1.7. Panslawizm

Trudno jednoznacznie stwierdzić, na ile poglądy Tiutczewa oddziałały na późniejsze koncepcje polityki zagranicznej, ale niektóre z nich wykazują podobieństwo do idei poety. Do takich właśnie doktryn bez wątpienia należał panslawizm, który łączy się genetycznie raczej z moskiewskim słowianofilstwem, ruchem konserwatywno-nacjonalistycznym, niechętnie zapatrującym się na akceptację zachodnich wzorców w Rosji.

Idee panslawistyczne pojawiły się w zasadzie już w XVII stuleciu dzięki działaniom Juraja Križanicia (prawdopodobnie 1618–1683), chorwackiego wizjonera przebywającego jakiś czas na dworze cara Aleksego Michajłowicza. Križanić miał nadzieję na zjednoczenie Słowian pod berłem rosyjskiego monarchy i w duchu pojednania Kościołów72. W późniejszym okresie idee panslawistyczne dały o sobie znać dopiero w XIX wieku, głównie w imperium austriackim zamieszkanym przez liczne narody słowiańskie. Działacze słowiańscy w tym państwie podkreślali konieczność powiększenia autonomii narodów słowiańskich, poszanowania ich kultury i możliwości jej rozwoju, większego uczestnictwa w centralnym aparacie zarządczym; niekiedy pojawiały się wizje odrodzenia niepodległości. Ta forma doktryny panslawistycznej nosi nazwę austroslawizmu, którego najwybitniejszym działaczem był František Palacký (1798–1876), morawski historyk, kluczowy współorganizator pierwszego zjazdu słowiańskiego w Pradze w 1848 roku.

W Rosji panslawizm przybrał inny kształt ze względu na to, że stanowiła ona wszak jedyne, a w dodatku bardzo silne i wpływowe państwo słowiańskie na świecie. Najważniejszym momentem dla początku oddziaływania doktryny panslawistycznej była publikacja pod koniec lat 60. XIX wieku rozprawy Rosja i Europa73 autorstwa Nikołaja Jakowlewicza Danilewskiego (1822–1885), rosyjskiego biologa i urzędnika Ministerstwa Skarbu74. Danilewski

72 O działalności Križanicia zob. Костомаров Н., История России в жизнеописаниях ее главнейших деятелей, глава 11. Юрий Крижанич, http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/ History/kost/42.php (dostęp: 29.01.2015). 73 Данилевский Н.Я., Россия и Европа. Взгляд на культурные и политические отношения славянского мира к германо-романскому. Praca posiada wiele wydań w języku rosyjskim i kilka w językach obcych. Pierwszy raz ukazywała się w kolejnych numerach czasopisma „Zaria” w latach 1868–1869. 74 Najważniejszą monografią o Danilewskim przed rokiem 1991 była książka Roberta MacMastera: Danilevsky. A Russian Totalitarian Philosopher, Harvard University Press, Cambridge, MA 1967, natomiast wśród prac, które ukazały się w Rosji, najistotniejsze to: Баринов А.И., Социально-философские идеи Н.Я. Данилевского, Компания Спутник, Москва 2008; Сороковых В.В., Николай Яковлевич Данилевский: горизонты наследия в диалоге миров и эпох, Елецкий фил. НОУ ВПО Российский новый университет, Типография, Елец 2010; Сайтанов С.В., Теория культурно-исторических типов Н.Я. Данилевского в критическом рассмотрении, ОнтоПринт, Москва 2014. Prace polskie: Diec J., Cywili-

w swym opus magnum utrzymywał, że nie sposób mówić o wspólnej historii ludzkości, ta bowiem podzielona jest na poszczególne typy kulturowo-historyczne, czyli wielkie ciągi rozwoju dziejowego grup etnicznych używających konkretnych języków. Rozwój ten zawsze prowadzi do ostatecznego upadku, jednak czas trwania typu może być bardzo długi. Jedne z typów już wygasły, jak staroegipski, inne z kolei, jak chiński i europejski, ciągle trwają. Typ europejski, czyli germano-romański, jest już jednak w schyłkowej fazie rozwoju, dlatego pomimo niezaprzeczalnych osiągnięć nie ma przed sobą pozytywnej przyszłości.

Dawało to szansę zaistnienia na arenie międzynarodowej najnowszemu, dopiero wzrastającemu typowi słowiańskiemu, którego szczyt rozwoju (tzw. okres cywilizacji) jeszcze nie nadszedł. Ponieważ Danilewski wierzył, że osiągnięcie przez typ stadium cywilizacji możliwe jest dopiero przy politycznej niezawisłości, musiał koncepcyjnie rozwiązać kwestię pozostawania większości narodów słowiańskich w zależności od obcych mocarstw, głównie austriackiego i tureckiego. Proponował zatem rosyjską interwencję zbrojną w celu wyzwolenia narodów słowiańskich zależnych od Austrii i Turcji. Zwycięska misja miała poprzedzać stworzenie Związku Wszechsłowiańskiego, czyli federacji niepodległych państw grupującej wszystkie (być może z wyjątkiem Polaków, którzy sprawiali wyraźny kłopot) nacje słowiańskie. Stolica Związku miała się znajdować w oswobodzonej stolicy prawosławia – Konstantynopolu. Projekt Danilewskiego zakładał włączenie do federacji także Greków, Rumunów i Węgrów, którzy zostaliby podporządkowani żywiołowi słowiańskiemu. Rozwiązania kwestii polskiej rosyjski doktryner upatrywał raczej we włączeniu Polaków do federacji: zyskaliby w ten sposób i niepodległość, i ochronę przed wchłonięciem przez żywioł niemiecki. Sądził, że zmuszanie ich do ścisłego podporządkowania unitarnemu państwu rosyjskiemu mogłoby tylko wychować Rosji szerokie rzesze obywateli działających na jego niekorzyść75 .

Tym, co uderza w wizji Związku Wszechsłowiańskiego, jest jego geograficzne podobieństwo do obszaru państw Układu Warszawskiego (ten ostatni nie sięgał jednak nad Bosfor, nie obejmował też Grecji, za to wchłonął wschodnią część Niemiec). Można ponadto mówić o pewnej wspólnej konstrukcji systemowej: grupie państw nominalnie niepodległych, jednak z bardzo zbliżonym systemem politycznym i polityką zagraniczną podporządkowaną wspólnym interesom. Koncepcja tak sformułowanego progra-

zacje bez okien. Teoria Mikołaja Danilewskiego i późniejsze koncepcje monadycznych formacji socjokulturowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002; Stefaniuk T., Danilewski: panslawizm i wielość cywilizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006. 75 Данилевский Н.Я., Россия и Европа. Взгляд на культурные и политические отношения славянского мира к германо-романскому, Санкт-Петербург 1995, s. 331 nn.

mu panslawistycznego, w odróżnieniu od rozwiązań austroslawistycznych, była zdecydowanie rusocentryczna, zakładała dominację Rosji w Związku, przypisując jej rolę wyzwolicielki narodów słowiańskich, a potem strażniczki odzyskanej wolności.

Rosyjski panslawizm nie przyjął jednolitego kształtu. Zdecydowanie bardziej drapieżne oblicze pokazał w pracach Iwana Aksakowa (1823–1886), który niemało uwagi poświęcił kwestii polskiej. Mimo dążenia do jedności Słowian uważał, że element polski jako katolicki należy do obcej cywilizacji, stanowi zatem ognisko wpływów rozbieżnych z interesami Rosji i sprawy słowiańskiej. Dlatego też proponował, aby dążyć do dekatolicyzacji Polaków poprzez polskojęzyczne nabożeństwa w cerkwiach. Chciał także wypchnięcia Polaków za Bug, aby pozbawić ludność białoruską i ukraińską wpływu polskiej szlachty76. Podobne stanowisko zajmował Jurij Samarin (1819–1876), niegdyś klasyk słowianofilstwa. Sugerował on, iż konieczne jest uwolnienie ruskiego ludu zarówno od wpływów kulturowych, jak i eksploatacji ze strony polskich elit, które obarczał winą za zniekształcenie charakteru narodowego ludności terenów zachodnioukraińskich77 .

Panslawizm w miarę upływu czasu stawał się doktryną coraz bardziej popularną i zdobywał zainteresowanie w szerokich kręgach rosyjskich elit. Stronnikami panslawizmu stali się niektórzy przedstawiciele arystokracji, w tym przede wszystkim książę Władimir Czerkasski, a także kręgi wojskowe z generałami Michaiłem Skobielewem, Rostisławem Fadiejewem i Michaiłem Czerniajewem na czele. Co ważniejsze, pozostający początkowo tylko deklaratywną doktryną panslawizm rosyjski przybrał formy organizacyjne w postaci Słowiańskiego Towarzystwa Dobroczynności (Komitetu Słowiańskiego), stawiającego sobie za cel pomoc ujarzmionym przez obce mocarstwa Słowianom. Miał strukturę ogólnorosyjską, ale w 1868 roku powstał samodzielny oddział Towarzystwa w Petersburgu, a w 1877 w Kijowie. Pomagał w finansowaniu kształcenia Słowian południowych w Rosji i starał się oddziaływać na tereny zachodniosłowiańskie. Przeciwdziałał wpływowi towarzystw katolickich na południowej Słowiańszczyźnie, które stały się faktyczną motywacją dla powstania Towarzystwa.

Co istotne, ideologia panslawistyczna, połączona z dążeniem władz do rozszerzania wpływów w Europie, szczególnie wschodniej, zaowocowała wywołaniem wojny bałkańskiej przeciwko Turcji, która toczyła się w latach 1877–1878, znajdując swój finał w zwycięstwie wojsk rosyjskich i zdobyciu Sofii. Tylko wpłynięcie floty brytyjskiej na Morze Marmara zapobiegło podbiciu Stambułu, co stanowiło ostateczny cel panslawistów. Zwycięski charak-

76 Аксаков И.С., Польский вопрос и западно-русское дело, [w:] Полное собрание сочинений, т. 3, Mосква 1886, s. 400 nn. 77 Zob. Głębocki H., op. cit., s. 159.

ter kampanii podkreśliły postanowienia pokoju w San Stefano podpisanego 3 marca 1878 roku, bardzo korzystne dla Rosji i Bułgarii, jednak zostały zmienione na niekorzyść Rosjan podczas odbywającego się na przełomie czerwca i lipca kongresu berlińskiego. Wzbudziło to w kręgu rosyjskich elit i czytelników gazet początkowe oburzenie, a następnie pełzający resentyment, szczególnie w stosunku do Niemiec Bismarcka i Wielkiej Brytanii, które nie zadbały o pełne wyzwolenie narodów bałkańskich i pozostawiły zwycięzcę, za wolność Bułgarów płacącego krwią tysięcy żołnierzy, niemal bez znaczących zdobyczy.

Ideologia panslawistyczna stała także za innymi działaniami Imperium Rosyjskiego w późniejszych latach, głównie na Bałkanach. Najbardziej spektakularnym przejawem tego zjawiska była głośno deklarowana gotowość do wsparcia skonfliktowanej z Austro-Węgrami Serbii, a następnie przeprowadzenie 29 lipca 1914 roku mobilizacji, która była istotnym elementem w efekcie domina prowadzącym do wybuchu I wojny światowej.

Gdyby podsumować trwałe elementy koncepcyjnego zrębu doktryny panslawistycznej, która w głównej mierze odnosiła się do polityki zagranicznej, należałoby wskazać przede wszystkim:

a) protekcjonalność – świadomość prawa Rosjan do wypowiadania się w kwestii interesów innych narodów słowiańskich i obowiązek ich obrony; b) przekonanie o obcości, a nawet wrogości reszty świata (co najwyraźniej przebija się w polityce państw zachodnich) wobec Słowian, a Rosji w szczególności; c) obligowanie wszystkich Słowian do jedności; d) prawo do osądzania i sprowadzania na właściwe tory tych społeczności słowiańskich, których zachowania międzynarodowe nie wpisują się w zasadę słowiańskiej solidarności.

Koncepcja panslawistyczna jako model postrzegania międzynarodowej sceny odchodziła od dawnego uniwersalizmu. Panslawiści, a za nimi decydenci Imperium Rosyjskiego, godzili się z istnieniem świata wielobiegunowego, wspartego na wielkich grupach etnicznych i religijnych. Przez to tendencja do ekspansjonizmu była u nich bardziej ograniczona niż w przypadku doktryny Moskwy – Trzeciego Rzymu czy Imperium Wschodniego.