Uwagi na temat stanu badań

W realizacji tak złożonego projektu będzie, co zrozumiałe, wykorzystana analiza licznych danych (głównie w drugiej części niniejszej pracy), jak również badane będą wieloaspektowo zachowania państwa rosyjskiego na arenie międzynarodowej, a częściowo także w polityce wewnętrznej. Możemy zatem mówić o pewnym ukłonie w kierunku podejścia behawioralistycznego. Chodzi wszak o to, by uogólnienia zostały oparte na rzetelnie podsumowanych i skwantyfikowanych danych. Te jednak nie będą pochodzić bezpośrednio z przeprowadzanych badań empirycznych, więc analizy niniejszego studium nie będą zasadniczo mieścić się w standardach badań ilościowych sensu stricto. Mimo to projekt nie stanowi przedsięwzięcia teoretycznego i opiera się głównie na studium faktów empirycznych, zaś ich zestawienie ma charakter generalnie indukcyjny.

Niewątpliwie istotne i pożyteczne w projekcie o tak zarysowanych celach jest odwołanie się w pewnej mierze do analizy decyzyjnej. Ma ona do zaoferowania wiele interesujących schematów pojęciowych i problemowych. Jednym z nich bez wątpienia pozostaje kluczowy problem samego decydenta, w tym stopień jego kolektywności, od indywidualnej arbitralności począwszy. Innym ciekawym zagadnieniem są warunki ograniczające decyzję w rosyjskiej strukturze interesów i celów polityki zagranicznej FR oraz kompetencji poszczególnych organów. Bez wątpienia inspirujący jest w związku z tym problem decyzji dopuszczalnych, wystarczających, a tym bardziej optymalnych w konkretnych wariantach sytuacyjnych, także geopolitycznych. Ostatecznie refleksja nad tą tematyką może prowadzić do wyabstrahowania modeli decyzyjnych stosowanych w rosyjskiej polityce zagranicznej.

W badaniach nad jej uwarunkowaniami, strukturą celów i metod powstały interesujące prace mogące stanowić źródło inspiracji. Ich orientacje skłaniają do pogłębionej dyskusji nad tematem niniejszej monografii.

Niektóre z tych prac są nakierowane na pokazanie Rosji jako państwa przemian. Odrzucając krytyczne nastawienie amerykańskich jastrzębi czy to w wydaniu asertywnej geopolityki (jak w przypadku Zbigniewa Brzezińskiego i szefa Stratforu, George’a Friedmana17), czy neokonserwatyzmu w stylu Normana Podhoretza i Paula Wolfowitza, starają się pokazać drogę Rosji ku nowoczesności i usprawiedliwiają jej dążność do zwiększenia znaczenia. Czynią to głównie poprzez wskazanie konieczności globalnej równowagi, jak i prowadzącej do wspólnego dobrobytu współpracy, możliwej jednak tylko po

17 Zob. Friedman G., Następne 100 lat. Рrognoza na XXI wiek, AMF Plus Group, Warszawa 2009.

uwzględnieniu rosyjskich interesów i ambicji. Warto wspomnieć w tym kontekście przede wszystkim prace Alexandra Rahra, urodzonego w Rosji niemieckiego znawcę problemów rosyjskiej polityki zagranicznej, autora takich książek jak: Wladimir Putin. Der Deutsche im Kreml, Putin nach Putin. Das kapitalistische Russland am Beginn, Der Kalte Freund, Куда пойдëт Путин? Россия между Китаем и Европой18. Wartością dodaną dorobku Rahra jest niewątpliwie umiejętność pokazania Rosji na rozdrożu, szczególnie pomiędzy Unią Europejską i mocarstwami azjatyckimi, głównie Chinami.

Istnieją także publikacje mniej optymistyczne w tonie, stawiające sobie za cel przede wszystkim stworzenie szerszej panoramy procesu decyzyjnego w Rosji i jego uwarunkowań. Należy wspomnieć w tym kontekście m.in. prace wybitnego brytyjskiego znawcy problemów współczesnej Rosji w jej międzynarodowym uwikłaniu – Richarda Sakwy, którego kolejne książki odzwierciedlają pragmatyczny i operacyjny aspekt rosyjskiej polityki w obliczu poważnych wyzwań zewnętrznych19. Spośród późniejszych prac ukazujących warunkowaną konkretnymi celami codziennej polityki ogólną wielosektorową panoramę kierunków rosyjskiej obecności na międzynarodowej scenie trzeba wyróżnić napisaną przez Nicholasa Gvosdeva i Christophera Marsha fundamentalną monografię Russian Foreign Policy: Interests, Vectors and Sectors z 2014 roku, ukazującą tę politykę głównie jako pragmatyczną grę interesów20 .

Niektóre opracowania uwydatniają kluczowy dla naszego projektu aspekt rosyjskiej tożsamości, historycznych i kulturowych uwarunkowań rosyjskiego wyboru. Na plan pierwszy wysuwają się w tym wypadku prace Andrieja Cygankowa, który poświęcił sporo uwagi kwestii kształtowania rozumienia interesu narodowego w Rosji. Cygankow zwraca uwagę na rzadko podejmowane przez zagranicznych autorów problemy poszukiwania przez Rosjan godności, samoistności w obliczu monopolizacji wpływów po zimnej wojnie. Jego zasługą jest bez wątpienia głęboki ogląd tego, co najistotniejsze w perspektywie konstruktywistycznej, tj. tożsamości Rosji jako podmiotu21 . Ciekawą propozycją w studiach nad rolą sfery ideowej w ewolucji rosyjskiej

18 Rahr A., Wladimir Putin. Der Deutsche im Kreml, Universitas-Verlag, München 2000; idem, Putin nach Putin. Das kapitalistische Russland am Beginn, Universitas-Verlag, München 2009; idem, Der Kalte Freund, Hanser Wirtschaft, München 2011; Рар А., Куда пойдëт Путин? Россия между Китаем и Европой, ОЛМА Медия Груп, Москва 2012. 19 Zob. np.: Sakwa R., Putin: Russia’s Choice; idem, Russian Politics and Society, Routledge, London–New York 2008; idem, Frontline Ukraine: Crisis in the Borderlands, Tauris, London 2015. 20 Gvosdev N., Marsh Ch., Russian Foreign Policy: Interests, Vectors and Sectors, SAGE, Los Angeles 2014. 21 Zob. Tsygankov A.P., Russia’s Foreign Policy: Change and Continuity in National Identity, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham 2006; Цыганков А.П., Внешняя политика России от Горбачева до Путина. Формирование национального интереса, Научная книга, Москва 2008; Tsygankov A.P., Russophobia: Аnti-Russian Lobby and American Foreign

polityki zagranicznej jest także praca Christiana Thoruna Explaining Change in Russian Foreign Policy z 2009 roku22 .

Inne opracowania zwracają uwagę na coraz ważniejszy w samej Rosji aspekt polityki bezpieczeństwa i relatywny wzrost napięcia w stosunkach międzynarodowych. Autorzy tacy jak m.in. profesor Uniwersytetu Nazarbajewa w Astanie Marcel de Haas słusznie wskazują wysoki stopień priorytetowości zbrojeń i potencjału militarnego jako warunku realizacji celów Federacji na arenie międzynarodowej23 .

Last but not least, warto w końcu wspomnieć także opracowania stanowiące przeciwwagę dla grupy pierwszej. Chodzi o teksty o charakterze de facto katastroficznym, których głównym zadaniem jest zwrócenie uwagi na zagrożenie, jakie miałby nieść współczesny rosyjski militaryzm poprzez cele i styl polityki uprawianej przez współczesną Rosję. Na plan pierwszy wysuwają się w tym przypadku takie książki jak Nowa zimna wojna Edwarda Lucasa, w której autor tuż po zbrojnej fazie konfliktu rosyjsko-gruzińskiego, a wiele jeszcze lat przed wydarzeniami ukraińskimi z 2014 roku przestrzega świat zachodni przed współczesną Rosją jako państwem agresywnym, dążącym do rozbudowania własnego potencjału dzięki zachodnim inwestycjom w celu zdominowania obszaru „bliskiej zagranicy”24. Innym znanym autorem, którego publikacje i wypowiedzi pozostają w podobnym duchu, jest George Friedman, autor książki Następne 100 lat (The Next 100 Years), gdzie przewiduje kolejną zimną wojnę na linii Stany Zjednoczone–Rosja oraz konflikt pomiędzy konsolidującymi się państwami Europy Środkowej i Rosją zmierzającą do ich zdominowania. Friedmanowska futurologia nie wróży Rosji zbyt pomyślnej przyszłości i skłania ku przekonaniu, że przyszłość należy bardziej do Polski, Turcji i Japonii niż do totalitarnych olbrzymów współczesności – Rosji i Chin, które prawdopodobnie ulegną fragmentacji25 .

Nawet tak pobieżny rzut oka na charakter literatury przedmiotu dotyczącej kierunków i perspektyw rosyjskiej polityki zagranicznej pokazuje, że jest ona bardzo zróżnicowana w swej tematyce szczegółowej i w swym tonie. Tym samym wskazuje, że droga poprzez własne założenia badawcze, zarówno teoretyczne, jak i metodologiczne, wydaje się łatwiejsza do pokonania w gąszczu eksplorowanych zagadnień, zaś bogata literatura przedmiotu powinna raczej stać się pożytecznym punktem odniesienia i zaczynem ewentualnej polemiki.

Policy, Palgrave Macmillan, New York 2009; idem, Russia and the West from Alexander to Putin: Honor in International Relations, Cambridge University Press, Cambridge 2012. 22 Thorun Ch., Explaining Change in Russian Foreign Policy: Тhe Role of Ideas in Post-Soviet Russia’s Conduct towards the West, Palgrave Macmillan, New York 2009. 23 De Haas M., Russia’s Foreign Security Policy in the 21st Century: Putin, Medvedev and Beyond, Routledge, Abingdon 2010. 24 Lucas E., Nowa zimna wojna. Jak Kreml zagraża Rosji i Zachodowi, Rebis, Poznań 2008. 25 Friedman G., op. cit.