jako głównym zagrożeniem

Cerkiew na początku XVIII wieku, mimo że dokonywał krwawych podbojów sąsiednich księstw i popadł w konflikt z bojarami. W późniejszym okresie, od opanowania zachodniej Rusi przez Wielkie Księstwo Litewskie w XIV wieku aż do roku 1654, Kijów pozostawał poza wpływami ziem wschodnioruskich i nie dzielił z nimi historycznych losów. Stał się w 1569 roku częścią Korony w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Jakkolwiek jednak spojrzeć na rzeczywisty udział wschodniosłowiańsko-normańskiej i chrześcijańskiej Rusi Kijowskiej w kształtowaniu wzorców politycznych powstałej znacznie później Rosji, nie należy przeoczyć faktu, że w odróżnieniu od większości państw europejskich w Kijowie istniało przekonanie o pewnej wyjątkowości Rusi. Już pierwszy pochodzący ze środowiska miejscowego metropolita kijowski Hilarion napisze w swej rozprawie Słowo o Zakonie i Łasce (Слово о Законе и Благодати), iż chrześcijańska Ruś (nazywana metaforycznie Georgią) to Nowe Jeruzalem, czyniąc z realnego państwa rodzaj prehipostazy apokaliptycznego punktu docelowego historii zbawienia52 .

1.2. Aleksander Newski: archetyp księcia-wojownika i walka z Zachodem jako głównym zagrożeniem

Fundamentalnie istotnym momentem w kształtowaniu wzorców polityki zagranicznej Rosji stał się czas najazdu mongolskiego w latach 1237–1242, który zapoczątkował podporządkowanie wschodnich ziem ruskich wraz z Nowogrodem i Moskwą Złotej Ordzie, co trwało praktycznie aż do roku 1480. Symboliczne znaczenie mają dwa aspekty z okresu inwazji: pierwszy wiąże się ze słabością Rusi wobec najeźdźcy spowodowaną wewnętrznym rozbiciem; drugi, znacznie ważniejszy, zakorzeniony jest w polityce księcia nowogrodzkiego Aleksandra Newskiego (1220–1263). Mimo bardzo młodego wieku został wybrany księciem przez wiec nowogrodzkiej republiki w roku 1236. Gdy wkrótce doszło do najazdu mongolskiego z jednej strony oraz interwencji szwedzkiej i zakonu Kawalerów Mieczowych z drugiej, nowogrodzkie państwo znalazło się w potrzasku. Książę musiał wybrać, której stronie wygodniej się podporządkować. Zdawał sobie sprawę, że wojska mongolskie dokonywały masakr o skali niemającej precedensu, a od ludów podbitych Orda żądała regularnej daniny. Miała jednak do zaoferowania coś, co znacznie mniej okrutna, a w dodatku wiążąca się z cywilizacyjnym rozwojem, dominacja teutońska w tamtych okolicznościach wykluczała: religijną

52 Tekst Słowa dostępny na stronie: http://old-ru.ru/02-2.html (dostęp: 29.01.2015).

tolerancję53. Wybór Ordy oznaczał przyjęcie społecznego porządku despotii, lecz przy zachowaniu wolności, a nawet przywilejów Cerkwi, którą chanowie zwolnili z opodatkowania, zyskując w zamian posłuszeństwo książąt i biskupów. Mało tego, nowogrodzka republika była na tyle odległa od głównych obszarów zainteresowania Ordy, że za daninę mogła oczekiwać względnego spokoju. Skierowawszy ostrze militarnych działań przeciwko najeźdźcom zachodnim, Aleksander pokonał najpierw Szwedów w bitwie nad Newą w roku 1240, a w dwa lata później wojska zakonu Kawalerów Mieczowych na lodowym polu jeziora Pejpus.

Wybór Aleksandra budził wątpliwości interpretatorów i to zarówno w kraju, jak i za granicą. Współczesny badacz tego tematu Iwan Danilewskij wskazuje, że wybór Aleksandra podporządkował północną Ruś upokarzającej władzy ordyńskiej i spowodował konieczność udzielania pomocy chanom przy podboju sąsiednich państw. Mało tego, bynajmniej nie cieszył się uznaniem wszystkich poddanych, a nowogrodzkie kroniki w niewielkim stopniu doceniają zwycięstwo na Lodowym Polu54. Podobną opinię, lekceważącą wysiłek militarny księcia, prezentuje brytyjski badacz średniowiecznej Rusi John Fennel, który nie sądzi, by doszło do totalnej konfrontacji pomiędzy oboma obozami55 .

Co zrozumiałe, Cerkiew prawosławna odnosiła się do wysiłków księcia ze stosowną atencją. Został on kanonizowany na soborze moskiewskim w 1547 roku, a jego prochy spoczęły najpierw we Włodzimierzu nad Klaźmą, a następnie w Petersburgu, mieście nad Newą, w specjalnie wybudowanej dla tego celu cerkwi pod wezwaniem Aleksandra Newskiego.

Decyzja nowogrodzkiego księcia przybrała wymiar symboliczny i stała się przedmiotem kultu także w późniejszym okresie i to w diametralnie odmiennych okolicznościach. Świadczą o tym liczne cerkwie wznoszone pod wezwaniem ruskiego świętego, w tym najbardziej okazały sobór bułgarskiej stolicy, który wybudowano z wdzięczności za oswobodzenie kraju przez Rosjan w wojnie bałkańskiej z Turcją w 1878 roku. Najwięcej jednak dla popularyzacji postaci księcia zrobiły filmy fabularne oparte na historii stoczonych przezeń bitew. Pierwszym był pokazujący konfrontację z zakonem Kawalerów Mieczowych słynny obraz Siergieja Eisensteina z 1938 roku ze znakomitą muzyką w postaci kantaty Aleksander Newski autorstwa Siergieja

53 Ten tok rozumowania księcia, który „wolał oddać w niewolę ciało niż duszę”, najjaśniej eksplikuje Władimir Wiernadski, przedstawiciel międzywojennego eurazjatyzmu, podkreślający wagę wsparcia Mongołów w walce z katolicyzmem, będącym wówczas wojującą religią, narzucającą innym swą dominację. Вернадский В., Два подвига св. Александра Невского, http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Vernad/2PodAlNev.php (dostęp: 29.01.2015). 54 Данилевский И.Н., Один из любимых героев детства, „Знание-сила” 1994, nr 7, s. 122–132. 55 Феннел Д., Кризис средневековой Руси, 1200–1304, Прогресс, Москва 1989, s. 143 nn.