Spis treści Dla kogo przeznaczona jest ta ksiąşka?
5
Wstęp – jak korzystać z poradnika?
7
1. Czym jest głos?
11 12
GĹ‚os jako fala
15
Głos jako jedna z funkcji krtani
17
Głos ludzki jako ciąg głosek
20
GĹ‚os ludzki jako instrument muzyczny
22
Głos jako podstawowe narzędzie komunikowania się
24
Głos jako narzędzie przekazywania emocji
26
Głos jako sposób wywoływania wraşeń estetycznych
27
฀
Głos jako mieszanka tonów i szumów
2. Jak powstaje głos?
29
Co składa się na aparat głosowy?
30
Po co zajmować się oddechem?
32
W jaki sposób tworzone są dźwięki?
39
Jaka postawa jest najodpowiedniejsza do mĂłwienia?
48
Dlaczego stres pogarsza jakość głosu?
52
Czym jest nastawienie głosowe?
55
Jak bez wysiłku wzmacniać głos?
58
Dlaczego tak waşne jest rozluźnienie gardła?
61
Po co szeroko otwierać usta?
62
Co sprawia, şe nieartykułowany dźwięk staje się głoską?
65
Jak mówić wyraźniej?
68
3. W jaki sposób przygotować się do pracy nad głosem?
77
Dlaczego warto opisać swój głos?
78
Co sprzyja jakości treningu głosowego?
80
O czym pamiętać w czasie lekcji?
82
3
'/+5,# INQUW KPFF
Trening głosu
O czym pamiętać między lekcjami?
83
Kiedy skonsultować się z lekarzem?
84
Jak sprawdzać postępy?
85
4. Jak skutecznie ćwiczyć głos?
87
Krok 1. Rozgrzej ciało
88
Krok 2. RozluĹşnij siÄ™
95
Krok 3. Stań swobodnie
102
Krok 4. Oddychaj głęboko
110
Krok 5. LuĹşno, szeroko otwieraj usta
117
Krok 6. Rozluźnij gardło
124
Krok 7. Miękko rozpocznij dźwięk
131
Krok 8. Poczuj dźwięk w ciele
138
Krok 9. MĂłw wyraĹşnie
146
Krok 10. Wyślij głos w przestrzeń
154
5. Jakie są optymalne warunki do pracy głosem?
163
6. Jakie zmiany w głosie powinny cię zaniepokoić?
183
Sygnały ostrzegawcze mogące świadczyć o chorobie narządu głosu
184
Rozwojowe i hormonalne zmiany głosu
188
Choroby krtani związane z nadmiernym wysiłkiem głosowym
191
Inne choroby mające niekorzystny wpływ na głos
193
Bibliografia i źródła tekstów literackich
200
Podziękowania
203
4
'/+5,# INQUW KPFF
www.samosedno.com.pl
Rozdział 2
฀ Jak powstaje ฀ głos? ฀
Z tego rozdziału dowiesz się: które partie ciała biorą udział w tworzeniu głosu, ฀ jak przebiega proces wzbudzania dźwięku w krtani, w jaki sposób dźwięk staje się głoską, na które elementy procesu tworzenia głosu naleşy zwracać szczególną uwagę podczas ฀ ćwiczeń.
'/+5,# INQUW KPFF
Trening głosu
Co składa się na aparat głosowy? Ćwiczenie Przypomnij sobie fragment dowolnego tekstu, który znasz na pamięć. Stań przed duşym lustrem, tak şeby widzieć całą swoją sylwetkę, i pełnym głosem wyrecytuj trzykrotnie wybrany fragment. Podczas pierwszego powtórzenia obserwuj, co się zmienia w twoim ciele podczas mówienia. Jakie ruchy mięśni i zmiany pozycji ciała jesteś w stanie zauwaşyć? Za drugim razem skup się na swoich wewnętrznych odczuciach. W których częściach ciała czujesz jakąś zmianę lub ruch? Przy trzecim powtórzeniu delikatnie przykładaj dłonie do mostka, kręgosłupa, przodu szyi, nasady nosa, czubka głowy. Co czujesz pod palcami?
Myśląc o głosie, często skupiasz się przede wszystkim na krtani i wnętrzu gardła. Kiedy zastanawiasz się nad wyrazistością mówienia, dochodzi jeszcze praca narządów artykulacyjnych. Tymczasem, jak zaobserwowałeś podczas wstępnego ćwiczenia, mówienie angaşuje duşo więcej obszarów ciała. Cała górna połowa ciała – od dolnych mięśni brzucha do czubka głowy – pracuje: napina się, porusza lub wibruje. Ciekawostka Kiedy bardzo dynamicznie mówisz lub śpiewasz, moşesz zaobserwować zmiany napięcia nawet w dolnej połowie ciała.
Zapewne zauwaşyłeś zmiany pozycji brzucha, a takşe rozszerzanie się klatki piersiowej na boki oraz do przodu i do tyłu. Być moşe teş – w zaleşności od typu oddychania – twoja klatka piersiowa unosiła się nieco w górę. Wszystkie te zmiany są Po co związane z procesem oddychania, o którym dowiesz się więcej z rozdziału `` zajmować się oddechem?. Wydechowe powietrze jest budulcem, z którego tworzysz głos, więc właściwy wdech i kontrolowane wydychanie warunkują stworzenie prawidłowego dźwięku. Aparat oddechowy jest tworzony przez płuca, oskrzela, tchawicę, krtań, jamę nosową i ustną, przeponę, mięśnie brzucha i klatki piersiowej, które wspomagają oddychanie. Być moşe podczas mówienia zauwaşyłeś delikatne ruchy szyi, a na pewno poczułeś zmiany w jej wnętrzu. Mogłeś wyczuć ruchy gardła, zwiększenie napięcia wewnątrz szyi, wzrost ciśnienia w głębi gardła i delikatne wibracje w krtani podczas wypowiadania słów. Prawidłowa praca krtani warunkuje powstanie dźwięku, gdyş jest ona
30
www.samosedno.com.pl
'/+5,# INQUW KPFF
Rozdział 2. Jak powstaje głos?
podstawowym organem jego tworzenia, ale musisz pamiętać, şe nawet przy prawidłowej pracy tego narządu moşe być trudno uzyskać piękny głos, jeşeli inne elementy procesu będą zaburzone. Krtań jest często określana mianem aparatu fonacyjnego (czasami mówi się teş, şe krtań to aparat głosowy, chociaş tą nazwą częściej obejmuje się krtań wraz z układem oddechowym i artykulacyjnym). Šatwo zauwaşyć ruchy narządów artykulacyjnych: şuchwy, warg i języka. Nieco trudniej wyczuć pracę podniebienia miękkiego, ale jeśli się skoncentrujesz, na pewno poczujesz jego delikatne napinanie się i unoszenie. To oczywiste, şe prawidłowa praca tych narządów jest warunkiem wyrazistości mówienia, ale warto teş pamiętać, şe pomaga ona w nadawaniu pięknej barwy i ochronie głosu przed przeciąşeniem. Aparat artykulacyjny to wargi, język, şuchwa i podniebienie miękkie, ale teş podniebienie twarde, dziąsła i zęby. Te ostatnie nie pracują aktywnie, ale ich kształt i ustawienie równieş decydują o ostatecznej formie tworzonego dźwięku. Šatwo jest poczuć ruchy mięśni. Nieco trudniej jest wyczuć wibracje w ciele wywoływane przez dźwięk. Jeśli przyłoşysz dłoń w miejsca wybrzmiewania głosu, z pewnością w niektórych obszarach uda ci się poczuć delikatne drgania. Wykorzystanie kości i chrząstek górnej połowy ciała jest juş mniej oczywiste niş praca krtani, musisz jednak pamiętać, şe to właśnie te delikatne zmiany pomagają wzmacniać głos i nadają mu piękną barwę. Aparat rezonacyjny to wnętrze klatki piersiowej, krtani, gardła, jamy ustnej i nosowej oraz kości i chrząstki klatki piersiowej, kręgosłupa, şuchwy i czaszki. Wydobywanie dźwięku angaşuje, oprócz krtani, układ oddechowy, artykulacyjny oraz przestrzenie rezonacyjne, więc praca nad dobrą emisją głosu to dąşenie do optymalnego wykorzystania całej górnej połowy ciała. Oznacza to wzmacnianie oraz uelastycznianie mięśni biorących udział w tworzeniu dźwięku, naukę eliminowania zbędnych napięć w ciele, ćwiczenia postawy i umiejętności wykorzystywania przestrzeni rezonacyjnych.
Zapamiętaj Praca nad emisją głosu to nie tylko trening krtani! To przede wszystkim usprawnianie oddychania, artykulacji i pracy rezonatorów. Oprócz prawidłowej pracy wszystkich narządów biorących udział w tworzeniu dźwięku waşna jest ich doskonała koordynacja.
31
'/+5,# INQUW KPFF
Rozdział 2. Jak powstaje głos?
Co sprawia, şe nieartykułowany dźwięk staje się głoską? Ćwiczenie Opuść luźno şuchwę i połóş język miękko na dnie jamy ustnej. Nie zmieniając połoşenia şuchwy, języka, podniebienia miękkiego i warg, spróbuj powiedzieć kilka zdań, a następnie zaśpiewaj fragment piosenki.
Podczas tego ćwiczenia zauwaşyłeś zapewne, şe bez zmiany ułoşenia narządów artykulacyjnych jesteś w stanie wydobyć tylko dźwięk jednego rodzaju – coś na pograniczu a i e czy a i o. Moşesz go modyfikować, jeşeli chodzi o czas trwania, siłę i wysokość dźwięku, ale nie zmienia się jego zabarwienie, które pozwoliłoby zidentyfikować go jako określoną głoskę. Na poziomie krtani powstaje dźwięk nieartykułowany, podstawowy ton krtaniowy. Gdybyś zakończył modyfikację dźwięku na tym poziomie, nie mógłbyś tworzyć konkretnych głosek mowy. Ciekawostka Prawidłowe tworzenie dźwięku w krtani jest dla kaşdego języka takie samo, natomiast modyfikacja dźwięku w nasadzie róşni się dla róşnych systemów językowych. Głoski zapisywane tymi samymi literami są w róşnych językach wymawiane zupełnie inaczej, a często nawet te same głoski mają odrobinę inne zabarwienie, co sprawia, şe zwykle łatwo jest rozpoznać obcokrajowca po wymowie, nawet jeşeli mówi w danym języku bezbłędnie gramatycznie i leksykalnie.
Ruchome i nieruchome narządy artykulacyjne Kształtowaniem dźwięku w głoskę zajmują się narządy artykulacyjne, które dzielimy na ruchome i nieruchome. Nieruchome narządy artykulacyjne to podniebienie twarde, dziąsła i zęby. Nie masz wpływu na kształt podniebienia i dziąseł, ale ustawienie zębów moşna w pewnym stopniu korygować ortodontycznie. Warto to robić, bo nieprawidłowe ustawienie zębów – zbyt duşa przerwa między jedynkami, czyli diastema, krzywo rosnące
65
'/+5,# INQUW KPFF
Trening głosu
zęby itd. – mogą powodować wady wymowy niemoşliwe do usunięcia za pomocą ćwiczeń.
no
s
Ruchome narządy artykulacyjne to język, wargi, şuchwa i podniebienie miękkie. Niektórzy językoznawcy do narządów artykulacyjnych zaliczają teş krtań, bo jej aktywność lub jej brak pozwala wyodrębniać głoski dźwięczne i bezdźwięczne.
j we so
uj dziąsła
podniebienie
szczęka górna
rde twa
mi
ęk k
ie
wejście do jamy nosowej
ie śc
jama nosowa
o yn jam
jama ustna języczek
warga gĂłrna
środkowa część
język
zęby górne
ty
ln
ac zÄ™ Ĺ›
ć
warga dolna czubek języka
przednia cześć
szczęka dolna
jama gardłowa nagłośnia
zęby dolne
przełyk
struny głosowe
tchawica
krtań
Rys. 4. Schemat budowy aparatu artykulacyjnego (oprac. na podstawie B. Wieczorkiewicz, Sztuka mówienia, Warszawa, Wyd. RiTV, s. 23) Właściwa praca narządów artykulacyjnych jest warunkiem tworzenia prawidłowych głosek, które w mówieniu łączą się w słowa i frazy. Strumień dźwięku, przepływając przez zakola i szczeliny nasady, wytłumia niektóre ze swoich składowych, a wzmacnia inne. Poza tym powietrze, trąc o krawędzie zębów, dziąsła czy podniebienie w zwęşeniach toru artykulacyjnego, zostaje zabarwione dodatkowym szumem,
66
www.samosedno.com.pl
'/+5,# INQUW KPFF
Rozdział 2. Jak powstaje głos?
dzięki czemu tworzy się określony kształt akustyczny głoski. Głoski bezdźwięczne tworzone są bez wibracji strun głosowych, przez modyfikowanie szumu przepływającego powietrza. Praca narządów artykulacyjnych musi być bardzo precyzyjna, bo często nawet niewielkie zmiany układu nasady skutkują zmianą głoski w inną. Ćwiczenie Powiedz wyraz „tygrysy� z rozluźnionymi mięśniami mimicznymi, a potem drugi raz – z przesadnym uśmiechem. Wymawiaj długie „zzzzz�, przesuwając czubek języka w stronę dziąseł.
Prawdopodobnie przy drugim powtórzeniu wyraz „tygrysy� brzmiał raczej jak „tegrese� o brzydkich spłaszczonych e. To napięcie warg i şuchwy przy uśmiechu i towarzysząca mu zmiana pozycji języka sprawiły, şe y upodobniło się barwą do e. W drugim ćwiczeniu mogłeś zauwaşyć, şe niewielka zmiana pozycji języka sprawiła, şe z zmieniło się w ş.
Samogłoski Podstawowy podział głosek mowy to podział na samogłoski i spółgłoski. Samogłoski są najbardziej otwartymi z głosek. Podczas ich tworzenia tor głosowy jest otwarty i tylko drobne modyfikacje jego układu powodują zmianę zabarwienia głoski. Ze względu na ułoşenie masy języka samogłoski dzielone są na: tylne: u, e, środkowe: a i przednie: i, y, o lub: wysokie: i, y, u, średnie: o, e i niskie: a. Oprócz samogłosek ustnych wyróşniamy teş samogłoski nosowe, przy których tworzeniu podniebienie miękkie nie przylega do tylnej ściany gardła, ale opada, pozwalając części powietrza przepływać przez jamę nosa, co nadaje tym głoskom charakterystyczne nosowe zabarwienie. W pisowni wyróşniamy dwie samogłoski nosowe – ą i ę, ale w mówieniu występują teş warianty nosowe pozostałych głosek. Na przykład w wyrazie „inşynier� pierwsze i nabiera nosowego zabarwienia, „kunszt� zawiera w wymowie unosowione u, a „rynsztok� – nosowe y.
67
'/+5,# INQUW KPFF
Trening głosu
Spółgłoski Przy tworzeniu spółgłosek dochodzi do znacznego zwęşenia lub nawet chwilowego zamknięcia toru głosowego. Ze względu na sposób artykulacji spółgłoski dzielone są na: zwarto-wybuchowe – przy ich wymawianiu dochodzi do chwilowego zamknięcia toru artykulacyjnego i gwałtownego uwolnienia zgromadzonego powietrza, czyli mikroeksplozji; są to głoski: p, b, t, d, k i g, szczelinowe – wymagają utworzenia wąskiej szczeliny; przy jej pokonywaniu dźwięk nabiera charakterystycznego szumiącego zabarwienia; są to głoski: s, z, ś, ź, sz, ş, w, f, ch i h, zwarto-szczelinowe – przy ich artykułowaniu, po zwarciu i eksplozji, tworzy się szczelina; przez nią przedostaje się dźwięk: c, dz, cz, dş, ć i dź, półotwarte – w trakcie ich tworzenia tor artykulacyjny jest częściowo otwarty; są to: m, n, ń, l, ł, r i j. Zwarcia i szczeliny mogą się tworzyć w róşnych miejscach aparatu artykulacyjnego, więc spółgłoski moşna teş podzielić na: dwuwargowe: b, p, m, wargowo-zębowe: w, f, przedniojęzykowo-zębowe: d, t, z, s, c, dz, n, ł, przedniojęzykowo-dziąsłowe: ş, sz, cz, dş, l, r, środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, j, tylnojęzykowe: k, g, h, ch.
Jak mówić wyraźniej? Głównym tematem tego poradnika jest zdrowie i piękno głosu. Większość informacji z części teoretycznej i ćwiczeń z części praktycznej ma pomoc ci w uzyskaniu większej dynamiki i pełniejszej barwy wydobywanych dźwięków, bez przeciąşania krtani. Nie znaczy to jednak, şe koncentrując się na pracy nad dźwiękiem, moşesz zupełnie pominąć sprawę jego wyrazistości. Niedbała, bełkotliwa, niestaranna artykulacja przesłoni nawet najpiękniejszy głos. Podczas ćwiczeń i codziennego mówienia pamiętaj więc o kilku waşnych podstawach.
68
www.samosedno.com.pl
'/+5,# INQUW KPFF
Rozdział 2. Jak powstaje głos?
1. Odpowiednio otwieraj samogłoski Prawidłowe otwieranie ust na samogłoskach jest bardzo waşne dla uzyskania odpowiedniej donośności głosu, ma duşe znaczenie w kształtowaniu barwy samogłoski, ale pomaga teş w prawidłowym wypowiadaniu spółgłosek. Spółgłoski wymagają duşych zwęşeń toru głosowego, więc narządy artykulacyjne pracują bardzo intensywnie przy ich realizacji. Kiedy obok siebie występuje kilka trudnych spółgłosek, często ich szybkie wypowiedzenie staje się problematyczne. Mówi się potocznie: „plącze ci się język�. Mięśnie narządów artykulacyjnych (zwłaszcza mięśnie języka, które odgrywają najwaşniejszą rolę w artykulacji), są bardzo napięte i te napięcia przeszkadzają w precyzyjnych ruchach. Dłuşsze, odpowiednio otwarte samogłoski pomagają rozluźnić ten spółgłoskowy ścisk i dają mięśniom artykulacyjnym czas na relaks i powrót do stanu gotowości.
2. Nie mów na uśmiechu Zapewne często, chcąc sprawiać wraşenie osoby przyjaznej i sympatycznej, mówisz, utrzymując ułoşenie ust jak do uśmiechu. Niestety, nie sprzyja to wyrazistości mówienia. Uśmiech spłaszcza samogłoski i zmienia ich barwę. A zamienia się w e, e zaczyna brzmieć jak i, y przypomina spłaszczone e. Zamiast „dzień dobry� mówisz „dzińdebre� itd. Zmniejsza się przestrzeń między górną a dolną szczęką, więc spada teş dynamika mówienia. ŝuchwa jest na stałe uniesiona, co zmniejsza swobodę pracy języka. Układ języka przypomina ten, który przyjmowany jest przy wypowiadaniu głosek miękkich, co powoduje, şe niektóre głoski twarde ulegają zmiękczeniu, dając efekt „pieszczenia się� i sprawiając, şe cała wypowiedź brzmi infantylnie. Czasami występuje efekt odwrotny, kiedy ktoś, chcąc dodać sobie powagi, utrzymuje cały czas ściągnięte kąciki ust. O zamienia się wówczas w u, głos się zapada i brzmi pretensjonalnie.
Zapamiętaj Podczas mówienia kąciki ust muszą być aktywne. Nie mogą być na stałe rozciągnięte w uśmiechu ani ściągnięte do środka.
69
'/+5,# INQUW KPFF