.a. Grand Curtius, de kerk St.-Bartholomeus en de verlichting van l’Hôtel de ville.

In de huidige situatie worden de vele kwaliteiten van het historische centrum echter verzwakt doordat de kern uiteenvalt door de sterke aanwezigheid van harde mobiliteit.

De stad plant een verderzetting van de renovatie van historische monumenten.

De identiteit van het historisch hart moet versterkt worden. Het historisch hart zorgt ervoor dat er een sociale en culturele identiteit aan de hele stad wordt toegekend. Het ontbreken van een historisch hart kan leiden tot desoriëntatie.

Net zoals de stad Luik zijn wij ervan overtuigd dat een blijvend onderhoud van historische monumenten noodzakelijk is.9

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

De stad Luik bezit zeer veel historische monumenten. Uiteraard situeren de meeste zich in het historisch centrum waar de stad zich ontwikkelde.

Luik wil tegen 2022 een klein deel van het centrum autovrij maken, namelijk de Rue Féronstrée. 4

Voor het versterken van de historische identiteit van het centrum is het volgens ons noodzakelijk dat het volledige stadscentrum autoluw wordt. Bovendien worden enkele zones autovrij, namelijk de Rue Féronstrée en La Batte.

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

2.1 BLAUWGROENNETWERKEN

VAN VERSNIPPERING NAAR NETWERK

LUIK (2014)

PROJECT DE VILLE (2022)

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

LUIK

LUIK

LUIK

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

De versnippering van groen in Luik valt duidelijk af te lezen op deze twee kaarten. Op macro-schaal ziet men dat de kern volledig verhard is en er bijna geen groene zones zijn in het centrum van de stad. Ook het gebied rondom de rivier is vrijwel volledig verhard. Op de tweede kaart ziet men de versnippering nog duidelijker.

In ‘Projet de ville, 2012-2022’4 waarin stad Luik zijn visie over Luik tegen 2022 naar voren schuift spreekt men over het creëren van een groen netwerk. Dit wil men doen door meer parken en tuinen aan te leggen. Volgens ons is dit echter niet genoeg om een echt groennetwerk te creëren en moeten er veel meer groene zones bijkomen. Bovendien vergeten ze het blauwnetwerk, dat minstens even belangrijk is.

Door een blauw-groennetwerk te creëren aan de Maas en het transformeren van een aantal verharde publieke ruimtes naar groene publieke ruimtes ontstaat er een soort ‘groene wandeling’ door de stad. Het vergroenen van de stad heeft positieve effecten op zowel sociaal, ecologisch als economisch gebied. Het groen creëert rustplekken in de stad, waar plek is voor sociale interactie. Ze vergroot de infiltratiecapaciteit van de stad en vermindert zo het risico op overstroming. Bovendien zal ze ook zorgen voor een stijging van de biodiversiteit en het verminderen van het hitte-effect in de stad. Bovendien willen we de relatie tussen de stad en het water versterken. Het blauw-groene netwerk maakt van Luik een aantrekkelijkere stad ; een stad waar iedereen naartoe wil komen. De toeristische én economische sector boomt.

1. Amercoeur 2. Angleur 3. Bois-de-Breux 4. Bressoux 5. Burenville 6. Centre (Carré + Avroy + Féronstrée en Hors-Château + Pierreuse + le quartier latin + Saint-Gilles + les Terrasses + l’Îllot Saint-Michel) 7. Chênée 8. Cointe 9. Droixhe 10. Glain 11. Grivegnée 12. Guillemins 13. Jupille 14. Kinkempois 15. Laveu 16. Longdoz 17. Nord (Coronmeuse + Saint-Léonard) 18. Outremeuse 19. Rocourt 20. Saint-Laurent 21. Sainte-Marguerite 22.

Sainte-Walburge 23. Sart Tilman 24. Sclessin 25. Thier-à-Liège 26. Vennes 27. Wandre

GROENE WANDELING DOORHEEN LUIK

PUNCTUELE INGREPEN ALS KATALYSATOR VOOR DE HELE STAD

1

1

2

3

4

1

2

3

4

23

4

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

3.1

MOBILITEIT

DOWNGRADEN VAN HARD VERKEER, ZACHT VERKEER WORDT PRIORITAIR

LUIK (2014)

PROJECT DE VILLE (2022)

LUIK

LUIK

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

LUIK

HERESTAL

HERESTAL

JEMEPPE

Verschillende E- en N-wegen doorsnijden Luik. Onder andere de E25, E40, N3 en N671 lopen door de stad en maken van Luik een echt verkeersknooppunt. Luik kent een uitgebreid busnetwerk dat zowel de kleinere gemeenten aan de rand van de stad als het centrum goed bereikbaar maakt.

Tegen het jaar 2018 wil men in Luik een tramnetwerk creëren. De stad beseft dat de bus zijn transportcapaciteit heeft bereikt en dat er nood is aan een ander soort openbaar vervoer.

De tramlijn zal lopen vanaf Jemeppe tot Herestal. Deze tram wordt aangevuld met drie bus lijnen ‘bus à haut niveau de service’ of “pre-tram”; ( Deze zouden in de verre toekomst ook kunnen vervangen worden door trams) aangesloten op verschillende punten van de tramlijn.

Men voorziet te verbinding

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

JEMEPPE

relais-parkings naar het

aan de stadsrand vanaf centrum via bussen zal

We nemen voor een gedeelte de visie van Luik1 over, waarbij we de tram introduceren en relais-parkings aanleggen aan invalswegen. Het lijkt ons echter noodzakelijk dat een gedeelte van het historisch centrum autovrij en in sommige delen zelfs busvrij wordt en op die manier delen van de stad te ontlasten van het zware verkeer.

waar een vlotmogelijk zijn11.

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN HERSTAL

HERSTAL

JEMEPPE

Het traal

historisch van het

centrum van Luik (aangeduid in het rood) ligt cendrukke verkeersnet. De N3 loopt dwars door het centrum.

In het groen aangeduid op de kaart: gedeeltelijk autovrij maken van het historische centrum, Féronstrée wordt afgesloten voor permanent verkeer.

JEMEPPE

Het is noodzakelijk dat het gebruik van het openbaar vervoer en andere zachte vormen van verplaatsing zoveel mogelijk worden gestimuleerd. Men moet dus m.a.w. het gebruik van de auto zoveel mogelijk ontmoedigen. Dit kan men verwezenlijken door de combinatie van 4 ingrepen. Ten eerste door er voor te zorgen dat het openbaarvervoer voor een vlottere verbinding zorgt dan het persoonlijk vervoer. Ten tweede door de stad aangenamer te maken en meer op maat van de mens, zodat het aantrekkelijker wordt afstanden te voet of met de fiets af te leggen. Ten derde door brandstof duurder te maken en tenslotte door parkeren in het centrum zeer duur te maken.

Door het downgraden van het verkeer zal het historische centrum haar oorspronkelijke identiteit terugwinnen.

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

4.1

LEEGSTAND

iNVULLEN VAN LEEGSTAANDE GEBOUWEN

LUIK (2014)

PROJECT DE VILLE (2022)

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

LUIK

LUIK

LUIK

In de media is zeer veel te vinden over de problematische leegstand in Luik.

Volgens cijfers die het studiebureau Locatus en Ondernemingsorganisatie Unizo op 28 februari 2012 bekend hebben gemaakt is het percentage leegstaande winkels het hoogst in de provincie Luik (8.9%). Het Belgisch gemiddelde bedraagt 7%.12 13

In de visie van Luik staat vermeld dat het noodzakelijk is om alle leegstand in kaart te brengen. Ze doen enkele voorstellen om de leegstand aan te pakken maar de beschrijving blijft zeer abstract. Zo staat er vermeld dat ze aan een aantal gebouwen een nieuwe functie willen toekennen, maar nergens staat vermeld over welke gebouwen ze het specifiek hebben. Een mogelijkheid van functieverandering is volgens de stad Luik de renovatie van leegstaande woningen tot studentenkoten. Opnieuw staat nergens vermeld over welke woningen ze het specifiek hebben. Luik ziet de mogelijkheid om de commerciële leegstand tegen te gaan door Pop-up stores te introduceren, maar weer staat er nergens vermeld over welke commerciële cellen ze het hebben.

Net zoals de stad Luik vinden wij het belangrijk dat de leegstand aangepakt wordt.

Wij proberen enkele meer concrete voorstellen te forumleren over de leegstand in de wijk Hôrs-Château en Féronstrée. Het verwaarloosd shoppingscentrum, Ilôt Saint-Georges, wordt enerzijds gerenoveerd tot een bloeiend commercieel centrum en anderzijds tot sociale woningen. Aan de 4 leegstaande verdiepen van de Cité administratief kennen we ook enkele diverse nieuwe functies toe. Zo zal een verdiep ter beschikking staan voor jongeren. Twee verdiepingen zullen verhuurd worden aan verantwoorde prijzen om jonge, startende ondernemers een kans te bieden. Aan de bovenste verdieping kan een commerciële functie, zoals een brasserie, toegekend worden.

“Een grote hoeveelheid kantorenleegstand en een sluimerende economische crisis leiden tot vertragingen in binnenstedelijke ontwikkelingen.” (ZUS Architecten en projectontwikkelaars CODUM, 2009)

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

In De Morgen vinden we een artikel met de kop : ‘Leegstaand flatgebouw in Luik dreigt in te storten.’ In de Luikse wijk Droixhe dreigt een leegstaand flatgebouw dat afgebroken wordt, in elkaar te storten door werken die in de buurt plaatsvinden.14 In Le Soir vinden we een artikel met de kop: ‘Des fresques pour les vitrines vides’. Lege commerciële gebouwen veroorzaken gevoelens van onveiligheid in het centrum. Om onveiligheidsgevoel aan te pakken in de Rue Haute-Sauvenière moedigt de stad decoratie van de vitrines aan. De leegstaande commerciële cellen zijn in le quartier Haute-Sauvenière/ Saint-Hubert zijn zeer talrijk.15 Dit zijn slechts enkele artikels van de vele die de afgelopen jaren in de media zijn verschenen.

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

HORS-CHATEAU EN AANGRENZENDE WIJKEN

Op deze kaart zijn de handelszaken in Luik die failliet gegaan en hiermee in de media verschenen (tussen het jaar 2012 en 2013) aangeduid in het zwart.

Wat hierbij opvalt is dat het vooral horeca- en autozaken zijn die de laatste jaren failliet gingen. Vele van deze zaken bevinden zich bovendien op dezelfde lokatie, namelijk Boulevard de Sauvenière.

Op

Op deze kaart ziet met dat de leegstand in Luik aanzienlijk verminderd is.

deze

kaart

ziet

met

dat

de

leegstand

slechts

minimaal

afgenomen

is.

KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenemen ’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, datum laatste raadpleging: 28/12/2013) BELGA/SPS, ‘Leegstaand flatgebouw in Luik dreigt in te storten’, http://www.demorgen.be/dm/nl/989/Binnenland/article/detail/1027543/2009/11/10/Leegstaand-flatgebouw-in-Luik-dreigt-in-te-storten.dhtml (datum laatste aanpassing: 10/11/2009, datum laatste raadpleging: 28/12/2013) DE BAST, A., ‘Des fresques pour les vitrines vides’, http://www.lesoir.be/118017/article/actualite/regions/liege/2012-11-12/des-fresques-pour-vitrines-vides (datum laatste aanpassing: 12/11/2012, datum laatste raadpleging: 28/12/2013)

4 3 2

LEEGSTAANDE GEBOUWEN KRIJGEN EEN NIEUWE FUNCTIE

1

1

2

1

2

3

3

4

4

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

0.2 OVERZICHTSPLAN De verschillende ingrepen die we voorstellen in het historisch centrum dragen bij tot het ontwikkelen van Luik naar een coherente, duurzame stad. Door de creatie van een blauw-groen netwerk en het downgraden van het harde verkeer wordt het centrum terug een samenhangend geheel. Door leegstaande gebouwen een nieuwe functie te geven, evolueert de historische kern naar een interessante omgeving met een grote hoeveelheid aan zeer uiteenlopende programma’s.

De aanleg van groene publieke ruimtes en het herdenken en versterken van het openbaar vervoer maken de stad aangenamer en bovendien toegankelijker voor iedereen.

autoluw/vrij

Door

de

aanleg

tram

van

een

tramnetwerk,

bus

het

autoluw

en

het

autovrij

mak-

en van bepaalde delen wordt het historisch centrum toegankelijker voor iedereen.

Het groen infiltreert vanaf de groene heuvel van de Citadel en de groene kade door het centrum.

Landmarks

functioneren

als

oriĂŤntatiepunten

in

een

stad.

De aanleg van het blauw-groennetwerk heeft positieve gevolgen voor zowel een sociale, economische, als een ecologisch duurzame ontwikkeling. Dit netwerk zal een groene wandeling mogelijk maken waarbij de verschillende groene, publieke ruimtes als katalysator werken voor het verweven van het historisch centrum tot 1 geheel. Vanuit deze groene hoofdstructuur aan de kade infiltreert het groen in het centrum. Hierdoor verhoogt de beeldkwaliteit van het openbaar domein, neemt het verblijfskarakter toe, en worden groene ruimtes met elkaar verbonden.

Deze kern wordt gekarakteriseerd door het bewaard gebleven historische weefsel en de aanwezigheid van verschillende beschermde monumenten, alsook vele waardevolle panden. Er wordt gekozen voor het behoud en de verdere bescherming van dit kleinschalige en specifieke weefsel. Door het slopen van een deel van dit weefsel in de 20e eeuw en de modernistische laag die er vervolgens op werd geprojecteerd, heerst er echter een spanning in het weefsel. De uitbreiding van het openbaarvervoersnetwerk en de creatie van het blauw-groennetwerk zorgt echter voor meer coherentie en zorgt voor een meer leefbare verweving van de twee soorten weefsel.

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

1.2 DE STERKTE VAN EEN HISTORISCHE KERN

NOOD AAN MEER COHESIE

ANALYSE VAN HISTORISCH CENTRUM VAN LUIK

1.2 HISTORISCHE KERN

“La ville est une incessante conversation qui traverse les siècles” (Portzamparc, 1995:69)

1.2.1 GROEI WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE 18101

18621

Verschillende bouwblokken worden verdicht. La Batte transformeert naar een drukke autoweg en men bouwt de brug Saint-Léonard.

19751

20132

Een deel van de bouwblokken tussen Féronstrée en La Batte worden gesloopt. In de plaats komt Ilôt Saint-Georges (een shoppingcenter) en de Cité Administrative.

In 1982 werd de gevangenis gesloopt en legt men Place de Déportes aan.

(1)

gebaseerd op: A.U.S.E.: ‘Kadastraalplan 1912 Le Quartier Hors-Château’ 1978)

(2)

gebaseerd op: Kadastraalplan Liège 2010

1

5

1

5

2

3

2 3

3

6

3

6

4

4 7

7

1.2 HISTORISCHE KERN 6

3

6

3

6

6

1.2.1 GROEI WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE 1

5

7

5

7

1

2

2

3

3

1810

4

1810

4

6

1

1810

1810

6

51

1810

1810

5

2 2

3

3

3

4

4

3

3

3

6

6

7

7 7

7

1810

1810 6

1

1

6

1810

1810

1810

1810

5

5 2

5

1810

6

1

2

3

2 3

3

4

3

1810

4

3

1810

3

2

5

6

1

1810

1810

1810

1810

4

4 7

7

3

3 6

6 1

7

5

7

1

5

2

1810

2

3

1810

3

2013

4

2013

4

6

1

6

2013

2013

1

1810

1810

2013

2013

2013

2013

1810

1810

2013

1912

5

5

2

3

2 3

3

3 4

4 7

7

2013

6

2013

6

2013

2013

3

5

5

2

1

1

2 4

3

2013

2013

2013

4

2013

2013

2013

2013

2013

2013

2013

2013

1810 In

1810

neerde

was

naar

er het

wel water

nog toe

een en

relatie de

met

smalle

het

water.

straatjes

Er

van

was het

nog

geen

fijnmazige

autoverkeer

weefsel

2013

liepen

dat naar

als

grens het

1912 functio-

water

toe.

2013

2012

Vandaag de dag is het fijnmazige weefsel verdwenen en is La Batte een drukke autobaan die een relatie met het water onmogelijk maakt.

LUIK (2014)

PROJECT DE VILLE (2022)

De stad Luik renoveerde de laatste jaren reeds enkele historische monumenten, zoals Grand Curtius en de kerk Saint-Barthélemy.

De

Grand Curtius

Saint-Barthélemy

stad

wil

in

de

toekomst

nog

meer

historische

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE monumenten

renoveren.

Saint-Barthélemy 2

In de 20e eeuw werden delen van het historisch weefsel gesloopt en vervangen door een administratief en commerciëel centrum. Deze weefselerosie wordt duidelijk in onderstaande snedes.

6

7 1

3

5

4

Het historisch weefsel was een fijnmazig netwerk van straatjes en pleintjes.

“ The geometrical assembly of elements to achieve coherence results in a definite and identifiable urban morphology. It turns out that this morphology closely resembles that of traditional cities and towns (...) The morphology of a geometrically coherent system resembles planned twentieth-century cities the least of all. Contemporary rules for urban form, which reduce both complexity and connectivity in today’s cities, are not capable of generating urban coherence.”

(Salingaros, 2008:85)8 Door historische beelden te vergelijken met de hedendaagse toestand kwam we tot het besef dat een begrensde ruimte aangenamer aanvoelt dan een plein dat menselijke maat overstijgt. Door kleine ingrepen, waarbij we onder andere een deel van de bestaande gaanderijen uitbreiden, delen we het grote plein op in kleinere deelpleintjes.

Deze deelpleintjes hebben elk hun eigen identiteit.

2

1

In het nieuwe, geërodeerde weefsel, ontstaat een soort spanning tussen het historische weefsel en de nieuwe, modernistische laag. Het plein aan de La Batte is getransformeerd van een klein marktpleintje naar een groot plein met monotone functie.

In de visie van Luik wordt niets geschreven over de spanning tussen het historisch en het modernistisch weefsel. 1

VAN TWEE PLEINEN NAAR ZEVEN DEELPLEINEN 4

7

6

6 1 3

3

2 1

5

5

4

4

3

2

1

5

6

4

7

1.2 HISTORISCHE KERN 1.2.2 HIERARCHIE - LUIK (2014) WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE hoofdstraat zijstraat

1 3

steeg

2

HOOFDSTRATEN

1

1 Hors-Château

+ authentieke gevels + scholen

- middeleeuws straatprofiel - druk verkeer

3 2 La Batte

+ authentieke gevels + kade

- te breed straatprofiel - geen link met rivier - weinig groen

3 3 Féronstrée

+ authentieke gevels + aanwezigheid handel

- middeleeuws straatprofiel in combinatie met druk verkeer - leegstand

1.2 HISTORISCHE KERN 1.2.2 HIERARCHIE - LUIK (2014) WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE hoofdstraat zijstraat

1

steeg

2

ZIJSTRATEN

1 Rue Saint-Jean-Baptiste

+ gaanderijen

- langsparkeren - onleesbare gevels - leegstand

2 Rue du Pont

+ authentieke gevels + aanwezigheid handel

- langsparkeren

1.2 HISTORISCHE KERN 1.2.2 HIERARCHIE - LUIK (2014) WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

34 1 hoofdstraat zijstraat steeg

2

STEEGJES

1 Rue de la poule

+ autthentieke gevels + verlichting

- geen groen

2 Rue du carrĂŠ

+ snelle verbindingsweg

- te smal

3 Impasse Venta

+ autthentieke gevels + aanwezigheid groen + verlichting

4 Impasse de la Couronne

+ authentieke gevels + aanwezigheid groen + verlichting

1.2 HISTORISCHE KERN 1.2.2 HIERARCHIE - LUIK (2014) WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

7 6

33 3

GAANDERIJEN

6

7 7

3

1

66 6

2

5 3

4

7 66 1 1

6

1

5 5

4 3 34 2 32 2

5

4

44 4

11 1

7

4

22 2

5

55 5

De aanwezigheid van de gaanderijen is kenmerkend voor de site en de directe omgeving van de Cité Adminstratieve.

“Colonnades, arcades, rows of houses and shops with gaps for cross-paths all correspond to fractal surfaces akin to porous membrane filters” (Salingaros, 2005:90) “Integral Urbanism seeks to generate porous membranes or Thresholds” (Ellin,2006:88)

77 7

De Deaanwezigheid aanwezigheidvan vande degaanderijen gaanderijen is is kenmerkend kenmerkend voor voor de de site site en ende dedirecte directe De aanwezigheid van de gaanderijen omgeving omgeving van van de de Cité Cité Adminstratieve.

Adminstratieve. is kenmerkend voor de site en de directe “Colonnades, arcades, rows of houses and shops with gaps for cross-paths omgeving van de Cité Adminstratieve. all correspond to fractal surfaces akin to porous membrane filters” (Salingaros, 2008:90)8

“Colonnades, “Colonnades,arcades, arcades,rows rowsof ofhouses housesand andshops shops with withgaps gapsfor forcross-paths cross-paths all all correspond to “Colonnades, arcades, rows ofcorrespond houses andto shops fractal fractal surfaces surfaces akin akin to to porous porous membrane membrane with gaps for cross-paths all correspond to “Integral Urbanism seeks to generate membranes or Tresholds” filters” filters” (Salingaros, (Salingaros, 2005:90) 2005:90) fractal surfaces akin toporous porous membrane (Ellin, 2006:88)16 filters” (Salingaros, 2005:90) “Integral “IntegralUrbanism Urbanismseeks seeksto togenerate generateporous porous membranes membranes or or Thresholds” Thresholds” (Ellin,2006:88) (Ellin,2006:88) “Integral Urbanism seeks to generate porous membranes or Thresholds” (Ellin,2006:88)

LUIK (2014)

PROJECT DE VILLE (2022)

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

La Batte functioneert momenteel als een grens tussen het stedelijk weefsel en de rivier. Het plein aan de Cité Administrative, dat momenteel gebruikt wordt als parkeerplaats, zorgt voor een breuk in het weefsel. De verschillende zijstraten die op het plein uitkomen stoppen bruusk door de aanwezigheid van de parking. Ook de omliggende straten worden gedomineerd door de aanwezigheid van de auto.

De stad Luik wil tegen 2020 de Rue Féronstrée autovrij maken met als doel een harmonischer geheel te maken van het historische centrum.1

Door het autovrij maken van twee hoofdwegen, de Rue Féronstrée en La Batte, komt er meer coherentie in het historische centrum. De gaanderijen, die zorgen voor een zekere porositeit in het weefsel, vinden wij een positief element en wensen we daarom uit te breiden. Hierdoor ontstaan verschillende deelpleintjes, waartussen de gaanderijen als filter functioneren.

Doordat La Batte , nu een zeer drukke autoweg, autovrij wordt, is er een vlotte doorgang van het water, naar de stad en omgekeerd, mogelijk.

F U N C T I E

van...

naar...

1.2 HISTORISCHE KERN 1.2.3 RELATIE TUSSEN RUE FERONSTREE EN PLEINEN - LUIK (2014) WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

6.

4.

4.

5. 7.

3.

1.

Op deze kaart van 1810 zien men duidelijk dat alle pleinen in het historisch centrum geënt zitten aan de Rue Féronstrée.

1.

Na op dit ge

2.

1810 verdwenen een aantal pleintjes, maar kwamen er ook enkele bij. Een van deze pleinen, nummer twee de kaart, is in tegenstelling tot alle andere pleinen, niet verbonden met de Rue Féronstrée. Dit plein, zich bevindt tussen de Oude Vleeshallen van Luik en de Cité Administrative, heeft nochtans zijn bijdratot de historische identiteit van het centrum. Ook de ligging (vlak aan de Maas) is een grote meerwaarde.

7.

6.

6.

8.

7.

angs1.2 rueHISTORISCHE féronstrée snedes KERN langs rue féronstrée snedes 1.2.3 RELATIE TUSSEN RUE FERONSTREE EN PLEINEN - LUIK (2014) 5.

4.

5.

4.

3.

3.

2.

WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE 1.

2.

ANALYSE PLEINEN

1.Place du Marché 6.

+ Horeca aanwezig.

1.Place duisMarché + Groen voorzien 1.Place du Marché + Direct geënt op de Féronstrée. + Horeca aanwezig. + Horeca aanwezig. + Groen is voorzien + Groen is voorzien + Direct geënt op de Féronstrée. + Direct geënt op de Féronstrée.

8.

1.

7.

5.

4.

7.

3.

1.Place du Marché

2.

1.Place du Marché

1.Place du Marché + Horeca aanwezig.

6.

8. + Groen is voorzien 5. + Horeca aanwezig. + Direct geënt op de Féronstrée. + Groen is voorzien 4.

2.Place du Cité + Direct geënt op de Féronstrée.

3.

2.

4.

3.

+ Ruimte met potenties 2.Place du Cité 2.Place du Cité - Monotoon programma Ruimte met potenties -+ +Parking Ruimte met potenties - Slechte verbinding met Féronstrée Monotoon programma --- Slechte verbinding met La Batte Monotoon programma - Parking - Parking - Slechte verbinding met Féronstrée - Slechte verbinding met Féronstrée - Slechte verbinding met La Batte - Slechte verbinding met La Batte

1.

2.Place du Cité

+ Ruimte 2.Place dumet Citépotenties 6.

+ Ruimte met potenties

5.

4.

+ Ruimte met potenties

- Monotoon programma SAMENHANG VAN PLEINEN 3.Îlot St. Georges - Parking 1810 - Monotoon programma

2.

2.Place du Cité

2.Place du Cité 8.

3.

- Slechte verbinding met Féronstrée Parking + Kunst -en groen - Slechte verbinding met La Batte - Slechte verbinding 3.Îlot St. Georges + Strategische 1. met Féronstrée ligging 2.

7.Slechte verbinding met La Batte + Direct geënt op de Féronstrée + Kunst en groen 6.

8. + Strategische ligging 5.- Inrit voor parking + Direct geënt op de Féronstrée

3.Îlot St. Georges 7.

-+ Monotoon programma Ruimte met potenties - Parking + Kunst en groen - -Slechte verbinding met Féronstrée Monotoon programma 3.Îlot St. Georges + Strategische ligging - -Slechte Parking 3.Îlot St. Georges SAMENHANG VAN verbinding PLEINEN met La Batte + Direct geënt op de Féronstrée - Slechte verbinding 2010 met Féronstrée + Kunst en groen - Slechte verbinding met La Batte + Kunst en groen Strategische ligging -+ voor parking +Inrit Strategische ligging + Direct geënt op de Féronstrée + Direct geënt op de Féronstrée 6.

- Inrit voor parking - Inrit voor parking 4.

4.

3.

- Inrit voor parking

3.

2.

1.

N PLEINEN 1810

+ Horeca 1.Place duaanwezig.

Marché + Groen is voorzien 6. ++Direct geënt op de Féronstrée.

Horeca aanwezig. + Groen is voorzien 7. geënt op de Féronstrée. + Direct 5.

2.

5.

3.Îlot St. Georges

7.

3.Îlot St. Georges

3.Îlot St. Georges + Kunst en groen + Strategische ligging + Kunst en groen + ligging Direct geënt op de Féronstrée + Strategische

SAMENHANG VAN PLEINEN de Féronstrée 2010 + Direct geënt- op Inrit voor parking

+ Kunst groen 3.Îlot St.en Georges + Strategische ligging ++Direct op de Féronstrée Kunstgeënt en groen + Strategische ligging -+ Inrit voorgeënt parking Direct op de Féronstrée - Inrit voor parking

- Inrit voor parking

4.Place st. Barthélémy + Kunst en groen 4.Place st. Barthélémy + Strategische ligging 4.Place st. Barthélémy + Direct geënt op Féronstrée + Kunst en groen + Kunst en groen Strategische ligging -+ programma +Monotoon Strategische ligging + Direct geënt op Féronstrée + Direct geënt op Féronstrée

SAMENHANG VAN PLEINEN - Monotoon programma - Monotoon programma 1810

SAMENHANG VAN PLEINEN 4.Place st. Barthélémy 2010

4.Place st. Barthélémy 4.Place st. Barthélémy + Kunst 3.Petite place en groen + Strategische ligging + Kunst en groen + ligging Direct + Open plek geënt op Féronstrée + Strategische 3.Petite place + Direct op Féronstrée + Direct geënt op geënt Féronstrée - Monotoon programma + Open plek - programmaloze restruimte - Monotoon programma + Direct geënt op Féronstrée

3.Petite place + Kunstst. enBarthélémy groen 4.Place + Strategische ligging + Open plek ++place Direct op Féronstrée Kunstgeënt en groen 3.Petite + Direct geënt op Féronstrée 3.Petite +place Strategische ligging -+ Monotoon programma Direct geënt op Féronstrée Open plek -+ restruimte +programmaloze Open plek + Direct geënt op Féronstrée + Direct geënt op programma Féronstrée - Monotoon - programmaloze restruimte - programmaloze restruimte

- programmaloze restruimte

N PLEINEN 1810

3.Petite place

SAMENHANG VAN PLEINEN 2010

3.Petite place

+ Open plek + Open plek + Direct geënt op Féronstrée + Direct geënt op Féronstrée - programmaloze restruimte

3.Petite place + Open place plek 3.Petite + Direct geënt op Féronstrée + Open plek -+ programmaloze restruimte Direct geënt op Féronstrée - programmaloze restruimte

PROJECT DE VILLE (2022)

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

Zoals reeds vermeld bij 1.2.2 wil de stad vrij maken met als doel een harmonischer geheel te

Luik de maken van

Rue het

Féronstrée autohistorische centrum.

De verschillende pleinen hebben elk hun eigen kwaliteiten, maar de kwaliteit ervan wordt dikwijls aangetast door de sterke aanwezigheid van de auto. Ook is er vaak nood aan meer programma of een diverser programma.

Het pleintje vlak naast Place de Déportes, ‘Pétite Place’, is momenteel een graspleintje met een paar bomen, dat grenst aan een verloederd gebouw.

Place du Cité

Door alle eerder vernoemde ingrepen (het autovrij maken van de Rue Féronstrée en La Batte, het autoluw maken van het volledig historische centrum, de uitbreiding van het openbaarvervoersnetwerk en de creatie van een blauw-groennetwerk) begint het plein aan de Cité terug deel uit te maken van het historische centrum.

Het een een

plein wordt een broeierig nest van verschillende activiteiten. weekdag aan met de tram en gaan elk hun eigen weg, naar ontmoetingsplaats voor schoolkinderen om vanaf daar samen

‘Pétite Place’

N PLEINEN 1810

SAMENHANG VAN PLEINEN 2010

SAMENHANG VAN PLEINEN 2010

Pendelaars komen er op hun werk. Het plein wordt naar school te stappen.

1.2 HISTORISCHE KERN 1.2.4 LANDMARKS - LUIK (2014) WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE 1.1 Le Perron 1.2 Eglise Saint-André de Liège 2.1 Cité Administrative 2.2 Vleeshal 3.1 La collégiale Saint-Barthélemy 4.1 S.P.A.C. (Sculpture Publique d’Aide Culturelle) van Alain De Clerck 5.1 Grand Curtius

2.2 1.1

1.2

2.1

4.1

3.1

5.1

PROJECT DE VILLE (2022)

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

Luik wil tegen het jaar 2022 een centrum van openbare diensten ontwikkelen. Hiervoor willen ze onder andere de Cité Administrative renoveren, met de bedoeling hun dienstverlening te verbeteren, te zorgen voor betere arbeidsomstandigheden en de wijk Hors-Château - Féronstrée meer te ontwikkelen.17

Het historische centrum van Luik wordt gekarakteriseerd door het bewaard gebleven historische weefsel en de aanwezigheid van verschillende beschermde monumenten, alsook vele waardevolle panden. Er wordt gekozen voor het behoud en de verdere bescherming van dit kleinschalige en specifieke weefsel. Door het slopen van een deel van dit weefsel in de 20e eeuw en de modernistische laag die er vervolgens op werd geprojecteerd, heerst er echter momenteel een spanning in het weefsel. De uitbreiding van het openbaarvervoersnetwerk en de creatie van het blauw-groennetwerk zorgt echter voor meer coherentie en zorgt voor een meer leefbare verweving van de twee soorten weefsel.

De landmarks worden beter verbonden met mekaar en maken van Luik een leesbare en toegankelijke stad voor bezoekers.

Enkele

Fig. :

ontwerpvoorstellen

voor

de

renovatie

van

de

Fig. :

Cité

Administrative

en

zijn

nabije

omgeving:

1.2 HISTORISCHE KERN 1.2.5 ZONDAGSMARKT - LUIK (2014) WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

De markt op La Batte is de grootste en oudste markt van België. De markt 000 bezoekers op een mooie dag en 4 tot 5 miljoen bezoekers per jaar. van

Quai

Saint-Léonard

en

Quai

Sur-Meuse

wordt

hiervoor

elke

zondag

vindt al sinds 1562 plaats op deze plek en trekt zo’n 100 Volledig La Batte en Quai de Maestricht en een gedeelte

autovrij.

Fig.

Fig.

Fig.

Fig.

Deze

markt

is

een

belangrijke

troef

voor

de

stad.

textiel

vleeswaren

lege plaatsen

wereldspecialiteit

voeding

bloemen en planten

occasionele plaatsen

demonstraties

diverse producten

accesoires

informatiestand

rommelmarkt

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

2.2 BLAUWGROEN NETWERKEN

VAN VERSNIPPERING NAAR NETWERK

LUIK (2014)

PROJECT DE VILLE (2022)

WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

1 2

3

Luik wil tegen 2022 een aantal nieuwe groenzones aanleggen en de grootste groenstructuren versterken. In het historisch centrum betekent dit enkel een vergroening van de linkeroever van de Maas.

Op deze kaart van de wijk Hors-Chateau en Féronstrée wordt het duidelijk dat er een disconnectie van groen is.

In het historische centrum bevindt zich zeer weinig groene, publieke ruimte, op grote afstand van mekaar.

1

2

3

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

QUOTE

OVER

GELAAGDHEID,

COMPLEXITEIT

??

WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

De vergroening van La Batte en de creatie van groene, publieke ruimte, maakt een groene wandeling mogelijk die zorgt voor een betere verweving van het historisch centrum. De nieuwe, groene pleintjes bevinden zich niet enkel op niveau van het maaiveld, maar ook op de daken van Il么t Saint-Georges, het dak van de Cit茅 Administrative en het tweede maaiveld van de Beaux-Arts.

Het groen trum.

Er

infiltreert vanaf de ontstaat een

groene heuvel van de interessante, groene,

Citadel publieke

en de ruimte

groene op

kade door verschillende

het cenniveaus.

arno!!

GROENE WANDELING DOORHEEN HET HISTORISCHE CENTRUM 5

4 3

2

1

1

2

1

2

3

3

4

5

4

5

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

5

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

3.2

MOBILITEIT

DOWNGRADEN VAN HARD VERKEER, ZACHT VERKEER WORDT PRIORITAIR

3.2 MOBILITEIT

3.2.1 VERKEER - LUIK (2014)

WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

bus heeft eigen rijstrook bus heeft geen eigen rijstrook

F U N C T I E

functie?

“Een grote doorstroming zorgt in stedenbouwkundig opzicht voor een te grote scheidende werking tussen de buurten aan weerskanten van de straat.”

(Heeling; Meyer; Westrik, 2002:66)18

F U N C T I E

fietser?

voetganger?

F U N C T I E

3.2 MOBILITEIT

3.2.1 VERKEER - LUIK (2014)

WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

In de wijk Hors-Chateau - Féronstrée bevindt zich geen enkele fietsroute. Enkel aan de rechteroever van de rivier, in de wijk Outremeuse, vindt men een fietsroute. Ook zijn er zeer weinig autovrije zones in het centrum. Het harde verkeer domineert waardoor de link met het water verloren gaat. In tegenstelling tot Outremeuse, waar er nog een grotere link met het water is.

Outremeuse

Hors-Château - Féronstrée

PROJECT DE VILLE (2022)

Luik wil tegen het jaar 2022 de Rue Féronstrée autovrij maken en een tranmnetwerk invoeren waarbij de tram onder andere langs La Batte zal rijden.

visie luik

blauw is luw verkeer

druk autoverkeer openbaar vervoer waar de auto de voetgangerszone kruist voetgangerszone

onze visie

bron: L.G., ‘La rue Féronstrée à Liège en piétonnier: une catastrophe commerciale?’, http://www.lameuse. be/723745/article/regions/liege/actualite/2013-05-14/ la-rue-feronstree-a-liege-en-pietonnier-une-catastrophe-commerciale (datum laatste aanpassing 28/12/2013, laatst geconsulteerd op 28/12/2013)20

bron: REDACTION EN LIGNE, ‘Liège: donnez votre avis sur le futur tram et découvrez, reu par reu, son tracé dans la Meuse’, http://www.lameuse.be/723745/article/regions/liege/actualite/2013-05-14/la-rue-feronstree-a-liege-en-pietonnier-une-catastrophe-commerciale (datum laatste aanpassing 28/05/2012, laatst geconsulteerd 28/12/2013)21

In 1997 werd in Gent het mobiliteitsplan voor de binnenstad ingevoerd. De nadruk werd hier vooral gelegd op een verkeersvrije binenstad. Hierdoor kreeg Gent het grootste, aaneengesloten voetgangersgebied van Vlaanderen.

Referentie project:

onze visie Korenlei 1987 Korenlei 1987

openbaar vervoer autoluwe zone voetgangerszone

Het autoluw maken van het historische centrum zal er voor zorgen dat de stad voor een deel teruggegeven wordt aan de zwakke weggebruikers. Zich naar en door het centrum verplaatsen zal ofwel te voet of per fiets gebeuren ofwel met bus of tram. Het autovrij maken van La Batte is mogelijk doordat het verkeer wordt omgeleid door een ondergrondse tunnel. Deze tunnel werd aangelegd in de jaren 90 en moest oorspronkelijk plaats bieden voor een metrostelsel. Het project werd echter nooit voltooid vanwege financiële problemen. Door het autovrij maken van La Batte transformeert de kade en het aanliggende plein naar een publieke ruimte die terug plaatsbiedt voor sociale interactie.

“Cars give people wonderful freedom and increase their oppurtunities.

But they also destroy the environment, to an extent so drastic that they kill all social life” (Alexander, 1977:64)7

“Vaak vormt het tracé van een dijk tevens een verkeerstracé dat een directe relatie van de achter de dijk gelegen stadsdelen met het water bemoeilijkt” (Heeling; Meyer; Westrik, 2002:154)18

GO Toepassing: Luik La Batte

Korenlei 2014

Korenlei 2013

In 1997 werd in Gent het mobiliteitsplan voor de binnenstad ingevoerd. Nadruk werd hier vooral Voor de renovatie van Le Quai de Bordeaux (door Michel Corajoud, 2000-2009)19, was er in Bordeaux een duidelijke gelegd ophet een verkeersvrije breuk tussen stadscentrum en de rivier. Het autoverkeer op dit tracé werd gereduceerd van 80 000 naar 40 000 voertuigen per dag.

Le Quai de Bordeaux tot een enorme publieke ruimte, die zich uitstrekt binnenstad.

Hierdoor kreeg werd Gentgetransformeerd het over 4.5 km. Inaaneengesloten een recordtijd evolueerde de ruimte naar een levendige plaats, vol sociale interactie. (Angers, grootste, 2010:5) 19 voetgangersgebied van Vlaanderen.

“Cars give people wonderful freedom and in-crease their opportunities.

But they also destroy the environment, to an extent so drastic that they kill all social life” (Alexander, 1977:64)

oPDELEN RIJVAKKEN - referentie beelden bordeaux

In dit scenario wordt de auto uit het straatbeeld van La Batte verbannen. Het doorgaand verkeer verplaatst zich door de al aanwezige ongebruikte oorspronkelijke metrotunnel.

La Batte wordt getransformeerd tot een publieke zone die plaats biedt voor interractie.

1

2

Aperçu de la place de la Bourse 1970 - Bordeaux

Michel Corajoud Aperçu de la place de la Bourse 2010 - Bordeaux

Nantes

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

Net als de stad Luik vinden wij het noodzakelijk dat de Rue Féronstrée autovrij wordt en er een downgrading komt van het verkeer op La Batte. In tegenstelling tot Luik vinden we echter dat La Batte volledig autovrij moet worden in de toekomst. Daarbovenop wordt het hele centrum autoluw.

REFERENTIEPROJECTEN blauw is luw verkeer

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

3

Auto uit

TRANSFORMATIE VAN RUE FERONSTREE EN LA BATTE 2

1

1

1

2

1

2

1

3

3.2 MOBILITEIT

3.2.2 PARKEREN - LUIK (2013)

PROJECT DE VILLE (2022)

WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

BOVENGRONDS PARKEREN 1

In ‘Projet de ville, 2012-2022’ spreekt men over het aanleggen van twee nieuwe ondergrondse parkings in het centrum. De eerste parking bevindt zich op Boulevard d’Avroy, de tweede bevindt zich onder Place Cockerill. Op beide plaatsen werd reeds bovengronds geparkeerd, in de toekomst zullen deze niet langer als parkeerplaats maar als plein functioneren. Deze parkings liggen beide niet in de wijk Hors-Château Féronstrée.17

2 3

2 1 Boulevard d’Avroy

3

ONDERGRONDS PARKEREN

4

5 6

4

5

Place Cockerill

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

Door de komst van de relaisparkings en het tramnetwerk kunnen we het aantal auto’s die in het historisch centrum een parkeerplek moeten vinden reduceren. Door het autovrij maken van La Batte, Féronstrée en zijn zijstraten, wordt het doorgaand verkeer ook afgeraden het historisch centrum te doorkruisen. La Batte is enkel toegankelijk voor hulpdiensten en plaatselijk verkeer zoals de handelaars die moeten laden en lossen. Ook bewoners kunnen nog tijdelijk in één van de autovrije straten om te laden en te lossen. Voor hen is er dan plaats voorzien in één van de ondergrondse parkings die in het centrum gelegen zijn. Ook zijn er plaatsen voorzien in de ondergrondse parking voor bezoekers die perse met hun auto in de binnenstad moeten zijn, maar dit tegen een aanzienlijke prijs om dit zoveel mogelijk af te raden. Doordat mensen steeds minder een auto gebruiken om zich te verplaatsen door het centrum kunnen delen van bestaande parkeerplaatsen een andere functie krijgen. De Hors-Château blijft bereikbaar met de auto, zodat alle negen scholen makkelijk toegankelijk blijven.

De ondergrondse parking onder Place du Cité kan in de toekomst deels of zelfs volledig een andere functie krijgen. Door lichtkokers tot op de laagste verdieping te brengen wordt voldoende licht naar binnen getrokken en ontstaan kwalitatieve ruimtes. In de parkeerplaats kan een fietsherstelpunt komen, een skateramp, jeugdhuis, of bijvoorbeeld ruimtes waar workshops worden georganiseerd.

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

4.2

PROGRAMMA & LEEGSTAND

POLARISATIE VAN PROGRAMMA EN LEEGSTAND

4.2 PROGRAMMA & LEEGSTAND

4.2.1 PROGRAMMA - LUIK (2013) PROJECT DE VILLE (2022) Op onderstaande kaart wordt duidelijk dat er een sterke polarisatie van programma is in de wijk Hors-ChâteauFéronstrée. Handel en openbare ruimte situeren zich vooral rondom de Rue Féronstrée, scholen bevinden zich allemaal in de Hors-Château en administratieve functies bevinden zich rondom de Cité Administrative.

NOCHTANS

ZOU

EEN

SPREIDING

VAN

FUNCTIES

BETER

ZIJN

(quote??)

Huisvestiging Huisvesting Handel Handel Openbare ruimte Openbare ruimtes Onderwijs Onderwijs Administratie Administratie Leegstand Leegstand

voor bij 3.1 programma: alle functies

1. Winkelcentrum

2. Etages 14-17 Cité Administrative

--> foto’s leegstand

De leegstandsproblematiek is ook in het historische centrum duidelijk te zien, vooral de leegstand van Ilot-Saint-Georges is een spijtige zaak aangezien dit een zeer grote ruimte is met veel potentiëel.

3. Féronstrée

voor bij 3.1 programma: functies rond de pleinen

foto handel

Een van diepingen

in

de

vier leegstaande ver- Een de Cité Administrative. de

foto administratiee functie

verloederde gevel van shoppingcenter, Ilot

het

foto openbare ruimtes

4. Rue du Pont

foto onderwijs

In de visie van Luik staat vermeld dat het noodzakelijk is om alle leegstand in kaart te brengen. Ze doen enkele voorstellen om de leegstand aan te pakken maar de beschrijving blijft zeer abstract. Men wil aan een aantal gebouwen een nieuwe functie toekennen, maar nergens staat vermeld over welke gebouwen ze het specifiek hebben. Een idee van Luik om leegstaande gebouwen in te vullen zijn pop-upstores of créashops.2

foto huisvesting

leegstaanSaint-Georges.

De derd

gevel om

van dit een gevoel

leegstaande pand werd beschilvan onveiligheid tegen te gaan.

DUURZAAM LUIK (2022) EIGEN VISIE

WIJK HORS-CHATEAU EN FERONSTREE

In veel steden is er een concentratie van functies in het centrum. Het creëren van meerdere centra in een stad gaat nochtans samen met het creëren van ‘mixed usages’ en meer sociale diversiteit. In het ontwerp van Richard Rogers voor ‘Grand Paris’ ziet hij toekomstig Parijs als een polycentrische stad. Hierbij zijn de verschillende centra niet enkel verbonden met de stad, maar ook met nabijgelegen wijken of centra. Alle elementen die noodzakelijk zijn voor een goed, stedelijk leven, zijn aanwezig in deze nieuwe centra en maken een geballanceerde mix mogelijk tussen wonen, werken en ontspannen. Elk centrum heeft zijn eigen identiteit en maakt het voor de bewoners mogelijk zich te identificeren met hun ‘deeltje van Parijs’.1

De vier bovenste verdiepingen van de Cité Administrative kunnen plaatsbieden voor functies waar men momenteel plaats tekort voor heeft. (bijvoorbeeld crèches, jeugdhuizen, fietsherstelpunt, ...) Door enkele ruimtes aan een schappelijke prijs te huur aan te bieden aan jonge ambachtslieden en handelaars kan men bovendien de economische activiteit en handel stimuleren en zo ook meer werkgelegenheid creëeren.

“Each hub will develop a distinct character, reinforcing local identity and a feeling of belonging that is both metropolitan and local.”

(Rogers, 2008:10)22

moestuintjes repetitieruimte / jeugdhuis workshops kunstgallerij administratie administratie administratie administratie administratie administratie administratie administratie koffiebar/ vergaderruimte+ expositieruimte/polyvalent plein /onthaal Cité Administrative / binnentuin / park fietsherstelpunt / skateramp / parking pakring

Door te zorgen voor dergelijke geballanceerde mix van wonen, werken en ontspanning in de wijk Hors-Château Féronstrée transformeert het gebied naar een ‘polycentrische wijk’. Door het stapelen van verschillende functies en plaatsen ontstaan interessante plekken in het centrum waar altijd leven is. Leegstaande gebouwen kunnen ingevuld worden met zeer uiteenlopende functies, van kantoren, tot repetitieruimtes voor bandjes, tot crèches.

1

Rogers, R. e.a. Grand Paris , The Design of the Parisian Agglomeration of the Future , Paris, s.1.: sine nomine , 2008.

INVULLING VAN LEEGSTAND 5 43 25 6 14 2

1

3

1

2

3

4

5

6

1

2

3

4

5

6

6

METROPOLITANE VISIE WIJK HORS-CHATEAU & FERONSTREE SYNTHESE DUURZAME STAD

0.1

1.1 HISTORISCHE KERN

BLAUW-GROEN NETWERKEN

2.1

3.1

MOBILITEIT

4.1

LEEGSTAND

HERSTAL

JEMEPPE

België

Limburg

Antwerpen

Luik

Luxemburg

Oost-Vlaanderen

Gebaseerd op gegevens Unizo KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenem’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, laatst geconsulteerd op: 28/12/2013).

OVERZICHTSPLAN

0.2

GROEI

1.2.1

HISTORISCHE KERN

HIERARCHIE

1.2.2

HISTORISCHE KERN

1.2.3

RELATIE

HISTORISCHE KERN

1.2.4

LANDMARKS

HISTORISCHE KERN

6.

4.

5. 7.

3.

1.

ZONDAGSMARKT

1.2.5

HISTORISCHE KERN

SYNTHESE

BLAUW-GROEN NETWERK

2.2

VERKEER

MOBILITEIT

3.2.1

PARKEREN

2.

MOBILITEIT

3.2.2

PROGRAMMA LEEGSTAND

4.2

0.3 Arno Braet Elke Dolfen Jana Van der hoeven Michaël Baguet Simon Boudewyn 1 MA STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE PLANNING 2013-2014/Campus Gent Onder begeleiding van Catherine Mengé & Jan Schreurs

BELANG VAN BURGERPARTICIPATIE

BIJDRAGE VAN ONTWERP TOT WENSEN VAN BEWONERS

BEWONERS

BIJDRAGE VAN ONTWERP

1. VECHTEN TEGEN ANTI-SOCIAAL GEDRAG Er is een verbetering nodig van het stedelijk samenleven, op zowel materiëel als sociaal gebied. Er moet onder andere iets gedaan worden aan vandalisme en de ondermaatse huisvestiging.

--> nood aan een SOCIALE, DUURZAME STAD

Door leegstaande gebouwen aan te pakken en te huur aan te bieden voor verschillende doeleinden (waaronder sociale woningen) wordt er een sociale mix bekomen.

“By allowing for diversity (of people, programs, and more) to thrive, this approach seeks to reintegrate (or integrate anew) without obliterating differences, in fact, preserving and celebrating them. This approach and the landscape it generates reflect the complementary human urges to merge (connect) and to separate (distinction, individuation), with the resultant ongoing tension and dynamism.”

(Ellin,2006:88)16

2. MEER GROENE RUIMTES Er is nood aan meer sociale cohesie; hierbij kunnen groene ruimtes uiteraard bijdragen. Er moet meer plaats komen voor gebruikers van zachte mobiliteit. Ook wijst de bevolking op het tekort aan plek voor buurtactiviteiten en voor de jeugd.

-- > nood aan een SOCIALE, ECOLOGISCH DUURZAME STAD

Door de creatie van een blauw-groennetwerk wordt er terug een link met het water gecreëerd. Ook ontstaat er op die manier een ‘groene wandeling’ door de stad waardoor de verschillende stadsdelen terug met mekaar verbonden worden. Enkele leegstaande gebouwen worden getransformeerd naar jeugdhuizen, repetitielokalen e.d.

3. LUIK ALS INTERNATIONAAL AANTREKKELIJKE STAD Door onder andere het organiseren van meer evenementen kan de stad aantrekkelijker gemaakt worden voor het buitenland en zo meer toeristen of internationale ondernemingen aantrekken.

--> nood aan een SOCIALE, ECOLOGISCHE, ECONOMISCH DUURZAME STAD

De transformatie van Luik naar een duurzame stad, op zowel sociaal, ecologisch als economisch vlak maakt de stad terug aantrekkelijk. Doordat Luik een groene, levende stad wordt, trekt deze meer en meer toeristen aan. Door het uitgebreid openbaarvervoersnetwerk wordt deze ook meteen toegankelijk voor iedereen. Luik wordt weer aantrekkelijk voor ondernemers en maakt vanaf nu terug deel uit van de mondialisering, in plaats van ze louter te ondergaan.

4. EEN HOMOGENE AANDACHTSVERDELING VOOR WIJKEN Er moet een gelijke aandachstverdeling komen tussen de verschillende wijken. Er moet geïnvesteerd worden in elke wijk om deze te transformeren naar een aantrekkelijke, veilige omgeving met een sterke identiteit.

--> nood aan een SOCIALE DUURZAME STAD

Door het uitbreiden van het openbaarvervoersnetwerk, het autovrij maken van bepaalde zones in de stad en de creatie van een blauw-groennetwerk wordt de hele stad leefbaarder.

5. PRIORITEIT GEVEN AAN ZACHT VERKEER Het autoverkeer zorgt onder andere voor stress en luchtvervuiling. De bevolking wil dat er terug plaats komt in de stad voor zwakke weggebruikers.

--> nood aan een SOCIALE, ECOLOGISCH DUURZAME STAD “(...) la mention du trafic automobile urbain est souvent perçue comme source de stress, de nuisances en termes de parkings ou de vitesse des véhicules. Le tram est l’investissement auquel les répondants ont porté le plus d’intérêt.”

(Liège, 2013: 7)

Met de ingrepen die hierboven reeds staan beschreven transformeert Luik van een stad waar vooral het harde verkeer domineert naar een stad waar het zachte verkeer prioritair wordt. De stad wordt aangenamer om te fietsen, te wandelen en wordt voor iedereen toegankelijk.-

0.3 SYNTHESE

NAAR EEN COHERENTE, DUURZAME STAD

blauw-groen netwerk. Door een blauw-groennetwerk te creëren aan de Maas en het transformeren van een aantal verharde publieke ruimtes naar groene publieke ruimtes ontstaat er een ‘groene wandeling’ door de stad. Het vergroenen van de stad heeft positieve effecten op zowel sociaal, ecologisch als economisch gebied. Het groen creërt rustplekken in de stad, waar plek is voor sociale interactie. Ze vergroot de infiltratiecapaciteit van de stad en vermindert zo het risico op overstroming. Bovendien zal ze ook zorgen voor een stijging van de biodiversiteit en het verminderen van het hitte-effect. Het blauw-groennetwerk versterkt de relatie tussen het water en de stad. Het blauw-groene netwerk maakt van Luik een aantrekkelijkere stad ; een stad waar iedereen naartoe wil komen. De toeristische én economische sector boomt.

LUIK 2022

Luik wordt een knooppunt van duurzame netwerken. De stad transformeert naar een harmonieuze, diverse omgeving waar het aangenaam is te wonen, werken, of gewoon te zijn. sociaal netwerk. Door een waaier aan functies in te planten en deze goed bereikbaar te maken, is het mogelijk een verscheidenheid aan mensen en menselijk kapitaal te creëren en te behouden. Dit is onder andere mogelijk door woningen te voorzien voor alle sociale klassen en doorlaatbare pleinen te ontwerpen die als verbinding functioneren tussen de verschillende delen van de wijk. Door de veelheid aan functies en goed uitgewerkt openbaar vervoer kunnen deze sociale netwerken zich uitbreiden buiten de wijk en de stad, om zo bezoekers te lokken, die op hun beurt bijdragen tot de ontwikkeling ervan.

openbaarvervoersnetwerk. Het autoluw maken van het historische centrum wordt mogelijk door de uitbouw van het openbaar vervoer en de aanleg vaan relais-parkings aan de belangrijkste invalswegen. Het autovrij maken van de Rue Féronstrée en La Batte zorgt voor een transformatie van deze plaatsen naar kwalitatieve, publieke ruimtes. Deze plekken worden een broeierig nest van diverse functies en sociale interacties en werken als katalysator voor de hele wijk.

Bronvermelding

1: ONBEKEND, ‘Het Brundtland Rapport ‘Our Common Future’’, http://do.vlaanderen.be/content/het-brundtland-rapport-our-common-future-0, (datum laatste aanpassing: onbekend, datum laatste consultatie: 08/01/2014.)

2. MESTREZ, J., ‘De provincie Luik tegen het jaar 2022’, http://www.liegeonline.be/lg2020/summary3_MAN_NL.pdf (datum laatst geconsulteerd: 23/12/2013.)

3.DSP Groep, ‘Wat houdt sociale duurzaamheid in?”, kennisbank.platform31.nl (datum laatste aanpassing: juni 2010, datum laatst geconsulteerd:09/01/2014.)

4. ONBEKEND, ’Participez, à l’avenir de votre ville ‘, http://www.liege.be/telechargements/pdf/actu/projet-de-ville-2012-2022.pdf (datum laatst geconsulteerd: 23/12/2013.)

5.LAGROU, E., (1984): Luik. Een binnenstad in wederopbouw na de welvaardexplosie in ‘ stedenbouwkundige verkenning ‘ . s.i.: s.e. , 47p.

6. CAMPBELL, S. (1996): Green Cities, Growing Cities, Just Cities? Urban Planning and the Contradictions of Sustainable Development. Journal of the American Planning Association.

7.ALEXANDER, C., (1997): A pattern language, Towns. Building construction.Oxford: Oxford university press Inc , 1216p.

8. SALINGAROS , N.A.(2008): principles of urban structure. Amsterdam: Techne press, 254p.

9. ONBEKEND, ‘Almere wil een echte stad zijn’, http://kanteldenker.wordpress.com/2012/01/16/almere-wil-zo-graag-een-echte-stad-zijn/ (datum laatste aanpassing:16/01/2012, laatst geconsulteerd op 28/12/2013.)

10.LOECKX, A., ‘De stad lezen’, Open Stad, Antwerpen, 1993, pp.279-281.

11. ONBEKEND,’ Interparking ‘http://www.interparking.be/nl/find-parking/search-results/?keyword=luik (datum laatste aanpassing 18/12/2012 , laatst coconsulteerd op 28/12/2013.)

12. UNIZO , ‘Leegstand verminderen ‘ , http://www.unizo.be/limburg/images/res4814539_1.pdf (datum laatst geconsulteerd : 12/12/2013.)

13. KAV, ‘Leegstand winkels blijft toenemen ’, http://trends.knack.be/economie/belga-economie/leegstand-winkels-blijft-toenemen/article-4000051992849.htm (datum laatste aanpassing: 28/02/2012, datum laatste raadpleging: 28/12/2013.)

14 BELGA/SPS, ‘Leegstaand flatgebouw in Luik dreigt in te storten’, http://www.demorgen.be/dm/nl/989/Binnenland/article/detail/1027543/2009/11/10/Leegstaand-flatgebouw-in-Luik-dreigt-in-te-storten.dhtml (datum laatste aanpassing: 10/11/2009, datum laatste raadpleging: 28/12/2013.)

15 DE BAST, A., ‘Des fresques pour les vitrines vides’, http://www.lesoir.be/118017/article/actualite/regions/liege/2012-11-12/des-fresques-pour-vitrines-vides (datum laatste aanpassing: 12/11/2012, datum laatste raadpleging: 28/12/2013.)

16 ELLIN, N., (2006): Integral Urbanism. England: Routledge, 184p.

17. ONBEKEND, ‘Projet de ville, 2012-2020’, http://www.liege.be/telechargements/pdf/vie-communale/projet-de-ville-2012-2022/projet-de-ville-document-final.pdf (datum laatst geconsulteerd: 23/12/2013.)

18.HEELING, J ,Westrik ., (2002): Het ontwerp van de openbare ruimte ,Amsterdam , SUN , 269 P. 19. La CUB ,http://www.angers.fr/fileadmin/plugin/tx_dcddownloads/La_reconquete_des_quais_a_Bordeaux.pdf ( datum laatste aanpassing 29/05/2010 , laatst consulteerd 5/12/2013.)

20. L.G., ‘La rue Féronstrée à Liège en piétonnier: une catastrophe commerciale?’, http://www.lameuse.be/723745/article/regions/liege/actualite/2013-05-14/la-rue-feronstree-a-liege-en-pietonnier-une-ca¬tastrophe-commerciale (datum laatste aanpassing 28/12/2013, laatst geconsulteerd op 28/12/2013.)

21. REDACTION EN LIGNE, ‘Liège: donnez votre avis sur le futur tram et découvrez, reu par reu, son tracé dans la Meu¬se’, http://www.lameuse.be/723745/article/regions/liege/actualite/2013-05-14/la-rue-feronstree-a-liege-en-pieton¬nier-une-catastrophe-commerciale (datum laatste aanpassing 28/05/2012, laatst geconsulteerd 28/12/2013.)

22. Rogers, R. e.a. Grand Paris , The Design of the Parisian Agglomeration of the Future , Paris, s.1.: sine nomine , 2008.