Duurzaamheid & Energiegids editie 4 van 2023 by Jetvertising b.v.

Dynamische energietarieven sleutel in energietransitie? Jaargang 1 | Editie 4 | December 2023

Natuurlijke vochtregulerende isolatie met kokkelschelpen in de kruipruimte

Duurzaamheid & Energiegids Powered by NBD & HC

Hoe meet je het werkelijk energieverbruik van gebouwen?

Lichtmanagement en meer circulariteit bepalen markt ledverlichting

Frisse én gezondere lucht dankzij fijnstoffilters in balansventilatie 1

Aan de slag met de gebouwen en binnenruimtes van vandaag en morgen. Met de diverse tools van Gyproc en Isover Nederland heeft u alles in huis om zelfstandig aan de slag te gaan. Heeft u toch nog vragen, dan helpen we u graag persoonlijk.

Ontwerp een ruimte met de Gyproc Selector

Ga aan de slag met duurzame isolatie van Isover in uw gebouwontwerp.

Een comfortabele ruimte ontwerpt en bouwt u met lichtgewicht en duurzame wanden plafondsystemen van Gyproc.

Maak thermische isolatieberekeningen voor gevels, daken en vloeren volgens de geldende isolatienormen.

Filter in de Gyproc Selector eenvoudig op systeem of toepassing, vind het juiste systeem en ontvang advies.

Ga zelf aan de slag op www.isover.nl/termical

Ga zelf aan de slag op www.gyproc.nl/systemen Kijk voor andere handige tools op de website van Gyproc. Nog vragen? www.gyproc.nl/team

Maak isolatieberekeningen met Isover Termical

jaargang 2023

Kijk voor andere handige tools op de website van Isover. Nog vragen? www.isover.nl/team

Inhoud

Hoe meet je het werkelijk energieverbruik van gebouwen? 14 Dynamische energietarieven sleutel in energietransitie? 20 Gehard vacuüm glas wordt steeds groter 23 Natuurlijke vochtregulerende isolatie met kokkelschelpen in de kruipruimte 27 Na isoleren met innovatieve waterkerende profielplaten 30 Frisse én gezondere lucht dankzij fijnstoffilters in balansventilatie 36 Luchtbevochtigers voorkomen gezondheidsklachten 40 STEBOMA, specialist in WTW-systemen: “Vrijwel zonder energieverlies een gezond en warm binnenklimaat” 42 Decentrale ventilatie in gevel heel geschikt voor bestaande bouw 46 Lichtmanagement en meer circulariteit bepalen markt ledverlichting 51 Een all electric binnenklimaat comfortabel en energiezuinig geregeld 55 Uitgebreid advies over ventilatieoplossingen aan de basis van productverkoop

Van de Redactie Rectificatie

In het artikel ‘Het klimaatplafond helpt verduurzamen’, verschenen in de hard-copy variant van het oktober nummer, komt een storende fout voor. Bovenin pagina 21 is per abuis een afbeelding geplaatst van een inductie unit.

Duurzaamheid & Energiegids Powered by NBD & HC

Duurzaamheid & Energiegids is een print en online uitgave van Jetvertising b.v., onder redactie van Nederlandse Bouw Documentatie en De HandelsCourant. Uitgever Jetvertising b.v. Tiendweg 12 2671 SB Naaldwijk Tel. +31 (0)70 - 399 00 00 directie@jetvertising.nl

4 58 59

Kort Nieuws Market Lounge Agenda

Redactie Gebouwde omgeving Nederlandse Bouw Documentatie (NBD-Online) redactie@jetvertising.nl Industrie De HandelsCourant (HC) redactie@jetvertising.nl Persberichten info@jetvertising.nl

Vormgeving MSU Nikkelstraat 1C 8211 AJ Lelystad Advertenties Jetvertising b.v. Tiendweg 12 2671 SB Naaldwijk Tel. +31 (0)70 - 399 00 00 rob@jetvertising.nl Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, gekopieerd of hergebruikt zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever.

200 miljoen voor biobased bouwen Nationale Aanpak Biobased Bouwen De overheid trekt 200 miljoen euro uit om het grootschalig gebruik van biobased bouwmaterialen te stimuleren. Biobased bouwen is een kansrijke methode om de impact op het milieu van de landbouw, industrie en de bouw te verlagen. De biobased bouwen ambitie is om in 2030 30 procent van de nieuwbouwwoningen met minimaal 30 procent biobased materialen te realiseren. De uitstoot van CO2 is lager en er zijn minder niet-hernieuwbare grondstoffen nodig, omdat materialen steeds weer aangroeien. De Nationale Aanpak Biobased Bouwen (NABB) moet leiden tot een nieuwe nationale markt voor de grootschalige teelt, verwerking en toepassing van biobased bouwmaterialen. Dit geeft boeren perspectief op een duurzaam verdienmodel, terwijl bouwers over voldoende duurzame materialen kunnen beschikken. Daarnaast draagt het bij aan een circulaire economie. Met de Nationale Aanpak stellen de ministeries tot 2025 25 miljoen euro beschikbaar om een markt op te zetten. De overige 175 miljoen euro is een reservering om de markt uit te breiden in de jaren daarna tot 2030. De aanpak is opgesteld in samenwerking met andere overheidspartijen, marktpartijen en kennisinstellingen. De belangrijkste actie om het plan voor elkaar te krijgen is het opzetten en opschalen van ketens van boeren, verwerkers en bouwers. Hiervoor stelt het plan een breed palet aan maatregelen voor.

jaargang 2023

Composiet lichtmasten als alternatief voor staal en aluminium

Duurzaam geproduceerd bij Formenta

Composiet lichtmasten zijn onderhoudsvrij, lichtgewicht en extreem sterk. De composiet lichtmast focust op esthetische aspecten en een hoge kwaliteit. Het productieproces vindt plaats bij Formenta in Zweden, met een maximaal respect voor de leefomgeving en ISO9001 en 14001 genormeerd. De composiet lichtmast is leverbaar met diverse grondbevestigingen zoals een basis grondbuis, een kantelanker of een fraaie en eenvoudig plaatsbare prefab fundering. Een van de belangrijke voordelen van de composiet lichtmast is dat er geen watervervuiling plaatsvindt, in tegenstelling tot lichtmasten in staal of aluminium. Het

geringe gewicht is een voordeel bij het transport. Tot slot vergt de productie van de composiet lichtmast slechts een fractie van de energie die nodig is om staal of aluminium te produceren. Formenta haalt de energie die nodig is voor de productie uit wind- zonneen hydrodynamische installaties.

Circulair ontwerpen in de installatiesector Om de installatiesector richting circulariteit te stuwen, is een coalitie van koplopers nodig. Die agendeert het belang van circulair ontwerpen van installaties bij de overheid. En werkt tegelijkertijd mee aan een uniforme meetmethode om de circulariteit van installaties te meten en te beoordelen. Dat concludeert een groep installatie-experts in een sessie van Techniek Nederland, DGBC en TVVL, met als doel de transitie naar een circulaire installatiebranche te versnellen. Want, zo stellen de experts, op dit moment is de installatiesector nog maar mondjesmaat met circulair ontwerpen bezig. Terwijl in de bouwsector circulaire concepten

steeds vaker voorkomen, lijkt de installatiesector achter te lopen op het gebied van circulariteit. Dat is een gemiste kans. Er komen de komende jaren in de bestaande gebouwde omgeving miljoenen Cv-ketels vrij die vervangen worden door bijvoorbeeld warmtepompen en andere CO2-arme of neutrale oplossingen. Dat zijn niet automatisch ook circulaire installaties. En dat is wel de wens, en tevens de ambitie van de Nederlandse overheid, die ons land in 2050 compleet circulair wil hebben.

Nieuws

Jaarlijkse kosten voor vernieuwing van infrastructuur lopen op naar € 3,4 miljard Vernieuwing bestaande infrastructuur steeds harder nodig De komende tientallen jaren staat Nederland voor een enorme opgave om de infrastructuur te vernieuwen. Dit is nodig om Nederland veilig, bereikbaar en leefbaar te houden. De jaarlijkse kosten voor vernieuwing van alle civiele infrastructuur in eigendom van de overheid, stijgen van € 1,1 miljard per jaar nu naar € 3,4 miljard per jaar over 20 jaar. Dat blijkt uit het 2e Landelijk Prognoserapport Vernieuwingsopgave Infrastructuur dat TNO vandaag heeft gepubliceerd. TNO deed onderzoek op verzoek van de rijksoverheid, het Interprovinciaal Overleg (IPO) en Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). De prognose van TNO onderschrijft eerdere rapporten dat de opgave voor groot onderhoud en vernieuwing groot is. Veel van onze bruggen, wegen, viaducten en sluizen zijn op leeftijd en toe aan vervanging, renovatie of groot onderhoud. Ze werden grotendeels gebouwd in de jaren ’60 en ’70 toen Nederland nog veel minder inwoners had en lang niet iedereen een auto had. Ook rijden er meer en veel zwaardere auto’s en vrachtwagens dan waar destijds op gerekend was. Onze wegen, bruggen en viaducten hebben het daarom zwaarder te verduren dan destijds. Ze zijn daardoor regelmatig eerder aan het einde van hun technische levensduur dan voorzien. TNO signaleert dat het realiseren

van deze opgave wordt bemoeilijkt door tekorten aan arbeidskrachten en bouwmaterialen. Daarbij komt nog de uitdaging om de noodzakelijke vervanging en renovatie in toenemende mate klimaatneutraal en duurzaam uit te voeren. Al deze factoren werken kostenverhogend. TNO adviseert om de samenwerking te stimuleren tussen de verschillende bestuursniveaus (rijk, provincies en gemeente), in te zetten op innovatieve en duurzame werkwijzen en te zorgen voor nog beter inzicht in de opgave. Van de totale geprognosticeerde kosten ligt ongeveer 55% bij gemeenten, 9% bij provincies, 13% bij waterschappen en 23% bij landelijke beheerders Rijkswaterstaat en ProRail.

VERWACHTTE KOSTEN LOPEN FLINK OP Gezamenlijk beheren het rijk, provincies, gemeenten en waterschappen 141.000 km wegen, 5.700 km vaarweg, 7.000 km spoor en tienduizenden bruggen, viaducten, sluizen, stuwen en gemalen met een totale vervangingswaarde van ongeveer € 350 miljard. Deze infrastructuur veroudert en een deel ervan nadert het einde van de levensduur. In 2021 werd voor € 1,1 miljard gerenoveerd en vervangen, terwijl we naar verwachting over 2 decennia jaarlijks zo’n € 3,4 miljard hieraan kwijt zullen zijn. De totale kosten van de vernieuwingsopgave tot 2100 worden door TNO geraamd op € 260 miljard. De provincies verwachten dat de kosten nog verder zullen oplopen dan het TNO-rapport laat zien. In het kader van woningbouwopgave moeten de komende jaren grote getalen extra woningen gebouwd worden. Ook deze woningen en bijhorende voorzieningen moeten bereikbaar zijn. Dit vereist meer infrastructuur en brengt extra onontkoombare kosten met zich mee. 5

Prestatieborging van warmtepompen Installateurs, fabrikanten en de overheid hebben afgesproken om samen te werken aan de prestatieborging van (hybride) warmtepompen. Hiermee krijgen kopers van een warmtepomp de zekerheid dat een warmtepomp een bepaalde warmtevoorziening en energiebesparing realiseert. Die zekerheid maakt de aanschaf van een warmtepomp aantrekkelijker. De afspraken zijn onderdeel van het eerder aangekondigde plan om een (hybride) warmtepomp vanaf 2026 verplicht te stellen voor huishoudens van grondgebonden woningen die de aanschaf binnen zeven jaar kunnen terugverdienen. Onderdeel van de prestatieborging is dat een bewoner vooraf duidelijk en gedegen advies krijgt over de geschiktheid en mogelijke prestaties van een (hybride) warmtepomp voor de eigen woning en advies hoe je deze het beste gebruikt. Ook krijgt een bewoner door monitoring inzage in het functioneren van de installatie in de

praktijk en feedback/tips voor optimalisatie van gebruik. Door het verbruik te monitoren kunnen de instellingen van de warmtepomp verder geoptimaliseerd worden, waardoor extra besparingen mogelijk zijn. Vanaf 2026 gelden strengere eisen voor de efficiëntie van verwarmingsinstallaties, mits de woning of het

gebouw daartoe geschikt is. Daarbij wordt de (hybride) warmtepomp de norm voor het verwarmen van onze woningen, winkels, scholen en kantoren. De normering stimuleert bovendien de innovatie van de warmtepomp. Momenteel verdient de investering in een (hybride) warmtepomp zich in veel gevallen binnen zeven jaar terug, gevolgd door een structureel lagere energierekening voor de gehele levensduur van de (hybride) warmtepomp. Met een hybride warmtepomp daalt het aardgasverbruik voor verwarming met gemiddeld 60% en de CO2-uitstoot met 25%. Doordat de stroom de komende jaren groener wordt, daalt de CO2-uitstoot nog verder.

Daglicht via de zijgevel Powerdaylight staat bekend om het binnenbrengen van daglicht door middel van een kleine koepel op het dak. Dit kan zowel op een plat als op een hellend dak, ongeacht de dakbedekking. In sommige situaties is het wenselijker om daglicht via de gevel op te vangen en op die manier naar binnen te transporteren. Voor deze situaties ontwikkelde Techcomlight in het verleden de zijgevelset. Een geschikte oplossing wanneer er weinig ruimte op het dak is, maar ook als de ruimte in de gevel zelf beperkt is of als de constructie geen grotere sparingen toelaat. Daarnaast wordt deze gevelset toegepast bij ruimtes die niet direct onder het dak gesitueerd liggen. Deze variant is ook goed bruikbaar wanneer (extra) privacy gewenst is. Er wordt namelijk daglicht via de gevel naar binnen gehaald, zonder dat mensen van buitenaf naar binnen kunnen kijken.

jaargang 2023

De koepel, met een diameter van 25, 35 of 53 centimeter, wordt op de gevel gemonteerd. De reflecterende daglichtbuis transporteert het daglicht door de gevelconstructie naar de gewenste ruimte. Door middel van een afwerkingsplaat wordt het daglicht vervolgens verspreid in de betreffende ruimte. Via de binnenwand valt het daglicht naar binnen. Recentelijk heeft Techcomlight een nieuw model geïntroduceerd: deze is aan de buitenzijde voorzien van een vlakke afwerking, voor de diameter 35 cm.

Foto: Fons Heijnsbroek op Unsplash.

Nieuws

NSVV Richtlijn Tunnelverlichting 2023 De ontwikkeling van ledverlichting is de laatste jaren in een stroomversnelling geraakt. Er is een algemene trend waarneembaar dat conventionele lichtbronnen en armaturen voor bijvoorbeeld natriumverlichting niet meer verkrijgbaar zijn, geen ontwikkeling meer doormaken danwel ook niet meer toegepast worden in nieuwe projecten. Onderzoek naar ledverlichting is hierdoor van nog groter belang geworden. In de afgelopen jaren heeft het aanwakkeren van de duurzaamheidsambities, mede door initiatieven vanuit het Centrum Ondergronds Bouwen (COB) geleid tot een onderzoeksprogramma bij het consortium De Groene Boog. Op basis van diverse rijproeven is led-tunnelverlichting in de praktijk beoordeeld op basis van waarnemingen en metingen. De resulterende inzichten zijn verwerkt in de nieuwe richtlijn 2023. Het uitgangspunt bij de optimalisaties is dat het veiligheidsniveau behouden blijft bij het verlagen van verlichtingsniveaus. Het verlagen van de verlichtingsniveaus leidt met name tot een reductie van het energieverbruik en bij nieuwe verlichtingsinstallaties ook tot een besparing op de investeringskosten en een vermindering van het materiaal. De Richtlijn voor tunnelverlichting is te bestellen in de publicatieshop van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV).

Recordaantal warmtepompen geplaatst

Voor tweede jaar op rij Dit jaar plaatsen installateurs naar verwachting 167.000 warmtepompen in woningen. Dat is een toename van 51,8% ten opzichte van 2022. Volgens het Nationaal Warmtepomp Trendrapport 2024 groeide het aantal geplaatste warmtepompen vorig jaar ook al met 52%. In bestaande woningen is het aantal geplaatste warmtepompen dit jaar meer dan verdubbeld. DEFINITIEVE DOORBRAAK Het Nationaal Warmtepomp Trend Rapport is samengesteld door Dutch New Energy Research (DNE Research) en Warmte365. Techniek Nederland is mede-opdrachtgever van het rapport. De brancheorganisatie ziet in de cijfers de bevestiging dat de warmtepomp definitief is doorgebroken. Het demissionaire kabinet Rutte-IV stelde als doel voor de periode 2022-2024 een aantal van 125.000 warmtepompen in de bestaande bouw. Dat doel is nu al gehaald. In het Nationaal Warmtepomp Trendrapport 2024 schetst DNE Research vier scenario’s tot en met 2030. In de voorzichtige variant zullen er vanaf 2026 al 240.000 warmtepompen per jaar in de bestaande bouw worden geïnstalleerd. In het meest optimistische scenario zijn het er maar liefst 300.000. Boven op deze aantallen komen nog eens 50.000 warmtepompen per jaar in de nieuwbouw. Bij vervanging van de cv-ketel zullen de meeste consumenten vanaf 2026 voor een hybride warmtepomp kiezen.

ALFA 95 FLAT Super Quiet

De ALFA 95 FLAT SQ warmteterugwinunit is ontworpen voor decentrale ventilatie. Het biedt een ideale oplossing voor zowel nieuwe als bestaande gebouwen. Dankzij het minimale geluidsniveau is het de perfecte keuze voor scholen, kantoren en vergaderruimtes. •

1 model met nominaal luchtdebiet van 965m3/u

•

Optionele geïntegreerde voor- / naverwarmer

•

Uiterst stille werking

•

Voldoet aan Frisse scholen

•

Hoog rendement warmteterugwinning tot 83%

•

Geïntegreerde condenspomp

•

Energiezuinige EC-motoren

jaargang 2023

SPIRAIR LUCHTTECHNIEK - WWW.SPIRAIR.NL - 033 24 7 48 49 - INFO@SPIRAIR.NL

Actueel

Door: Joop van Vlerken

Theoretisch energieverbruik tegenover werkelijk energieverbruik, dat was een van de belangrijkste onderwerpen tijdens het seminar ‘Energieprestatie & - monitoring als vertrekpunt van de verduurzamingsreis’ van TVVL op de Vakbeurs Energie op 10 oktober. Een belangrijke factor daarbij zijn data, want die zijn nodig om het werkelijke energieverbruik van een gebouw te bepalen. TVVL introduceerde op basis van verbruiksgegevens de Werkelijke Energie Intensiteits indicator (WEIi) en legde meteen haar eigen gebouw langs deze meetlat.

Hoe meet je het werkelijk energieverbruik van gebouwen?

De realistische data over het energieverbruik kunnen in de Werkelijke Energie Intensiteits indicator (WEIi) gebruikt worden.

John Lens, directeur van TVVL, opende het seminar ‘Energieprestatie & - monitoring als vertrekpunt van de verduurzamingsreis’ met een uitleg van het nieuwe platform KUBR.

Volgens hem moet je het zien als het LinkedIn voor de Nederlandse ontwerp-, bouwen techniekbranche. “Hier kunnen professionals elkaar vinden en vragen stellen of benaderen.

Het is voortgekomen uit wat voorheen TVVL Connect was en is samen met Techniek Nederland, Bouwcampus en Bouwend Nederland verder uitgewerkt.” 9

KUBR is bedoeld voor kennisuitwisseling, maar is ook nadrukkelijk een plek om elkaar te ontmoeten. Je kunt er contact leggen met vakgenoten, collega’s, specialisten en andere relaties. Er is uitgebreid de gelegenheid om zelf informatie te posten, 10 jaargang 2023

waardoor KUBR dynamisch en altijd in ontwikkeling blijft. De boodschap van Lens is dan ook helder. “Doe mee, schrijf je in! Zodat je ook mee kunt denken over de uitdagingen in onze branche en je kennis kunt delen en ophalen.”

WEII Een ander nieuw instrument van TVVL is de Werkelijke Energie Intensiteit indicator (WEIi). Daarover gaf Ronald de Zwart, Key Accountmanager van Censo uitleg. Censo is actief in energiemonitoring en heeft veel

Actueel Je kunt de installatie al beter instellen op basis van deze gegevens. Zo kan de stooklijn geoptimaliseerd worden. En kan de installatie beter geprogrammeerd worden om verbruik ’s nachts en in de weekenden zo laag mogelijk te houden.

aldus De Zwart. “We laten alles bij ons binnenkomen. Zo kijken we waar de verspillingen zitten en waar de winst te behalen is.” Vervolgens wordt gekeken naar de wens van de klant. “De klant vraagt bijvoorbeeld: ‘Ben ik ok met label C?’, wat nu verplicht is voor kantoren. Maar dat is moeilijk te zeggen, omdat het een theoretisch label is, dat niet altijd overeenkomt met de werkelijkheid.”

kennis over IT in relatie tot energiebesparing. De vraag van de klant is niet altijd duidelijk, legde hij uit. “De klant weet wat ie wil, namelijk verduurzaming. Maar soms weet de klant niet precies met welk doel. Daarom komen ze bij ons. Kunnen jullie mij

helpen? Er zijn dan veel verschillende opties. Gaat het bijvoorbeeld alleen om energiebesparing of wil men CO2-neutraal worden? Wij helpen de klant om te kijken welke stappen genomen moeten worden.” Data is daarbij het allerbelangrijkst,

GROTE BESPARINGEN Daarom kijkt Censo naar het werkelijke energieverbruik. “Dat zegt meer dan alleen een label. En soms zijn er grote besparingen te behalen. Zo blijkt vaak dat er verbruik is buiten de openingstijden, dat kunnen we uit onze data opmaken. Daarnaast voeren we ook een analyse uit op gelijktijdig koelen en verwarmen, want dat is natuurlijk verre van optimaal. Soms is het ook goed om even te kijken naar het verbruik op feest- en vakantiedagen. We komen gebouwen tegen die op Koningsdag evenveel energie verbruiken als op een normale dag, omdat het niet goed ingesteld is.” De realistische data over het energieverbruik kunnen in de WEIi gebruikt worden, legt De Zwart uit. “Daar kun je alle data in stoppen zodat er aan de andere kant een score uitrolt. Dit geeft aan hoe een gebouw werkelijk presteert. De score loopt van werkelijk energieneutraal gebouw (WENG) naar zeer onzuinig. En daarbij hebben we voor elke gebouwklasse een eigen indeling gemaakt.” OP KOERS ZETTEN De WEIi kent twee berekeningen, vertelde De Zwart. “Een basisberekening kan heel snel gemaakt worden op basis van het gebruiksoppervlak, de postcode en het energieverbruik. 11

Special voor VSK 2024 In print en online

Nieuw: De Fresh-r Compac.

naar 28.000 installateurs, adviseurs en voorschrijvers

Decentrale ventilatie zonder warmteverlies voor een geheel appartement of een deel van een woning. Bewezen techniek, circulair ontworpen, makkelijk geïnstalleerd en zeer voordelig. www.fresh-r.nl 12 jaargang 2023

Voor nadere informatie en/of reserveringen kunt u contact opnemen met Jetvertising b.v. T +31(0)70 399 00 00 E rob@jetvertising.nl

Actueel Daarnaast is er een detailberekening mogelijk. Die gaat veel verder en houdt bijvoorbeeld ook rekening met uitgesloten verbruik, laadpalen, graaddagen, verblijfsuren en lokaal opgewekte energie. Beide berekeningen geven het verbruik aan in kwh/ m2. Vervolgens kun je het verbruik vergelijken met andere gebouwen in dezelfde gebouwklasse.” De WEIi zet bedrijven op koers voor hun doelen, legt De Zwart uit. “Ze kunnen hun reis voortzetten naar Paris proof, energieneutraal of wat ze willen. Met de WEIi kunnen ze goed bepalen wat er nog nodig is om deze doelen te bereiken.”

het binnenklimaat. Daarnaast verzamelen we data van de laadpalen, de hoofdmeter en het KNMI-weerstation. Vervolgens maken we flows om databronnen te kunnen uitlezen. Nu al deze data verzameld zijn, gaan we analyseren.” De specificaties van het Intechnium Gebouw zijn theoretisch helemaal in orde, legde Vink uit. “Het pand heeft

is. En ook het elektriciteitsverbruik in het weekend is vrij hoog.” BETER INSTELLEN Wat interessant is, is dat je met deze relatief beperkte data al veel kunt doen. Vink: “Je kunt de installatie al beter instellen op basis van deze gegevens. Zo kan de stooklijn geoptimaliseerd worden. En kan de

PRESTATIE PAND VERBETEREN Daarna gaf Werner Vink van de TVVL-expertgroep Gebouwbeheer & -automatisering een inkijk in het living lab van het Intechnium Gebouw in Woerden. Hier wordt gewerkt aan een datamonitoringsysteem in het project ‘datagedreven energieoptimalisatie in gebouwen’. In dit gebouw is ook TVVL gevestigd. Vink: “Het is niet best gesteld met ons pand; dat kan ik alvast verklappen. Dus hoe kunnen we de prestaties van het pand verbeteren? En hoe kan WEIi daarbij helpen?” Daarvoor is monitoring heel belangrijk, legt hij uit. “Door de monitoring en analyse van de HVAC-installaties kun je gebouwgebruikers laten zien of de installaties efficiënt presteren en hoe dat mogelijk beter kan. De hoeveelheid data groeit, onder meer door de energietransitie en het Internet of Things. Dat wordt steeds belangrijker en je kunt gebouwproblemen met behulp van data aanpakken. Bedrijven zijn in de markt om goed presterende gebouwen te krijgen.” ZWAKKE RELATIE IT EN INSTALLATIETECHNIEK Het analyseren van data is in de installatietechniek niet vanzelfsprekend, benadrukte Vink. “IT en installatietechniek hebben een zwakke relatie. Daar is het TVVL Smart Living Lab een uitzondering op. Hier lezen we de volledige HVAC-installatie volledig uit evenals de gegevens van

In het Intechnium Gebouw in Woerden wordt gewerkt aan een datamonitoringsysteem in het project ‘datagedreven energieoptimalisatie in gebouwen’.

een A+-label. Maar als je kijkt naar het verbruik dan ligt dat veel hoger dan dat je op basis van dat label zou verwachten.” De oorzaken hiervoor moeten volgens Vink gezocht worden in het gebruik van de installaties. “We zien bijvoorbeeld dat er ’s nachts veel gasverbruik is, terwijl er dan niemand

installatie beter geprogrammeerd worden om verbruik ’s nachts en in de weekenden zo laag mogelijk te houden. Ik denk dat misschien wel een besparing van 80% mogelijk is. Dat zou heel veel schelen in de energiekosten.”

WWW.NBD-ONLINE.NL Hier vindt u alles wat u nodig heeft voor uw project.

Bouwen aan persoonlijke en duurzame relaties Wij zijn Selectum, de betrokken detacheerder van technisch personeel in Nederland. Dat betekent dat wij ook na een plaatsing altijd contact houden. Hoe vergaat het jou bij je nieuwe werkgever? En wat zijn de mogelijke volgende stappen in je carrière? Dat betekent ook wij geloven in het bouwen van persoonlijke en duurzame relaties. Zowel met reeds geplaatste technische specialisten, potentiële kandidaten als met onze opdrachtgevers. Want bij ons is iedereen vooral een mens en niemand een nummer.

14 jaargang 2023

NBD-Online

Actueel

Door: Joop van Vlerken

De kennissessie Smart Energy Highlights tijdens Vakbeurs Energie op 10 oktober leverde interessante inzichten op over dynamische energietarieven. Het is een van de sleutels voor het meer in balans brengen van duurzame energiestromen, maar het is zeker niet de heilige graal. Want daarnaast moet er ook geïnvesteerd worden in uitbreiding van de netwerken, meer flexibiliteit en duurzame energieopslag.

Dynamische energietarieven sleutel in energietransitie?

In Vlissingen bouwt Semper Power, een 30MW-batterij voor de opslag van duurzame energie. Foto: Semper Power.

“Dames en heren, allereerst een compliment. Het energieverbruik in Nederland is in 2022 weer gedaald. Het is een trend die we de laatste jaren zien. Bovendien groeit hernieuwbaar en krijgen we steeds meer windenergie en zonnepanelen.” Zo begon Walter Hulshorst van Smart Energy NL zijn presentatie tijdens de kennissessie ‘Smart Energy Highlights’ op

de Energie Vakbeurs op 10 oktober. Hij legde uit wat deze ontwikkelingen betekenen voor de toekomst van ons elektriciteitsnet. “Per dag wordt er nu nog, gekeken naar energie-inhoud, ruim 2,7 keer meer gas verbruikt dan elektriciteit. Dat gasgebruik moet op de een of andere manier opgevangen worden als we van het gas af gaan. Dat betekent nogal wat.”

Gas speelt dus nog altijd een belangrijke rol in de Nederlandse energievoorziening, schetste Hulshorst. “Onze grootste batterij is op dit moment nog altijd de gasopslag. Elektriciteit laat zich helaas niet zo mooi opslaan als gas. Daarom wordt er nu naar waterstof gekeken als vervanging voor aardgas op termijn. Dat is ook wel nodig, want volgens cijfers

van het CPB stijgt het elektriciteitsverbruik naar 159 Twh in 2030, terwijl dat in 2022 nog 117 Twh was.”

Doordat we steeds meer PV-panelen en windenergie krijgen, neemt de onbalans in het net toe. De vraag is of we straks nog moeten betalen per kilowattuur of dat we vooral moeten betalen voor het veroorzaken van onbalans op het net

16 jaargang 2023

ONBALANS IN NET NEEMT TOE Het elektriciteitsverbruik stijgt dus nog steeds en tegelijk stijgt ook de productie van duurzame elektriciteit. Hulshorst: “Deze vormen van energie kennen een grote variatie en zijn gelukkig wel voor een groot deel complementair aan elkaar, maar we redden het niet om alle overtollige energie op te slaan. Doordat we steeds meer PV-panelen en windenergie krijgen, neemt de onbalans in het net toe. De vraag is dan ook of we straks nog moeten betalen per kilowattuur of dat we vooral moeten betalen voor het veroorzaken van onbalans op het net. Daarnaast zijn er natuurlijk investeringen nodig in de netten om al deze elektriciteit te verwerken.”

Actueel Met dynamische contracten varieert de prijs continu en heb je zelfs te maken met negatieve stroomprijzen als er een overschot is aan elektriciteit. Als je op dat soort momenten stroom gebruikt, krijg je met een dynamisch tarief geld toe. Dat is vervelend voor mensen met PVpanelen, want die moeten dan juist betalen.

dynamische energiecontracten. Vaak zijn dat jongeren die het leuk vinden om hier actief mee bezig te zijn.”

DYNAMISCHE ENERGIETARIEVEN Deze nieuwe ontwikkelingen zorgen ervoor dat dynamische energiecontracten in sommige gevallen interessant zijn, zei Hulshorst. “Dynamische tarieven kunnen meehelpen aan het herstellen van de balans op het net. Zo is het natuurlijk slim om een elektrische auto te gaan laden als de stroomprijs negatief is. We wekken op sommige momenten meer elektriciteit op dan we gebruiken. Het produceren van zonnestroom kost dan in principe geld. Dat gebeurt bijvoorbeeld op zonnige dagen en dan vooral in het weekend, als de industrie minder actief is. De vraag is dan minimaal en de opbrengst uit PV-panelen maximaal, zeker in de maanden mei en juni. Je kunt daarop anticiperen als je een dynamisch energiecontract hebt. Met dynamische contracten varieert de prijs continu en heb je zelfs te maken

met negatieve stroomprijzen als er een overschot is aan elektriciteit.” Voor de bezitters van zonnepanelen met een dynamisch energiecontract zijn deze ontwikkelingen minder goed nieuws. Hulshorst: “Als je op dat soort momenten stroom gebruikt, krijg je met een dynamisch tarief geld toe. Dat is vervelend voor mensen met PV-panelen want die moeten dan juist betalen. Dan zou je de zonnepanelen kunnen uitschakelen. Op winterdagen is de prijs van elektriciteit juist extra hoog door de hoge vraag en de lage opbrengsten van zonnepanelen.” Hulshorst: “Deze negatieve prijzen zullen nog wel vaker voorkomen. In dit jaar (2023) heeft 3,6% van de uren een negatieve elektriciteitsprijs. We zijn daar in Europa de absolute koploper mee.” Nog maar weinig mensen hebben een dynamisch energiecontract. “Op dit moment zijn er maar 232.000

VASTSTELLEN VAN ENERGIEPRIJZEN In het tweede deel van de van de kennissessie Smart Energy Highlights legde zijn collega Patrick Groenewoud uit hoe het vaststellen van energieprijzen gebeurt. “Je hebt daarvoor de ‘day ahead market’. Vooral de energieleveranciers zijn daar actief. Zij moeten een goede voorspelling kunnen maken van de prijzen, en dat is best een lastig spel. Foute weersvoorspellingen kunnen zo miljoenen euro’s kosten. Er zijn heel veel risico’s op deze markt door prijsvolaliteit en complexiteit.” Deze onbalans op de markt is een groot probleem voor energiebedrijven, aldus Groenewoud. “Als er minder centrales zijn, kun je minder snel reageren. Daardoor kunnen de prijzen bij onbalans snel oplopen. Het kan bovendien tot problemen leiden op het elektriciteitsnet. Op dit moment heeft al 80% van Nederland te maken met netcongestie. Dat is zorgelijk. Er wordt op dit moment dan ook gekeken in hoeverre dynamische prijzen kunnen helpen om deze onbalans op te lossen. Op dit moment is het een groot probleem om grote aansluitingen op het net te krijgen. Een deel daarvan kan mogelijk opgelost worden door dynamische tarieven.” VRAAG AFVLAKKEN Dat vraagt wel wat van de grote afnemers, legde Groenewoud uit. “Er wordt gekeken naar energiemanagement, waarbij bijvoorbeeld aan tuinders gevraagd wordt om tijdelijk hun lampen uit te zetten, zodat de vraag wat afvlakt. En als er veel wind is, kan het voorkomen dat windparken gedempt worden.” Voorlopig zijn deze problemen nog niet opgelost, zegt hij. 17

Luchtbevochtigers & Koelers

WE ARE CIRCULAR

IsoBouw, koploper in duurzame isolatiesystemen

energiezuinig

Een goede isolatie geeft de beste garantie op grote energiebesparingen. De isolatiesystemen van IsoBouw

werkt automatisch hygiënisch

zijn hierbij het duurzaamste en milieuvriendelijkste alternatief. Onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek onderbouwt dit: Met veelal de beste MKi-score in de NMD en een Cradle to Cradle Certified® brons certificaat voor het EPS materiaal.

Dakelementen

Plafondisolatie

Plat dak isolatie

Gevelisolatie

Vloerisolatie

Funderingsbekisting

www.isobouw.nl /WEARECIRCULAR

230001389 18 - IsoBouw - adv 90 x 267 (BxH) Duurzame isolatiesystemen - V01.indd 1

jaargang 2023

28-03-2023 14:34

e-mail: info@homevap.com | telefoon: 024-355 6059 website: www.homevap.com

Actueel “De komende jaren komt er meer opwek in de zomer en meer verbruik in de winter. Dat betekent dat netbeheerders hun stations moeten uitbreiden of dat er minder verbruik moet zijn op spitsmomenten.” De vraag is daarbij volgens hem hoe prijsprikkels congestie kunnen voorkomen. “Dynamische tarieven kunnen wel helpen, maar zijn niet altijd het antwoord op de problemen.” Dit komt onder meer doordat het niet mogelijk is om alleen met beprijzing het energieverbruik te sturen. Er moet daarom meer gebeuren, aldus Groenewoud. “We moeten toe naar een meer flexibel energiesysteem. Dan moeten we weten waar, wanneer en hoeveel energie wordt opgewekt en dat er adequate vraag- en aanbodrespons is. Daarnaast moeten transmissie en infra uitgebreid worden en moet er nog betere interconnectie met het buitenland komen. Ook opslag is erg belangrijk, dat kan bijvoorbeeld met batterijen, maar ook warmte kan opgeslagen worden. En daarnaast is er nog conversie, bijvoorbeeld het omzetten van elektriciteit in waterstof.” OOK ANDERE OPTIES MEENEMEN Al deze dingen zijn nodig om netcongestie op te lossen, denkt Groenewoud. En er wordt hard aan gewerkt, vertelde hij. “In Vlissingen bouwt Semper Power, een 30MW-batterij voor de opslag van duurzame energie.” En hoewel batterijen zeker interessant zijn als kortetermijnoplossing voor congestieproblemen, worden ook andere opties meegenomen, legde Groenewoud uit. “Ook waterstof is weer interessant geworden, terwijl dat door heel veel mensen al afschreven was. In Noorwegen is in 1988 nog een 167 MW waterstofcentrale ontmanteld, die de elektriciteit van een waterkrachtcentrale omzette in waterstof.” Concluderend gaf Groenewoud aan: “Gelijktijdig verbruik is effectief en goedkoop en daarbij kunnen dynamische tarieven helpen. Tegelijkertijd kunnen de dynamische tarieven gigantisch risico’s opleveren voor leveranciers. Flexibilisering blijft sowieso nodig.”

NETBEHEERDERS GAAN HISTORISCH VEEL BIJBOUWEN EN STELLEN ANDERE AANPAK VOOR ROADMAP NAAR 2050 De energietransitie stelt het energiesysteem

stad, in iedere wijk, in iedere buurt, overal zijn

op de proef. Ondanks de fors toenemende in-

werkzaamheden nodig.

vesteringen lukt het de netbeheerders niet om

Tot en met 2026 lopen de jaarlijkse investe-

volledig aan de elektriciteitsvraag te voldoen.

ringen op tot ruim 8 miljard euro per jaar in

Er is veel meer nodig. De netbeheerders heb-

de Nederlandse gas- en elektriciteitsnetten.

ben de Nationale Uitvoeringsagenda gepubli-

Waarbij meer dan 1.000 km aan leidingwerk

ceerd met daarin de plannen over hoe ze het

wordt klaargemaakt voor duurzame gassen.

stroomnet versneld klaarmaken voor de toe-

Er wordt 30 km2 aan systeembatterijen geïn-

komst.

stalleerd. Er zullen meer dan 50.000 wijkstations gebouwd worden en er wordt meer dan

Om gezamenlijk in de hoogste versnelling te

100.000 km aan kabels gelegd.

komen, zoeken ze de dialoog met alle belanghebbenden. Want de energie-infrastructuur is

OVERHEID

het fundament om de ambities op het gebied

De overheid mikt op een vergoeding voor be-

van klimaat, woningbouw, economische groei

drijven die hun energieverbruik naar andere

en mobiliteit te realiseren. De infrastructuurop-

momenten verplaatsen. Er volgen investerin-

gave is alleen haalbaar met een efficiënte en

gen in energiehubs, waarbij bedrijven regio-

gerichte uitvoering met een gerichte opscha-

naal hun energievraag onderling afstemmen

ling via een wijk-voor-wijk aanpak, vergunnin-

om overbelasting te voorkomen. Daarnaast

genfabriek en structurerende keuzes. De opga-

moet het makkelijker worden om het stroom-

ve om de energie-infrastructuur aan te passen

net uit te breiden via inkorten van juridische

raakt namelijk iedereen. Op zee, aan de kust,

procedures en vergunningstrajecten.

langs iedere snelweg, aan de rand van iedere

Foto: Netbeheer Nederland.

Door: Ronald van Bochove

Project Roosma Schilders in Leeuwarden

20 jaargang 2023

Actueel BENGglas, het gehard vacuüm isolatieglas heeft met haar hoge isolerende eigenschap (U= 0,40) en geringe dikte (8,3 mm) in korte tijd veel bekendheid verworven. Het is populair bij renovatie en restauratie. Het past bijna altijd in de bestaande kozijnen. En ook bij nieuwbouw levert het glas, door de imposante isolerende eigenschappen een belangrijke bijdrage aan bijna energie neutrale gebouwen. De maximale afmeting van het glas was een beperkende factor, maar vanaf begin volgend jaar komt BENG-glas ook in grote maten op de markt.

Gehard vacuüm glas wordt steeds groter “De gevel van een bijna energie neutrale woning moet een minimale Rc waarde hebben van 4,7. Het glas van de raamopeningen haalt deze waarde doorgaans niet. De ramen blijven, zelfs met HR ++ of Triple glas een zwakke schakel in de isolatie van de gevel“, zegt Youri Creutzberg, directeur van BENGglas. Wij voorzien de markt nu van een beter isolerende glasplaat met een dikte van slechts 8,3 mm.” Creutzbergs BENGglas is onderdeel van het familiebedrijf Giga-Glas! B.V. de internationale glasgroothandel. Op de Nederlandse markt zijn hoofdzakelijk drie producenten van vacuümglas actief: AGC met Fineo, Pilkington met Spacia en Creutzbergs’ familiebedrijf de Giga-Glas groep levert LandVac-glas en gehard vauümglas BENG-glas. “Ons familiebedrijf leverde vooral veiligheidsglas voor balustrades, abri’s, geluidschermen, borstweringen, bushokken en fietsenstallingen. Ik heb me gespecialiseerd in vacuüm hardglas producten onder de naam BENGglas en na de eerste projecten is het een succesvol product gebleken.” VAN TRIPLE GLAS NAAR 8,3 MM “De eerste generatie Thermopane isolatieglas bestaat uit twee glasplaten met een tussenruimte van 12 mm. Gevuld met edelgas dat beter isoleert dan stilstaande lucht. De kwaliteit nam nog meer toe met de toepassing van folies en coatings. Als je dat wil verbeteren kun je de spouw verdubbelen met drie glasplaten en twee spouwen. Dit Triple glas bracht de U waarde van1,10 naar

0,80. De dikte van dit pakket is echter al wel 38 mm met een gewicht van 35 kg per m2.” Met onze nieuw ontwikkelde BENGglas plaatsen we twee 4mm dikke geharde glasplaten met 0,3 mm luchtledige tussenruimte. Dit 8,3 mm dunne glaspakket heeft een U-waarde van 0,40. Een enorme verbetering ten opzichte van de bestaande alternatieven.” Een raster afstandhouders tussen de glasplaten vangt de luchtdruk op. We hebben onderzocht of een triple variant een nog betere waarde zou opleveren. Maar dat maakte zo weinig verschil dat het de toename van het gewicht, materiaalgebruik en kosten niet rechtvaardigde.” Inmiddels zijn er vier typen BENGglas ontwikkeld. BENGglas MAX, BENGglas, BENGglas + en BENGglas BASIC met verschillen in afdichting, een toegepas-

te vacuüm strip of punt en een wel of niet gekleurde afdichtingrand en een maximale afmeting van 1500 x 2500 mm. “Deze maximale afmeting was een beperking bij de toepassing in nieuwbouw. Maar vanaf 2024 kunnen we ook glasplaten leveren met een maximale afmeting van 2440 x 4200 mm.” AUTHENTIEKE UITSTRALING BEHOUDEN Creutzberg geeft drie voorbeelden van projecten waarin het glas met succes is toegepast. In samenwerking met Dennissen Schilderwerken en Glasisolatie BV is een monumentaal pand in Weurt verduurzaamd door de toepassing van BENGglas. Het enkelglas, ook in de toogruiten en de kozijnen met vakverdeling, is hier vervangen

BENG max zijaanzicht

Vacuüm glas monumentale boerderij in Eersel

door gehard vacuümglas waarmee dit oppervlak veertien keer beter isoleert. Waar het enkelglas nog met stopverf was geplaatst, is het BENGglas geplaatst in de Monustop, een elastische stopverfvervanger, om zo de authentieke uitstraling te behouden. De firma Roosma Schilders voorzag een monumentaal pand Post & Everaarts in Leeuwarden van BENGglas. Met de dikte van slechts 8,3 mm paste het nieuwe glas in de bestaande kozijnen en bleef de authentieke uitstraling behouden. “Het vacuümglas elimineert niet alleen koudebruggen, maar biedt ook optimale geluidsisolatie met een dB-waarde van 36 en laat 15 procent meer natuurlijk licht binnen dan triple glas.” BENGglas BASIC is toegepast in een woonboerderij in Eersel. “BENGglas heeft geen vacuümventiel en is uitgerust met een absorptiestrip in plaats van een absorptiepunt. Deze strip kan in de meeste gevallen esthetisch worden weggewerkt achter de stopverf of in de sponning.” “Dankzij de isolerende eigenschappen van het BENGglas kun je besparen op warmtepomp zonnepanelen. We zien een gigantische stijging van de aanvragen. En met onze mogelijkheid ook grotere maten te kunnen leveren, verwachten we een groeiend aantal aanvragen.” 22 jaargang 2023

Momenteel werken specialisten aan het opstallen van de environmental product declaration EPD en LCA-gegevens van BENGglas. De verwachting is dat de gegevens volgend jaar ter beschikking komen. Voor wie de komende tijd het verhaal met Youri wil

doornemen; ze staan op de beurzen Batibouw Brussel en Polyclose in Gent in België en doen ook de editie van renovatie en transformatie in den Bosch aan. “We proberen op alle relevante beurzen en evenementen aanwezig te zijn.”

BENBglas vacuümglas toegepast in Weert door Dennissen Schilderwerken

Actueel

Door: Ronald van Bochove

Rond de 15 procent van de kou binnenshuis komt binnen via de kruipruimte, rekent Isoschelp. Zij bieden een duurzaam alternatief voor de isolatie van deze ruimte. Een laag kokkelschelpen zorgt voor stilstaande lucht als isolatie en voor vochtregulering. Al sinds de jaren 90 voorziet het bedrijf de Nederlandse markt.

Natuurlijke vochtregulerende isolatie met kokkelschelpen in de kruipruimte Een laag schelpen in de kruipruimte lijkt een wondermiddel. Optrekkend vocht, koude vloer, tocht, rotte vloer en schimmelvorming, ongedierte, stank in huis, en nare geuren in de

kruipruimte. Isoschelp somt de ongemakken op die door de kokkelschelpen in de kruipruimte tot het verleden behoren. Heleen Dingemanse van Isoschelp overtuigt gebou23

weigenaren al jaren van de positieve werking van schelpen. “De unieke eigenschappen van een laag kokkelschelpen kan zich met gemak meten met de kunststof en folie varianten die er op de markt zijn. Een laag van 35 tot 40 centimeter levert een R waarde van 3,5.” “De isolatiewaarde die de schelpenlaag levert maakt het mogelijk ook te kunnen profiteren van de landelijke subsidie voor vloerisolatie. Dan moet er wel een laag van 35 tot 40 centimeter aangebracht worden.” GEZEEFD EN GEWASSEN “De schelpen die wij gebruiken komen uit zorgvuldig door ons geselecteerde wingebieden. Wij zijn de enige schelpenisolatie leverancier die werkt met een gezeefde fractie van schelpen tussen de 15 tot 35 mm. Daarmee zijn er voldoende holle ruimten in de laag schelpen voor het vasthouden van lucht. Ze 24 jaargang 2023

worden gespoeld met zoetwater en nat getransporteerd. Dat maakt dat er bij het verblazen van de schelpen in de kruipruimte geen stofwolken ontstaan.” Twee man brengen in gemiddeld anderhalf uur de schelpen aan in de kruipruimte. Eén man in de kruipruimte verdeeld de schelpen in de kruipruimte de ander bedient de pomp. “Het vocht tussen de schelpen is er na een paar dagen uit. Het is geen probleem voor de schelpen om weer nat te worden. Of als er onderin een laagje grondwater staat. Zo lang er een voldoende dikte aan droge schelpen boven het water blijft, biedt het schelpenpakket haar isolerende werking.” In principe kan iedere gebouweigenaar zelf de berekening maken hoeveel schelpen er onder de vloer nodig zijn. Isoschelp adviseert minimaal een laag van 30 tot 35 centimeter dikte. De schelpen komen direct op

de klei of het zand van de bodem. Er is geen folie of behandeling van de ondergrond nodig. SUBSIDIE EN DATABASE “Schelpisolatie is een natuurproduct met oneindige werking. Ze schimmelen niet en zijn onbrandbaar. Na extreem weer, bij hoosbuiten en als schelpen onder water hebben gestaan, drogen ze weer en doet de kalk haar werk. Je kunt oneindig lang de kracht van de kalk in schelpen gebruiken. En aan het eind van de levensduur van een woning kan het gewoon mee met het bouwen sloopafval het mag ook achterblijven in de aarde. De universiteit van Wageningen heeft voor ons de Levenscyclus Analyse (LCA) gemaakt. De prestaties van het product zijn erg goed. Het resulteerde erin dat we zijn opgenomen in de Milieudatabase van de Overheid. Natuurlijk zijn er verbeterpunten; de

Actueel scheepvaart is nog niet elektrisch en ons eigen transport zou het liefst ook elektrisch moeten. Een elektrisch alternatief is voor ons nog niet haalbaar. De nieuwe Euro 6 diesel truck is in ieder geval voor de komende zeven jaar een uitkomst. MEER TOEPASSINGEN In België past gebruikt de aannemer Isoschelp ook als vloeropbouw. Vroeger werd veel kleikorrels gebruikt om daarop direct beton te storten. Nu wordt deze steeds vaker vervangen door een schelpenlaag. “Blijkbaar hebben de schelpen ook ene behoorlijke draagkracht. Er komt bij ecologische bouwprojecten in België gewoon een strijkvloer overheen, een chappe zoals ze dat noemen. In Nederland komen we ook steeds vaker in de ecologisch projecten. ECO+BOUW uit Nijmegen bouwt houten units die op een houten fundering komen die wij vullen met schelpen.” HET HOUDT NOOIT OP Al jaren rijdt de truck van Isoschelp

naar voornamelijk gebouweigenaren in de Randstad. Van Alkmaar tot de Moerdijk. Maar ook in Groningen of Drenthe. De levertijd is tussen twee en zes weken. De bulk trekker kipperwagen met een capaciteit van 56 kuub rijdt nog steeds af en aan. In de hoogtij dagen van eind jaren tachtig, reden er wel

vier of vijf vrachtwagens per dag door het land. Wij zijn in 2002 nauw betrokken en hebben Isoschelp sinds 2009, nu zo’n 14 jaar, in bezit. En veel mensen vragen; is het nu niet een keertje klaar? Maar er is nog steeds vraag. We kunnen er nog steeds een goede boterham van eten.”

NIEUW: VIVARES HCL VAN LEDVANCE VOOR EFFECTIEVE WERKPLEKCONCEPTEN IN KANTOREN VIVARES HCL brengt biologisch effectief licht – human centric lighting – naar kantoortuinen en hele verdiepingen. Het bootst de natuurlijke veranderingen in het daglicht zeer nauwkeurig na, wat aantoonbaar de prestaties, het welzijn en de tevredenheid van alle medewerkers ten goede komt. Bovendien biedt het innovatieve IoT-lichtmanagementsysteem potentiële energie- en CO2-besparingen tot 80% in vergelijking met conventionele technologie. jaar lang langer personeelsbehoud. Tegelijkertijd daalt het foutenpercentage met 2% en het ziekteverzuim met 1% (bron: AT Kearney, Quantified benefits of Human Centric Lighting, 2015).

EFFECT BEWEZEN Met behulp van een gecertificeerd algoritme bootst VIVARES HCL, in combinatie met BIOLUX HCL-armaturen, de natuurlijke veranderingen in daglicht tot 95% na. Zelfs in donkere kamers voelt de verlichting aan alsof u buiten zit. Het zorgt voor maximale concentratie in de ochtend en ontspanning in de avond. Verschillende studies hebben het effect van identiek gesimuleerd daglicht bewezen. De resultaten variëren van twee uur extra effectieve werktijd per maand tot een productiviteitsstijging van 4,5% en een 26 jaargang 2023

COMFORTABEL LICHTBEHEER OP KANTOOR VIVARES HCL kan een groot aantal HCL-lichtbronnen en -sensoren per besturingseenheid aansluiten, waardoor het ideaal is voor open kantoren of verdiepingen. Naast de human centric lighting functie biedt het systeem, dat beschikbaar is als een zeer compatibele DALI- of draadloze Zigbee-versie, alle andere voordelen van het innovatieve VIVARES IoT-lichtmanagementsysteem. Het is comfortabel voor installateurs en gebruikers en creëert optimale lichtomstandigheden voor alle gedefinieerde eisen. Bovendien biedt het potentiële energie- en CO2-besparingen tot 80% in vergelijking met armaturen met fluorescentielampen.

Dankzij de optionele clouddiensten van VIVARES kan de efficiëntie nog verder worden verhoogd. GEAVANCEERDE HULPMIDDELEN, PERSOONLIJK ADVIES Lichtplanning, preconfiguratie, inbedrijfstelling en onderhoud tijdens de werking verlopen snel en eenvoudig dankzij goed ontworpen tools zoals het VIVARESportaal en de VIVARES-app. Heeft u vragen over VIVARES, dan helpt het team deskundigen u graag (benelux@ledvance.com).

Scan voor meer informatie de QR code of kijk op benelux.ledvance.com/ vivares

Actueel

Door: Ronald van Bochove

IsoBouw introduceerde een nieuwe renovatieplaat voor het na-isoleren van hellende daken op een dragend dakbeschot. De 3D -gevormde SlimFix RenoPro platen zijn goed beloopbaar, hebben een gesloten onderlinge aansluiting zonder koudebruggen en zijn dampopen maar waterdicht dankzij de geïntegreerde afwateringskanalen. De platen zijn herbruikbaar en recyclebaar.

Na isoleren met innovatieve waterkerende profielplaten SlimFix Reno-Pro is een nieuwe renovatieplaat van IsoBouw voor het na-isoleren van hellende daken op een dragend dakbeschot. SlimFix Reno-Pro is geen standaard rechte plaat met een cachering, maar een matrijsgevormde isolatie met bijzondere vormgeving. Hierdoor is de plaat gemakkelijk te verwerken, sluiten ze

goed op elkaar aan, en is er een geïntegreerde waterafvoer. De vorm voorziet in traptreden. Hierdoor zijn de platen veilig te belopen, hetgeen de verwerking versnelt. Elk paneel is voorzien van twee houten tengels. De platen zijn daarnaast voorzien van innovatieve geïntegreerde afwateringskanalen. Deze kanalen

zorgen ervoor dat water altijd naar de bovenzijde van de plaat wordt geleid, en vervolgens naar de goot. Zonder dat hiervoor extra handelingen noodzakelijk zijn, is de isolatieschil dus direct waterdicht. De isolatieplaten hebben verder langs de lange zijde een sponning. Deze randafwerking garandeert een goede

28 jaargang 2023

Actueel

onderlinge aansluiting zonder koudebruggen. Met een dikte van 225 mm (inclusief tengels en een gewicht van 4,5 kilo per m2 levert de isolatieplaat een Rc waarde van 6,3 (berekend volgens NTA6800 bij toepassing van dakbeschot van 22 mm) OP MAAT De platen hebben een breedte van 1120 mm (werkend) en kunnen in lengte verschillen op specificatie van 2000 tot en met 7500 mm. Ze kunnen dus op project specifieke lengte besteld worden, inclusief een gewenste nokafschuining. De platen zijn direct na levering te monteren. Daarnaast zorgt ook de grote breedte van 1120 mm voor een snelle montage in minder handelingen. Een handige aanvulling is de mogelijkheid om zelf extra tengels te plaatsen, bijvoorbeeld bij kopgevels, dakramen en dakkapellen. Alle maten panlatten zijn toepasbaar en worden extra ondersteund met ‘dijkjes’ in het profiel. De SlimFix Reno-Pro is uitgevoerd met een rechte afkorting, met gootdetail en of nokafschuining. VERWERKING Alle innovaties staan de gemakkelijke verwerking niet in de weg. IsoBouw stelt dat de platen snel en veilig te verwerken zijn. Zo zijn de renovatieplaten fabrieksmatig voorzien van arbeidsbesparende voorzieningen zoals het gootdetail en/of de nokafschuining,

waarmee de plaatsing weinig nazorg behoeft. Voor het aanbrengen van de renovatieplaten worden de oude panlatten en tengels verwijderd. Voor het opvangen van de afschuifkrachten aan de gootzijde is een voetregel nodig, uitgevoerd in de afmeting 69 (b) x 44 (h) mm met een afwaterende band. De elementen worden plaatsvast bevestigd via de houten regels aan de onderconstructie. Als afwerking dient de dakdekker de eventuele naden en de nok af te dichten. BETER VOOR HET MILIEU SlimFix Reno-Pro is een circulaire na-isolatie. De platen zijn herbruikbaar en eventueel ook 100 procent recyclebaar. De houten tengels kunnen handmatig losgemaakt worden, zodat de platen ‘schoon’ retour kunnen aan het eind van de levensduur. IsoBouw biedt nu al de mogelijkheid om reststukken en snijafval weer aan te bieden aan de fabrikant. Met het Use4Reuse retoursysteem neemt IsoBouw deze schone fracties terug voor de productie van nieuwe producten. De inzameling via big bags helpt circulair bouwen te borgen, vervuiling van de omgeving te beperken, hergebruik van grondstoffen te stimuleren en stortkosten te voorkomen. IsoBouw sloot zich eerder dit jaar aan bij Cirkelstad, een landelijk netwerk voor koplopers op het gebied van circulariteit in de bouwsector. Deelnemers zijn aannemers, onderhoudspar-

tijen, adviseurs, woningcorporatie en diverse fabrikanten, die samen willen doen, leren en elkaar willen ontmoeten. Cirkelstad wil helpen de door de overheid geformuleerde forse ambitie om Nederland Circulair te halen in 2050 door heldere taal en een nieuwe standaard op het gebied van circulair bouwen, Het Nieuwe Normaal (HNN). HNN is in de visie van Cirkelstad essentieel voor opdrachtgevende- en opdrachtnemende partijen. HNN helpt je op verschillende manieren de circulaire ambitie van een project of organisatie te concretiseren. Het kan dienen als basis voor je op te stellen visie, of juist handvatten bieden om als projectleider circulariteit te borgen in projecten. Op 7 december 2023 lanceert het netwerk Het Nieuwe Normaal 1.0 tijdens de conferentie Circulair Bouwen aan Morgen. De SlimFix Reno-Pro platen, tenslotte, zijn ook toe te passen met het Avi nestkastje. Deze houten nestkast wordt fabrieksmatig aangebracht in de isolatiekern aan de gootzijde. Zo kunt u zonder extra werkzaamheden snel en eenvoudig invulling geven aan de ‘Wet natuurbescherming’. Om ervoor te zorgen dat de Avi-nestkast volledig voldoet aan de gebruikseisen van vogels, is deze ontwikkeld in nauwe samenwerking met de specialisten van Miecon, Meer informatie: isobouw.nl/SlimFixRenoPro 29

Door: Harmen Weijer

In de drang om onze woningen goed te isoleren vanwege energiebesparing, wordt nog regelmatig een ander, heel belangrijk aspect voor het binnenklimaat vergeten: ventileren. Want hoewel we denken met roosters in ramen of het openzetten van ramen een heel eind te komen met ventilatie, is het juist in luchtdichtere woningen nodig veel beter te ventileren.

Piet Jacobs, onderzoeker en binnenklimaatexpert bij TNO pleit voor meer subsidies voor ventilatie

Frisse én gezondere lucht dankzij fijnstoffilters in balansventilatie

30 jaargang 2023

Actueel

Piet Jacobs (TNO): “Dat we koken op gas tientallen jaren hebben gedaan en zelfs nog steeds doen, is wel heel bijzonder. Want het is gewoon vuurtje stoken in huis, terwijl men in de meeste gevallen deze verbrandingsgassen niet of te weinig afzuigt.”

Piet Jacobs, onderzoeker bij TNO, is expert op het gebied van binnenklimaattechniek, en doet al jaren veel onderzoek naar ventilatiesystemen en gezond binnenklimaat. “Als we woningen gezonder willen maken, dan is filteren van binnen- en buitenlucht essentieel. En dan kun je het beste kiezen voor balansventilatiesystemen.” De focus bij het bouwen en renoveren van woningen ligt volop bij isolatie, niet in de laatste plaats dankzij Trias Energetica, waarbij het beperken van energiegebruik op de eerste plaats staat. Ook Piet Jacobs ziet dit aan, enigszins met lede ogen. Want, zo stelt hij, het heeft grote gevolgen voor het binnenklimaat in woningen. Jacobs: “Door het aanbrengen van spouwmuurisolatie, dak-, gevel- en vloerisolatie en zeker met HR++-glas in nieuwe kozijnen wordt de woning steeds luchtdichter gemaakt. Waar we voorheen natuurlijke ventilatie hadden via kieren, is dat zeker in nieuwbouwwoningen, maar ook in gerenoveerde woningen, steeds minder het geval. Dat betekent dat we veel bewuster moeten ventileren.” Jacobs doelt daarbij op in ieder geval

TNO heeft onderzoek gedaan naar binnenluchtkwaliteit. Hier wordt een meting gedaan met de probe, nadat buitenlucht die de woning wordt ingeblazen en langs de wtw-unit is gegaan.

ENERGY STORAGE Haal het maximale uit duurzame energieproductie

SOCOMEC presenteert SUNSYS HES L-energieopslagsysteem SUNSYS HES L biedt grote variëteit zonder complexiteit. • Schaalbaar Outdoor systeem vanaf 100 kVA/186 kWh tot 600 kVA/1,7 MWh • Oplossing voor: peakshaving, laadpleinen, zelf-consumptie, off-grid / islanding en energy trading • Modulaire oplossing: 2 elementen, conversiepaneel en batterijpaneel • Makkelijke integratie met PV-installaties, windturbines en EV-laadinfrastructuur • Eenvoudig te koppelen aan een extern energiemanagementsysteem met Modbus/SunSpec • Projectbegeleiding, installatie en onderhoud door lokale Socomec professionals Uw Socomec contactpersoon kan u verder informeren, bel 030-760 0901, of stuur een e-mail naar info.nl@socomec.com

ISOLATIEMATERIAAL?

Isobooster: de hoogste isolatiewaarde op de markt

Isobooster is een universele isolatie, toepasbaar in alle bouwdelen, bij nieuwbouw, renovatie en restauratie. ISDE Subsidie (15 toepassingen!) Hoogste R-waarde Stofvrij Robuust en flexibel Snel toepasbaar

Framebuilding Amsterdam

80%

gerecycle

Meer weten? Bel 030 6666 963, mail naar info@isobooster.nl, of bezoek isobooster.nl voor informatie en technisch advies. BCRG | Isobooster: 20210443GK | Isobooster ms voorzetwand: 20210631GK

32 jaargang 2023

Herengracht, Amsterdam

Missiehuis, Tilburg

Actueel

Fijnstoffilters vangen fijnstof uit de binnenkomende buitenlucht af. Hier zijn twee soorten filters te zien, links zijn de nieuwe filters, rechts oude filters die er een jaar in hebben gezeten. Goed te zien is dat de bovenste zogeheten F7-filters meer deeltjes uit de lucht halen de onderste, minder goede G3-filters.

het toevoeren of afvoeren van lucht. “Eén van de twee dus. Dat noem ik bewust, omdat bij bijvoorbeeld het vervangen van glas in bestaande woningen, men denkt af te kunnen met alleen roosters in de ramen. Maar er kan in dit geval alleen maar lucht worden verplaatst als er drukverschil is met buiten, want zo werkt dat met roosters. Binnen moet de druk lager zijn dan buiten. Vaak lukt dat aan de ene kant van het huis wel als daar de wind op staat. Maar aan de andere kant staat de wind er dus niet op, en dan is er buiten en binnen zogeheten onderdruk. Want binnen is met de meestal gebruikte mechanische ventilatie wel luchtafvoer. In dat geval komt in de zogeheten lijzijde slaapkamer geen frisse lucht binnen.” In dat kader refereert Jacobs aan het zogeheten Monicair-onderzoeks- en ontwikkelingsproject. Daarin zijn in 70 woningen allerlei ventilatiesystemen onderzocht of ze voldoende lucht verversten. “De onderzoekers oordeelden vernietigend over de systemen met raamroosters, zeker in slaapkamers. Het binnenklimaat - gemeten in CO2 per parts per

million, ppm - was bij het gebruik van roosters dramatisch. Als absolute bovengrens geldt 1200 ppm en uit dit Monicair-onderzoek bleek dat het CO2-gehalte in de slaapkamers van die woningen met raamroosters gemiddeld 10 uur per dag boven die norm zat. Je kunt wel met roosters in slaapkamers af, maar dan moet je ook in iedere slaapkamer een afvoer hebben. Die systemen zijn ook onderzocht en we zagen dat de overschrijding bij die systemen gemiddeld maar 1 uur per dag plaatsvindt. Dat is wel te behappen.” INNOVATIES Volgens Jacobs zijn gebalanceerde ventilatiesystemen uitermate geschikt om dit probleem te tackelen. De afgelopen jaren zijn die volop in nieuwbouwwoningen geïnstalleerd. Belangrijkste reden is dat deze woningen zeer goed geïsoleerd zijn. “Maar ook in bestaande woningen die geheel gestript worden, wordt vaak voor balansventilatie gekozen. Er zijn ook interessante innovaties op dit gebied in de markt. Zo is er een systeem gekomen dat werkt

met overstroom. Daarbij staat de installatie op zolder en wordt de lucht via horizontale kanalen rechtstreeks in de slaapkamers gebracht, en ook alleen daar. Dat is eigenlijk waar je het wilt hebben, want uit het Monicair-project blijkt immers dat het binnenklimaat daar vooral slecht is. Wordt de slaapkamer niet gebruikt, zoals meestal overdag, dan gaat het merendeel van de lucht via overstroom naar de ruimten beneden. Dat is ook voldoende lucht. Het scheelt in ieder geval kanaalwerk dat door de slaapkamers naar beneden moet worden gebracht.” Ook is er een overstroomsysteem dat het trappenhuis als ‘luchtkanaal’ gebruikt, waarna het via kleine ventilatoren in de verschillende ruimtes kan worden gebracht worden. Maar het zijn hoe dan ook nogal dure systemen, zo erkent ook Jacobs. “Deze zouden eigenlijk gesubsidieerd moeten worden door de overheid, maar dat gebeurt helaas niet. Het opmerkelijke is dat de overheid wel veel vormen van isolatie subsidieert, maar geen ondersteuning geeft voor 33

Actueel

De fijnstoffilters worden in de wtw-unit geplaatst. Bovenin is de probe te zien, die fijnstofdeeltjes PM2.5 meten in de aanzuigbuis. Links is de Grimm fijnstofmeter te zien.

34 jaargang 2023

Actueel

Koken op aardgas in woningen zorgen voor veel te hoge concentraties stikstofdioxide, mede door slechte afzuiging.

ventilatiesystemen. Terwijl betere ventilatie juist hard nodig is als je woningen zo goed isoleert. Dat zou veranderd moeten worden.” GEZONDHEID Ventilatie staat dus niet direct hoog op de agenda van bouwers en gebruikers. En dat terwijl studies hebben uitgewezen dat bijvoorbeeld slecht geventileerde slaapkamers leiden tot minder slapen en mindere productiviteit tijdens werk, vertelt Jacobs. “Hier kijken we dan vooral naar de concentratie CO2, uitgedrukt in ppm. Maar laten we fijnstof vooral niet vergeten. De World Health Organisation (WHO) heeft grenswaarden afgeven voor fijnstofdeeltjes PM10 en PM2,5: een jaargemiddelde van respectievelijk 15 en 5 µg/m3. En we halen dat niet in Nederland. En vergis je niet: van alle stoffen die tot ziektes kunnen leiden, zoals schimmels, pollen, vocht, radon en koolmonoxide, is fijnstof voor 2/3e verantwoordelijk voor de ziektelast. Dus het is heel belangrijk fijnstof tegen te gaan. Dat komt omdat als je op langere termijn wordt blootgesteld aan fijnstof, je hart- en vaatziekten kunt krijgen. Het komt in het bloed terecht en zorgt voor minder flexibele bloedvaten. Het gaat zo geleidelijk dat je het niet merkt. De gezondheidsrisico’s zijn ongeveer gelijk aan te weinig lichaamsbeweging.” Jacobs is ook al jaren kritisch op koken op aardgas in woningen, iets

wat decennialang doodnormaal in Nederland is. Dat het meer en meer verschuift naar elektrisch koken juicht hij toe, maar dat is vooral het gevolg van de overstap naar gasloos wonen. “Dat we dit tientallen jaren hebben gedaan en zelfs nog steeds doen, is wel heel bijzonder. Want het is gewoon vuurtje stoken in huis, terwijl men in de meeste gevallen deze verbrandingsgassen niet of te weinig afzuigt. We hebben daar vorig jaar in het TNO-lab allerlei metingen naar gedaan, waar we op zes verschillende gastoestellen hebben gekookt. We hebben daar hele hoge waarden van stikstofdioxide (NO2) gemeten. Wat ook opviel was dat we zeer hoge concentraties van ultrafijnstof hebben gemeten; dat zijn hele kleine deeltjes. Onlangs is dat ook in 250 woningen in 7 Europese landen getest. En daaruit blijkt hetzelfde wat we ook in het lab hadden aangetoond: veel te hoge concentraties stikstofdioxide door koken op gas en slechte afzuiging.” “Wat de WHO al in 2010 heeft aangegeven, is dat koken op gas zorgt voor 20 procent meer astma bij kinderen. Als we dat dus weten, hoe bestaat het dat we dat nog steeds doen? In een gangbare corporatiewoning is die gasaansluiting er nog gewoon, en bovendien is er meestal geen afzuigkap, alleen zo’n afzuigventiel. Dat maakt het nog erger, want die verbrandingsgassen moeten direct

naar buiten. Daarom pleit ik voor elektrisch koken.” FIJNSTOFFILTERS Jacobs wijst in dit kader op het nut van balansventilatiesystemen. “Het mooie van balansventilatie is dat je er filters in kunt plaatsen. Ik heb daar onlangs nog testen mee uitgevoerd. In zo’n systeem zit naast een filter dat lucht uit de woning filtert ook een filter voor de binnenkomende ventilatielucht. Standaard toegepaste grove (G3/G4) filters vangen vooral grof stof en insecten af en maar 15% van het PM2.5 fijnstof. Zogeheten F7 (ePM1 55%) fijnstoffilters vangen circa 75% van het PM2.5 fijnstof. Het onderzoek liet zien hoe zo’n F7 filter na 1 jaar gebruik zwart van de fijnstof- en roetdeeltjes is geworden. Uit simulaties met een ventilatiemodel blijkt dat je gemiddeld genomen in Nederlandse woningen, uitgerust met ventilatie op basis van raamroosters of met balansventilatie met standaard filters, niet aan de WHO-advies waarde voor PM2.5 voldoet. Echter, door het grove buitenlucht filter door een F7 fijnstof filter te vervangen is het wel mogelijk om aan de jaargemiddelde WHO-advies waarde te voldoen. Zo belangrijk is het om het binnenklimaat goed te regelen, en dat kan dus via balansventilatie in combinatie met fijnstoffilters.”

Door: Harmen Weijer

Een luchtvochtigheid tussen de 40 en 60% is ideaal, zoals blijkt uit deze tabel.

Een lage luchtvochtigheid in de woning kan veel problemen opleveren. Houten vloeren krimpen en er ontstaan scheuren en barstjes in kozijnen en meubels. Maar wat nog veel erger is, een lage luchtvochtigheid kan ook gezondheidsklachten veroorzaken. Gelukkig zijn deze problemen eenvoudig op te lossen met de luchtbevochtigers van HomEvap. Deze kunnen makkelijk op het ventilatiesysteem aangesloten worden en doen automatisch hun werk als de luchtvochtigheid in de woning daalt. Ook adiabatische koeling is mogelijk met de producten van HomEvap, zodat makkelijker voldaan kan worden aan de meest recente bouwregelgeving.

Luchtbevochtigers voorkomen gezondheidsklachten “We hebben HomEvap opgericht om het binnenklimaat gezonder te maken. Dat doen we met onze compacte luchtbevochtigers.” Aan het woord is Bengt Cornelissen van HomEvap. Dit bedrijf produceert luchtbevochtigers waarmee de luchtvochtigheid binnenshuis automatisch op het juiste peil wordt gehouden op een veilige manier. De HomEvap bevochtigers worden direct aangesloten op de kanalen van het ventilatiesysteem en zijn uitgerust met een legionellafilter voor een veilige werking.

36 jaargang 2023

LUCHTBEVOCHTIGING ESSENTIEEL Luchtbevochtiging is essentieel in woningen die voorzien zijn van een balansventilatie (WTW). Cornelissen legt uit waarom. “Nieuwbouwhuizen worden tegenwoordig meestal geventileerd met een balansventilatiesysteem met warmteterugwinning. Hiermee wordt opgewarmde verse lucht de woning in gebracht. Dat zorgt voor een beter binnenklimaat. Maar door de gemiddeld hogere temperaturen in deze woningen, daalt de luchtvochtigheid

in de wintermaanden regelmatig tot onder de 30%.” WONING DROOGT UIT Op het moment dat de luchtvochtigheid onder de 30% komt, gaan mensen klachten ervaren, legt Cornelissen uit. “Een luchtvochtigheid tussen de 40 en 60% is ideaal. In de zomer zitten de meeste woningen hoger, tussen de 70 en 80%. Dat is niet erg, omdat door ventilatie de woning droogt. Maar als de buitentemperatuur onder de 8 graden komt in de winter, dan begin-

Actueel

De HomEvap luchtbevochtiger kan direct op de balansventilatie aangesloten worden. Hier gaat het om een HomEvap Vertical. Dat is een verticale unit die makkelijker te plaatsen is in projecten waar wat minder ruimte is en deze is ook geschikt voor grotere WTW’s tot 750m3/u.

VOOR EEN TOCHTVRIJ BINNENKLIMAAT

Kenmerken Plafair luchtverdeelpanelen Tochtvrije luchtverdeling Volledig geïntegreerd in het systeemplafond (geen uitstekende delen onder plafond) Geschikt voor inleg in standaard systeemplafond 600 x 600 mm en 1200 x 600 mm Luchtverdeelpanelen zijn koppelbaar boven het systeemplafond Gering gewicht Eenvoudig te monteren Toepasbaar bij geringe hoogte boven het systeemplafond Eenvoudig te demonteren voor onderhoud Schonere inblaaslucht Lage drukken dus energiezuinig Leverbaar in vele kleuren en afmetingen

38 jaargang 2023

De textiele onderzijde van het Plafair luchtverdeelpaneel is luchtdoorlatend over het gehele oppervlak. Hierdoor ontstaat een gelijkmatig uitblaaspatroon met een zeer lage luchtsnelheid. Het Plafair luchtverdeelpaneel is in combinatie met systeemplafonds uitermate geschikt voor toepassing in kantoren, scholen, laboratoria en ziekenhuizen.

MEER INFORMATIE OVER PLAFAIR LUCHTVERDEELPANELEN: BLT LUCHTTECHNIEK MINERVUM 7329, 4817 ZD BREDA, NEDERLAND. T: +31 (0)76 542 76 37

Actueel

HomEvap scoort volgens onderzoek van de Harvard University goed op 4 van de 9 basisonderdelen voor een gezond gebouw: luchtvochtigheid, luchtkwaliteit, thermische gezondheid en stof- & schmimelverwijdering.

nen de klachten. De relatieve luchtvochtigheid in de woning daalt dan onder de 30%. Bewoners krijgen dan klachten als een geïrriteerde huid en neus, statische schokken, een droge keel en koude handen.” Deze problemen doen zich vooral voor aan het einde van de herfst, in de winter en in het vroege voorjaar, vertelt hij. “Door de lage temperaturen buiten zit er weinig waterdamp in de lucht en op den duur droogt een woning uit.” AUTOMATISCHE LUCHTBEVOCHTIGING Een comfortabel binnenklimaat is heel belangrijk, benadrukt Cornelissen. “90% van de tijd zijn we binnen, dus een goed binnenklimaat is vitaal voor onze gezondheid.” Bij woningen die zijn uitgerust met een HomEvap luchtbevochtiger, springt onder een luchtvochtigheid van 50% de luchtbevochtiger aan. “De woningen krijgen een hygrostaat, te vergelijken met een thermostaat. De hygrostaat controleert de luchtbevochtiger.” De HomEvap luchtbevochtiger kan direct op de balansventilatie aangesloten worden en werkt met een automatische wateraansluiting en -afvoer. Cornelissen:

“Hiermee is de hygiëne gegarandeerd. Bijvullen of schoonmaken hoeft niet, omdat alles automatisch gaat. De HomEvap luchtbevochtiger bevat ook een legionellafilter, zodat deze bacteriën eruit gehaald worden. Ons systeem maakt geen gebruik van verneveling, maar van het verdampingsprincipe voor de luchtbevochtiging.” MAKKELIJK TE PLAATSEN De HomEvap producten zijn makkelijk te plaatsen, zegt Cornelissen. “Je moet wel voldoende ruimte hebben. Daarnaast moet er een waterkraan en afvoer beschikbaar zijn, maar dat is meestal wel zo, omdat de wasmachine vaak in dezelfde ruimte staat als het ventilatiesysteem. Iedere loodgieter kan dit maken en sommige particulieren kunnen het ook zelf installeren. Soms komt er nog een klein beetje kanaalwerk ter plekke bij kijken. Onze box wordt horizontaal tussen de kanalen van de ventilatie-unit geplaatst. Onze Horizontal wordt geplaatst op het luchttoevoerkanaal naar de woning. In het voorjaar wordt het assortiment van HomEvap uitgebreid”, zegt hij. “Dan krijgen we de HomEvap Vertical erbij. Een verticale unit die makkelijker te

plaatsen is in projecten waar wat minder ruimte is en deze is ook geschikt voor grotere WTW’s tot 750m3/u.” OOK KOELING MOGELIJK Naast luchtbevochtigers levert HomEvap ook Koelers waarmee adiabatische koeling mogelijk is. De HomEvap Koeler wordt gemonteerd op het lucht retourkanaal van de WTW. Er wordt dus gebruik gemaakt van de afgezogen lucht om de Koeler te laten functioneren. “De HomEvap Koeler kun je aansluiten op de ventilatie-unit. Hierdoor kun je zonder aanvullende maatregelen zoals vloerkoeling of airconditioning toch voldoen aan de TOjuli-eis uit de BENG-regelgeving.” STAND ALONE HomEvap heeft oplossingen voor alle woningen waar bewoners klachten ervaren door een te lage luchtvochtigheid. “Als het niet mogelijk is om een luchtbevochtiger op een balansventilatie-unit aan te sluiten, hebben we ook een stand-alone luchtbevochtiger. Deze kan bijvoorbeeld in een berging of op zolder gemonteerd worden en zo de lucht in de hele woning bevochtigen.” 39

Door: Leendert van der Ent

Duurzaam én gezond verblijven in Bijna EnergieNeutrale Gebouwen (BENG) vraagt om ventilatie met warmteterugwinning (WTW). STEBOMA is specialist op dit gebied. Commercieel directeur Johan Mes: “WTW-systemen zijn steeds beter en slimmer geworden. Ze zijn stil en zuinig en hebben - mede daardoor - een zeer hoog rendement”

STEBOMA, specialist in WTW-systemen:

“Vrijwel zonder energieverlies een gezond en warm binnenklimaat” “Medewerkers van STEBOMA hebben lucht door hun bloed stromen”, opent Mes. “Gelukkig niet letterlijk, maar figuurlijk zeker wel. COVID heeft veel nadelen gehad, maar het heeft het belang van een gezond binnenmilieu goed op de kaart gezet. We werken al heel lang vanuit de kennis: ‘goed isoleren is goed ventileren’. In nieuwe huizen komt de tocht niet door kieren. En ventileren kan ook niet meer door ‘s winters een raampje open te zetten: koude buitenlucht naar binnen halen terwijl warme binnenlucht ontsnapt.” Sinds zo’n vijftien jaar bestaan er warmteterugwinnings-systemen (WTW). Mes: “Ze zijn inmiddels een jaar of acht gemeengoed in de woningnieuwbouw. Deze WTW-systemen brengen gezond en duurzaam samen. Langs de kruisstroomwisselaars halen ze frisse lucht binnen, maar warmen die op met de warmte uit lucht die van binnen wordt afgevoerd. Het is feitelijk hergebruik van eerder opgewerkte warmte.” STEEDS BETER WTW-systemen zijn steeds beter geworden. “Zo werken ze op stille electronically commutated (EC) motoren. Die zijn 30 tot 45% zuiniger dan de aloude AC-motoren”, zegt Mes. “Die hebben geen borstels; daardoor hebben ze minder weerstand en ook nog een langere levensduur. Tot wel

Casanova in Rotterdam. WTW-installaties in de appartementen, luchtbehandeling in de algemene ruimten en ventilatie in de parkeergarage. Foto: door STEBOMA.

40 jaargang 2023

Actueel STEBOMA: ABSOLUTE VENTILATIESPECIALIST STEBOMA richt zich in de installatiesector uitsluitend op ventilatietechniek. Op die manier kan de specialistische kennis die dit vergt het best tot zijn recht komen en worden uitgebouwd. Steboma heeft vestigingen in Beverwijk (Hoofdkantoor), IJsselstein, Schagen, Eindhoven (Innovent Luchttechniek) en Katwijk (Vink Groep).

95% van alle warmte uit de afgevoerde lucht wordt teruggewonnen en blijft in huis.” Bovendien werken de nieuwste systemen met slimme regelingen die de ventilatie afstemmen op de behoefte door CO2-meting. Mes: “Mensen stoten CO2 uit. Als er niemand thuis is, is het gehalte laag en werkt de ventilatie in een lage stand. Naarmate er meer mensen in huis zijn, zal de ventilatie harder werken om het binnenklimaat zo prettig en gezond mogelijk te houden.” TOONAANGEVENDE PROJECTEN Er bestaan individuele WTW-systemen waarbij alle benodigde apparatuur in de woning zelf staat opgesteld. Daarnaast zijn er collectieve WTW-systemen, waarbij bepaalde componenten (Luchtbehandelingskasten) centraal staan opgesteld. Mes: “De 110 meter hoge woontoren Casanova aan de Rotterdamse Wijnhaven, in 2023 opgeleverd door

Het Zandkasteel in Amsterdam heeftt 263 appartementen met een collectief WTW-systeem, dat variabel vraaggestuurd geregeld is. Foto: door Van Wijnen.

SBB Ontwikkelen en Bouwen, bevat 116 appartementen in het hogere segment. Elke woning heeft een eigen individueel WTW-systeem met aparte regeling.” ‘Het Zandkasteel’ is het voormalig ING-hoofdkantoor aan het Bijlmerplein in Amsterdam Zuidoost van architect Van Huut. De transformatie van drie van de torens tot appartementencomplex door Van Wijnen is net als Casanova dit jaar opgeleverd. Hier profiteren de 263 appartementen van een collectief WTW-systeem, dat variabel vraaggestuurd geregeld is. Mes: “Het bijzondere is hier, dat we zoveel mogelijk gebruik hebben gemaakt van de bestaande (lucht-

behandelings)infrastructuur, zoals luchtschachten, om de prijs/techniek aantrekkelijk te houden. Maar technisch waren er nog wel wat uitdagingen om het nieuwe systeem goed in de oude situatie te ontwerpen.” Eveneens in Amsterdam, tussen RAI en Zuidas, staat Crossover, in juli 2023 door BAM opgeleverd. De naam duidt op de mix van wonen, werken en voorzieningen. “Het utiliteitsdeel heeft klimaatplafonds en een luchtbehandelingssysteem, én die zijn gecombineerd met een collectief WTW-systeem in de appartementen. Zo’n combinatie behoort dus ook tot de mogelijkheden en kan prima in één gebouw worden geïntegreerd.”

VINK GROEP VERSTERKT STEBOMA IN DE UTILITEITSMARKT In september heeft STEBOMA de Vink Groep in Katwijk overgenomen. De Vink Groep produceert ventilatiekanalen voor de utiliteitssector en installeert deze in kantoren, ziekenhuizen en fabrieken (o.a. in de farmaceutische industrie). De overname versterkt de positie van STEBOMA op het gebied van ventilatietoepassingen in de utiliteitsbouw.

Project De Baandert in Heemskerk, hier worden 24 luxueuze woningen gebouwd in Amerikaanse stijl, gecombineerd met de Amsterdamse metselstijl. STEBOMA voorziet deze 24 woningen van een individueel WTWventilatiesysteem. Foto: door STEBOMA.

Recentelijk heeft STEBOMA de ventilatie specialist Innovent uit Eindhoven overgenomen en heeft daarmee het markaandeel in de residentiële sector en de aanwezigheid in Zuid-Nederland heel duidelijk versterkt.

Door: Harmen Weijer

Het WTW-systeem van Fresh-r kan in combinatie met conventionele systemen zoals mechanische ventilatie en roosters, worden gebruik. Daarbij wordt de woonkamer via de Fresh-r geventileerd met als resultaat optimaal comfort en flinke energiebesparing. In de slaapkamers is minder behoefte aan voorverwarmde lucht en komt verse lucht door raamroosters binnen.

42 jaargang 2023

Actueel Veel bestaande woningen en kantoren worden steeds verder geïsoleerd en verduurzaamd. Het dichten van kieren verlaagt het warmteverlies aanzienlijk. Dan is het zaak het binnenklimaat gezond te houden door middel van ventilatie met warmteterugwinning. Maar in veel bestaande woningen en kantoren is een centraal systeem niet makkelijk inpasbaar of te duur. Dan is een decentrale oplossing een uitkomst.

Decentrale ventilatie in gevel heel geschikt voor bestaande bouw Eén van de systemen die decentraal werkt, is Fresh-r. “We hebben de Fresh-r ontwikkeld met hulp van de TU Delft”, vertel Coen Borren, marketing- en salesmanager bij Fresh-r. “Het is een doorontwikkeling van een veel groter systeem dat we al ruim 20 jaar geleden maakten. Het apparaat is dun en daarom kan het desgewenst zelfs in de gevel worden geplaatst.” Het systeem is even simpel als doeltreffend: het blaast vochtige en muffe binnenlucht uit de ruimte naar buiten. Daarbij gaat de lucht langs een warmtewisselaar (WTW), die de warmte weer afgeeft aan de frisse lucht die van buiten wordt aangezogen. “We hebben nu twee varianten: eentje die tot 120 m3/h lucht kan verversen en een kleinere tot 90 m3/ h. Dat is interessant voor huizen met bijvoorbeeld een gezin met 1 of 2 kinderen.” Het systeem werkt namelijk vraaggestuurd en regelt via sensoren de benodigde luchtverversing. “Wat we vaak zien in de projecten met grondgebonden woningen is dat ons systeem wordt gebruikt samen met conventionele systemen met mechanische ventilatie en roosters. De woonkamer met keuken wordt via ons WTW-systeem geventileerd met als resultaat optimaal comfort en flinke energiebesparing. In de slaapkamers is minder behoefte aan voorverwarmde lucht en komt verse lucht door raamroosters binnen.” Ook in nieuwbouw is een decentraal systeem interessant, onder andere omdat het geen ruimte inneemt. Borren: “Dan moet je denken aan bijvoorDe Fresh-r kan zowel op de wand als in de wand worden verwerkt.

EEN COMPLEET PAKKET Vanaf 1 januari 2024 maken de oplossingen van GEWISS deel uit van het portfolio van PERFORMANCE iN LIGHTING NEDERLAND Neem voor meer informatie contact met ons op via info.nl@pil.lighting of 075 6 708 706

www.performanceinlighting.com www.gewiss.com 44 jaargang 2023

Actueel

Het systeem is even simpel als doeltreffend: het blaast vochtige en muffe binnenlucht uit de ruimte naar buiten. Daarbij gaat de lucht langs een warmtewisselaar (WTW), die de warmte weer afgeeft aan de frisse lucht die van buiten wordt aangezogen.

beeld een studio, waarbij zo’n systeem de hele woning inclusief bad- en slaapkamer fris en gezond kan maken.” WONINGCORPORATIES Borren merkt dat er nu bij woningcorporaties veel interesse is in decentrale wtw-systemen, zoals de Fresh-r. “Eén van de redenen is dat een gezond binnenklimaat bij zowel woningcorporaties als bewoners sinds de corona-pandemie hoog op de agenda staat. Daarnaast zien we dat steeds meer woningcorporaties bezig zijn met de volgende stappen in de verduurzaming. Het begon bij HR++ glas en het isoleren van dak, gevel en vloer. Ook andere duurzaamheidsmaatregelen zijn genomen, zoals het plaatsen van zonnepanelen. En als je beter isoleert, is balansventilatie echt goed voor de bewoners. Dat zien veel woningcorporaties in. Daarnaast werkt de Fresh-r ook vochtgestuurd, weten-

de dat vocht in corporatiewoningen een hot item kan zijn. Vraaggestuurde decentrale ventilatiesystemen dragen veel bij aan het voorkomen van schimmel.” Borren wijst ook nog op de mogelijkheid om koelte binnen te houden. “De zomers in Nederland worden immers steeds warmer. Om het binnen koel te houden is zinvol om de warmte buiten te houden door deuren en ramen te sluiten. Maar dan is ventilatie hard nodig. Het is goed te weten dat in die gevallen die koelte van binnen door de Fresh-r wordt afgegeven aan binnenkomende warme lucht.” PREFAB Bij één van de projecten die Borren onlangs heeft uitgevoerd, is de opdrachtgever, een woningcorporatie, nog een stapje verder gegaan. Borren: “Het ging hier om een jaren 70-galerijflat van 7 hoog. Hier moesten ramen en kozijnen aan de balkonkant geheel vervangen worden. Daarbij werden de puien geheel vervangen en is gekozen voor ons systeem. Die nieuwe pui is prefab gerealiseerd, met daarbij ook de uitsparingen voor ons systeem, waardoor de plaatsing binnen een uur klaar was. Het ging hier

om appartementen met twee slaapkamers. Er is gekozen voor een hybride oplossing: in de woonkamer/keuken de Fresh-r en in het andere deel conventionele ventilatie. Dit laat zien dat deze twee systemen heel goed naast elkaar kan worden gebruikt.” Omdat decentrale systemen daar worden geplaatst waar mensen zijn, kan het zijn dat bewoners deze wel kunnen horen. “Inderdaad, ze maken geluid. Dat kun je het beste vergelijken met het geluid van een ijskast als er in een ruimte geventileerd moet worden voor 2 mensen. Zijn er meer mensen, dan toert het systeem op en maakt het ook meer geluid. De ervaring leert dat bewoners dat niet opmerken doordat ze met elkaar praten, iets wat ook logisch is als je met meer mensen in de woonkamer bent.” GOED COMMUNICEREN Borren heeft nog een wel een belangrijke tip voor woningcorporatie in het verlengde hiervan. “Communiceer dit goed met de bewoners. Wij laten ook altijd een instructie achter voor de bewoners. Laat ze ook ervaren hoe dit systeem werkt. We zijn nu een groot project aan het voorbereiden, een renovatie van meerdere flats van een woningcorporatie. Ze hebben een aantal appartementen als voorbeeldwoning gemaakt, zodat bewoners niet alleen de nieuwe badkamer, toilet en keuken zien, maar ook de Fresh-r kunnen ervaren”, besluit Borren.

Door: Harmen Weijer

Ledverlichting is verre van nieuw, het bestaat immers al zeker zo’n 20 jaar, maar dat betekent niet dat de ontwikkeling ervan stilstaat. Want vooral in combinatie met light management en het gebied van circulariteit van de armaturen is nog veel winst te boeken voor gebouweigenaren. Wat zijn de ontwikkelingen op dit gebied en wat mogen we de komende jaren verwachten? Ronald Moeskops, director marketing & sales van Ledvance Benelux, praat ons bij.

Lichtmanagement en meer circulariteit bepalen markt ledverlichting 46 jaargang 2023

Actueel In de nieuwe ondergrondse fietsparkeergarage IJboulevard zijn flexibele led-strips IP67 gebruikt. Vooral de gebogen strips die vanaf de vloer via de wand op het plafond uit komen, zijn moeilijk of bijna niet te realiseren met traditionele armaturen. Met ledverlichting is dat wel mogelijk.

nele armaturen, ook niet voor led-verlichting. Bovendien maken deze strips, gekoppeld aan DALi drivers, een regelbaar lichtmanagementsysteem mogelijk, waardoor dimmen en helderheidsaanpassingen mogelijk zijn om aan specifieke verlichtingsbehoeften te voldoen en de gewenste sfeer te creëren. Het moet natuurlijk voor de fietseigenaren veilig genoeg zijn, want je loopt wel in een ondergrondse fietsgarage.” In dit project in Amsterdam stond niet alleen het gevoel van veiligheid hoog op het verlanglijstje van opdrachtgever de gemeente Amsterdam. Ook moest het energiezuinig zijn en kunnen aansluiten op het ontwerp van de fietsparkeergarage. “Dat is hier gelukt door in het houten plafond en wanden profielen te plaatsen waarin de flexibele ledstrips zijn geplaatst. En wat betreft veiligheid: deze strips kunnen gaan tot 2.000 lumen per meter gebaseerd op een witte lichtkleur.. De tijd dat parkeergarages donker en grijs zijn, ligt ver achter ons, mede dankzij deze verlichting.”

Ledverlichting begon ooit met ledstrips, maar heeft een enorme ontwikkeling meegemaakt. Met zelfs als gevolg dat conventionele verlichting volledig wordt uitgefaseerd en vervangen wordt door led. “Een van de mooie dingen van ledverlichting is dat het voor de ontwerper en architect een dankbare technologie is om in een ruimte voor sfeer en comfort te zorgen”, vertelt Moeskops. Als

voorbeeld pakt hij een recent project in Amsterdam erbij, de ondergrondse fietsparkeergarage IJboulevard, waar plek is voor 4.000 fietsen. “Hier had de architect voor ogen iets bijzonders te creëren. Dat heeft ie gedaan door met flexibele led-strips IP67 te werken. Vooral de gebogen strips die vanaf de vloer via de wand op het plafond uit komen zijn moeilijk of bijna niet te realiseren met traditio-

LICHTMANAGEMENT Een van de ontwikkelingen die steeds meer worden gedaan met ledverlichting is lichtmanagement. “Wij hebben daarvoor het lichtmanagementsysteem Vivares ontwikkeld. Lichtmanagement maakt flexibele aanpassingen mogelijk om veranderingen in de indeling van de ruimte op te vangen. En het zorgt voor een verbeterde lichtkwaliteit met een gelijkmatige verlichting. De communicatie tussen de sensoren en de armaturen kun je op twee verschillende manieren regelen: bekabeld of draadloos. In Amsterdam bijvoorbeeld is gebruik gemaakt van een bekabeld systeem, Dali. In een Duits kantoor is gekozen 47

Vanaf volgend jaar worden bij Ledvance armaturen geintroduceerd waarbij alle componenten vervangbaar zijn. Dit wordt Everloop genoemd.

voor een draadloos communicatiesysteem, Zigbee. Dat zijn overigens onafhankelijke standaarden die ook met andere lichtproducten te gebruiken zijn. In het kantoor van de Schreiner Group in het Duitse Oberschleissheim was het slimmer om het draadloos te regelen, want het ging hier om bestaande bouw en daarbij was het niet eenvoudig om de extra benodigde stuurleidingen te bekabelen.” Een lichtmanagementsysteem maakt het gebouw slimmer op het gebied van verlichting. Dat wordt gedaan door het lichtniveau met behulp van sensoren te koppelen met het daglichtniveau buiten, legt Moeskops uit. “Het kan ook dat het lichtniveau wordt gekoppeld aan aanwezigheid. Binnen twee minuten kan het licht uit gaan als er geen beweging wordt waargenomen. Dat scheelt flink in de energiekosten. Want je bespaart met de keuze van ledverlichting al zeker 60% aan kosten, maar met het gebruik van een lichtmanagementsysteem komt daar bovenop nog eens 30% kostenreductie. Gewoon omdat je verlichting niet gebruikt als het niet hoeft. En dat gebeurt nog steeds iedere dag in heel veel kantoren in Nederland. Wel bijzonder, want je laat toch ook je gasfornuis niet aanstaan als je er geen pannen op hebt staan.” Lichtmanagementsystemen zoals Vivares kunnen ook IoT-gekoppeld worden. “Daardoor kan de gebouwbeheerder op afstand zien hoe het verbruik is per ruimte. En hij kan daarmee ook op afstand de verlichting aan- en uitschakelen. Dat is niet alleen goed om energie te besparen, maar het zorgt ook voor minder lichthinder. Als je ziet in hoeveel kantoren ’s avonds en ’s nachts nog licht brandt, dan kan dat echt wel een tandje minder.”

48 jaargang 2023

CIRCULAIRE PRODUCTEN Voor de komende jaren zijn vooral op het gebied van lichtmanagementsystemen veel innovaties te verwachten. “Dan moet je ook vooral denken aan het makkelijker kunnen installeren dan dit soort systemen door instal-

lateurs, dankzij meer plug-and-play systemen.” Verder verwacht Moeskops heel veel ontwikkelingen op het gebied van circulariteit. Een van de meest in het oog springende innovaties op dit moment is een led-armatuur

Actueel

waar alle componenten vervangbaar zijn. “Ledverlichting gaat weliswaar lang mee, maar ook na circa 40.000 branduren kunnen armaturen aan het eind van hun levensduur zijn. Tot nu toe moet je dan het gehele armatuur vervangen. Dat komt omdat de

lichtbron volledig technisch verbonden is met de armatuur. En dat levert bij vervanging dus veel afval op. Dat gaat veranderen, ook bij ons. Wij hebben dit concept uitgewerkt, Everloop heet dat, en tijdens de internationale vakbeurs Light & Building, die begin 49

Ledverllichting en -armaturen worden steeds circulairder geproduceerd. Zo kunnen in deze armaturen de verschillende componenten, zoals drivers of modules, worden vervangen door nieuwe, zonder dat de gehele armatuur moet worden vervangen.

maart in Frankfurt gehouden wordt, introduceren we dit als een nieuw sub-merk.” Vooral het alleen kunnen vervangen van de lichtmodule is een veelgevraagde mogelijkheid door de markt, waar de vraag naar meer circulaire lichtproducten steeds groter wordt. “Dat is bij ons ledarmatuur Indiviled generatie 2, dat we begin volgend jaar introduceren, wel mogelijk. We hebben hierbij ook feedback van klanten opgehaald, dat heeft geresulteerd in een aanpassing van een eerdere versie. Zo hebben we de kap met scharnieren vastgezet, zodat bij vervanging en onderhoud die kap niet weggelegd hoeft te worden maar blijft hangen aan de armatuur.” MAKKELIJKE VERVANGING Het zijn niet alleen de klanten die vragen om meer circulaire oplossingen; 50 jaargang 2023

het is ook Europese weten regelgeving die fabrikanten als Ledvance aansporen dan wel dwingen tot meer duurzamere producten. Moeskops: “In onze handleidingen moeten we onder andere aangeven onder wat voor categorie het product valt. Is de lichtbron of module vervangbaar door een professional, of door een eindgebruiker? Of is het niet vervangbaar? Want dat is belangrijk voor eindgebruikers met een technische dienst, waarvan de medewerkers de drivers van de ledverlichting makkelijk kunnen vervangen. In onze Indiviled generatie 2 zijn de componenten bijvoorbeeld makkelijk vervangbaar.” Om te zorgen dat de ledlampen duurzaam geproduceerd worden zet Ledvance in op hergebruik van materialen, om daarvan nieuwe lampen te maken. “Veel ledverlichting is van glas, maar vooral de E27-lampen die

consumenten vaak ook gebruiken zijn volledig van een plastic behuizing. Vanaf volgend jaar worden die gemaakt van 40% gerecycled plastic, afkomstig van onder andere oude flessen. Dit wordt bij Ledvance Natureloop genoemd. Dat scheelt in de productie van nieuw plastic. En voor de verpakking van deze ledlampen gebruiken we al een jaar of vier 80% gerecycled karton.”

Actueel

Door: Ronald van Bochove

“Voor elk gebouw een all electric oplossing”

De all electric oplossing voor een gezond binnenklimaat is dankzij Alklima binnen handbereik. Met het Mitsubishi Electric programma is er in elke ruimte binnen een gebouw een gezond en comfortabel binnenklimaat in te regelen. Innovatieve oplossingen die helpen energie te besparen zonder concessies te doen aan het comfort.

Een all electric binnenklimaat comfortabel en energiezuinig geregeld Nederland staat voor een grote opgave. Het weer kent steeds meer extremen en de eisen aan het binnenklimaat van woningen en gebouwen worden scherper gesteld. Bovendien moet het allemaal, door de gestegen energieprijzen en het grotere bewustzijn voor het

milieu, energiezuinig en duurzaam. Alklima gaat, met haar brede productassortiment van Mitsubishi Electric, de uitdaging voor een comfortabel binnenklimaat met vertrouwen aan. Commercieel directeur Ardon van Holst: “Het technisch adviesbureau of

installatiebedrijf krijgt een toenemend aantal aanvragen voor een duurzaam klimaatsysteem op het werk of in de woning. Bij het bereiken van comfort op de werkplek en thuis, zijn duurzaamheid en energiebesparing belangrijker dan ooit. Wij beschikken bij Alklima over een speciaal team 51

consultants voor adviesbureaus, en een team accountmanagers voor installateurs om hen te ontlasten. Onze deskundigen adviseren opdrachtgevers en aannemers om een geschikt systeem op te bouwen voor de beheersing van het binnenklimaat. Met de installateur bespreken we hoe zij het beste kunnen inbouwen.” ALL-ELECTRIC WONEN EN WERKEN Alklima werkt met premium 52 jaargang 2023

warmtepompen, airconditioners, VRF-systemen, chillers en ventilatiesystemen als exclusief distributeur van Mitsubishi Electric Living Warmtepompen en Airconditioners. “Koelen, verwarmen, ventileren en ook het voorzien van warm tapwater behoort tot onze expertise. Mitsubishi Electric heeft meer dan 70 jaar ervaring in het ontwikkelen van elektrische oplossingen voor het binnenklimaat in gebouwen. Wij brengen het al bijna 30 jaar op de Nederlandse markt. Zowel

het leveren van de producten als het delen van kennis behoort tot onze kerntaken.” “We zijn erbij gebaat dat de installateur op de hoogte is van de nieuwste ontwikkelingen en kennis heeft van de werking, installatie en onderhoud van de producten. Met slimme communicatie kunnen onze installaties op afstand worden gemonitord en kan er eventueel preventief onderhoud worden ingepland. Dat helpt ook de installateur in zijn bedrijfsvoering

Actueel De luchtbehandelingsunit is verborgen buitenshuis op te stellen.

Williams in om te laten zien hoe ‘Nederland op weg is naar duurzaam wonen en werken.’ Williams brengt twee wekelijks voorbeelden in beeld van bewoners en ondernemers die de knop hebben omgezet naar AllElectric. “Daarnaast hebben we een campagne in samenwerking met de KNVB om sportaccommodaties te helpen hun energieverbruik te verminderen.” Begin dit jaar lanceerden de KNVB en Mitsubishi Electric de Groene Clubweken waarbij Alklima sportaccommodaties helpt verduurzamen. “Met de inzet van een warmtepomp kunnen verenigingen niet alleen van het gas los. Het biedt ook kansen om de clubkas gezond te krijgen en te houden. Binnen de samenwerking met de KNVB biedt Alklima/ Mitsubishi Electric als duurzaamheidspartner onder meer specifieke expertise, een breed netwerk en middelen om de Nederlandse sportaccommodaties aardgasvrij te maken.

en het scheelt in het aantal mensen dat nodig is voor onderhoudstaken. Dergelijke ontwikkelingen staan niet stil, dus komen onze klanten graag eens per jaar op bezoek. Alklima richtte zich voornamelijk op de utiliteitsbouw. Het bedrijf richt zich nu ook steeds meer op het segment woningbouw. Het gaat dan om zowel nieuwbouw als bestaande bouw. “We hebben een grote naamsbekendheid in de professionele markt en die gaan we ook in de particuliere markt te vergroten.” Alklima zet TV-ster John

WATER DRAGEND Van Holst: “Met ons City Multi HVRF R2 systeem kun je gebouwen koelen en verwarmen. De energie die je onttrekt kun je elders in het gebouw benutten. Waar je een ruimte koelt kan een andere ruimte gebruikt worden om te verwarmen. Dat bespaart veel energie.” Een ander voordeel is dat dit systeem gebruik maakt van water in plaats van koudemiddel in de verblijfruimtes van het gebouw. Het City Multi systeem is het eerste 2-pijps warmteterugwinningssysteem met water tussen de HBC-controller (Hybrid Branch Controller) en binnenunits en koudemiddel tussen de HBCcontroller en buiten-units. Het systeem is wereldwijd het eerste 2-pijpssysteem dat gelijktijdig koelen en verwarmen combineert met warmteterugwinning, stelt

Alklima. Door het water dragend afgiftesysteem ontbreekt de aanwezigheid van koudemiddel in verblijfsruimten. Het leidingwerk dat wel met koudemiddel is gevuld, loopt doorgaans enkel door gangen en schachten naar de HBC-controller. Hierdoor is er een geringe hoeveelheid koudemiddel in een gebouw en dat betekent dat het voldoet aan de EN378-norm zonder extra lekdetectiesystemen. De HBC-controller is uitgerust met een platenwarmtewisselaar waarin de energie-uitwisseling tussen koudemiddel en water plaatsvindt. Alklima rekent voor dat energiebesparingen tot 30 procent mogelijk zijn. Er is een hogere energieefficiëntie door warmteterugwinning in vergelijking met een conventioneel systeem met een lage hoeveelheid R32 koudemiddel (lage Global Warming Potential GWP-waarde). Het systeem is speciaal ontwikkeld voor gebouweigenaren die hoge eisen stellen op het gebied van efficiëntie, duurzaamheid en comfort. Zo is deze hybride warmtepomptechniek geschikt voor kantoren, hotels, medische centra en andere commerciële gebouwen. COMPACT WTWVENTILATIESYSTEEM VOOR WONINGEN Alklima constateert dat ‘even een raam openzetten’ bij de goed geïsoleerde woningen onvoldoende is voor een constante schone luchtkwaliteit in huis. “Bovendien verlies je op die manier veel warmte in het stookseizoen. Als oplossing hebben we hiervoor in ons assortiment het warmte terugwin ventilatiesysteem Lossnay. Er zijn drie types die zorgen voor een optimale luchtkwaliteit in woningen afvoer van overtollig vocht, vervuilde lucht en geuren.” De Lossnay ventilatie unit bestaat uit een vierkante ‘doos’ van ongeveer 53

Den Dungen ontvangt uit handen van John Williams een warmtepomp.

zeventig centimeter breed en vijftig centimeter diep en is dus gemakkelijk in een technische ruimte of een berging te plaatsen. Bij het toevoegen van installaties denkt menig woningbezitter aan lelijke behuizing en ongewenst ruimtebeslag. “We lopen nog steeds tegen het feit aan dat er bij het ontwerp onvoldoende wordt nagedacht over de plaatsing van de installatie van de binnen- en buitendelen. Dit is nog te vaak een sluitpost”, constateert Van Holst. “Juist door vroegtijdig mee te mogen denken, kunnen we samen inventieve oplossingen bedenken en mogelijke problemen voor zijn. Voorbeelden op het dak, opstelling in de schuur, inpandig met rooster, en netjes bouwkundig weggewerkt. Daarbij denken we ook aan de geluidseisen richting de erfgrens.” “Het comfort dat de installatie biedt, hoeft niet ten koste te gaan van de uitstraling van de woning.” 54 jaargang 2023

Van Holst heeft inmiddels talloze voorbeelden van installaties waarbij deze esthetisch zijn geïntegreerd. “De consument hecht er veel aan dat we installaties op een elegante wijze deel uit maken van de woning.” Op de unit worden vier kanalen aangesloten waarvan er twee naar buiten gaan. De twee ventilatormotoren in de wtw-unit zorgen ervoor dat door het ene kanaal verse, gefilterde buitenlucht binnenkomt en door het andere vervuilde lucht naar buiten wordt afgeblazen. Bijkomende voordeel is dat de twee ventilatoren apart instelbaar zijn waardoor de toevoeren afvoerkanalen optimaal zijn af te stellen. De andere twee ventilatiekanalen gaan de woning in om lucht te verversen in ruimtes zoals de woonen slaapkamers. Of juist om vervuilde lucht af te zuigen uit het toilet en vochtige lucht uit de badkamer en

de keuken. Het Lossnay-systeem gaat verder dan bijvoorbeeld mechanische ventilatie met sleuven aan de zijkant van raampartijen. “Door de warmteterugwinning blijft de temperatuur in huis gelijkmatiger en hoef je minder te stoken om je woning op temperatuur te houden. Bovendien zijn er geen koude luchtstromen voelbaar en dat zorgt voor nog meer comfort.” Na aanschaf en installatie wordt het wtw-systeem door een installateur ingeregeld voor de verschillende ruimtes in huis. De installateur stelt het systeem zo in dat iedere ruimte de gevraagde luchtcapaciteit krijgt. Toegevoegde sensoren, zoals een CO2-sensor, zorgen daarnaast voor een constante optimale luchtkwaliteit. Het systeem is eventueel ook zelf te regelen via de lichtschakelaar of door middel van een wifi-module via een app te besturen.”

Actueel

Door: Ronald van Bochove

Kennis delende groothandel Spirair beschikt over een uitgebreid assortiment producten voor luchttechnische oplossingen voor de utiliteits- en woningbouw. Het bedrijf onderscheidt zich van grote ketens door haar kennis over gebouwventilatie. Installateurs komen hier niet alleen voor de producten, maar ook om advies om de juiste installatie met jarenlange topprestaties aan hun opdrachtgevers te garanderen.

Uitgebreid advies over ventilatieoplossingen aan de basis van productverkoop “We zijn geen groothandel die dozen schuift. In de markt zien we die groothandels consolideren en groter worden. Daarbij gaat een hoop kennis verloren. Wij spelen daar succesvol op

in met een selectief assortiment en het geven van advies. Je kan ons als groothandel gebruiken en je bestelling doen, maar de combinatie met onze kennis stellen klanten het meest op

prijs. We bepalen in goed overleg het juiste product,“ zegt Dennis Pothoven, commercieel directeur, die samen met Arend-Jan Pothoven, algemeen directeur, leiding geeft aan Spirair.

Een nieuwe ventilatie installatie verwerkt in het plafond voor een lokaal van de Sonnewijser in Tiel. (Bron de Witte Oss)

“Dan kan het aan de voorkant wat duurder uitpakken, maar dan heb je wel een systeem dat de vraag van de klant beantwoordt.” Arend-Jan: “We begonnen 33 jaar geleden als een groothandel met luchttechnische componenten. Mensen kochten wat ze nodig hadden. Luchtbehandeling was eigenlijk een ondergeschoven kindje. De laatste jaren is de aandacht voor goede ventilatie toegenomen. Dat maakt dat de vraag naar expertise ook toeneemt en die kunnen wij bieden. De technische installatie wordt vaak aan de installateur overgelaten. Het komt voor dat ventilatie vergeten wordt, een ruimte over het hoofd

NOC NSF, of de eisen voor Frisse Scholen/Kantoren-, en de wensen en eisen van de initiële opdrachtgever zelf.” Twee mensen in het bedrijf werken full time aan het ontwerpen, uitwerken en het opstellen van de materiaalspecificaties. Daarnaast zijn er een aantal die bij kunnen springen als dat nodig is. Het bedrijf werkt met Revit om de tekeningen zo helder mogelijk te presenteren aan de klant. Dat kan volledig op schaal in 3D tekeningen, zodat de opdrachtgever precies kan zien wat wordt geïnstalleerd. Veel materiaal heeft het bedrijf op voorraad; Van complete WTWinstallaties met warmteterugwinning,

3D tekening: Alle installaties komen nauwkeurig in een 3D tekening beschikbaar.

wordt gezien of dat er helemaal geen ruimte is voor de installatie. En zo ontstaat de situatie dat de installateur ons in het voortraject laat meekijken. Dennis: “Installateurs komen specifiek bij Spirair met de tekeningen van een opdrachtgever, van particulier tot een volledig logistiek centrum, gezondheidscentra een sportcentrum of restaurants. ‘Maak hier een ventilatiesysteem dat voldoet.’ Wij koppelen hieraan een ventilatie eis, die opgebouwd is uit drie componenten; de eisen uit het bouwbesluit, de eisen vanuit de specifieke branche -zoals de Horeca, 56 jaargang 2023

tot een rolletje tape, kanalen en rozetten. Vanuit het centraal gelegen distributiecentrum in Nijkerk levert het bedrijf met een logistiek partner door heel Nederland. FRISSE SCHOLEN Een van de speerpunten van Spirair is de expertise op het gebied van ventilatie in scholen. Eric Hasselmann, adviseur bij ingenieursbureau Volantis B.V.*: “Ik ontmoette de mensen van Spirair ongeveer twee jaar terug op de energiebeurs in Den Bosch. Wat mij aansprak was de goede

installatievoorziening voor toepassing in het Frisse Scholen programma van Spirair. Op debiet en ook op geluid kunnen zij Frisse Scholen klasse B matchen. Ze hebben goed nagedacht over de oplossing in de lokalen. Een stille luchtverversing met voldoende capaciteit. Daartoe hebben ze onderdelen van diverse fabrikanten aan elkaar gekoppeld om de beste combinatie te maken voor deze toepassing.” Er is grote vraag naar oplossingen in bestaande schoolgebouwen. Het in 2008 op basis van de NEN 89 opgestelde Programma van Eisen Frisse Scholen is in 2021 doorontwikkeld tot een veelgebruikte leidraad voor schoolbesturen. Na de corona periode is de wens om goed te ventileren toegenomen. Ook een onlangs verschenen rapport van de universiteit Eindhoven onderstreept het belang van goede ventilatie. Het rapport vergelijkt de invloed van een slecht geventileerd klaslokaal met het oplopen van een achterstand van drie weken in de corona periode. De urgentie is hoog om Frisse Scholen klasse B te realiseren in de bestaande voorraad. Er zijn echter twee beperkende factoren: Er is te weinig budget en scholen zijn eigendom van de gemeenten die veranderingen in het Integraal HuisvestingsPlan (IHP) moeten opnemen. Een besluitvormingsproces dat jaren duurt. De momentane behoefte staat niet in verhouding tot die tijd. Goede ventilatie is een ding van morgen. Spirair speelt daar op in door een oplossing per lokaal aan te bieden. Deze zomer kwam de samenwerking tussen Volantis en Spirair tot uiting bij de keuze voor het Alfa 95 luchtbehandelingssysteem voor school De Sonnewijser in Tiel. Locatie leider Lara Hofman:” Ik heb niet zo heel veel opmerkingen over het systeem, je hoort het niet, je ziet het niet en het werkt.” Er werd gekozen voor een combinatie van plafond- en buitenunits.

Actueel

Ventilatie installatie voor een huisartsenpraktijk in Purmerend.

VERANTWOORD Arend Jan: “In de nabije toekomst zie ik een grotere verantwoording bij de installateur voor de geleverde prestatie. Waar voorheen de installatie werd opgeleverd en er niet meer naar werd omgekeken, zal in de toekomst de prestatie van de installatie gemonitord worden en de installateurs gehouden worden aan de beloofde prestatie. Met de wet op kwaliteitsborging ben je ook voor de jaren van gebruik verantwoordelijk. Wij helpen installateurs de garanties met een gerust gevoel te geven.” *Volantis creëert, realiseert, transformeert en beheert gebouwen en omgevingen. In de zorg, industrie en bijvoorbeeld logistiek doen ze onder meer onderzoek, ontwerp, engineering en consultancy

Installaties op het dak of inpandig. Spirair helpt u er de ruimte voor vinden (Installatiebedrijf Ter Beek).

Market Lounge BINNEN KLIMAAT

GROENE LEEFOMGEVING

ISOLATIEGLAS

www.alklima.nl info@alklima.nl +31(0)78 6150000

www.idverde.nl +31(0)411 62 20 36

www.bengglas.nl info@bengproducts.nl +31 (0)13 534 22 26

Alklima

Brink Climate Systems

www.brinkclimatesystems.nl info@brinkclimatesystems.nl +31(0)522 46 99 44

Panasonic Netherlands

www.aircon.panasonic.eu airconditioning.nl@eu.panasonic.com +31(0)73 6402536

Idverde

BENGglas

INFRAROODVERWARMING

KENNISPLATFORM

www.polarheat.nl info@polarheat.nl +31(0)320 410560

www.tvvl.nl info@tvvl.nl +31(0) 88 401 06 00

Polarheat

TVVL

ISOLATIE

KWH METERS

www.isobouw.nl info@isobouw.nl +31(0)493 498111

www.kwhmeter.nl info-1@kwhmeter.nl +31(0)645 737811

Isoschelp

LUCHTBEVOCHTIGING

Isobouw Systems

E&S Electrading

Solid Air Climate Solutions www.solid-air.nl contact@solid-air.nl

Vaillant

www.vaillant.nl info@vaillant.nl +31(0)20 5659200

DAGLICHTSYSTEMEN

www.isoschelp.nl info@isoschelp.nl +31(0)113 571249

ENERGIE OPLOSSINGEN Socomec SNL

www.socomec.nl info.nl@socomec.com +31(0)30 760 0900

Techem Energy Services www.techem.com/nl +31(0)76 572 58 00

GEVEL-, PLAFOND- EN WANDSYSTEMEN Derako International www.derako.com info@derako.com +31(0)224 592340

58 jaargang 2023

www.homevap.nl info@homevap.com +31(0)24 355 6059

ISOVER nederland www.isover.nl info@isover.nl +31 (0) 347 358400

Techcomlight

www.techcomlight.nl info@techcomlight.nl +31(0)318 693820

HomEvap

Knauf Insulation

www.knaufinsulation.nl customerservice.nl@knaufinsulation.com +31(0)162 421245

PXA Nederland

www.isobooster.nl info@isobooster.nl +31(0)30 6666 963

LUCHTTECHNIEK BLT Luchttechniek

www.bltluchttechniek.nl info@bltluchttechniek.nl +31(0)76 5427637

Spirair Luchttechniek www.spirair.nl info@spirair.nl +31(0) 33 247 4849

MONUMENTENGLAS Stolker Monuglas

Schöck Nederland www.schoeck.com info@schoeck.com +31(0)55 5268820

Tonzon

www.tonzon.nl info@tonzon.nl +31(0)53 4332391

www.monuglas.nl monuglas@stolkerglas.nl +31(0)30 285 54 00

OPLEIDINGEN

Hogeschool Utrecht www.hu.nl info@hu.nl +31(0) 88 481 81 81

TECHNISCH PERSONEEL Selectum

www.selectum.nl info@selectum.nl +31(0)70 324 28 00‍

Agenda

VENTILATIE

VSK 2024

www.fresh-r.eu info@fresh-r.eu +31(0)88 818 2600

VSK is de vakbeurs voor de totale installatiebranche. Exposanten delen hun kennis en tonen het nieuwste aanbod van oplossingen, toepassingen, technieken, innovaties en diensten. Locatie: Jaarbeurs, Utrecht

Fresh-r

STEBOMA

www.steboma.nl info@steboma.nl +31(0)251 267 010

VERLICHTING

LEDVANCE Benelux

www.benelux.ledvance.com/nl/professioneel benelux@ledvance.com +31 (0)10 750 14 14

6 – 9 februari

Infra Relatiedagen 6 - 8 februari

Infra Relatiedagen is het netwerkplatform waar een infraondernemer in contact komt met een compleet aanbod van ruim 360 exposanten uit de grond-, wegen waterbouw. Op Infra Relatiedagen ontmoet je professionals die werkzaam zijn in de bouw en beheer van infrastructurele werken. De exposanten zijn actief in diverse segmenten van grond-, wegen waterbouw Locatie: Evenementenhal, Hardenberg

Solar Solutions PERFORMANCE In LIGHTING

www.performanceinlighting.com/nl info.nl@pil.lighting + 31(0)75 670 8706

VERWARMING

Magnum Heating

www.magnumheating.nl info@magnumheating.nl +31(0)166 609300

19 - 21 maart

Solar Solutions International is de grootste vakbeurs voor zonne-energie in Noordwest-Europa. Nu de solar-markt volwassen is, wordt het tijd voor de volgende stap. Solar Solutions International draait om meer dan 500 innovaties en 100 praktische seminars over de nieuwste ontwikkelingen rondom energieopslag, slimme producten, en een steeds breder aanbod aan zonnepanelen. Locatie: Expo Greater, Amsterdam

Duurzaam Verwarmd 19 - 21 maart

WEER SERVICE

Aeolis Forecasting Services www.aeolis.nl info@aeolis.nl +31(0)30 2515602

Duurzaam Verwarmd is de grootste vakbeurs voor duurzame klimaattechnieken in de Benelux. Nu de energietransitie op gang komt, is dit de plek waar alle vragen beantwoord worden over verwarming, koeling en ventilatie. Duurzaam Verwarmd draait om de nieuwste innovaties, praktische seminars en netwerkgesprekken met iedereen die ertoe doet. Locatie: Expo Greater, Amsterdam

BOVENSTAANDE PREFERRED PARTNERS HELPEN U GRAAG VERDER.

Voor informatie over samenwerking met Duurzaamheid & Energiegids kunt u contact opnemen met Rob Koppenol van Jetvertising b.v. T +31(0)70 399 00 00 of E rob@jetvertising.nl

ÉCHT VERDUURZAMEN Duurzaamheid & innovatie bij Alklima Duurzaam, slim en toekomstbestendig onderweg naar all-electric wonen. Met All-Electric Ready biedt Alklima dé flexibele hybride oplossing. Een concept dat meegroeit met de verduurzaming van een woning. Klaar is voor verandering. Adaptief bij verandering. Combineert met ieder merk ketel. En bij elke stap de winst van een volwaardige warmtepomp en sublieme regelingen meeneemt. Écht verduurzamen? Geregeld!

alklima.nl/aer

60 jaargang 2023