2.2.9. Euromajdan

wysokości utraciła, pozostając w wartościach napływu akcji na głowę daleko w tyle za swym południowym partnerem202 .

Chcąc nie chcąc, trudno w świetle tych liczb nie odnieść wrażenia, że czas inicjacji Partnerstwa Wschodniego w niezwykle wyrazisty sposób pokazał, iż mamy do czynienia z początkiem procesu hamowania napływu inwestycji do samej Rosji i promowania w zamian jej partnerów z WNP. Zasadniczo nie mieli oni powodów, by czuć się rozczarowani nowym otwarciem na Unię Europejską. Zbieżność ta może być jednak przypadkowa i wymaga obserwacji w dłuższym okresie.

2.2.9. Euromajdan Szczególnie silnym i traumatycznym bodźcem wpływającym na kierunek rosyjskiej polityki zagranicznej były wydarzenia na Ukrainie toczące się od grudnia 2013 roku. 28 listopada odbył się w Wilnie szczyt Partnerstwa Wschodniego, po którym spodziewano się znacznego poszerzenia partnerstwa poprzez umowy stowarzyszeniowe z niektórymi państwami objętymi traktatem. Najwięcej nadziei łączono z Ukrainą, jednak niedługo przed szczytem – 27 października – doszło do spotkania prezydentów Rosji i Ukrainy w Soczi, po którym nagle zmieniono front: 21 listopada Rada Najwyższa Ukrainy ogłosiła wstrzymanie rozmów na temat stowarzyszenia. Tuż po podaniu tej wiadomości rozpoczęły się nocne demonstracje na kijowskim placu Niepodległości, które przerodziły się w masowy, ogólnokrajowy protest. Gdy 30 listopada siły Berkutu – oddziałów specjalnych milicji – dokonały pacyfikacji demonstrujących, w odpowiedzi setki tysięcy kijowian, a z czasem także licznych przyjezdnych, wyległo na ulice stolicy, zmieniając układ sił. Pojawiły się coraz dobitniej głoszone żądania ustąpienia rządu Mykoły Azarowa, przegłosowania wotum nieufności do rządu, a wkrótce również ustąpienia prezydenta. Protesty zwolenników integracji spotkały się ze znacznie słabszą reakcją Partii Regionów, która przywiozła do Kijowa około 10 tys. osób w celu przeprowadzenia kontrdemonstracji.

Co prawda, Janukowycz zgodził się na rozmowy z opozycją, nie zamierzał jednak zmieniać zdania na temat integracji z Unią. Obiektywnie rzecz biorąc, był w trudnej sytuacji. Zdawał sobie sprawę z europejskich nadziei Ukraińców, lecz z drugiej strony musiał się liczyć z faktem uzależnienia od rosyjskich dostaw ropy naftowej i gazu, których cenę zasadniczo dyktowała strona rosyjska. Janukowyczowi udało się wynegocjować znaczną obniżkę proponowanej przez Gazprom ceny z 400 dolarów za 1000 m3 do 268 dola-

202 Kudina A., Jakubiak M., The Motives and Impediments to FDI in the CIS, [w:] EU Eastern Partnership: Economic Potential and Future Development, red. M. Dąbrowski, M. Maliszewska, Springer, Heidelberg 2011, s. 74–75.

rów. Ukraina otrzymała ponadto kredyt w wysokości 15 mld dolarów w postaci wykupu obligacji ze środków rosyjskiego Funduszu Dobrobytu203. Ale wszystko to było możliwe tylko za cenę odstąpienia od eurointegracji.

W lutym 2014 roku doszło do eskalacji konfliktu. Z jednej strony protestujący dokonali próby zdobycia parlamentu, którego speaker, Wołodymyr Rybak, odmówił rejestracji dokumentów potrzebnych do podjęcia prac legislacyjnych nad zmianą konstytucji pozwalającą na ograniczenie uprawnień prezydenta. Z drugiej – Berkut i inne oddziały dokonały szturmu na Majdan, zabijając kilkadziesiąt osób. W wyniku zaostrzania się konfliktu mediacje podjęła delegacja Unii Europejskiej. Rankiem 21 lutego Janukowycz zgodził się na przedterminowe wybory prezydenckie, które miały zostać przeprowadzone przed grudniem 2014 roku, oraz na powołanie nowego rządu. Spośród obecnych uczestników negocjacji tylko przedstawiciel Rosji, jej rzecznik praw obywatelskich Władimir Łukin (mimo wcześniejszego parafowania dokumentu), nie zgodził się na jego podpisanie. Z kolei ze strony opozycji treść dokumentu odrzucał radykalnie nacjonalistyczny Prawy Sektor.

Kreml, rozumiejąc, że perspektywa instalacji nieprzychylnej Rosji ekipy politycznej jest na wyciągnięcie ręki, podjął działania o charakterze gospodarczym. Odmówiono wykupu jednej z dwumiliardowych transz obligacji (w ramach kredytu udzielonego na podstawie umowy z 21 grudnia poprzedniego roku), a państwowy Sbierbank przestał udzielać kredytów na terenie Ukrainy. Było to jak najbardziej logiczne w świetle malejących do zera szans zwrotu zobowiązań204 . 21 lutego późnym wieczorem prezydent wraz z grupą współpracowników zamiast wdrażać postanowienia zdecydował się na wylot do Charkowa, który zamienił się w tylko chwilowy przystanek w ucieczce do Rosji. Jeśli jednak weźmie się pod uwagę specyfikę rozwoju wydarzeń, dość jasne staje się, że dla Janukowycza szanse znalezienia jakiegokolwiek miejsca w świecie politycznym po wyborach były nikłe, a perspektywy rozprawy sądowej i wieloletniego więzienia bardzo realne.

Wydarzenia Euromajdanu w kolejnych miesiącach zaowocowały aneksją Krymu przez Rosję i walkami na wschodzie Ukrainy, gdzie fuzja miejscowego prorosyjskiego pospolitego ruszenia w postaci republik ludowych: donieckiej i ługańskiej i wydatnej pomocy ze strony Rosji doprowadziła do praktycznego odseparowania tych regionów od reszty państwa.

203 Arkhipov I., Krasnolutska D., Tanas О., Ukraine Getting $15 Billion from Russia Raises Questions, Bloomberg Business, 17.12.2013, http://www.bloomberg.com/news/articles/2013-12-17/russia-commits-15-billion-to-ukraine-bonds-as-gas-price-reduced (dostęp: 27.07.2015). 204 Сбербанк России перестал давать кредиты украинцам, „Вести Бизнес”, 21.02.2014, http://business.vesti-ukr.com/38806-sberbank-rossii-perestal-davat-kredity-ukraincam (dostęp: 21.02.2014).

Tak daleko idąca reakcja Rosji miała wewnętrzną logikę wynikającą z oceny sytuacji. Zdecydowana większość ekspertów jest przekonana, że rosyjskim priorytetem w dalekosiężnej perspektywie była reintegracja obszaru postradzieckiego. Jeśli dodatkowo wziąć pod uwagę argumenty przedstawione na początku sekcji poświęconej „pomarańczowej rewolucji”, trudno przecenić uwagę, jaką Kreml poświęcał Ukrainie. Wydarzenia Euromajdanu stały się jednak dla Rosjan szczególną lekcją, którą warto rozpatrywać w horyzoncie stałych i zmiennych celów polityki zagranicznej FR.

Po pierwsze, wydarzenia kijowskie nastąpiły zaledwie dwa lata po powtórnym objęciu fotela prezydenckiego przez Władimira Putina. Miało to znaczenie przynajmniej z dwóch powodów. Jednym z nich była pamięć o demonstracjach wywołanych wątpliwościami co do rzetelności przeliczenia głosów w wyborach parlamentarnych i prezydenckich w Rosji. Mówimy tu o tzw. rewolucji błotnej, która nie dotyczyła spraw międzynarodowych, ale przez sam fakt masowych wystąpień przeciwko obozowi putinowskiemu wywoływała jego irytację205. Ponieważ o inspirację jak zawsze podejrzewano czynnik amerykański, doszło do zaostrzenia polityki wewnętrznej, m.in. prawa w zakresie finansowania trzeciego sektora z zagranicy206. Faktem było, że społeczeństwo rosyjskie nie identyfikowało się z prezydentem w takim stopniu jak dawniej. Dlatego, jak wskazywano, potrzebna była mała zwycięska wojna w celu podniesienia morale Rosjan i przywiązania ich ponownie do obozu władzy207 .

Drugą istotną kwestią była sprawa właściwego określenia możliwych do osiągnięcia celów na Ukrainie. W powszechnej opinii nie tylko rosyjskich ekspertów i polityków Ukraina dla Putina i większości elity politycznej Rosji, a także dla znacznej części społeczeństwa, była priorytetem nie tylko geopolitycznym i ambicjonalnym ze względów historycznych i etniczno-kulturowych, ale zajmowała także ważną pozycję w projekcie integracyjnym w postaci Eurazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, Związku Celnego i wreszcie postulowanej Unii Eurazjatyckiej jako odpowiednika Unii Europejskiej w świecie postradzieckim. O ile bowiem pozostali uczestnicy tej integracji albo byli bardziej konkurentami, jak znaczący eksporter surowców energetycznych – Kazachstan, albo obszarem de facto dotacyjnym, jak Białoruś,

205 Zob. studium: Aron L., Russia’s Protesters: The People, Ideals, and Prospects, American Enterprise Institute for Public Policy Research, Summer 2012. 206 Chodzi o słynną ustawę o klasyfikacji organizacji pozarządowych jako zagranicznych agentów w wypadku finansowania zagranicznego: Федеральный закон от 20 июля 2012 г. N 121-ФЗ О внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации в части регулирования деятельности некоммерческих организаций, выполняющих функции иностранного агента. 207 Por. Немецкие СМИ о Крыме: Маленькая победоносная война Путина, RusInfoNews, 17.03.2014, http://rusinfonews.ru/ukraine/8917-nemeckie-smi-o-kryme-malen kaya-pobedonosnaya-voyna-putina.html (dostęp: 29.07.2015).

o tyle Ukraina ze swym ogromnym potencjałem ludnościowym i specyfiką przemysłu od czasów radzieckich kooperującego z Rosją, mogła uczynić eurazjatycki projekt realną siłą istniejącą między chińskim oraz europejskim obszarem gospodarczym.

Chociaż celem rosyjskiej polityki było podporządkowanie całej Ukrainy208, rzeczywistość zmuszała rosyjską korporację władzy do zmiany celów krótkoterminowych i taktyki działania. Ukraińska odmowa współpracy była nie tylko kolejnym policzkiem wymierzonym spragnionemu sukcesu Putinowi, ale też sygnałem, że być może konieczna będzie realizacja planu minimum. Ponieważ w 2014 roku nie udało się zdobyć dla projektu kremlowskiego całej Ukrainy, zdecydowano się na ratowanie tego, co było możliwe i konieczne z punktu widzenia trwałych interesów państwa. W grę wchodziła stabilna baza Floty Czarnomorskiej, rosyjska ludność Krymu wraz z Sewastopolem oraz wschodnie części kraju, a także zasoby Donbasu. Było to działanie tymczasowe, jednak rezultatem realizacji planu minimum stało się drastyczne zmniejszenie możliwości wchłonięcia całej Ukrainy przez rosyjską strefę wpływów. Pozbawiono ją przecież lwiej części piątej kolumny – rosyjskiej ludności Krymu i wschodnich prowincji. Krym stał się regionem jeszcze bardziej dotacyjnym, niż było to w czasach ukraińskich i radzieckich, a przemysł Donbasu legł w gruzach. Postawiło to rosyjskie władze przed fundamentalnym pytaniem o sensowność dalszych działań na rzecz wchłaniania tak problematycznego obszaru.

208 Por. Felsztinski J., Stanczew M., Trzecia wojna światowa? Bitwa o Ukrainę, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2015, s. 330.