1.3. Moskwa – Trzeci Rzym

Prokofjewa. Drugi film, zatytułowany Aleksander. Bitwa newska (Александр. Невская битва), wyreżyserowany został przez Igora Kalienowa i powstał w roku 2008; próbuje on w artystyczny sposób odtworzyć wczesny etap urzędowania Aleksandra i przebieg bitwy ze Szwedami. W obu filmach podkreślono ekspansjonistyczny i bezkompromisowy charakter świata zachodniego, z którym walka, mimo oporu społecznego i zdrad, staje się koniecznością.

W 2008 roku przeprowadzono w postaci badania opinii publicznej projekt o nazwie Imię Rosja (Имя Россия), w którym respondenci spośród 12 propozycji wybierali postać mającą w największym stopniu stać symbolem Rosji, jej imieniem, twarzą. Na pierwszym miejscu znalazł się właśnie Aleksander Newski, wyprzedzając znajdujących się na kolejnych pozycjach premiera Piotra Stołypina, Józefa Stalina, Aleksandra Puszkina i cara Piotra Wielkiego56. Można wszakże hipotetycznie założyć, że popularności przydało księciu pojawienie się filmu Kalienowa.

Okres zależności od Ordy, mimo konieczności trybutu i zakorzenienia despotycznego charakteru administracji, paradoksalnie wzmocnił politycznie wschodnią część Rusi poprzez zjednoczenie księstw wokół Moskwy. W roku 1328 książę moskiewski Iwan Kalita, po pokonaniu przy pomocy Ordy swego rywala – księcia twerskiego i uzyskaniu od Tatarów jarłyku (nominacji), przeniósł siedzibę wielkoksiążęcą do rodzimego miasta. W następnych latach prowadził zręczną politykę pozyskiwania kolejnych ziem jako zastawu za długi, dzięki czemu w rosyjskiej historiografii uważano go za pierwszego zbieracza ziem ruskich57. W roku 1476 Wielki Książę Moskiewski Iwan III Srogi odmówił płacenia daniny chanom, a jego suwerenność przypieczętowała klęska tatarskiej interwencji cztery lata później. Zakończenie hańbiącej zależności dało możliwość okrzepnięcia moskiewskiej despotii i przydania jej nowego waloru.

Ideową podstawę nowego spojrzenia na rolę Moskwy miały stanowić listy mnicha Filoteusza (Филофей) z klasztoru św. Eleazara pod Pskowem58 .

56 Имя Россия, http://www.nameofrussia.ru/ (dostęp: 29.01.2015). 57 Zob. Шишов А.В., Иван Калита: собиратель русских земель, Вече, Москва 2006. 58 Chodzi o list Filoteusza do diaka Michaiła Grigoriewicza Misiuriu-Muniechina: Послание о злыхъ днехъ и часѣхъ oraz o list do Wielkiego Księcia Wasilija: Послание к Великому Князю Василию, в Немъже о испарвлении крестнаго знамения и о содомском блудѣ, dostępne na: http://www.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=5105 (dostęp: 29.01.2015). W rzeczywistości to nie Filoteusz wyeksplikował ideę Moskwy – Trzeciego Rzymu jako pierwszy, bowiem przed nim podobną koncepcją głosił metropolita moskiewski Zosima (zm. 1494) w przedmowie do swego Wyjaśnienia paschalii (Изложение пасхалии) z 1492 roku. Świadczy

W listach tych dokonuje on próby przekonania syna Iwana III – Wielkiego Księcia Wasyla oraz jego otoczenia do uznania szczególnej roli moskiewskiego państwa w kontekście religijnego porządku na świecie. Jak twierdzi, pierwszy Rzym upadł na skutek herezji Apolinariusza, który negował przyjęcie przez Chrystusa ludzkiej natury. Zdaniem Filoteusza katolicy przejęli herezję Apolinariusza (co jest oczywistą nieprawdą), zaś drugi Rzym – Konstantynopol poprzez sprzymierzenie się z nimi skazał się na klęskę, z której już się nie podniesie59. W świetle panoszącej się nieprawości i herezji jedynym prawosławnym cesarstwem, ostoją nieskalanej wiary, pozostała Moskwa: „dwa Rzymy upadły, trzeci stoi, a czwartego nie będzie”. Jak wskazuje Dymitr Romanowski, koncepcja Filoteusza zasadniczo nie miała charakteru stricte politycznego. Chodziło raczej o ukazanie odpowiedzialności monarchy za dzieło obrony jedynej prawdziwej wiary. Historia świata ma w tej koncepcji sens: prowadzić miała od grzechu pierworodnego do powtórnego przyjścia Chrystusa. Co istotne, jest to historia całej ludzkości, zatem rola Moskwy jako państwa ostatecznego triumfu chrześcijaństwa posiada charakter uniwersalny60 .

Mimo że idee Filoteusza nie odnosiły się wprost do koncepcji polityki zagranicznej, z czasem stały się jedną z najbardziej charakterystycznych matryc rosyjskiego myślenia politycznego61. Już wkrótce koncepcja wyjątkowości Moskwy znajdzie podkreślenie w planach utworzenia w niej patriarchatu z racji tego, że jest jedynym niepodległym państwem prawosławnym. Co istotne, inicjatywa ta, wysunięta przez regenta Borysa Godunowa, a sfinalizowana w roku 1589, w okresie realnego panowania cara Fiodora, spoczywała niemal wyłącznie w rękach monarchów bez większego udziału duchowieństwa, w tym samych metropolitów62. Władze moskiewskie postulowały nawet, by patriarcha Moskwy stał się trzecim co do ważności po patriarsze ekumenicznym i aleksandryjskim, ich działania nie spotkały się jednak z pozytywnym odzewem ze strony pozostałych patriarchów.

Tym, co uderza w idei Moskwy – Trzeciego Rzymu, jednej z najbardziej fundamentalnych dla kolejnych wieków istnienia moskiewskiego państwa na międzynarodowej scenie, jest jej podobieństwo do postrzegania stolicy jako

to o tym, że przekonanie o mesjańskim charakterze państwa moskiewskiego musiało być dyskutowane w kręgu jego elit cerkiewnych. 59 Chodzi o unię florencką z 1439 roku, gdzie doszło do nietrwałego zjednoczenia Kościoła rzymskokatolickiego z prawosławnym, uznającym już zwierzchnictwo papieża, lecz zachowującym prawo do własnego obrzędu i hierarchii. 60 Romanowski D., Trzeci Rzym. Rozwój rosyjskiej idei imperialnej, Księgarnia Akademicka, Kraków 2013, s. 21. 61 Por. de Lazari A., Czy Moskwa będzie Trzecim Rzymem? Studia o nacjonalizmie rosyjskim, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1995, s. 9–10. 62 Zob. Карташев А., Очерки по истории русской церкви, [w:] idem, Собрание сочинений, т. 1, Издательство ТЕРРА, Москва 1992, s. 27.