1.9. Rewolucja światowa kontra eksport rewolucji z jednego państwa

Zupełnie inne podejście zyskało przewagę, gdy carskie i prawosławne imperium legło w gruzach, na których zbudowano na pierwszy rzut oka kosmopolityczny twór zwany Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. W związku z dramatycznie trudną sytuacją międzynarodową nowe państwo miało niewiele czasu na okrzepnięcie i wypracowanie spójnej doktryny polityki zagranicznej. Świadomość konieczności ustępstw w warunkach niepowodzenia na froncie niemieckim doprowadziła do bardzo niekorzystnego z punktu widzenia zmian terytorialnych traktatu brzeskiego z 3 marca 1918 roku. Klęska państw centralnych pozwoliła jednak Rosji radzieckiej na wycofanie się już w listopadzie z postanowień traktatowych. Wzmożoną aktywność spowodował dodatkowo konflikt z odrodzoną Polską, której punktem kulminacyjnym była Bitwa Warszawska w sierpniu 1920 roku, a finałem traktat ryski z 18 marca 1921 roku.

Jednak ani wojna z państwami centralnymi, ani z Polską nie stanowiły głównej podstawy kształtowania się doktryny polityki zagranicznej państwa radzieckiego. Zarówno bowiem bolszewicka ideologia, jak i geopolityczne wizje nowych władz nie miały początkowo wiele wspólnego z dawnymi obsesjami doktrynerów Rosji imperialnej, tym bardziej zaś z ideami elit okresu Rusi Moskiewskiej. Głównym dylematem bolszewików były dalsze losy socjalizmu. Jego trwałe zwycięstwo w Rosji z czasem stawało się oczywiste, lecz niepokój budziło zagadnienie eksportu rewolucji, jej ostatecznego zwycięstwa na całym globie. Przywódcy bolszewiccy byli w tej materii podzieleni. Lew Trocki, Grigorij Zinowjew i Lew Kamieniew opowiadali się za próbą wzniecania ruchu komunistycznego na świecie mimo początkowych niepowodzeń. Odmienną wizję reprezentował Stalin, którego jako teoretyk wspierał wówczas Nikołaj Bucharin: sądzili oni, że w warunkach konieczności należy się pogodzić z budowaniem socjalizmu w pojedynczym państwie. Dopiero zaś powszechne zwycięstwo rewolucji pozwoliłoby także na urzeczywistnienie idei społeczeństwa komunistycznego.

Trocki (1879–1940), przez wielu wskazywany początkowo jako naturalny następca Lenina, był chyba najbardziej zajadłym przeciwnikiem takiego przekonania. Uważał, że socjalizm zbudowany tylko w jednym państwie uległby naporowi działań światowej burżuazji. Siły globalnego kapitalizmu prędzej czy później doprowadziłyby socjalistyczne państwo do upadku mimo wysiłków i początkowych sukcesów85. Rewolucja udana to dzieło doprowadzone

85 Троцкий Л.Д., Перманентная революция (Азбука революционера), Издательство АСТ, Москва 2005, s. 432.

do końca, rewolucja permanentna86, zarówno w wymiarze jakościowym, jak i przestrzennym. Za rewolucją burżuazyjną musi podążać rewolucja proletariacka, dopiero zwycięstwo proletariatu poprowadzi masy ludowe do pełni socjalizmu. Analogicznie – w wymiarze międzynarodowym – rewolucja w jednym miejscu musi pociągać za sobą rewolucję światową. O ile bowiem liberalizm proponuje gospodarkę w wymiarze narodowym, o tyle socjalizm jest z natury internacjonalistyczny, nie znosi jej rozdrobnienia na oddzielne rynki, prezentowanego dotąd przez panujący kapitalizm87. Pomysł głoszenia i urzeczywistniania idei rewolucji na świecie stał się mimowolnie udziałem samego Trockiego, który po wykluczeniu z partii i wygnaniu z kraju został wędrownym rewolucjonistą, aby ostatecznie osiąść w Meksyku i zostać zamordowanym w zamachu przeprowadzonym przez Ramóna Mercadera na polecenie przywódcy ZSRR.

Stalin (1878–1953) jako osobowość cechował się nadzwyczajną brutalnością, egocentryzmem i paranoiczną podejrzliwością. Kroki, które poczynił w polityce wewnętrznej, wiązały się z ogromnymi ofiarami. Jednak w sensie samych celów, głównie w polityce zagranicznej, na tle Lenina czy Trockiego, a nawet Kamieniewa i Zinowjewa, wydawał się nawet stosunkowo umiarkowany, przede wszystkim zaś kierował się swoiście rozumianym realizmem. Wskazywał, że chociaż celem partii jest powszechne zwycięstwo socjalizmu na świecie, możliwe jest rozpoczęcie tego procesu poprzez budowę socjalizmu w jednym państwie. Innymi słowy, opóźnianie się rewolucji w skali globalnej nie powinno niweczyć idei tworzenia państwa radzieckiego. Jak wskazuje Roman Osin, podwaliny tego konceptu pochodzą już od Lenina, choć dopiero Stalin uczynił z niego teorię88 .

Istotą koncepcji Stalina zarówno w jego deklaracjach składanych na łonie VII plenum Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej, jak i w konsekwentnie prowadzonej polityce zagranicznej, było inicjowanie i wspieranie procesu rewolucyjnego w innych państwach dzięki możliwościom ZSRR. Tym samym budowa socjalizmu w jednym państwie była nie tyle celem samym w sobie, ile środkiem wiodącym do celu89, który nie odbiegał od linii wyznaczonej w klasycznym marksizmie i w zamierzeniach Le-

86 Pełny wykład teorii tak rozumianej rewolucji stworzył Trocki w 1930 roku. Dzieło Permanentna rewolucja było wydawane wielokrotnie, także w językach obcych. Idea rewolucji permanentnej była zasadniczo stara, wywodziła się z samej doktryny Marksa, a ważnym reinterpretacjom i aktualizacjom poddawana była również w rozważaniach Lenina i Aleksandra Parvusa (właśc. Helphanda). 87 Троцкий Л.Д., История русской революции, т. 2, ТЕРРА, Москва 1997, s. 338 nn. 88 Осин Р.С., Сталинская теория мировой революции, http://pspa.ucoz.ru/publ/4-10-21. 89 Сталин И.В., VII расширенный пленум ИККИ, [w:] idem, Сочинения, т. 9, ОГИЗ, Москва 1948, s. 22.

nina. W sensie praktycznym realizacja tych zamierzeń była możliwa głównie dzięki dwóm narzędziom. Pierwszym był Komintern, czyli III Międzynarodówka, założona jeszcze w marcu 1919 roku w Moskwie dzięki inicjatywie Lenina. Różniła się zasadniczo od poprzednich form międzynarodowego stowarzyszenia komunistów przez fakt afiliacji w realnie istniejącym socjalistycznym państwie. Już II Zjazd Kominternu w 1920 roku w uchwalonych tezach podporządkował działania wszystkich partii członkowskich Komitetowi Wykonawczemu90, który de facto był wydziałem Komitetu Centralnego Wszechrosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Tym samym partie komunistyczne wchodzące w skład Kominternu, w tym Komunistyczna Partia Polski, stały się agenturami partii sowieckiej, a właściwym rozgrywającym był aż do końca istnienia organizacji Józef Stalin.

To od niego zależało, kto będzie piastował stanowisko przewodniczącego Komitetu Wykonawczego. Formalni liderzy Kominternu zostali straceni: Grigorij Zinowjew w 1936 roku, zaś Nikołaj Bucharin, który go zastąpił, w 1938. Sporo wątpliwości budzi także śmierć trzeciego nominalnego lidera II Międzynarodówki – Georgi Dymitrowa, który oficjalnie zmarł śmiercią naturalną podczas leczenia w ZSRR w roku 1949, istnieją jednak podejrzenia, iż został otruty rtęcią na rozkaz Stalina.

Drugim czynnikiem, który pozwolił na częściową realizację głównych założeń doktryny stalinowskiej w zakresie polityki zagranicznej, były działania wojenne: początkowo wojna zimowa z Finlandią, potem zaś II wojna światowa poprzedzona paktem Ribbentrop-Mołotow. Stworzenie bloku państw socjalistycznych dzięki zajęciu ich terytoriów przez walczące z III Rzeszą wojska Armii Czerwonej było najlepszym dowodem na skuteczność koncepcji budowy socjalizmu w jednym państwie, aby dzięki jego możliwościom dokonać eksportu rewolucji do innych części świata. Owocem brutalnej polityki ZSRR, której istotą było osadzanie agenturalnych władz komunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej, było ścisłe podporządkowanie tego regionu interesom ZSRR, a także wymuszone przejście na system dyktatury partii komunistycznej i gospodarki planowej. W przypadku państw bałtyckich (Litwy, Łotwy, Estonii), wschodnich terenów II Rzeczypospolitej oraz zaanektowanej Besarabii (która wraz z terenami sztucznie wykrojonego z ziem ukraińskich Naddniestrza stała się Mołdawską Socjalistyczną Republiką Radziecką) doszło do znacznego powiększenia ZSRR od strony zachodniej. Państwo to nie tylko zyskało krąg satelitów, ale i samo stało się większe, nie mając pod względem militarnej i politycznej siły żadnego konkurenta na terenie Europy.

90 Minutes of the Second Congress of the Communist International: Theses on the Fundamental Tasks of the Communist International, https://www.marxists.org/history/international/ comintern/2nd-congress/doc01.htm (dostęp: 3.03.2015).

Gdy zatem dokonamy podsumowania modeli obu bolszewickich doktryn w zakresie odniesienia do międzynarodowej sceny, zauważymy, że mają one fundamentalny punkt zbieżny w postaci ateistycznego mesjanizmu, internacjonalistycznej wizji powszechnego panowania socjalizmu na świecie. To uniwersalizm absolutny, przekraczający w swych wizjach przyszłego ładu międzynarodowego radykalizm idei Moskwy – Trzeciego Rzymu czy Imperium Wschodniego. To idea panowania nad światem, pozostaje jednak pytanie – czyjego panowania?

Trocki pozostawił po sobie starą marksistowską wizję ideokracji, nie wierzył w możliwość trwałego zwycięstwa socjalizmu na świecie poprzez jego eksport z jednego państwa. Stalinizm z kolei, wydający się znacznie bardziej realistyczną wersją bolszewizmu, skłaniał się do budowy socjalizmu w jednym państwie i opanowywania (najlepiej zbrojnego) kolejnych terytoriów. Tym samym, chociaż posługiwał się ideą proletariackiego internacjonalizmu, opowiadał się w praktyce raczej po stronie władzy sowieckiej biurokracji, a jeszcze dokładniej aparatu bezpieczeństwa i powszechnej kontroli, niż po stronie władzy idei i powszechnego braterstwa. To właśnie ta koncepcja okazała się w praktyce zwycięska.

W stalinowskim myśleniu zawiera się jednak jeszcze coś, co pokazuje właściwe oblicze prowadzonej przezeń polityki, także wewnętrznej. Jeśli rozważymy argumenty zaprezentowane chociażby w przemówieniu z 4 lutego 1931 roku, zauważymy przede wszystkim dążenie do sukcesu industrializacji. Jej główny cel zarysowany został następująco:

Opóźnienie tempa oznacza zacofanie. A zacofanych biją. Ale my nie chcemy być bici. Nie, nie chcemy! Historia starej Rosji polegała zresztą na tym, że ciągle ją bito za zacofanie. Bili mongolscy chanowie. Bili tureccy bejowie. Bili szwedzcy feudałowie. Bili polsko-litewscy panowie. Bili anglo-francuscy kapitaliści. Bili japońscy baronowie. Bili wszyscy – za zacofanie. Zacofanie w sferze wojskowości, w kulturze, zacofanie w polityce, w przemyśle czy w rolnictwie. Bito nas, ponieważ było to opłacalne i bezkarne. Przypomnijcie sobie słowa przedrewolucyjnego poety: „Jesteś biedna, choć opływasz w dostatki, jesteś potężna, a bezsilna, Matuszko Rosjo”. Tych słów dawnego poety dobrze nauczyli się tamci panowie. Bili ją, mówiąc: „Jesteś bogata” – można więc cię wykorzystać. Bili ją, mówiąc: „Jesteś słaba i bezsilna” – można cię bić i grabić bezkarnie. Wilcze prawo kapitalizmu twierdzi, że jeśli jesteś zacofany, słaby – to znaczy, że nie jesteś w porządku, można cię pobić i zniewolić. A jeśli jesteś silny – znaczy, że masz rację, trzeba się przed tobą strzec. Dlatego nie możemy pozostać w tyle91 .

Słowa Stalina z 1931 roku demaskują właściwe intencje forsowanej przezeń industrializacji, która zresztą także po latach wciąż cieszy się sympatią

91 Сталин И.В., О задачах хозяйственников: Речь на Первой Всесоюзной конференции работников социалистической промышленности, 4 февраля 1931 г., [w:] idem, Cочинения, т. 13, Государственное издательство политической литературы, Москва 1951, s. 38–39.

i uznaniem Rosjan. Jej podłożem był resentyment, kompleks niższości, chęć odegrania się za lata, a nawet wieki upokorzeń. Jeśli nawet industrializacja miała w pewien sposób uczynić życie obywateli bardziej komfortowym, to i tak jej głównym celem było doścignięcie albo i prześcignięcie Zachodu, który przez Stalina traktowany był z daleko idącą niechęcią. Lenin uważał się za „antypatriotę”: Rosją i jej społeczeństwem, podobnie jak Trocki, raczej pogardzał, sądząc, że jest ono leniwe i niezbyt zdolne do konstruktywnej pracy, przynajmniej w porównaniu ze społeczeństwami Zachodu. Stalin – przeciwnie. Nawiązuje do nieszczęść dawnej Rosji, a nawet do okresu staroruskiego, aby wzbudzić solidarność współobywateli w dziele stawiania czoła państwom, które z samej swej natury traktują Związek Radziecki wrogo, tak jak dawniej traktowały z wyższością imperialną Rosję.

W tym sensie archetyp stalinowskiej polityki zagranicznej był modelem „swojskim”. Mimowolnie bowiem odwoływała się ona do podobnych argumentów, co doktryna Imperium Wschodniego, panslawizm i panazjatyzm: była dziedziczką ich ciemnej strony. Wszystkie wskazywały na zagrożenie, niechęć ze strony otoczenia międzynarodowego, a prawie zawsze czarnym charakterem tych opowieści był Zachód, który upokarzał Rosję ze względu na jej przywiązanie do prawosławia, słowiańskie cechy, przede wszystkim zaś za zacofanie. W tym sensie stalinizmowi bliski był nawet Piotrowy militarystyczny okcydentalizm. Car owładnięty był przecież ideą, by zbudować państwo, którego nie musiałby się wstydzić. Stalin miał jeszcze bardziej ponury i ambitny cel przemiany Rosji w twór, przed którym inni musieliby się strzec (остерегаться).

Gdy przeminęły dekady „nieudanego imperium”92 w dziejach Rosji, okazało się, że socjalistyczny obóz runął jak domek z kart. Gospodarka ZSRR nie sprostała zadaniu utrzymania całego bloku i wyścigowi zbrojeń, który toczyła z USA i ich sojusznikami. W 1989 roku realnemu socjalizmowi zdołała się skutecznie przeciwstawić Polska, potem zaś doszło do demontażu całego Układu Warszawskiego. Z ZSRR z wielką determinacją i mimo ofiar wycofały się państwa bałtyckie, a po podpisaniu układu białowieskiego z 8 grudnia 1991 roku rozpadł się rdzeń Związku Radzieckiego, powodując powstanie kolejnego okresu rządów oligarchii i słabości Rosji na arenie międzynarodowej.

Przegrana ZSRR w światowej rywalizacji i masowe odejście społeczeństw od idei marksistowskich stanowi doskonały dowód na to, że mimo pozornego realizmu stalinowskiej doktryny opanowania świata i narzucenia mu realnego socjalizmu to Trocki okazał się ponurym, lecz rzetelnym prorokiem losów rewolucji. Państwo „robotnicze” ostatecznie przegrało w konfrontacji

92 Pojęcie Vladislava Zuboka. Wydanie polskie głównej pracy: Zubok V.M., Nieudane imperium. Związek Radziecki okresu zimnej wojny. Od Stalina do Gorbaczowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010.