Literacje_CIEKAWE by Karol Karol

Michael Rothenberg

Grzegorz Wróblewski

Magdalena Środa Marcin Leszczyński Migasiński Anna Szlagowska Andrea Assaf MarcusJacek Maciej Maryl Slease Piotr Paziński Jacek Dehnel Michał Paweł Markowski A.D.Winans Agata Jawoszek Karolina Felberg Radek Rychcik

Monika Rogowska

ISSN 1730-8623

11 zł

w tym 0% VAT

№ 002 (17) 2010

{ Liter&acje

ntropologia

iekawości

Literacje

{ Liter&acje № 002 (17) 2010

In s t rukcja obs łu gi 01. Ciekawość to krnąbrność i opór wobec ustabilizowanej pozycji wiedzy. O pułapce, w jaką wpada antropologia ciekawości z Michałem Pawłem Markowskim ��

��rozmawiają Piotr Seweryn Rosół i Dorota Sobstel (str. 8-15)

02.

O ciekawości, autentyku i pewnej przeciętej fotografii �� Andrzej Zieniewicz (str. 16-20)

03. wiersz nasze latające obiekty �� Grzegorz Wróblewski (str. 21) 04. Brudna ciekawość antropologa ��Radosław Filip Muniak, (str. 22-29)

Ciało 05. Jeśli ktoś zajmuje się wyłącznie myśleniem czysto dyskursywnym i pojęciowym nie zasługuje na miano filozofa. wywiad z Jackiem Migasińskim �� Radosław Filip Muniak i Piotr Seweryn Rosół (str. 32-37) 06. Dziwne ciało ��Monika Rogowska-Stangret(str. 38-44) 07. Ma Nicola �� Robert Pruszczyński (str. 45-48) 08. Cielekcje �� Jakub Szestowicki (str. 49-51) 09. wiersz słowa �� A.D. Winans (str. 52-53)

Podejrzane 10. Cóż z tego, że nas obserwują, skoro sami chcemy być obserwowani, ponieważ wolność często wcale nie stanowi dla nas tak wielkiej wartości. O wszystkim, co podejrzane z Magdaleną Środą ��

��rozmawia Piotr Seweryn Rosół (str. 56-63)

11. wiersze Sława, The Brain, Bible Black hentai ........................................................... ................................................................................................................ Mikołaj Golubiewski (str. 64-65)

& Literacje

Interpretacje re-kreacje ilustracje

12. Ciekawość Slavenki D. �� Agata Jawoszek (str. 66-70) 13. Świat podejrzany. Fotograficzne epifanie �� Magda Szczypiorska-Mutor (str. 71-74)

14. Ciemne czytanie ��Marcin Leszczyński (str. 75-77) 15. Wszechwidzacy ��Anna Szlagowska (str. 78-79) 16. wiersz Dzień 4, �� Michael Rothenberg (str. 80-81)

Kol e kcj e 17. Nie jestem biologiem, który patrzy przez mikroskop czy astronomem, który patrzy tylko i wyłącznie w gwiazdy, jestem tym, który wchodzi do środka. O kolekcjach pamięci z Piotrem Pazińskim �� rozmawiają

Maria Krauss i Dorota Sobstel (str. 84-92)

18. Księga zaginionych �� Jacek Dehnel (str. 93-96) 19 .Tekst spersonalizowany �� Maciej Maryl (str. 97-103) 20. wiersz pod spodem �� Andrea Assaf (str. 104-105)

Inn y 21. Zbyt kruchy, żeby być naprawdę zły. O poszukiwaniu innego w teatrze z Radkiem Rychcikiem �� rozmawiają

Piotr Seweryn Rosół i Dorota Sobstel (str. 108-113)

22. Labirynt, posążek bóstwa z Dalekiego Wschodu, Trzej Królowie, harfa, zagadka… Nudno, a jednak ciekawie ��

��Karolina Felberg (str. 114-119)

23. fragment poematu godzenie �� Marcus Slease (str. 120-121) 24. RÉsumÉ ��(str. 122-123) 25. ABSTRACTS ��(str. 124-125)

Literacje

& Literacje

n a k ł a d 10 0 0 e g z e m pl a r z y

w przygotowaniu następujące numery: • mokro • oszukani • zęby

stowarzyszenie liteRacje im. tadeusza boya-żeleńskiego

www.literacje.pl

Adres redakcji: literacje@gmail.com

Ilustracje: Dariusz Orwat

Projekt makiety, dyrektor artystyczny: Bogusław Kalwala

Spiritus movens: Andrzej Zieniewicz

TŁumaczenia: Aneta Lukas (Język niemiecki), Karolina Modrykamień (Język francuski), Dorota Sobstel (Język angielski)

Korekta: Magdalena Cabaj, Maria Krauss, Anna Malinowska, Karolina Modrykamień, Marta Sitko, Marta Walkiewicz

Sekretarz redakcji: Maria Krauss

Redakcja: Paula Kielar, Karolina Modrykamień, Radosław F. Muniak, Piotr S. Rosół, Dorota Sobstel, Piotr S. Ślusarczyk

Redaktorzy prowadzący: Piotr S. Rosół, Dorota Sobstel

Naczelna: Iwona E. Rusek

ciekawe racje

dzimy ciało zmumifikowane, zakonserwowane, ludzkie, nieludzkie? – ciekawe czy nieciekawe?

Podejrzane. Ciekawość wyłania się w spojrzeniu. Kto patrzy a kto jest obserwowany? Ciekawe jawi się zawsze jako podejrzane – nieustannie obserwowane w świecie, który dąży do przezroczystości. Panopticon, architektoniczna konstrukcja (więzienia, szpitala, szkoły) umożliwiająca pełną widzialność, a zatem i pełną kontrolę osób i zdarzeń, które znajdą się w jej zasięgu, zagarnia coraz to nowe przestrzenie i rozpościera się wszędzie, docierać zaczyna nawet do najdalszych zakamarków, zatapia się w moim ciele, zapuszcza w moim umyśle. Kto podgląda ten jest podejrzany i nigdy nie wiadomo dokąd zaprowadzi go ciekawość innego. Podejrzane – ciekawe czy nieciekawe?

Ten numer „LiteRacji” wprowadzi Was w niezwykłe zdarzenie, które od niedawna szuka miejsca w polu dyskursu, od dawna znajdując go w samym życiu. Skoro jesteśmy ciekawi świata, to chcemy się wreszcie dowiedzieć, kiedy świat jest ciekawy. Czy ciekawi Was to, co pojedyncze, idiomatyczne, wyjątkowe, nieciągłe? Może nie? Może ciekawi Was wyłącznie to, co już znane, co jesteście w stanie zrozumieć, posiąść, obłaskawić czy sklasyfikować? Bo choć szukacie na gwałt momentów zdziwienia, zdarzeń niesamowitych, sytuacji bez precedensu, to jednak po cichu, na stronie szukacie schronienia w tym, co bliskie i oswojone. Świat, zwykle obojętny, jeśli nagle staje się ciekawy, tyleż uwodzi – przynosi obietnicę spełnienia pragnień, co odpycha – zbyt jest nieobliczalny i niespokojny, by można w nim było zamieszkać. Jak to ciekawi, kiedy nie ciekawi? Czy rodzi się z braku? Czy poszukuje nadmiaru? Co właściwie jest jej obiektem, horyzontem, fetyszem? Ciekawość chce być bezgraniczna – gwałci zakazy, za nic ma nakazy, przekracza tabu, nicuje wartości, a ma ona granice, momenty, gdy się wytrąca, wypala i zanika. Czy granicą mojej ciekawości jest inna ciekawość, ciekawość innego? Czy tą granicą jest wstyd, wstręt, obrzydzenie? Czy jest nią zwykłe znużenie? Chcemy wiedzieć, jaka jest – mieszczańska i rewolucyjna, obsceniczna i sceniczna, szczególna i ogólna, fizyczna i metafizyczna, święta i przeklęta, skromna i nadęta, kliniczna i antropologiczna ANTROPOLOGIA CIEKAWOŚCI.

III

Kolekcje. Kolekcjoner wybiera część zamiast całości. Jego ciekawość jest poetyką fragmentu, choć jego pragnienie dosięga pełni. Jego przeżyciem staje się gromadzenie, układanie w serie, zamykanie „obiektów ciekawości” w hermetyczne szklane pudełka. Tu wszelka nieobecność zamienia się w kolekcję śladów, a rzeczy zamknięte w słoikach przybierają postać fetyszy. Czy tworzenie takich kolekcji jest dziś powszechną praktyką życia codziennego? Kunstkamera, Panopticum, Kolekcje (filatelisty, entomologa, dewotki, dewianta, bibliofila itd.) – ciekawe czy nieciekawe?

Inny. Obcy, dziki, egzotyczny, wykluczony – ciekawi, ale i wprawia w zakłopotanie. Jak opisać to, co absolutnie inne? Czy moja ciekawość innego, to czysta iluzja, skoro poznając zawłaszczam, ujarzmiam, podporządkowuję, skoro nazywając redukuję, analizuję w swoim instrumentarium pojęciowym, obrazuję w ograniczonym imaginarium kulturowym? Etnologia ścigała innego na krańcach świata, antropologia wytwarza innego we mnie. Czy ci, dla których historia stworzyła gotową narrację ciekawsi są od tych, którym historia odebrała głos? I teraz: dyskurs pamięci, przeciw-historie, ciekawe czy nieciekawe?

Ciało. Podmiot miłosny dotyka, smakuje, pielęgnuje, używa i nadużywa. Podmiot wiedzy za wszelką cenę chce poznać Anatomię, zbadać Fizjologię, podejrzeć Patologię. Kto odkrył naszą cielesność? Kto pierwszy zajrzał do prosektorium? A kto uchwycił ciało w agonii, ciało-odpad, ciało-trup? Kiedy ciało słowem się stało, a kiedy duszę opuszczało? Oglądamy dziś ciekawą wystawę wypchanych ludzkich ciał, wi-

Redaktorzy prowadzący Piotr S. Rosół i Dorota Sobstel

01≈

Literacje

Instrukcja Instrukcja obsługi

01≈

& Literacje

•

pozycji wiedzy

•

P.S.R.: Ale te instytucje nie tylko ograniczają, ale i same produkują ciekawość.

M.P.Markowski: Tu ciekawość funkcjonuje w innym kontekście. Kiedy Anglosasi powiadają: „Aha, that’s interesting” oznacza to początek myślenia o czymś, z czego wcześniej nie zdawano sobie sprawy. W języku polskim „ciekawość” jest słowem dwuznacznym. Kiedy mówimy, że podmiot wiedzy jest ciekawy, oznacza to w gruncie rzeczy jego ocenę, on jest ciekawy dla nas. Jeśli natomiast jest ciekawy, by tak rzec, aktywnie to raczej mówimy, że jest „ciekawski”.

dukują ciekawość, ale natychmiast poddają ją kontroli. Wiedza nowożytna jest taką instytucją, która powstała z ciekawości i natychmiast ją wyeliminowała. Przykładem może być rola alchemii w rozwoju nowożytnej nauki. Była podskórnym nurtem wiedzy, zanim stała się prawdziwą chemią, to jest takim dyskursem, który definiuje sam siebie jako naukowy, to znaczy nie związany z magią, przesądami etc., ale związany z eksperymentem i jego uzasadnianiem; jest to klasyczny sposób, w jaki wiedza zaczęła się definiować od XVII wieku. Historia alchemii pokazuje, że dzięki rozregulowaniu istniejących wyobrażeń na temat tego, jak świat jest skonstruowany, rozregulowała światopogląd teologiczny i zaczęła pokazywać, w jaki sposób natura działa sama z siebie, niekoniecznie związana z pewnym projektem teologicznym. Potem okazało się, że to co umożliwiło naukę, czyli alchemia, zostało wyrzucone poza jej obręb jako coś, czego się nie da legitymizować. Od XVII wieku alchemia funkcjonuje już jedynie jako kontr-dyskurs.

• niebezpieczne pytanie, choćby z tego względu, że nie zawsze powody, dla których jakieś rzeczy są ciekawe, są tymi samymi powodami, dla których ludzie są ciekawi. Z tym słowem wiąże się pewna pułapka. Wiecie Państwo doskonale, że jeśli ktoś powie: „no, ciekawe”, to jest to raczej sygnał pewnej dwuznaczności. Można powiedzieć, że „to jest ciekawy człowiek”... &

Piotr Seweryn Rosół: Slavoj Žižek powiada, że gdy mówimy: „odczyt był ciekawy” oznacza to w istocie, że był cholernie nudy.

P.S.R.: Od czego zaczyna się historia ciekawości? Pan polemizuje z książką Krzysztofa Pomiana, Zbieracze i osobliwości.

będzie grzechem lub greckim hybris, nadmiarem, nadużyciem, uzurpacją, itd. &

M.P.Markowski: Zabroniona, prze-

•

czego złego ani dobrego, to stała praktyka recenzencko-profesorska wymaga, by powiedzieć, że coś jest ciekawe. W związku z tym ciekawość funkcjonuje jako termin „pomiędzy” tym, co niedobre i tym, co dobre. Dlatego nigdy nie używam tego słowa w znaczeniu kwalifikatywnym, chyba że ironicznie i pastiszowo. Bolesław Miciński pisał, że ciekawość stała się terminem rentierskim w kulturze. Gdy wszystko stało się ciekawe, to nic już nie jest wartościowe w sensie ścisłym. Kwalifikacja czegoś jako „ciekawego” jest pewnym unikiem, potraktowaniem danej rzeczy z dystansu. Coś jest ciekawe dlatego, że nas

D. S.: ...i do ciekawości zabronionej, która

•

M.P.Markowski: Otóż to. Kiedy się nie chce powiedzieć ni-

M.P.Markowski: Z ciekawością mamy do czynienia na wielu polach. Jeśli ktoś jest ciekawy w tym znaczeniu, że go coś ciekawi, to jest sytuacja, w której stwierdza, że dotychczasowe granice wiedzy okazują się niewystarczające. To oczywiście będzie przeskok do inności...

•

Michał Paweł Markowski: Wydaje mi się, że to bardzo

M.P.Markowski: Może to nie jest polemika, bo ja się zgadzam z jego opisem, mówię tylko, że istnieją różne historie ciekawości.

klęta czy niedopuszczalna ciekawość jest być może zasadniczym wyróżnikiem kultury opresyjnej. Ciekawość zostaje potępiona, gdy wszystkie pozycje wiedzy są już ustabilizowane i nie wolno sobie pozwolić na to, by w polu wiedzy dokonała się transgresja. Istnieje instancja, która rozstrzyga o tym, jak ustalić te granice. Z tej perspektywy ciekawość to krnąbrność i opór wo-

P.S.R.: Ta historia beznamiętna, której początkiem są bezużyteczne kolekcje, Panu się nie podoba, bo jednak ciekawości nie można oddzielić od pragnienia i przyjemności.

•

jawi nam się jako ciekawe? Kiedy określamy jakąś osobę, przedmiot, zdarzenie jako ciekawe? Krótko mówiąc, jakie są warunki ciekawości?

nia zaczyna Pan Anatomię ciekawości. Ciekawscy boją się, że coś ich ominie, ich ciekawskość jest wyrazem strachu.

•

Piotr Seweryn Rosół, Dorota Sobstel: Co sprawia, że coś

M.P.Markowski: Oczywiście, pro-

P.S.R.: No właśnie, od tego rozróżnie-

•

{

ustabilizowanej

•

Ciekawość to krnąbrność i opór wobec

kach ciekawość również nabiera takiego znaczenia? Gdy mówimy: „Something is interesing”, to co właściwie chcemy powiedzieć?

•

wywiad

bec ustabilizowanej pozycji wiedzy. Tak rozumiał ciekawość kościół katolicki. „Ciekawość to pierwszy stopień do piekła” jest ludową wersją bardzo poważnego problemu epistemologicznego i instytucjonalnego. Tu widać, jak ścierają się ze sobą w sposób nieuchronny, instytucja i ciekawość. Ta ostatnia jest wirusem wpuszczonym w przestrzeń instytucji.

nie angażuje. To jest ciemna strona ciekawości, którą powinniśmy omijać jak najszerszym łukiem. Ciekawość stereotypowa, konwencjonalna to próba oddalenia czegoś, co mogłoby nas angażować. Coś jest ciekawe, kiedy nie daje do myślenia.

Dorota Sobstel: Czy w innych języ-

•

& Literacje

Piotr Seweryn Rosół i Dorota Sobstel

•

rozmawiają:

•

Michał Paweł markowski

01≈

Literacje

•

dział wydaje mi się tutaj istotny. Czy jesteśmy ciekawi życia czy egzystencji? Muzeum niewątpliwie zamyka życie i obłaskawia je, pokazując nam jakąś egzystencję, skatalogowaną, uporządkowaną, kosztem życia, które jest przygodne, bezsensowne, potworne.

•

mujemy się życiem. Ciekawość jest egzystencjalna, bo jest podmiotowa. Natomiast życie jest „przedpodmiotowe”. W tym sensie nie może być przedmiotem ciekawości, albowiem nie da się go upodmiotowić. &

•

D.S.: Bo nie da się uobecnić w żadnej reprezentacji i nawet filozofia

•

M.P.Markowski: I tak i nie. To, że można interpretować nie zna-

czy wcale, że można wyinterpretować do cna, że interpretacja raz na zawsze z czymś kończy, że interpretacja „uprzejrzystnia”. Ona ma w sobie tylko tendencję do „uprzejrzystniania”, ale jednocześnie ma w sobie słabość, która „unieprzejrzystnia” to, co miała „uprzejrzystnić”. Jeśli chodzi o tę parę – życie i egzystencja, które niesłychanie trudno od siebie oderwać i odsupłać to ja myślę o życiu jak o gombrowiczowskim czarnym nurcie. To jest coś, co płynie nieustannie i po to, by stało się przedmiotem musi wkroczyć w przestrzeń egzystencji. Pisać o życiu można tylko i wyłącznie z perspektywy egzystencji. Z perspektywy życia o życiu pisać nie sposób. W związku z tym filozofia życia uprawiana jest zawsze z punktu widzenia egzystencji. &

•

P.S.R.: To są granice naszej ciekawości. Witold Gombrowicz w Ko-

& Literacje

•

M.P.Markowski: Zacznijmy od Li-

bery. Próbuje on pokazać nowy wizerunek zagłady, zmusić nas do przejścia w inną przestrzeń, abyśmy z innego kąta widzenia spojrzeli na naszą przeszłość. Nie ma w tym nic nadzwyczajnie oryginalnego, to jest trzeci, egzystencjalny model ciekawości. Libera jest dobrym przykładem wysiłku wyrywania się z miejsca instytucjonalnej, dominującej wiedzy. Jeżeli tak Pan ujmuje dekonstrukcję, to jest ona sposobem rozmontowywania ustabilizowanej perspektywy. Nie chodzi o dołączenie jeszcze jednego wizerunku, lecz o zmianę naszego myślenia. &

P.S.R.: A co z antropologią ciekawości,

naszym tematem?

M.P.Markowski: Tu dochodzimy

do dość banalnej obserwacji, że ciekawość przynależy do ludzkiej natury, opisujemy ją zatem w kategoriach antropologicznych. Za każdym razem, gdy myślimy o antropologii, mówimy, że człowiek charakteryzuje się tym i tym. &

D.S.: Czyli brak ciekawości jest w pewien

sposób patologiczny?

•

wywiad

życia jest tylko kolejną interpretacją. Jeśli natomiast można interpretować, to już nie jest ciekawe, bo przejrzyste, oczywiste, znane.

M.P.Markowski: Dlatego ciekawość znajduje swoje miejsce wyłącznie w przestrzeni egzystencji. Nie możemy być ciekawi tego, co demontuje podstawy naszej ciekawości. Rysują mi się od razu dwa jej modele. Model encyklopedyczny, który polega na tym, by skonstruować jak najobszerniejsze dossier dostępnej wiedzy. Podmiot wiedzy jest wszystkim zaciekawiony i nie chce zostawić żadnej luki w budowanym przez siebie systemie (taki jest też podmiot kolekcji) a dzięki temu może się poczuć bezpiecznie w świecie. Ten podmiot będzie wiedział wszystko, co będzie mu potrzebne; będzie wiedział jaka jest głębokość Rowu Mariańskiego, będzie znał rodzaje samolotów bojowych w drugiej wojnie światowej, itd. Oczywiście system encyklopedii nie ma sensu, chodzi tylko o to, by nie dopuścić do inwazji niewiedzy. Ten model usiłuje scalić, w każdym wypadku na swoją miarę, rzeczywistość, która mogłaby ulec rozspojeniu. To jest model, jak sądzę. szeroko rozpowszechniony. Drugi nazwałbym dyletanckim modelem ciekawości w nawiązaniu do tradycji dyletantyzmu europejskiego. Słowo wywodzi się od łacińskiego delectare, chodzi więc o szukanie kolejnych podniet dla przyjemności. Można by nazwać ten rodzaj ciekawości także estetyczną, w najbardziej źródłowym rozumieniu, kiedy to aisthesis odsyła do doznania zmysłowego a świat to defilada podniet. Ale jest jeszcze trzeci rodzaj, który mnie najbardziej interesuje. Można go nazwać modelem transgresyjnym. Tu chodzi o przekraczanie granic zajmowanej pozycji, o przełączenie egzystencjalnej perspektywy, „zobaczmy, jak będzie wyglądał świat, kiedy ja na niego spojrzę z zupełnie innej perspektywy”.

•

{

M.P.Markowski: Jesteśmy ciekawi egzystencjalnie, ale przej-

P.S.R.: Opowiadał Pan wielokrotnie o zasadniczej antynomii kultury zachodniej: trwałej nieobecności przeszłości i nieskutecznym pragnieniu jej uobecnienia. Powstają jej wizerunki, które są zawsze pewnym uproszczeniem albo i uzurpacją, stają się symulakrami, które bierzemy za rzeczywistość i nie jesteśmy już ciekawi przeszłości, bo wierzymy w konstrukcję historii. Zbigniew Libera demontuje zastane wizerunki, np. gotową historię Shoah. Czy dekonstrukcja przywraca nam ciekawość?

•

P.S.R.: Pisze Pan w Nieobliczalnym o życiu i o egzystencji, i ten po-

•

M.P.Markowski: Czytając tę książkę, wspaniałą zresztą, niesłychanie przełomową i zajmującą, miałem wrażenie, że Pomian, który skądinąd zajmował się historią nauki nowożytnej, przedstawia historię ciekawości, która daje początek kolekcjom w rozmaitych formach, (to jest przecież wybitny znawca historii muzealnictwa europejskiego), ale że później ta ciekawość zostaje powściągnięta, zanika i przeradza się w nurt dyletantyzmu lub czegoś podobnego. Miałem wrażenie, że dla Pomiana ten nurt ciekawości, który wartko płynął w kulturze europejskiej wygasa, dlatego że daje początek bardziej uporządkowanym formom i instytucjom. Podobnie, Kunstkammern dały początek muzeom; kolekcje osobliwości, które były zwariowane, oparte na najprzedziwniejszych zasadach taksonomicznych i miały rozmaite sprzeczne ze sobą ideologie, wyprodukowały w końcu muzeum i od tego momentu historia zaczęła wyglądać jasno i przejrzyście. Mam wrażenie, że dla Pomiana, de facto strukturalisty (był on jednym z badaczy najintensywniej propagujących strukturalizm w Polsce w latach 60.), ta historia jest jednotorowa, opowiedziana z punktu widzenia niedoboru dyskursu, czyli ciekawości i prawdziwego dyskursu, który pojawił się w kulturze europejskiej, wypierając nieporządnie opracowane zbiory rozmaitych przedmiotów i porządkując świat, zamykając go w muzeum.

smosie opowiada przygodę pojedynczych rzeczy, które rozgałęziają się w pajęczyny znaczeń, przygodnych zdarzeń, z których rodzą się konieczne fakty, opowiada, jak z chaosu nieuchwytnego życia dobywa się kosmos egzystencji, z odmętów rzeczywistości powstaje logiczna reprezentacja. Rzeczy pojedyncze, wsobne, osamotnione, nie powiązane z innymi budzą grozę, przerażają; każdą interpretację zdolne są wpędzić w zakłopotanie. Dopiero rzeczy zamknięte w, strukturze, opowieści mogą stać się obiektem ciekawości.

•

Michał Paweł markowski

01≈

M.P.Markowski: Tak, zaraz to rozwinę. Fenomenem antropologicznym jest opowieść; człowiek istnieje o tyle, o ile opowiada, istnieje zatem o tyle, o ile jest ciekawy. To niesłychanie groźne, ponieważ ktoś kto nie opowiada i nie jest ciekawy w ogóle nie istnieje. Ktoś, kto odmówi uczestnictwa w kulturze opowieści, zostanie pozbawiony człowieczeństwa. Ktoś, kto odmówi

01≈

Literacje

& 11

& Literacje

•

M.P.Markowski: Pan opiera się na opozycji żywego doświadczenia i tego, co martwe, umieszczone po stronie tekstów wyprodukowanych przez innych. Wątpię, by ta opozycja była zasadna. Martin Heidegger mówi o ciekawości jako fenomenie nowoczesnego człowieka upadłego. Bycie i czas to zresztą nie tylko traktat filozoficzny, lecz także bardzo precyzyjna analiza człowieka nowoczesnego. Powiada, że „ciekawość troska się o to, by widzieć nie po to, by rozumieć to coś widzianego, to znaczy wejść w bycie ku temu, lecz tylko po to, by widzieć”. Ciekawość zatrzymuje się na powierzchni rzeczy, wzmacnia dystans między nami a światem, wytrąca człowieka z jego największej powinności, troski o egzystencję. Ciekawość poszukuje nowości tylko po to, by odbić się od niej do następnej. To jest właśnie przechodzenie od jednego do drugiego wizerunku, przeskakiwanie między książkami. Dla Heideggera człowiek, który nie jest osadzony w sobie, szuka nowości. Walter Benjamin mniej więcej w tym samym czasie mówi o opowie-

M.P.Markowski: Najpierw odpo-

wiem tak jak Barthes, że mam kłopot z własnym imieniem i nazwiskiem. Właściwie najczęściej postrzegam je jako nie własne signifiant. Gdy piszę, czuję, że to nie jestem ja. Ten kłopot przekłada się na wszystkie inne imiona i nazwiska. Jak mówił Barthes, trudno napisać fikcyjny tekst wysnuty z imienia i nazwiska. Druga z możliwych odpowiedzi – być może jest ich znacznie więcej – jest taka, że mnie nie interesuje fikcja, wymyślanie w sensie najbardziej potocznym. Mnie najbardziej interesuje przejście między pojęciem i językiem. Nie interesuje mnie wymyślanie działań, zawiązywanie intrygi. To co najciekawsze dzieje się w przejściu pomiędzy pomyślanym i powiedzianym. Z tego powodu nie piszę opowieści, gdyż sam nie jestem najlepszym opowiadaczem. Ciekawość zawsze była związana z opowiadaniem. To klasyczna reguła Opowieści tysiąca i jednej nocy. Król, który zaraz po nocy poślubnej zabijał swe kolejne żony, dlatego że one nie wzbudzały w nim żadnej ciekawości, Szeherezady nie zabija, bo chce się dowiedzieć, jak skończy się jej opowiadanie. Ciekawość trzyma go w napięciu. Jest to ciekawość zapowiadająca. Wykracza zresztą poza opowieść, ni stąd ni zowąd okazuje się, że Szeherezada urodziła królowi trzech synów. Musiały zatem być jakieś przerwy w opowiadaniu.

P.S.R.: Pozostaje pytanie o literaturę. Pan wspomniał o problemie z imieniem własnym. Ale pisząc, niejako zawłaszcza Pan obce imiona, obce języki i tworzy z nich swoją prywatną kolekcję.

•

P.S.R.: Ale tej obietnicy nigdy nie dotrzymuje. Jeśli ten ruch ciekawości zaczyna się od różnicy to i tak zamiera w „tym samym” – coś mnie ciekawi, dlatego, że jest inne i nowe, na przykład czytam książki, żeby doświadczyć czegoś, co nigdy mi się nie przydarzy, to i tak w finale orientuję się, że lektura oddala mnie od życia, trochę jak kolekcjonera, który pragnie zamknąć rozległą rzeczywistość w jednym pudełku.

•

wywiad

{

dań, powieści?

•

M.P.Markowski: Ameryka nie jest ciekawa Europy bo nie wie, gdzie Europa leży. Najciekawsi Amerykanie to są importowani Europejczycy. To Amerykę odkryto, a nie odwrotnie. Dla mnie Ameryka jest niesłychanie ciekawa, ale czy mówiąc to, jestem podmiotem ciekawości? Dla mnie Ameryka po pierwsze nie jest kolekcją wiadomości na jej temat. Ameryka ciekawi mnie raczej jako kolekcja możliwych miejsc. Ciekawi mnie zatem egzystencjalnie, nie jako podnieta czy przedmiot wiedzy. Europa jest przestrzenią, w której wiemy czego się spodziewać, w Ameryce tego nie wiemy i dlatego jest ona „ziemią obiecaną” w sensie ścisłym, już nie biblijnym. Może to, co jest najistotniejsze w ciekawości to, że łączy się z obietnicą: wiedzy, przyjemności i przesunięcia egzystencjalnego.

P.S.R.: A dlaczego nie pisze Pan opowia-

•

to jest wciąganie w pułapkę. Ciekawość książki zależy od nieoczekiwanego zakończenia. Im bardziej oczywiste zakończenie, tym gorsza książka. Jest taki pisarz libański, który mieszka w Ameryce, Rabih Alameddine, i napisał książkę Hakawati. Mistrz opowieści. To jest nadzwyczajna książka, dlatego że z jednej strony opowiada historię rodziny libańskiej, z drugiej, w tą historię rodzinną wpisana jest cała tradycja opowiadaczy i opowieści. Hakawati to postać opowiadacza historii, kogoś kto powtarza historie zasłyszane, jest transmitorem wiedzy, ale też domyśla swoje własne wątki. Siedzi na krześle na podium, gdzie zbiera się cała kawiarnia na Bliskim Wschodzie w Libanie czy Turcji i opowiada te historie, odwlekając zakończenie tak jak Szeherezada. W tym sensie wspólnota oparta jest na ciekawości i nieznanym zakończeniu. Mamy tu do czynienia z politycznym wymiarem ciekawości. Bez ciekawości finału, wspólnota nie może się zbudować. Wspólnota w Opowieściach tysiąca i jednej nocy nawiązała się nie tylko między królem i Szeherezadą, pojawia się jeszcze jej siostra. Zawsze musi pojawić się trzeci, Tres faciunt collegium. Wówczas powstaje wspólnota, jednak pułapka polega na tym, że jeżeli nie będzie nas interesowało jak to się skończy, to wypadamy poza wspólnotę. Nawet jeśli znamy zakończenie opowieści, musimy być ciekawi jak się skończy, opowieść jest powtórzona. Ciekawość wymusza zatem posłuszeństwo. Podejrzany jest ten, kto jest nieciekawy.

•

D.S.: Podejście antropologiczne może ujawnić różnicę np. w ciekawości europejskiej i amerykańskiej. Czy Ameryka jest ciekawa Europy i czy Europa jest ciekawa Ameryki?

M.P.Markowski: Moim zdaniem

M.P.Markowski: Tak, ale to nie jest

prywatna kolekcja. To nie jest kolekcja kuriozów. Czytanie każdej książki jest zawsze próbą odsunięcia jej od macierzystego kontekstu, jeżeli w ogóle kiedykolwiek taki ist-

P.S.R.: Literatura czy kino popularne żerują na takiej ciekawości. To jest strategia

•

wciągania czytelnika w opowieść dzięki nieustannemu odsuwaniu finału i wzbudzaniu ciekawości tego, „co będzie dalej”.

ści współczesnej. Wątek opowieści i ciekawości bardzo ściśle się ze sobą wiążą. Sztuka opowieści, która ożywiała dawną kulturę, musiała umrzeć. Pojawiły się nośniki informacji, które zabijają w nas „bliskość bycia”, wzmagając w nas ciekawość. U Heideggera ta podmiana polega na zapomnieniu o Byciu i fascynacji samym Bytem. Odchodzimy od źródeł i zaczynamy się fascynować zmieniającymi się rzeczami. To, co nowe zaczyna dominować nad tym, co istotne. Heidegger powiedziałby tak: ciekawość rzeczywiście jest pierwszym stopniem do piekła, piekła wyobcowania od samego siebie.

•

ciekawości zostanie natychmiast wykluczony. Jeżeli antropologia próbuje nam powiedzieć, że istnieją niezmienne wyznaczniki ludzkiej natury, ma w sobie coś niesamowicie restrykcyjnego. Jeżeli antropologię traktujemy dosłownie, oczywiście można powiedzieć, że jest to nauka o człowieku, biorąc jednak pod uwagę różne odcienie znaczeniowe słowa logos, możemy powiedzieć, że jest to opowieść o człowieku. Wtedy dochodzimy do wniosku że wszystko, co człowiek mówi o sobie jest antropologią. Ja w ogóle nie lubię tego słowa, w ogóle go nie używam, chyba, że ktoś mnie zaprosi na konferencję antropologiczną. Nie przekonuje mnie to, że używając terminu „antropologia ciekawości”, mówię coś innego niż gdybym mówił o tym innym językiem.

•

Michał Paweł markowski

01≈

Literacje

& 13

•

P.S.R.: Jaki jest związek literatury z kolekcją? Literatura jest pamięcią różnych kodów, tradycji, w jakimś stopniu każdy tekst jest kolekcją ulepioną z tekstów wcześniejszych. &

•

P.S.R.: W tym sensie kolekcjoner to fetyszysta, a jego kolekcja to zbiór metonimii. &

M.P.Markowski: Oczywiście, że tak jest. Tutaj chodzi o fety-

szyzm retoryczny. Wszystko jest oparte na zasadzie synekdochy albo metonimii. Jeżeli istnieje opozycja między metaforą a metonimią, to ten rodzaj ciekawości na niej się opiera. Roman Jakobson opisywał, że istnieje biegun metaforyczny i biegun metonimiczny pracy ludzkiego umysłu i one odpowiadają za zupełnie inne strukturowanie rzeczywistości. Biegun metonimiczny odpowiadałby za przyległość rozmaitych rzeczy pochodzących z różnych porządków, biegun metaforyczny raczej fascynowałby się podobieństwem rzeczy, które na pierwszy rzut oka wydają się całkowicie niepodobne. Ja mam półkulę bardziej metaforyczną, dlatego moja ciekawość jest proleptyczna. Prolepsis to obietnica tego, że się dowiem. Oczywiście nigdy nie ma żadnego spełnienia. Kolekcjoner chce

•

D.S., P.S.R.: Z pewnością zatem ni-

gdy się nie dokona, natrętne rozpamiętywanie nie zna kresu, dlatego ciekawi świata i siebie po prostu nie mogą nie pisać. Dziękujemy za rozmowę.

M.P.Markowski: Nie czytam

i w ogóle nie pamiętam swoich książek, a kiedy przyjdzie mi z jakiegoś powodu zajrzeć do jednej z nich, to zawsze bardzo mnie zdumiewa jej zawartość. Mówiłem o tym wielokrotnie, że pisanie jest możliwe tyl-

•

M.P.Markowski: To jest dobre pytanie, na które chciałbym sobie kiedyś odpowiedzieć. W każdym razie piszę po to, by sobie odpowiedzieć na to pytanie. Nieprzepracowanie tej żałoby nie pozwoliłoby mi na pisanie. To jest praca bezterminowa, ona się cały czas dokonuje. Ale gdy dokona się raz, można będzie uznać, że pisanie nie jest już potrzebne.

P.S.R.: Czyta pan swoje teksty?

•

M.P.Markowski: Za każdym razem kiedy piszę, próbuję zrekonstruować dziurawe archiwum, jakim jest moja pamięć. Bardzo często mam wrażenie, że ja już o tym kiedyś napisałem. Nigdy nie wiem, jak się to skończy, bardzo mnie ciekawi, co z tego wyniknie. Słowo, które jest tutaj trafne, to prolepsis. Istnieje ciekawość, która opiera się na fascynacji przestrzenią i inna, która opiera się na fascynacji czasem. Ta fascynacja przestrzenna kulminuje w kolekcjach, zbiorach, czyli budowaniu pewnego aedificium. Mnie bardziej dotyka ciekawość dotycząca przyszłości, czyli taka, która wystawia się na nieobliczalne. Jest to ciekawość związana z obietnicą, a nie ze spełnieniem. Ciekawość oparta na kolekcjonowaniu dąży do kresu, do znalezienia ostatniego brakującego ogniwa w serii.

P.S.R.: A co Pan składa do grobu?

•

M.P.Markowski: To ja dziękuję.

Dorota Sobstel i Piotr Seweryn Rosół

{

M.P.Markowski: Seria wydawnicza jest czymś innym niż na przykład seria tych samych wizerunków, ale zrobionych w innym kolorze. Seria wydawnicza jest pewną ramą; tu pojawia się problem konstrukcji ramowej. Można powiedzieć, że moje pisanie jest taką ramą, w której pojawiają się rozmaite książki, które nie są serią, bo nie są oparte na ścisłym powtórzeniu z drobnym odchyleniem. Seria Warhola polega na tym, że za każdym razem pojawia się drobne odchylenie. Warhol nie reprodukował – każdy wizerunek malował osobno. Jest zatem wspólny wzór, który jest za każdym razem zarażony takim clinamenem, który niejako ten wzór od środka przemienia.

•

ko dzięki zapominaniu. Pamięć jest zgubna dla pisarstwa, choć je uruchamia. Nie przypadkiem główny bohater w opowiadaniu Borgesa Funes el memorioso, który pamięta wszystko, co się wydarzyło, umiera bardzo wcześnie. Nie można żyć z kompletnym archiwum w głowie. A jeśli można, to wówczas pisanie staje się niemożliwe. Pisanie jest pracą żałoby.

domknąć. Kolekcjoner nie spocznie dopóki nie zgromadzi wszystkich elementów kolekcji. Znacie Państwo rysunek Andrzeja Mleczki przedstawiający profesora Henryka Markiewicza zawiązującego sobie pętlę na szyi, żona wsuwa głowę do gabinetu i mówi; „Widzę, Henryku, że przeczytałeś już wszystkie książki”. To jest moment, w którym kolekcjoner domknął swój zbiór, przeczytał ostatnią książkę z serii. Wybitna umysłowość profesora Markiewicza zbudowana jest na zasadzie erudycyjnego modelu ciekawości, jest próbą stworzenia kompletnej biblioteki, bez której niewygodnie jest pracować. Natomiast ja myślę o swojej ciekawości jako o ciekawości proleptycznej i takiej mesjańskiej bez mesjasza. To znaczy, że nigdy nie przyjdzie mesjasz i nie powie mi, że jestem zbawiony. Natomiast oczekiwanie na mesjasza jest niezbędne do tego, żeby pisać. Obietnica zawarta w akcie pisania jest obietnicą bez której nie można żyć.

•

{

michał paweł markowski

o kulturze kolekcji, czy raczej o seryjności? Widzę w pańskiej bibliotece całą serię wydawniczą Universitas.

•

& Literacje

D.S.: Czym różni się kolekcja od serii? Czy możemy dziś mówić

•

niał. Albo, by użyć innej metafory familijnej, „wyrwanie z ojcowizny”. To są próby wyrwania i przeniesienia w inny kontekst. W tym sensie rzeczywiście, każda kolekcja taką rolę spełnia.

•

Michał Paweł Markowski (ur. 1962) – teoretyk literatury, tłumacz, eseista, Professor of Slavic Languages and Literatures oraz The Hejna Family Chair in Polish Language and Literature na University of Illinois w Chicago, profesor wizytujący na Wydziale Polonistyki UJ, Przewodniczący Rady Naukowej Centrum Studiów Humanistycznych UJ. Jest autorem dwudziestu książek poświęconych literaturze i filozofii, m.in.: Czarny nurt. Gombrowicz, świat, literatura; Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura; Nietzsche. Filozofia interpretacji; Anatomia ciekawości. Przełożył m.in Derridę, Foucaulta, Lévinasa, Deleuze’a, Rorty’ego i Pereka. Wydawca i tłumacz pism Barthes’a. Mieszka w Krakowie i Chicago.

01≈

bo Dorota Sobstel (1982), doktorantka w Instytucie Badań Interdyscyplinarnych Artes Liberales UW, absolwentka Wydziału Historycznego UW i studiów podyplomowych w zakresie Dyplomacji Kulturalnej Collegium Civitas i Instytutu Adama Mickiewicza. Stypendystka Ministra Edukacji Narodowej. Studiowała Creative Writing i literaturę irlandzką na Queen’s University w Belfaście i w Trinity College w Dublinie. Tłumaczka, lektorka języka angielskiego, kuratorka projektów teatralnych i artystycznych. Wiceprezes Stowarzyszenia LiteRacje im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego, zasiada w kolegium redakcyjnym "LiteRacji".

01≈

Literacje

& 15

O ciekawości, autentyku i pewnej przeciętej

fotografii &...

To, co mam do powiedzenia, będzie meandryczne. Zacznę od przykładu. Dawno, dawno temu w odległej galaktyce PRL-u tygodnik „Literatura” zakontraktował nowego felietonistę. Ten wymęczył pierwsze arcydzieło, a drugie zaczął od słów: „Leży przede mną czysta kartka papieru”. Trzeci tekst, jak można było przewidzieć, nie ukazał się w ogóle.

...

& Literacje

Andrzej Zieniewicz

I teraz – raczej oczywisty domysł, że felietonista nie miał o czym pisać, prosi się jednak o uzupełnienie. Czy go mianowicie nic „nie interesowało”, czy był z natury „mało ciekawy”? Albowiem niezależnie od tego, co na temat ciekawości rozpowiadają antropologowie, dwa są jej rodzaje. Ciekawość czegoś i ciekawość jako wewnętrzny napęd, rodzaj pragnienia, wiecznie płonący żarowy drucik niepokoju. Ta pierwsza bywa utożsamiana z curiositas1, namiętnością do rzeczy osobliwych, bliską podglądactwu, zakazywaną przez kościół, tępioną jako „niemoralna”. Ta druga ciekawość przypomina okulary, przez które oglądamy świat. Zakłada nań ramkę, narzuca ostrość widzenia, a nawet kształtuje zdania tak, że dobry autor (ciekawy pisarz), o czym by nie zaczął, wciąga nas w swoje opowiadanie, jakby udzielał przywileju oglądania obrazów, które dopiero dzięki jego relacji sami dostrzegamy. Tyle, że wypada odróżniać kontemplację od apetytu, jak mówi Miłosz, a być może wskazane rodzaje ciekawości mieszczą się dokładnie pomiędzy tymi dwoma pojęciami. Z ciekawości czegoś, bliskiej apetytowi, korzysta pisarstwo soczystych opisów. Bo na przykład, co za sens zaczynać powieść od słów: „Ogary poszły w las”. Kogo to obchodzi, dokąd te psiska pobiegły? Ale wszak nie kontemplujemy, dokąd one sobie poszły, tylko mamy apetyt na uczestnictwo w polowaniu. Zamiast polowania można wstawić wędkarstwo i zacząć:Ryba wzięła! Marlin wyskoczył w powietrze i błysnął białą łuską podbrzusza, by wpaść z bryzgiem w kilwater motorówki. Harry szarpnął wędzisko, aż... – i dalej mamy: wygięło się w łuk, zbielały mu kłykcie, odpuszcza-

02≈

Literacje

& 16

na żyłka zafurkotała w przelotkach, a potem jeszcze mógł coś krzyknąć do Heleny, a ta znowu: patrzyła z zachwytem na jego byczy kark, odwróciła się, leniwie przytrzymując rozpiętą górę od kostiumu, wystudiowanym ruchem odstawiła drinka z parasolką... Sens takiego pisania polega z grubsza na tym, by pozwolić czytelnikowi „przeżywać” to, co znane i w już napisanym (déjà écrit) gotowe do konsumpcji jako „zobaczony” szczegół. Zobaczony w cudzysłowie, ponieważ w istocie wcale nie został on zaobserwowany, tylko zmajstrowany językowo ze stereotypów. Lecz ich wartość jako etykiet zbiorowej pamięci jest oczywista. Pozwalają mi bowiem zaspokoić ciekawość jako apetyt, w imaginacji „odtworzyć” scenę wędkowania, choć nigdy w życiu nie siedziałem w takiej motorówce. Jednak clichés literackie użyte w opisie zdolne są na tyle dokładnie poinformować mnie o tym, jak łowi się marliny (z Helenką na pokładzie), bym sobie mógł całą scenę „przypomnieć” zastępczo. Tak zwana pamięć odtwórcza działa w ten sposób i zasugerowani czymś świadkowie zdarzenia skłonni są przysięgać, że widzieli coś, co grubo później zostało im podpowiedziane. Widzieli bowiem to, czego byli ciekawi. Clichés są jak instrukcja obsługi. Wyobraźnia z elementów wybuduje scenę, i wszystko jedno, czy te elementy zgromadził opowiadacz dla opisu czegoś, co naprawdę przeżył, czy tylko ułożył w zdania swoiste ready mades, gotowe formułki narracyjne. Lecz „wszystko jedno” – tylko w formule ciekawości jako apetytu. Odpowiada tej ciekawości taki świat, którego łatwo dotknąć w przedstawieniu. Być przy tym, jak Scarlet delikatnym ruchem podniosła do ust chusteczkę i spojrzała na Retta. Można jeszcze dołożyć rzęsy zabójczo wywinięte, spojrzenie aksamitne, pąs na licu, gors falujący i całą tę stylistyczną nawlekankę epitetów na patyczek zdania skonsumować, niby szaszłyk. Uczynić własnym przeżyciem (na ile literacka matryca pozwoli). Przeżyciem pojętym jako doznanie, plus opis. Istotne to o tyle, że jeśli nie umiemy doznania opisać, nie wiemy, co przeżywamy. Świat przeżyć – wykazują psychologowie – jest tym uboższy, im mniejsze są moż-

liwości jego konceptualizacji. W tym sensie ciekawość jest ze swej istoty literacka, wymaga opowieści, a nawet wymusza ją. Wcale jednak nie chodzi o podporządkowanie doznań narracyjnemu komentarzowi, tylko chyba o to, że przeżyciem koniecznie chcemy się pochwalić, podzielić, i właśnie to pragnienie wymaga sporządzenia dlań matrycy językowej. Owa zaś matryca raz sporządzona pozostaje w archiwum (kultury, pamięci, retoryki, poezji) i daje się używać wielokrotnie. Z tej perspektywy: „wszystkie opowieści to fikcje”, jak powiada Hayden White2 , ponieważ ułożone są z figur narracyjnych, a te wszak niczym są innym jak inwencjami. Co jednak budzi sprzeciw, ponieważ w tej wersji związku opowieści ze zdarzeniem o stosunku fikcji do autentyku przesądza konstrukcja tekstu, czyli przyjęta wcześniej definicja realizmu. Rodzaj zaufania żywionego do opisów, które to zaufanie bywa dane, a bywa i odebrane. By rzecz uprościć, jeszcze raz przyjrzyjmy się Rettowi – np. jak był ubrany? Na pewno w długi, świetnie skrojony surdut „koloru starego burgunda”, oczywiście, a do tego koszula „z najdelikatniejszego batystu”, spinki z brylantami (na bogato!) i kute w srebrze klamerki u butów. Dołożę mu jeszcze halsztuk, koronkowe mankiety i zegarek na platynowym łańcuszku. Czy jednak on tak był ubrany „naprawdę”? Ano właśnie! Pytanie o fikcję tego opisu w ogóle nie padnie, ponieważ jest ona w tamtym, opisywanym świecie równoważna autentykowi i zaspokaja ciekawość. Tak że zmyślony Rett (wierzymy) mógłby promenować ulicami autentycznej Atlanty, tak jak zmyślony Kmicic (wierzymy) hulać po dworkach na Litwie połowy XVII wieku. Czy jednak w dzisiejszej literaturze ta wiara w równoważność fikcji i autentyku nie została poważnie zachwiana, z wielką szkodą dla naszej ciekawości? Pewnie mogę drobiazgowo opisać, jak wystrojony idę z psem na spacer (polar, spodnie od dresu, ortalionowe „walonki” na rzepy), lecz choćbym nie wiem jak się natężał literacko, nikt tego – niestety – za równoważne autentykowi nie weźmie. Opis będzie płaski, zdawkowy. Opisy w książkach Stefana Chwina (bluzeczki, buciczki, koszulki, guziczki)

02≈

Literacje

& 17

O ciekawości, autentyku i pewnej przeciętej fotografii 18

02≈ też mnie nie olśniewają, nawet gdy bardzo są dekoracyjne. Szlachetne oblicza bohaterów filmów Zanussiego też mnie nie olśniewają, nawet gdy oni noszą twarze jak cenne rzeźby. Może jeszcze najprędzej olśniłaby mnie opowieść o tym, jak scenarzysta-moralista od podobnych filmów zostaje schwytany w czerwonej sukience w jakimś Retiro, ale tego rodzaju fikcji nikt u nas nie wymyśli. Łatwo, rzecz jasna, o argument, że skoro opis to apetyt, wtedy, jeśli chcę olśnić, powinienem opisać coś pożądanego. Nie wiem... Polowanie na lwa, Himalaje, ferrari, noc z Dodą... – ale to też chyba nie najważniejsze. Coś zasadniczo zmieniło się w układach międzyludzkich i ciężar przeżycia jest inny. Żyjemy daleko od autentyku, a może nawet głęboko poniżej niego, w rzeczywistości, która się nie szanuje. Wszystkożerna i byle jaka broczy masowością, powtórkami, słowotokiem, lecz nawet nie to czyni ciekawość bezradną, ale brak uchwytnego sensu, który miałby wynikać z opisu. By znów dać przykład – Kosiński w Malowanym ptaku opowiada historię dziecka tułającego się po okupowanych wsiach na Białostocczyźnie. Czegóż tam nie ma? Incesty, gwałty, wyłupywanie oczu, sodomia, topienie w gnojówce – lecz te, w oczywisty sposób, wyfantazjowane okropności naprawdę „przydarzają się” żydowskiemu dziecku jako nabyta przez nie wiedza, nie do opisania przecież; wiedza, że można z nim zrobić wszystko. Wydać kogoś gestapo, zgwałcić, utopić. Opowiedzieć cztery lata przeżyte w takiej aurze... – jak to zrobić? Odmalować wieś? Puszczanie latawców, chodzenie z pastuchami, palenie ognisk? Ale przecież między tą codziennością a niewyrażalnym zupełnie życiem chłopca w ciągłym lęku, że go wydadzą, zastrzelą, spalą w obozie, otwiera się obszar czyniący wszelki literalny opis czymś całkowicie nieadekwatnym do doświadczenia. Kosiński wpisuje więc w literalność „wsi spokojnej” fantazmaty bycia (na tej wsi właśnie) zniewoloną i zastraszoną ofiarą wszelkich chyba możliwych opresji: gwałtu, tortur, zabijania. Stwarza rzeczywistość wymajaczoną pewnie, ale taką, w której bohatera „nic przed tymi potwornościami nie chroni”, w każdej chwili mogą nań spaść.

& Literacje

I dopiero ta „codzienność” stwarza pewną definicję realizmu, jakoś wyraża doświadczenie, będące przecież biograficznym autentykiem Kosińskiego. Lecz w przywołanym przykładzie nie o Holokaust idzie, ale o dzisiejszą nieobecność autentyku właśnie. O współczesny dystans między dosłownością opisu realiów a doświadczeniem rzeczywistości. O dystans, który wszelki dosłowny opis czyni zdawkowym, ponieważ poza słowami mieszka – czujemy to – za dużo niepowiedzianego i ciekawość nie zostaje zaspokojona. Najdokładniejszy opis Pałacu Kultury jest wobec mojej ciekawości bezradny, ponieważ ja nie tylko chcę być przy tym – przy zwiedzaniu jego piwnic, na przykład – nie tylko mam na to apetyt, ale potrzeba mi autentyku z początku lat 50., kiedy go budowano, a przynajmniej fikcji temu autentykowi równoważnej. Chcę tamtą rzeczywistość kontemplować, pojąć głęboko, wczuć się w to, jak oni wznosili ten cud socarchitektury. „Niech się mury pną do góry na spotkanie nowym dniom!”. Chcę zobaczyć inżyniera z ołówkiem za uchem na placu strojki, dzisiejszego Placu Defilad, usłyszeć z głośników: „To idzie młodość, młodość...”, spojrzeć w chabrowe oczy Melanii Kierczyńskiej, zrozumieć, czy byli entuzjastami, czy Hegel ich kąsał, czy egzekutywa, i dlaczego mój ojciec chodził co tydzień odbudowywać Starówkę, jak tysiące (!) Warszawiaków wtedy – „I niech wre robota, co tam wolna sobota...”. Co myśleli o ledwo zakończonej wojnie, o ziemiach odzyskanych, o sklepach za żółtymi firankami, o mieszkaniach, których nikt nie miał, o stalinowskim „przykręceniu śruby” od 49., i dlaczego wypisywali te wiersze ku czci Dzierżyńskiego, a potem wybierali się z dziećmi do ZOO? Ciekawi mnie to, bo czuję, że dzisiejsze opisy socrealizmu są od rzeczywistości tamtych czasów równie dalekie jak „wieś polska” od doświadczenia okupacji. Ciekawi mnie tym bardziej, że urodziłem się w roku początku tegoż socrealizmu i tamten czas mieszka we mnie na granicy pamięci i przeczucia jako niewyrażalny autentyk, któremu jednak – czuję to – opisy dzisiejsze nie dają świadectwa. Nie dotyka-

ją go nawet. A żeby było trudniej, wcale nie wiem, czy ów autentyk istotnie przynależy tamtym latom, czy jest raczej złudzeniem dziecinnej pamięci pierwszych zdarzeń. Coś mi jednak mówi, że czas socrealizmu nie znalazł jeszcze sugestywnego przedstawienia. Że nie została niczym wypełniona luka między często odtwarzaną literalnością planu sześcioletniego i budowy Trasy WZ a ciemną aurą doświadczenia, w którego cieniu żyli niepozytywni socbohaterowie. Może wobec tamtej rzeczywistości trzeba zachować się jak Kosiński, sporo do niej dotworzyć w przedstawieniu, a nie jak Wajda, który w „Człowieku z marmuru” zekranizował sam stereotyp. Pragnienie autentyku, filozoficznie dziś zdyskredytowane (nie ma przecież czegoś takiego, są jedynie fantazmaty i mityzacje), żyje w nas dalej, w najlepsze, i stanowi niezwykle silny napęd ciekawości. Tej kontemplacyjnej. Zwłaszcza dla pisarzy, którzy urodzili się w rzeczywistości poniżej autentyczności, w powojennej postkolonialnej prowizorce, albo dopadło ich, na kolejnym zakręcie, poczucie fikcjonalizacji całego szmatu życia. „Dajcie mi stary kamyczek, niech się odnajdę w Warszawie” – biadał Ważyk (w Poemacie dla dorosłych), kiedy obudził się z marksistowskich snów o potędze. Z podobnego pragnienia odzyskania orientacji, a nie tylko z nostalgii, wynikają Pawła Huellego opisy dzieciństwa w powojennym Gdańsku, którego ślady ledwie pamięta. Piotra Szewca opowieści o żydowskim przedwojennym Zamościu, którego nie widział na oczy. Jacka Dehnela spisane babcine opowieści sprzed wojny. Pazińskiego Pensjonat. Z tych też powodów tak nas ciekawią fotografie. Kontemplujemy je przecież po to, by dotknąć autentyku, a nie bawić się fikcjami. Z 1955 roku pochodzi pewna fotka. Stoję na niej, sześcioletni, jak plan, w krótkich spodenkach i (pewnie granatowej) bluzie marynarskiej z wielkim kołnierzem wykładanym na plecy. Lewą ręką ściskam dłoń ojca, a ten szykowny, w szarym popelinowym prochowcu ściągniętym paskiem, w kapeluszu borsalino, spodniach z mankietami. Okrągłe czuby butów lśnią zabójczo. Jest

wszak wysokim urzędnikiem państwowym. W tle murek, gałęzie. A ja prawą ręką chwyciłem coś białego: poręcz, kij, balasek od balustrady, już nie wiadomo co, bo fotografię ucięto w tym miejscu, bardzo starannie, tak, że linia cięcia przypomina wskazówki zegara pokazujące 17.10. W samym środku moja dłoń, lecz to, co trzymam musiało zachodzić ku środkowi obrazu, bo zostało ciachnięte zaborczo, od ręki na skos do góry i na skos w dół, żeby kończyny maluchowi nie obciąć, ale trzymany detal najstaranniej z przedstawienia usunąć. A co to być mogło? Co tam uwieczniono takiego, że ktoś (tata?) zdecydował się poświęcić część fotografii, z falbankową białą ramką, i podpisem na odwrocie. Zostało z tego podpisu: ...awa 1955, i wyżej: ...la!. Wracałem do tej uciętej fotografii wielokrotnie, czując, że za wzmiankowaną ekstrakcją coś się kryje istotnego nader, aż kiedyś olśniło mnie. Ojciec zabrał synka – pomyślałem – na Pochód Pierwszomajowy (dużymi literami), i to musiała być tzw. „twarz”. Przybita do kijka dykta z fotografią przywódcy, jaką nosiło się podczas jedynie słusznych manifestacji. Pewnie trzymałem podobiznę towarzysza Tomasza (Bolesława Bieruta), bo przecież nie Józefa Wissarionowicza (zmarł dwa lata wcześniej). Minął jednak – myślałem dalej – roczek, drugi, przyszła odwilż, wraz z nią wrócił tow. Wiesław, a wcześniejsze widome świadectwo wychowywania latorośli w duchu jawnie socrealistycznym zaczęło pewnie tatę lekko żenować. I ciach! Cały autentyk poszedł do śmieci wskutek zdecydowanej zmiany definicji realizmu, jaką na fotografii przeprowadzono nożyczkami. Kilka lat temu przeglądałem jednak nigdy nie ruszane szpargały, nie z albumu, ale z koperty staroci, i co ja tam znajduję? Ano, brakującą część fotografii uciętej po linii 17.10. A na tej fotografii... czy Bierut to, czy Lenin? Otóż nie, żaden z nich, tylko – SŁOŃ! Byłem z ojcem w ZOO i zrobiono nam zdjęcie. Stoję pomiędzy dwoma monumentami, ojcem i słoniem, trzymając rzeczonego słonia za kieł. Żadnego w tym, ach, żadnego stalinizmu! Jakże się ucieszyłem. Ale czemu w takim razie odcięto słonia? Co on zawinił? Teraz dopiero zrobiło się zagad-

02≈

Literacje

& 19

{

Andrzej Zieniewicz

1. M. P. Markowski, Anatomia ciekawości, Kraków 1999. 2. H. White, Teoria literatury i pisarstwo historyczne, [w:] Idem, Proza historyczna, pod red. Ewy Domańskiej, tłum. różni, Kraków 2009, s. 34.

& Literacje

Nasze latające obiekty

b o

Andrzej Zieniewicz, Kierownik Zakładu Literatury XX wieku. Pracuje na Wydziale Polonistyki UW od 1973 roku; od roku 2004 profesor UW. Współredagował tygodnik „Literatura”, był zastępcą redaktora naczelnego miesięcznika „Nowy Wyraz”. Publikował m.in. w „Tekstach Drugich”, „Poezji”, „Literaturze”, redaguje kwartalnik „LiteRacje”. Założył wydział Filologii Polskiej na Uniwersytecie Ankarskim (gdzie przebywał w latach 1984-94) oraz na uniwersytecie w Stambule (Istanbul Devlet Universitesi). Jest dyrektorem Centrum Języka Polskiego i Kultury Polskiej "Polonicum". Zainteresowania badawcze: poezja dwudziestolecia międzywojennego; historia i historiozofia w literaturze XX wieku; problemy literatury jako świadectwa.

G. wróblewski

kowo. Ku nowej interpretacji pchnął mnie tekst z drugiej strony zdjęcia. Bo to ...la!” po złożeniu obu części ujawniło się jako ...da!”(d miało ucięty brzuszek), cały napis brzmiał: Warszawa 1955, a wyżej: Ohyda! Tata podpisywał fotografie, sporo miało zabawne tytuły, ale ten nie tłumaczy się wprost, tylko jako oczywiste nawiązanie do Miłosza. Traktat poetycki ukazał się w 1957 roku w „Kulturze” (ale wszyscy znali) i jest tam o Kurtzu (z Jądra ciemności), handlarzu słoniową kością, a ten – pamiętamy – zauroczony barbarzyństwem „na memoriale o światłach kultury pisał ‚ohyda’ a więc już wstępował w dwudziesty wiek”. I w połowie tego wieku – proszę! Ja i słoń w kontekście totalitarnym. Lecz trudno mi wyminąć sugestię, że takie skojarzenie, siebie, mnie, słonia i Kurtza, tata mógł mieć chyba tylko pod warunkiem, że wcześniej jednak zabrał mnie na ten Pochód, a dopiero potem (w nagrodę?) do ZOO. Więc ta fotografia była jakoś stalinowska. Widzę, jak ojciec na odwrocie zdjęcia sprzed dwóch lat najpierw wypisuje, krzywo się uśmiechając, cytat z Miłosza, bo mu się wydał zabawny jako aluzja, ale potem bierze nożyczki i odcina cały ten totalitarny kieł, wraz ze zwierzakiem. Pewnie postanowił trzymać mnie z daleka od rzeczywistości Pochodów przez Plac Defilad, nawet w jej magicznej (bo przez słonia) reprezentacji. I tyle o związku przedstawienia (i nie-przedstawienia) z ciekawością. Mówiłem, że będzie meandrycznie. Chodzi mi jednak o trudne do wytłumaczenia wrażenie, że jeśli tak intensywnie wpatrujemy się w fotografie sprzed lat albo do tamtych realiów wracamy opowieściami, które usiłują je odtworzyć imaginacyjnie, to czynimy tak z nadzieją, że naszej ciekawości uda się jakoś dobrać do autentyku, od którego – żywimy niejasne podejrzenia – ktoś lub coś trzyma nas z daleka. O tej odległości świadczy zdawkowa literalność opisów, nierówne jakby ucięte kadrowanie obrazu, i przeczuwany bolesny, ostateczny, zupełny brak słonia na fotografii.

wiersz

O ciekawości, autentyku i pewnej przeciętej fotografii

03≈

Najpierw obserwujemy ważki i kolorowe motyle Jesteśmy jeszcze mali i zachwycają nas muchy goszczące się w cukiernicy Po nich są wróble, do których strzelamy z procy Następnie hodujemy kanarki i w ten sposób uczymy się miłości do zwierząt Pierwszy stosunek kojarzy nam się słusznie ze słowikami, a dojrzałość z systematycznym dokarmianiem gołębi Na koniec intrygują nas już tylko puchacze Siedzimy obrażeni przy oknie i wszystko co żywe nas wkurwia z tomu Figury

Grzegorz Wróblewski (1962), poeta, dramaturg, autor prozy poetyckiej i traktatu filozoficznego, a także malarz i pedagog. Należy do Duńskiego Związku Pisarzy. Publikował m.in. w: „Obecności”, „NaGłosie”, „brulionie”, „Kulturze”, „Paryskim Kontakcie”, „Dekadzie Literackiej”, „Tygodniku Powszechnym”, „FA-arcie”, „Pograniczach” i w wielu innych; w „Hvedekorn” (Dania); w „Kolaps” i „Album” (Bośnia-Hercegowina); w „Libra Libera” (Chorwacja); w „London Magazine” (Wielka Brytania), oraz w pismach amerykańskich m.in. „Chicago Review”, „Lyric Poetry Review”. Tłumaczony na wiele języków. Dwukrotnie wyróżniony w Konkursie na Brulion Poetycki (1990, 1992); nagroda w konkursie literackim wydawnictwa Brøndum/ Aschehoug (Kopenhaga 1995). Od 1985 mieszka w Kopenhadze.

Literacje

& 21

B cie rud ka na wo ść

antr pologa &

Radosław Filip Muniak

Ciekawość jest uczuciem

Kręć się, lalko z drewna! Kręć się! Tańcuj! E. T. A. Hoffmann, Piaskun

& Literacje

Związana z takimi zachowaniami jak odkrywanie, badanie czy uczenie się, występuje zarówno u ludzi, jak i u zwierząt. Reprezentuje pęd do dowiadywania się nowych rzeczy, dlatego leży u podstaw nauki. Ciekawość jest wrodzona, ale nie jest instynktem. Człowiek może być ciekaw samej ciekawości – staje się ona wtedy metaciekawością, która, połączona ze zdolnością abstrakcyjnego myślenia, rodzi charakterystyczne (podobno tylko) dla człowieka właściwości lub fenomeny, takie jak wyobraźnia, fantazja, naśladowanie czy rozsądek. Wszyscy ludzie z natury rzeczy dążą do wiedzy, są po prostu ciekawi i dlatego uprawiają naukę1. Ciekawość napędza rozwój: „Panie i Panowie – zaczyna Elizabeth – Upłynęły dwa lata od czasu, jak wygłaszałam wykład w Stanach Zjednoczonych. W swoim ówczesnym wystąpieniu miałam pewne powody, by odwołać się do wielkiego bajkopisarza Franza Kafki, a konkretnie do jego opowiadania Sprawozdanie dla Akademii, o wykształconej małpie, Czerwonym Piotrusiu, który występuje przed członkami stowarzyszenia naukowego i opowiada im historię swego życia, mówi o tym, jak przeobraził się ze zwierzęcia w coś bliskiego istocie ludzkiej. Wygłaszając tamten wykład, czułam się sama trochę jak Czerwony Piotruś i powiedziałam to słuchaczom. Dziś to uczucie jest jeszcze silniejsze, z powodów, które – mam nadzieję – staną się dla państwa jaśniejsze”2. „Nauka zobowiązuje – ale do czego?”3 Elizabeth Costello, tytułowa bohaterka powieści J. M. Coetzeego, czuje się jak uczłowieczona małpa występując przed szanowanym gremium profesorskim. Dlaczego? Poprzez to, co powie w wystąpieniu, musi udowodnić, albo raczej zaświadczyć o swojej inteligencji, mądrości i człowie-

04≈

ler? Oczywiście tego, że małpy mogą być inteligentne, jeśli zapewni im się odpowiednie, które będą pobudzały ich naturalną, wrodzoną ciekawość, np. głód, deprywacja sensoryczna, zmuszanie ich do rozwiązywania prymitywnych problemów logicznych poprzez wprowadzenie stanu zagrożenia itp.: „Dopóki Sułtan myśli nieprawidłowo, dopóty głoduje. Głód jest tak silny, tak dojmujący, że zmusza zwierzę do prawidłowego rozumowania, a mianowicie do obmyślania, w jaki sposób dosięgnąć bananów [...]. Za każdym razem Sułtan jest zmuszony do coraz mniej interesujących myśli. Nieubłaganie popycha się go od czystej spekulacji (Dlaczego ten człowiek tak się zachowuje?) ku rozumowaniu bardziej prymitywnemu, praktycznemu, instrumentalnemu (jak użyć tego, żeby zdobyć tamto?), a zatem zmusza się go do zaakceptowania siebie jako przede wszystkim organizmu motywowanego potrzebami, które muszą być zaspokojone. Chociaż cała jego historia, od czasu, gdy jego matka została zastrzelona, a jego samego schwytano, poprzez podróż w klatce, aż po uwięzienie w obozie na wyspie i sadystyczne zabawy z pożywieniem, skłania go do zadawania pytań o sprawiedliwość świata i o miejsce tej kolonii karnej w owym świecie, ten starannie obmyślony psychologiczny reżim odciąga go od refleksji etycznej i metafizycznej, a popycha ku znacznie uboższym rejonom praktycznego rozumowania. I tak czy inaczej, kiedy cal po calu przedziera się przez ten labirynt przy-

czeństwie, co więcej: musi to zrobić metodami naukowymi, musi spełnić oczekiwania słuchaczy, zaspokoić ich ciekawość w sposób dla nich zrozumiały. Nie może być obca, inna tylko trochę obca, trochę inna. Musi znaleźć tę cienką granicę – pomiędzy byciem ciekawym kuriozum, przedmiotem kolekcjonerskim a byciem brudem, niechcianym elementem, niemieszczącym się w systemie naukowym – i uważać, żeby jej nie przekroczyć. W przeciwnym razie zanudzi swoich słuchaczy, nie zaspokoi ich ciekawości w taki sposób w jaki by chcieli i zawiedzie nie tylko ich, lecz także samą siebie, gdyż tak samo jak oni są jej ciekawi, tak ona jest ciekawa siebie w ich oczach. Elizabeth decyduje się na pyszny krok – porównuje obozy koncentracyjne do współczesnych ubojni. Jej autorytet pisarski, intelektualny i człowieczy upada. Nikt nie jest już ciekaw, co powie Costello, tylko – kiedy skończy. Ona jednak kontynuuje przemówienie, przechodzi do opisu eksperymentów dotyczących inteligencji małp, jakie przeprowadzała w 1912 roku na Teneryfie Pruska Akademia Nauk. Stacja ta działała do roku 1920. Jednym z pracujących tam naukowców był psycholog Wolfgang Köhler, który w 1917 roku opublikował monografię zatytułowaną Umysłowość małp człekokształtnych, gdzie opisał swoje eksperymenty. Czego nauczyły się od „swego pana” małpy na Teneryfie, szczególnie „najzdolniejsza” z nich, szympans o imieniu Sułtan? Oczywiście myślenia. Czego nauczył się Köh-

04≈

Literacje

& 23

Brudna ciekawość antropologa 24

04≈ musu, manipulacji i obłudy, musi sobie w końcu uświadomić, że nigdy nie ośmieli się zaniechać swoich wysiłków, bo na jego barkach spoczywa odpowiedzialne zadanie reprezentowania małpiego gatunku. To, jak się spisze, może rozstrzygnąć o losie jego braci i sióstr”4. Na zakończenie swojego wywodu Costello zadaje pytanie retoryczne: czego musiał się wyrzec Czerwony Piotruś za ten ogromny skok intelektualny? Rozlegają się zdawkowe oklaski, ludzie, speszeni, zaczynają wychodzić z audytorium. „Pogubiła się. Straciła wątek” – mówi synowa Costello. „Nie bardzo jest dla mnie jasne, jaka miała być właściwie konkluzja” – stwierdza jeden z profesorów. Elizabeth Costello milknie. Herbert Spencer uważał, że na wszystkim co żyje można wymusić postęp. Natura jest ogromnym zakładem wychowawczym, gdzie niewiedzę i niekompetencję karze się, by dzięki temu można je było zamienić w wiedzę i kompetencję. Wymaga to tylko trochę tresury: „Wprawdzie ciekawość – zinstytucjonalizowana jako nowoczesna nauka – nadal skłonna jest usprawiedliwiać swój brak przydatności ze względu na zbawienie wskazując na inną przydatność: na swą –technicznie zapośredniczoną – przydatność dla ludzkiego samozachowania i samo potwierdzenia”5. Inny naukowiec, równie interesujący co Köhler i Spencer, tyle że fikcyjny – doktor Moreau z powieści H. G. Wellsa – wykorzystuje całą swoją wiedzę, ciekawość intelektualną i sprawność chirurga, próbując ze zwierząt uczynić pewnego rodzaju ludzi. Poddaje je niewyobrażalnym torturom fizycznym i psychicznym, by przez ból przyspieszyć ich ewolucję, uczłowieczyć je. Pierwszy wymieniony naukowiec został nazwany pionierem prymatologii, psychologii eksperymentalnej, drugi – filozofem ewolucyjnym, a trzeci – potworem, który powodując się chorą ciekawością zabijał niewinne istoty. Ale czy jest między nimi aż tak wielka różnica? Każdym przecież kierowała chęć zgłębienia świata, pragnienie prawdy, rozwikłania tajemnicy innego – ciekawość, która wiąże oglądanie z poznaniem i działaniem. To, co ciekawe (nieznane) przyciąga, ale jakość ta jest zawsze w relacji do tego, który ogląda. Odo Marquard uważa, że naukowiec jest „profesjonalistą ciekawości”, że „obowiązek kierowania się prawdą daje przede wszystkim licencję na błądzenie”6. Cie-

& Literacje

kawe, co na ten temat powiedziałby Sułtan. „Ogarnia mnie wówczas dziwny niepokój”7. „Ja” – zarówno to szukające, jak i to szukane – zawsze jest kształtowane kulturowo. Nad wszystkim władzę sprawuje ciekawość, tyle że władza nadawania komuś kształtu jest przejawem bardziej ogólnej władzy kontrolowania tożsamości innych – co najmniej w tym samym stopniu, co swojej własnej. Etnograficzno-antropologiczny dyskurs funkcjonuje w taki sam podwójny sposób. Chociaż przedstawia on inne „ja” jako ukonstytuowane kulturowo, to również modeluje tożsamość upoważnioną do reprezentowania i tłumaczenia prawd sprzecznych światów, a nawet zawierzania im. W 1914 roku polski uczony Bronisław Malinowski wyrusza do Nowej Gwinei na badania terenowe, szczególnie interesują go plemiona zamieszkujące Wyspy Trobriandzkie. Badania te staną się swego rodzaju aktem założycielskim dwudziestowiecznej dyscypliny – antropologii. Dokumentująca je książka, wydana w 1922 roku – Argonauci zachodniego Pacyfiku8 od razu została okrzyknięta arcydziełem, a Malinowski został najbardziej znanym antropologiem na Ziemi. Uznany za ojca chrzestnego badań antropologicznych był pierwszym, któremu wreszcie udało się przenieść tę dziedzinę z gabinetu w teren. Malinowski skodyfikował współczesną metodologię badań antropologicznych poprzez podkreślanie istotności obserwacji uczestniczącej. Uważał, że tylko codzienny kontakt antropologa z informatorami może przybliżyć go do prawdy, do rozpoznania kluczowych dla opisu antropologicznego mechanizmów działania innych kultur – „imponderabiliów życia codziennego”. W 1967 roku wydano osobisty dziennik Malinowskiego z Trobriandów pt. Dziennik w ścisłym znaczeniu tego słowa9. Te dwa teksty częściowo się uzupełniają, lecz też wykluczają. Dziennik w przeważającej części został napisany po polsku i nie był przeznaczony do publikacji. Pierwszy raz wydano go dopiero po śmierci autora i wywołał pewien skandal w publicznym obrazie antropologii10 – oto bowiem jednego z założycieli dyscypliny ukazuje się w sytuacjach, gdy odczuwał prawdziwy gniew, pożądanie seksualne, a nawet odrazę wobec swoich tubylczych informatorów. Ten koryfeusz obiektywizmu antropologicznego ukazuje (obnaża) siebie jako

kiego, co osobiste, powoduje, że to naukowe «ja» staje się fikcją niemającą odpowiednika w rzeczywistości”13. Wyparcie swojego „ja” w badaniach antropologicznych powoduje frustrację i niemożność pogodzenia tych dwóch porządków wyrażaną często w gniewie i przemocy wobec przedmiotu badań. Nadmierne eksponowanie „ja” natomiast rzuca cień nierzetelności i brak obiektywizmu na wyniki owych badań. Wielokrotnie prowadzi to do swoistej dezintegracji osobowości badacza. Malinowski kończy swój Dziennik rozpaczliwym stwierdzeniem: „Naprawdę brak mi charakteru”. Niebezpiecznie przypomina to ostatnie słowa bohatera Jądra Ciemności Josepha Conrada – „Zgroza! Zgroza!”. Nieokiełznana ciekawość popycha obie te postacie (jak i ciekawość Marlowe’a Kurtzem) do granic człowieczeństwa. Mówi się, że antropologa, jak zresztą każdego naukowca, przenika głęboka ciekawość prawdy – „klauzula obowiązku kierowania się prawdą, jako zasadą nieingerencji”14. Antropologia, rozumiana jako nauka o człowieku związana blisko z opisem kulturowym, przez profesjonalizację badań terenowych przekształciła swoje szeroko rozpowszechnione kłopotliwe położenie – podejrzana pozycja badacza jako kogoś poza kulturą – w metodę naukową. Ale czym jest ta prawda o Innym, której tak pragnie i tak jest ciekaw antropolog? Czy prawdą o małpach są wyniki eksperymentów Köhlera? A może wnioski i pamiętniki Malinowskiego? Czy dzisiejsi antropolodzy, wyruszający na krańce świata, często w niebezpieczne środowiska, robią to, ponieważ są ciekawi prawdy? Przecież prawda jest jedynie: „Ruchliwą armią metafor, metonimii, antropomorfizmów – krótko mówiąc sumą ludzkich stosunków, które zostały spotęgowane, przekształcone, poetycko i retorycznie upiększone i które na skutek długiego użytkowania wydają się ludowi niezmienne, kanoniczne i obowiązujące”15. Warto zadać to pytanie z drugiej strony – czy Inny chce być poznany? A może jest nim sam antropolog, jak było w przypadku Kurtza-Marlowe’a? Ciekawość Innego rodzi niedopasowanie. Inny może nie spełniać naszych oczekiwań do końca. Staje się wtedy odpadem, niechcianym efektem ciekawości – brudem: „Brud to produkt uboczny systematycznego

zaabsorbowanego samym sobą hipochondryka ze skłonnością do depresji, pochłoniętego urojeniami i fantazjami seksualnymi (zarówno na temat europejskich, jak i trobriandzkich kobiet) neurotyka: „Udręka, niepewność, podniecenie i gniew Dziennika wydają się zostawiać niewiele miejsca dla stabilnej rozumiejącej postawy, czy wręcz pozy relatywistycznej etnografii. Ponadto w swojej surowości i słabych punktach, bezspornej szczerości i bezkonkluzyjności Dziennik wydaje się dostarczać nam nagą rzeczywistość. [...] Dla historii antropologii jest on tekstem przełomowym, nie dlatego, że objawia rzeczywistość etnograficznego doświadczenia, ale ponieważ zmusza nas do borykania się ze złożonością takich spotkań, potyczek oraz do traktowania wszystkich tekstowych sprawozdań, opartych na badaniach terenowych, jako stronniczych interpretacji”11. W Dzienniku Malinowski często musi stawić czoło samemu sobie, niedającym się rozdzielić porządkom dyskursu (poznania, ciekawości) i władzy. Musi panować nad sobą, nad „białym” w sobie w etnograficznych spotkaniach i potyczkach, ale też musi unikać nadmiernej symplifikacji systemowej w patrzeniu na tubylców przez soczewkę własnych kulturowych uwarunkowań: „Chwilami byłem na nich tak wściekły, szczególnie dlatego, że po tym, jak rozdałem im porcje tytoniu, wszyscy odchodzili. Wszystkie moje uczucia wobec krajowców stanowczo skłaniają się do poglądu «wytępić te bestie»”12. Św. Augustyn uważał ciekawość za pyszną żądzę wiedzy, negatywną namiętność duszy prowadzącą do utraty własnego „ja”. Wraz z nastaniem nowoczesnego modelu nauki pycha związana z żądzą wiedzy została wyparta przez ideę samokontroli naukowej. Należy okiełznać indywidualizm i emocje związane z przedmiotem badań i skupić się na jak najbardziej obiektywnym oddaniu prawdy o nim. Tylko czy to w ogóle jest możliwe? Antropologowi zawsze grozi bowiem nadmierne przypisywanie cech własnych badanemu Innemu. Czasem dzieje się to przy użyciu siły, premedytacji i przymusu, ale częściej nieświadomie, podskórnie, bowiem: „W każdym, nawet najbardziej autentycznym materiale dokumentalnym występuje co najmniej jedna osoba nierzeczywista, czyli ta, która prowadzi narrację. [...] Pominięcie wszyst-

04≈

Literacje

& 25

Brudna ciekawość antropologa 26

04≈ porządkowania i klasyfikacji rzeczy o tyle, o ile porządkowanie wymaga odrzucenia nieprzystających elementów”16. Brud, w tym sensie Inny/Obcy, wskazuje na istnienie totalnego systemu kulturowego, stwarza pojemną kategorię dla wszystkich elementów, które z jakichś powodów do niego nie przystają. Badanie tego, co uważane jest za brud, pomaga zidentyfikować kategorie systemu i wskazać jak bardzo są one totalitarne: „W skrócie nasze zachowania związane z nieczystością wyrażają reakcje odrzucenia wszystkich przedmiotów lub myśli mogących zakłócić lub naruszyć klasyfikację, do których jesteśmy przywiązani”17. Dlatego wymaga się od ciekawskiego antropologa pewnej dozy autokreacji, pozbycia się (wielokrotnie nieświadomie) niewygodnych elementów badań, szczególnie tych świadczących o samym badaczu. Antropolog, aby był wiarygodny, musi zataić samego siebie, stać się niewidzialny: „Ci, którzy reprezentowali cywilizację w koloniach, byli «niewidzialni» nie tylko w tym sensie, że ich broń zabijała na odległość, ale także i z innego powodu: w ich ojczyźnie nikt nie wiedział, czym się zajmują. Odcięci od kraju ogromnymi odległościami, fatalną łącznością i dżunglą niemal nie do przebycia, sprawowali imperialną władzę poza jakimkolwiek osądem. Jak ją sprawowali tam, gdzie nie istniała żadna kontrola? Jak sami się zmieniali, gdy nikt ich nie widział?”18 Gdy Marlowe wraca do Anglii, okłamuje narzeczoną Kurtza. Odmawia powtórzenia jego ostatnich słów – „Zgroza! Zgroza!” – i zastępuje je takimi, jakie mogła przyjąć. Niczego nie zyskuje z tego kłamstwa, jego misja właśnie na tym polegała, by odnalazł Kurtza i zweryfikował jego poczytalność. Dlaczego więc kłamie? Gdyż boi się tego, co odkrył, nawet nie tyle w samym Kurtzu czy w Kongo (jako symbolu potęgi kolonializmu), tylko w sobie samym. Ciekawość, która prowadzi do nieoczekiwanych odkryć, jest niebezpieczna. W języku angielskim istnieje powiedzenie: curiosity killed the cat (ciekawość zabiła kota). Pytanie, kto w relacji antropolog-Inny jest kotem? „Myślicie, że tam naszych adresów nie było?”19 Ciekawość prawdy tworzy algorytm: Inny/Obcy + ciekawość = poznanie prawdy/kultury = antropologia. Jak każdy algorytm, wpi-

& Literacje

suje się on w pewien ogólnie przyjęty system. Niby proste równanie, lecz zmuszeni objaśnić poszczególne jego składniki, napotykamy niemoc. Ciekawość według Blaise’a Pascala to namiętność społeczna i właśnie za to filozof ten ją gani, gdyż nie ma w niej nic bezinteresownego. Podobnie do kolekcjonera, który ustawia zebrane przez siebie przedmioty podług ściśle ustalonych struktur po to, by inni je podziwiali i tym samym podziwiali jego. Melanie Klein uważa, że podejście kolekcjonera może być objawem natręctwa, a nawet manii objawiającej się w „utylizacji wrażenia omnipotencji” w celu kontrolowania i panowania nad przedmiotami, by zapobiec ich skrzywdzeniu. Podstawową cechą osobowości maniakalnej jest hiperaktywność: „Zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych odkryłam, że w przypadkach, gdy głównym czynnikiem zaburzenia była obsesyjna neuroza, panowanie [nad rzeczami] objawiało się potrzebą separacji (poprzez siłę) dwóch lub więcej przedmiotów; gdzie natomiast przeważającym zaburzeniem była mania, pacjent odwołuje się do bardziej brutalnych metod. Zabija przedmioty, ale skoro jest wszechwładny, może je od razu ożywić. Jeden z moich pacjentów nazwał ten proces: utrzymywaniem ich w zawieszonej animacji”20. Kolekcjoner kocha swoje przedmioty, pełnią one w jego świecie zarówno rolę towarzyszy, jak i obiektów nałogu czy pożądania (ciekawości). Jako kolekcja stanowią obraz jego samego, lustro w ścisłym tego słowa znaczeniu i jako takie są doskonałe, gdyż nie odbijają rzeczywistości tylko pragnienia kolekcjonera, ucieleśniają jego ciekawość: „Kolekcjoner jest tutaj odkrywcą i zdobywcą, homo conquirens, bo zagarnia dla siebie przestrzenie, do których odsyłają przedmioty, jak i homo classificans – dzięki porównaniom klasyfikuje systemy i rejestry, często z encyklopedyczną ambicją objęcia wszystkich rodzajów istot i rzeczy”21. Od XVI wieku ideę skończonego Kosmosu zastępowała z wolna idea nieskończonego wszechświata, przestrzeń traciła stabilność ulokowania. Owo zachwianie uwidacznia się w układzie przedmiotów zebranych w kolekcjach przez to, że zyskują one nowe odcienie znaczeniowe. Jednak niezależnie od tych przemian rzeczą godną uwagi jest to, że gabinety osobliwości ze swoją organiczną wizją wszechświata przeżywają największy rozkwit właśnie

li się najbardziej prymitywnymi narzędziami i od tysięcy lat funkcjonowali bezkonfliktowo. „Idealni dzicy” – pisano w gazetach. Wkrótce plemię zyskało międzynarodową sławę jako jedyne pierwotne społeczeństwo nietknięte przez postęp cywilizacyjny. W ich języku nie było słów na wojnę czy wroga, żyli w społeczności przypominającej Eden przed upadkiem. W 1972 roku ówczesny prezydent Filipin, Ferdinand Marcos, ogłosił, że tereny zamieszkane przez plemię Tasaday staną się zamkniętym rezerwatem, by uchronić tę wyjątkową społeczność przed wpływami zewnętrznego świata. Nikt nie mógł ich dotknąć, szyb – jak w kopalni – został bezpowrotnie zamknięty. Nauka utraci cenny przedmiot badań, lecz uchroni to sam przedmiot przed zniszczeniem: stracony dla antropologii, zachowa swoją czystość. Jak ostatni element układanki czyni dalsze układanie bez sensu, tak ostatni fragment kolekcji zatrzymuje moc kreacyjną kolekcjonera, traci on swoją władzę. Nie można do tego dopuścić: „Aby etnologia mogła trwać, jej przedmiot musi umrzeć; przez swoją śmierć przedmiot mści się na nauce, że go «odkryła» lecz tym samym poprzez swoją śmierć definiuje i uprawomocnia tę naukę, która chce nim zawładnąć”24. W 1986 roku Oswald Iten, szwajcarski antropolog i dziennikarz, nielegalnie udał się do jaskiń zamieszkałych przez Tasaday’ów i odkrył, że są puste, po czym odnalazł jego członków mieszkających w chatkach nieopodal, odzianych w dżinsy i T-shirty. Jeden z nich udzielił mu wywiadu, w którym stwierdził, że nigdy nie mieszkali w jaskiniach tylko obok nich. To przedstawiciele rządu Marcosa obiecali im pieniądze, jeżeli będą udawać prymitywne plemię25. Świat znowu obiegły wiadomości o plemieniu Tasaday, tylko że tym razem nagłówki gazet głosiły: „Wielka antropologiczna mistyfikacja!”. Dwa lata później członkowie plemienia wycofali się ze swoich zeznań twierdząc, że Iten przekręcił ich słowa. W latach 90. antropolog z uniwersytetu hawajskiego, Lawrence Reid, postanowił raz na zawsze rozwikłać tajemnicę Tasaday’ów i przeprowadził wśród nich obszerne badania trwające kilka lat. Wyniki tych badań nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie czy plemię to rzeczywiście było tak nietknięte przez cywilizację, jak donoszono w latach 70., czy cała ta sprawa była jedną

w XVI i XVII wieku, czyli wtedy, kiedy kształtuje się nowożytna postawa naukowa. Ośrodkiem i siłą napędową przemian gromadzenia staje się ciekawość: wiąże sprzeczne optyki, dostarcza rozrywki, zaspokaja potrzeby posiadania oraz obejmuje patronat nad formowaniem eksperymentalnej nauki. Zasadą istnienia przedmiotów kolekcji jest „bycie posiadanym” – zarówno w sensie rzeczy przez kolekcjonera, jak i kolekcjonera przez rzeczy. Przedmioty przestają być jedynie symbolami pewnych myśli czy uczuć, ale stają się nimi w sensie bytowym, wzorem magii sympatycznej czy antropomorfizacji. Posiadanie przedmiotu kolekcji łączy się z animistycznym poczuciem „wszechmocy”, która – według Freuda – stanowi efekt narcystycznych skłonności na „pierwotnej scenie” rozwoju kultury22. Owa skłonność objawia się przez atrybucję mocy magicznych (mana) na ludzi i przedmioty, a szczególnie przez tworzenie podobizn, dzięki którym możliwa jest identyfikacja z martwą materią, umożliwiająca kontrolę wrogiej natury jakby od wewnątrz. Kolekcjonowanie jest dla dzieci sposobem zawładnięcia światem zewnętrznym, ustawienia, sklasyfikowania go. Baudrillard uważa, że tak naprawdę kolekcjonujemy nas samych, bowiem kolekcjoner zawsze stanowi część kolekcji: jej początek, siłę sprawczą, ale też koniec. Szczególnie antropomorficzna jest rola ostatniego przedmiotu kolekcji, gdyż polega na obecności. Przedmiot ten przede wszystkim „symbolizuje” – w etymologicznym sensie greckiego symballein czyli 'składać, zbierać'– całą serię, której jest ostatnim elementem i, konsekwentnie, samego kolekcjonera. Zdobycie tego przedmiotu stanowić będzie jednak koniec kolekcji, jego wyjątkowa wartość wynika z nieobecności: „Można by się zastanowić czy kolekcje w ogóle mają być zakończone, czy właśnie to nie brak elementów nie stanowi o ich mocy? [...] Obecność ostatniego przedmiotu oznaczałaby śmierć podmiotu, jego brak umożliwia kolekcjonerowi odgrywanie śmierci (i w ten sposób oswajanie jej), poprzez jego nieobecne przedstawicielstwo”23. W 1971 roku w dżungli na jednej z wysp filipińskich odkryto prymitywne plemię Tasaday, którego członkowie mieszkali w jaskiniach, odziani jedynie w skąpe przepaski na biodra; żyli w kompletnej izolacji od przeszło dziesięciu wieków. Byli wegetarianami, posługiwa-

04≈

Literacje

& 27

wielką mistyfikacją. Według Reida należy brać pod uwagę, że od momentu odkrycia plemienia Tasaday do przybycia tam Itena minęło ponad dziesięć lat i nie wiadomo, kto i jaki miał z nimi kontakt przez ten czas, mogli w międzyczasie się ucywilizować. Istotne w tej historii nie jest to czy plemię Tasaday naprawdę istniało, czy była to polityczna mistyfikacja, ale jaki wpływ odkrycie (lub nie) tego plemienia ma na antropologię. Przede wszystkim poddaje w wątpliwość możliwości antropologii jako miarodajnej dziedziny naukowej. Wskazuje jak bardzo antropologia budowana jest na pragnieniach Zachodu, na mrzonkach filozoficznych Rousseau, na marzeniach o tym prawdziwym jedynym Kasparze Hauserze, który w jakiś sposób zbawi ludzkość. Ważniejsze tu jednak od tego jest to, jak bardzo starano się zniszczyć możliwość istnienia takiego plemienia czy to przez odizolowanie ich od świata zewnętrznego, czy przez zadenuncjowanie ich prawdomówności. Ostatni przedmiot nigdy nie może zostać skompletowany, nawet jeżeli sam bardzo by tego chciał, podważyłby bowiem rację bytu kolekcji. „Możemy robić dosłownie wszystko i wszystko się nam upiecze”26. Inny, który nie wpisuje się w system lub zagraża jego istnieniu, musi być wyeliminowany. Staje się brudem, nieczystością, Obcym gdyż musi takim być, by utrzymać system, którego sposobem działania jest niespełnienie, jak w przypadku kolekcji: „[...] dzielić się wyobrażonymi pragnieniami i upragnionymi obrazami to najtrudniejsze wyzwanie. Odkładamy je więc na później. W końcu dociera do nas, że nigdy nie zdołamy mu sprostać; w tej samej chwili uświadamiamy sobie, że tym niewyjawionym pragnieniem jesteśmy my sami, na zawsze uwięzieni w krypcie”27. Łacińskie extermino oznacza ‚wygnać poza granice’, a terminus – ‚skazać na wygnanie’. Stąd angielskie exterminate, czyli ‚wygnać poza granice życia, deportować z życia, wytępić’: „Groźba eksterminacji motywowała antropologów do prowadzenia badań, a twierdzenie, że zagłada jest nieunikniona, stanowiło z kolei swego rodzaju alibi dla tych, którzy byli jej orędownikami”28. Dwóch Europejczyków zostaje zesłanych na odległą placówkę handlową u brzegu wielkiej rzeki Kongo. Jedyną lekturą jest pożółkła gazeta przywieziona jeszcze ze Starego Świa-

& Literacje

ta, gdzie w pompatycznych słowach chwali się „naszą ekspansję kolonialną” jako dzieło w służbie Cywilizacji, wysławia się pionierów tych wypraw, wielkich ciekawych, którzy narażając życie niosą światło, wiarę i... handel do „ciemnych zakątków” Ziemi. Zadanie, jak się okazuje, wcale nie jest takie łatwe. Wkrótce tym dwóm mężczyznom kończy się prowiant i wybucha między nimi kłótnia o kawałek cukru. Jeden morduje drugiego. Dopiero po chwili dociera do niego, że w panice zabił bezbronnego człowieka, ale jakie znaczenie mają te wszystkie szumne pojęcia jak „cnota”, „zbrodnia” czy „człowieczeństwo” tu, na końcu świata? Tysiąc ludzi umiera każdego dnia, jeden więcej lub mniej nie powinien mieć większego znaczenia, przynajmniej dla istoty myślącej, która w końcu działa dla dobra ludzkości, klasyfikuje, zbiera, naucza. Nad ranem parowiec spółki, na którego powrót obaj czekali, dobija do brzegu. Dyrektor spółki schodzi na ląd i dostrzega ciało mężczyzny wiszące na nagrobnym krzyżu. Choć wisi w pozycji na baczność, przynajmniej tak to wygląda, w śmiertelnym odruchu pokazuje język dyrektorowi. Mężczyźni nazywali się Kayerts i Carlier, są bohaterami opowiadania Josepha Conrada Placówka postępu, napisanego w 1896 roku. Sułtan przynajmniej się starał. „Podobnie jak kolonizator cywilizuje niższe, bardziej zwierzęce rasy za pomocą pejcza ze skóry hipopotama, tak doktor Moreau przy użyciu stalowego narzędzia tortur cywilizuje zwierzęta. Kolonizator próbuje stworzyć istotę nowego gatunku, ucywilizowanego dzikusa, tak jak doktor Moreau stara się powołać do życia uczłowieczone zwierzę. Instrumentem w obu przypadkach jest terror”29. Ciekawość skierowana w stronę nieznanego uwikłana jest w sieć zależności związanych z obiektywizmem, władzą, kodem kulturowym, językiem itp., ale przede wszystkim z głęboko skrywaną świadomością, że nie chcemy tak naprawdę go poznać. W tym sensie ciekawość antropologa jest powierzchowna, nieprawdziwa (choć czym jest prawdziwa ciekawość?). Nie postrzega Innego jako zadanie poszukiwania autentycznej prawdy [sic!], nie widzi go jako twarzy (w ujęciu Levinasa) tylko wyznacza granicę, której nie można przekroczyć w obawie przed utratą władzy – nad Innym, ale też nad samym sobą. Antropologię napędza także cieka-

wość cywilizacyjna, ego kultury zachodniej – jak daleko można się posunąć dla „dobra poznania” nie tracąc siebie, swoich własnych podstaw kulturowych? Inny bowiem zawsze zagraża autonomii systemu, należy go zatem oswoić, udobruchać, rozwodnić, a jak to nie pomoże – wyeliminować. Jako przedstawiciele tej „lepszej” kultury oczekujemy wdzięczności od Innego, że chcemy go badać, że uczynimy go sławnym. Przecież my tu zmieniamy na lepsze, oświecamy, eliminujemy niewiedzę, więc oczekujemy szacunku i uznania. Europejska ciekawość Nowego Świata, która od renesansu pcha śmiałków do przygody, do odkrywania świata i – przynajmniej z założenia – niesienia kaganka oświaty musi być zaspokojona w jasno określony sposób, wyniki trudów ciekawości powinny spełniać oczekiwania: „W swej najgłębszej istocie Sułtan nie jest zainteresowany problemem bananów. Tylko maniacki upór eksperymentatorów zmusza go do tego, żeby się na nich koncentrował. Pytanie, które naprawdę zaprząta mu głowę, tak jak zaprząta głowę szczura, kota i każdego innego stworzenia uwięzionego w piekle laboratorium lub zoo, brzmi: «Gdzie jest dom i jak się tam dostać»”30.

Radosław Filip Muniak

{

Brudna ciekawość antropologa 28

04≈

1. Pierwsze zdanie Metafizyki Arystotelesa. Vide Arystoteles, Metafizyka A, 980 a 22, tłum. K. Leśniak, [w:] Idem, Dzieła Wszystkie, t. II, Warszawa 1990. 2. J. M. Coetzee, Elizabeth Costello, przeł. Z. Batko, Kraków 2006, s. 75. 3. O. Marquard, Ciekawość jako bo-

dziec naukowy czyli odciążenie od obowiązku nieomylności, [w:] idem, Szczęście w nieszczęściu, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2001, s. 73. 4. J. M. Coetzee, op.cit., s. 88-89. 5. O. Marquard, op.cit., s. 77. 6. Ibidem. ,7. B. Malinowski, Ogarnia mnie wówczas dziwny niepokój. List do Anieli Zagórskiej, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2000, nr 1-4. , 8. B. Malinowski, Argonauci zachodniego Pacyfiku. Relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei, Warszawa 2005. 9. B. Malinowski, Dziennik w ścisłym znaczeniu tego słowa, Warszawa 2009. 10. Podobnie jak dziś wywołuje kontrowersje i zmusza do wiwisekcji roli reportażysty książka Artura Domosławskiego Kapuściński non-fiction. 11. J. Clifford, O etnograficznej autokreacji: Conrad i Malinowski, [w:] idem, Kłopoty z kulturą. Dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, Warszawa 2000, s. 76. 12. B. Malinowski, Dziennik…, s. 70. 13. S. Lindqvist, Wytępić całe to bydło, przeł. M. Haykowska, Warszawa 2009, s. 143. 14. O. Marquard, op.cit., s. 83. 15. F. Nietzsche, O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie, [w:] idem, Pisma pozostałe 1862-1875, przeł. B. Baran, Kraków 1993, s. 189. 16. M. Douglas, Czystość i zmaza, przeł. M. Bucholc, Warszawa 2007, s. 77. 17. Ibidem. 18. S. Lindqvist, op.cit., s. 104. 19. W. Szymborska, Pokój samobójcy, [w:] idem, Wiersze wybrane, Kraków 2004. 20. Cyt. za: M. Nixon, Fantastic Reality. Louise Bourgeois and a Story of Modern Art, Londyn 2005, s. 105. 21. M. Popczyk, Estetyczne przestrzenie ekspozycji muzealnych, Kraków 2008, s. 67. 22. „Otóż nasuwa się przypuszczenie, że stwierdzona przez nas u ludzi pierwotnych i neurotyków wysoka ocena znaczenia działań psychicznych, która z naszego punktu widzenia jawi się jako ich przecenianie, daje się powiązać z narcyzmem i ująć jako jego istotna część składowa. Można by powiedzieć, że w wypadku ludzi pierwotnych myślenie jest jeszcze w znacznej mierze naznaczone seksualnością, stąd zaś wypływa wiara we wszechmoc myśli, niezachwiana pewność co do możliwości opanowania świata, jak również niepodatność na – skądinąd łatwo dostępne – doświadczenia, które mogłyby pouczyć człowieka o tym, jaka jest jego rzeczywista pozycja w świecie.” Z. Freud, Totem i tabu. Kilka zgodności w życiu psychicznym dzikich i neurotyków, przeł. M. Poręba i R. Reszke, [w:] idem, Pisma społeczne, Warszawa 1998, s. 319. 23. J. Baudrillard, System of Objects, przeł. J. Benedict, Nowy Jork 2005, s. 98. 24. J. Baudrillard, Precesja symulakrów, [w:] idem, Symulakry i symulacja, przeł. S. Królak, Warszawa 2005, s. 35. 25. Pomijam tu cały wątek związany z postacią Manuela Elizalde, Jr. dyrektora organizacji rządowej PANAMIN odpowiedzialnej za kulturalne mniejszości Filipin i rolę, jaką odgrywało odkrycie plemienia Tasaday w międzynarodowej rehabilitacji totalitarnych rządów Marcosa. Zainteresowanych odsyłam do książki R. Hemley’a, Invented Eden: The Elusive, Disputed History of the Tasaday, Nowy Jork 2007 i A.W. Palmera, Primitives Among Us, „Science Communication” 2000 nr 1. 26. J. M. Coetzee, op.cit., s. 96. 27. G. Agamben, Profanacje, przeł. M. Kwaterko, Warszawa 2006, s. 70. 28. S. Lindqvist, op.cit., s. 168. 29. Ibidem, s. 103. 30. J. M. Coetzee, op.cit., s. 90.

Radosław Filip Muniak, doktor nauk humanistycznych, filozof i artysta. Adiunkt w Instytucie Kultury i Komunikowania na Wydziale Nauk Humanistycznych i Społecznych SWPS, absolwent filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, prezes Stowarzyszenia im. Waltera Benjamina. Publikował w „Przeglądzie Kulturoznawczym”, „Kulturze Współczesnej” i „Estetyce i Krytyce”. Zajmuje się filozofią kultury, antropologią i estetyką. Autor książki Efekt Lalki. Lalka jako rzecz i obraz (druk w przygotowaniu).

Literacje

& 29

01≈

Ciało

& Literacje

01≈

Literacje

& 31

05≈

•

Piotr Seweryn Rosół: Czy filozofia ciekawa jest ciała? Kiedy cia-

•

ło weszło w zakres poszukiwań filozoficznych? Czym w ogóle jest ciało dla filozofii – anatomią, mięsem, częścią „zwierzęcą” w człowieku, konstrukcją, a może samym podmiotem? Radosław Filip Muniak: Czy istnieje filozofia cielesna, a więc filozofia zapisana w ciele, czy też pisana ciałem, tzn. taka, która nie tylko mówi o ciele, ale mówi wprost z perspektywy mojego ciała?

P.S.R.: Ciało pojawia się u źródeł kultury i wtedy zostaje wyrzucone poza obszar ciekawości, albo inaczej: staje się obiektem ciekawości za-

•

wywiad

•

R.F.M.: Czy filozof ma ciało?

P.S.R.: Dlatego Kościół katolicki tę cieka-

J. M.: Tak, to jest właśnie moja pasja

wość ciała stłamsił, zepchnął do sfery wstrętnej, obrzydliwej, zwierzęcej...

od kilku lat. Chcę pokazać, że jądro filozofii współczesnej tkwi właśnie w refleksji nad cielesnością. Filozofia wyczerpała już inne rejestry idealistyczne i scjentyficzne. A refleksja nad cielesnością – zwłaszcza ludzką – jest dziś bardzo potrzebna. Metafizyka klasyczna, panująca do Oświecenia nie miała ciekawości ciała. Przesadą byłoby powiedzieć, że deprecjonuje ciało. Niewątpliwie jednak podchodzi do niego jak do jednego z elementów swej układanki, którą trzeba odpowiednio ułożyć, by wszystko stanowiło piękny i harmonijny system. I tyle.

Jacek Migasiński: Właśnie. To jest

przeszkoda do przełamania, a przełamanie może nastąpić dopiero w innej rzeczywistości. To nie jest ciało doczesne, lecz symboliczne, fantazmatyczne, sakralne... krótko mówiąc, nie z tego świata. Chrześcijaństwo, choć wprowadza ciało do refleksji, to jednak nic nie mówi o naszym ciele, mimo że pojawia się już tzw. ciało-mięso (fr. la chair od łac. caro) – ludzkie, śmiertelne, podatne na zranienia i choroby...

P.S.R.: Ciało nie warunkuje poznania?

R.F.M.: Tyle, że ono od początku wcale nie ma właściwości ludzkich. Pytanie jest takie: czy chodzi nam tylko o ciało jako konstrukt, czy o rzecz fizyczną, wszystkim nam wspólną?

•

& Literacje

Jacek Migasiński: Zacznę od rysu historycznego. Temat ciała i cielesności pojawia się już w starożytności. U Arystotelesa występuje refleksja nad ciałem (paradoksalnie zresztą w traktacie O duszy) zarówno w wymiarze kosmologicznym (ciało żywe jako część kosmosu), jak i biologicznym czy aksjologicznym. Niewątpliwie dla Arystotelesa ciało ludzkie jest najbardziej wartościowe, sprawne i wszechstronne, ponieważ wyposażone w największą ilość formy w stosunku do materii. Poza Arystotelesem ciałem zajmowali się również epikurejczycy. W swej atomistycznej koncepcji kosmosu i ontologicznej koncepcji rzeczywistości, złożonej z niepodzielnych cząstek ruchomych, wypracowali koncepcję wrażliwości zmysłowej jako wyniku zderzenia cząstek. U stoików można natomiast znaleźć refleksję nad cierpieniem, które należy przezwyciężać duchowo. W sumie, temat ciała w starożytności istnieje, ale oczywiście nie jest najważniejszy.

zyka nowożytna istnieje o tyle, o ile odrzuca ciało? Czy wtargnięcie ciała do języka metafizyki oznaczałoby jej koniec?

•

P.S.R.: Czy można powiedzieć, że metafi-

•

na miano filozofa

•

nie zasługuje

Jacek Migasiński: Oczywiście, jest taki stereotyp, że chrześcijaństwo deprecjonuje ciało. Wiadomo: zbawienie człowieka jest nie z tego świata i na tym świecie nie jest osiągalne, ciało więc jest więzieniem duszy, przeszkodą, grobem, itd. Ale należy zwrócić uwagę na to, że i w chrześcijaństwie wyodrębnić można aspekt refleksji teologicznej nad ciałem, który w czasach współczesnych przeobrazi się w refleksję odnoszącą się do różnicy między ciałami ożywionymi a ciałami fizycznymi (bryłami cielesnymi). Myślę tu o tzw. ciele mistycznym, które jest przeobrażonym ciałem fizycznym. To Chrystus-Bóg, wcielając się w człowieka, przeistacza ciało fizyczne w ciało wzniosłe i mistyczne. Stąd też wypływa koncepcja Kościoła jako ciała Chrystusa.

•

czysto dyskursywnym i pojęciowym

•

myśleniem

Jacek Migasiński: Refleksję nad tym podjął dopiero Husserl, ale można prześledzić wcześniejsze momenty tego „powrotu do ciała”. Dlaczego Husserl – jak wiadomo na początku aspirujący do stworzenia nauki ścisłej, do zrealizowania programu czysto epistemologicznego i naukowego – zajął się ostatecznie bardzo tajemniczymi i trudnymi do wyrażenia w języku naukowym podziałami np. na Körper i Leib. Körper to bryła cielesna, należącą zarówno do świata nieorganicznego, jak i organicznego, ale pozaludzkiego; świata, którym rządzą tylko prawa fizyki, fizjologii i biologii. Leib z kolei to ciało żywe, którym dysponujemy, będące właściwie ciałem uduchowionym – jak mówi Husserl – ciałem przepojonym duszą (choć w innym miejscu stwierdza, że i dusza przepojona jest ciałem). Rządzą nim prawa uczuć, wartościowania, i w pewnym sensie również refleksji, bo ono sytuuje się pomiędzy przyrodą ożywioną a myśleniem.

•

{

Jeśli ktoś zajmuje się wyłącznie

•

jacek migasiński

Radosław Filip Muniak i Piotr Seweryn Rosół

bronionej. Dopiero po grzechu pierworodnym, po wygnaniu z raju, Adam i Ewa zaczynają dostrzegać swoje ciała. Ta ciekawość, najpierw zabroniona, następnie jest ograniczana, formowana i kontrolowana. Chrześcijaństwo radykalnie oddziela ciało – siedlisko zła – od duszy, miejsca, w którym przebywa sam Bóg. Filozofia z kolei radykalnie oddziela ciało od umysłu. Czy ten fundamentalny podział w kulturze europejskiej, deprecjonujący w istocie ludzką cielesność, jest w ogóle warunkiem istnienia samej tej kultury?

•

rozmawiają:

Jacek Migasiński: Nie. Nawet u em-

pirystów (m.in. Locke’a, Hume’a, Condillaca), którzy większą rolę przypisywali wraże-

05≈

Literacje

& 33

gorie estetyczne są wtórne. &

Jacek Migasiński: Fizjologia jak najbardziej, ale w analizach

objawów wstrętu, np. u Sartre’a czy Lévinasa nie podlega ona ocenie estetycznej, lecz ontologicznej. Dopiero człowiek odarty z estetyki od-

•

łamało. Opętani jesteśmy przez pewien stereotyp filozofa, który jest myślącym umysłem zamkniętym w wieży z kości słoniowej. Otóż, jest to – jak sądzę – zupełnie mylne wyobrażenie. Filozof oddający się wyłącznie myśleniu przestaje być filozofem, czyli kimś, kto miłuje mądrość. Jeśli ktoś zajmuje się wyłącznie myśleniem czysto dyskursywnym i pojęciowym nie zasługuje na miano filozofa. To jest technik operujący pojęciami. Filozof jest kimś, kto potrafi rozumieć i czuć. Dla mnie, współcześnie, po wszystkich przejściach, które ma za sobą filozofia, ciało i myślenie wcale się nie wykluczają. Stereotyp jednak pozostanie, ponieważ filozofia przez dwa tysiące lat swego istnienia doszła do tak skomplikowanych pojęć, terminów i teorii, że ktoś, kto jej nie studiuje wpada w popłoch, widząc tak wysoki stopień abstrakcji.

Jacek Migasiński: W pewnym sen-

sie tak. To właśnie Maurice Merleau-Ponty uczynił z ciała podstawowy temat fenomenologii. Husserl wskazał na różnicę między naszym ciałem wrażliwym i doznającym a bryłą cielesną. Jako pierwszy zastanawiał się nad tym, jak opisać dotyk. Postawił sobie pytanie: gdy jedna ręka dotyka drugiej, która jest dotykająca, a która dotykana. I wyprowadził z tego pierwszą genialną sugestię, że w naszym ludzkim ciele doznawanie jest zawsze doznawaniem doznawania. Tym m.in. różni się ciało ludzkie ożywione (Leib) od bryły cielesnej (Körper). I teraz, Husserl w Ideach drugich stawia taką hipotezę, że tylko dzięki owemu doznawaniu doznawania ludzie mogą nawiązać komunikację z innymi, przekroczyć swój solipsyzm. Inni wówczas przestają być dla nas bryłami cielesnymi, jak przedmioty i zwierzęta, a stają się – jak to rozwinie później Levinas – moimi bliźnimi. I Husserl pisze, że nawet jeśli przyjęlibyśmy istnienie Boga, to Bóg musiałby mieć ciało, żeby się z nami komunikować. Merleau-Ponty wraca do przykładu z dłońmi i powiada, że nigdy nie jest tak, że ręka dotykająca jest zarazem dotykana, że tutaj powstaje tzw. czasowy hiatus. Wewnątrz struktury ciała ludzkiego mamy czasowe rozsunięcie. Ciało (Leib, la chair) przestaje być organizmem rządzonym prawami fizjologii i staje się pewną fizjologiczną czasowością, a to prowadzi do metafizyki cielesności, którą rozwija Merleau-Ponty w ostatnim, niedokończonym dziele: Widzialne, Niewidzialne.

•

P.S.R.: Czy zatem można powiedzieć, że jeśli dziś ciało wraca do filozofii, to wraca też jej pierwotna ciekawość? &

Jacek Migasiński: Tak, zgadzam się

w zupełności. Ciekawość bierze się ze zdziwienia, a zdziwienie jest doznaniem. To nie jest pytanie, które powstaje z nierozwiązanego równania, lecz pierwsze pytanie człowieka doznającego rzeczywistość... &

•

R.F.M.: Idąc na spotkanie, rozmawialiśmy z Piotrem o tym, jak się zmienia myślenie w zależności od takiej czy innej obecności ciała. Na przykład, co by się zmieniło, gdybyśmy teraz siedzieli tu nago, gdyby nasze ciała były obnażone? Jeśli jesteśmy ubrani, to mamy łatwość odejścia od ciała w stronę czystego umysłu, a co się stanie gdy ciało powróci?

•

R.F.M.: Szkoda. A wstręt, mdłości, w ogóle fizjologia?

nie. Chodziło mi o pytanie, czy fenomenologia uzależnia jawienie się świata mojej świadomości od tego, jakie mam ciało. Czy to jest istotne dla fenomenologii – ciało pojedyncze, np. kalekie, niedołężne, chore?

Jacek Migasiński: Chodzi Pan do sau-

ny?

R.F.M.: A ja mam takie naiwne może pytanie. Czy filozof w ogóle ma ciało? Znana le-

R.F.M.: Tak.

•

Jacek Migasiński: Nie, w analizach fenomenologicznych kate-

Jacek Migasiński: Niestety, nie prze-

•

P.S.R.: Czy dla fenomenologii istnieje różnica między ciałem pięknym i brzydkim, i czy to ma w ogóle jakieś znaczenie?

•

{

•

wywiad

wił problem, a dopiero Merleau-Ponty zaczął go rozwiązywać. Dopiero on pokazał, że o refleksyjności ludzkiej można mówić, wychodząc od ciała. Myśl i ciało nie tworzą opozycji, przeciwnie – mają jedno źródło. To właśnie pokazuje współczesna fenomenologia ciała. Gdy mówię: „refleksja nad ciałem”, to zdaję sobie sprawę z oksymoroniczności takiego określenia, ale wiem, że współczesna myśl fenomenologiczna znosi ten oksymoron, a przynajmniej idzie w tym kierunku.

P.S.R.: Chyba wyraziłem się nieprecyzyj-

•

Jacek Migasiński: Tak, tak, rozumiem. Husserl tylko posta-

genda o Kancie, który wracając z burdelu, mówi do swoich kolegów: „Owszem, przyjemne, ale ruchy niegodne filozofa”. Czy to, co pokazał Husserl i Merleau-Ponty przełamało obraz filozofa pozbawionego ciała?

czuwa wstręt jako przykry stan swojego zakorzenienia w bycie. Nie ma więc znaczenia czy są to przedmioty piękne czy brzydkie, przeciwnie dopiero gdy się z nich wyzwolimy możemy odczuwać wstręt.

•

R.F.M.: Powiedział Pan: „refleksja nad cielesnością”. Ale czy to się już nie wyklucza? Czy nie jest to oksymoron? Czy cielesności nie można wreszcie opisać „cieleśnie”?

•

& Literacje

•

niom cielesnym i zmysłowym niż racjonaliści (Kartezjusz czy Leibniz), teza o roli wrażeń zmysłowych nie przeobraża się w refleksję nad cielesnością. Ich refleksję można tłumaczyć całkowicie niematerialistycznie a ich samych można potraktować równie dobrze jako spirytualistów. Nowożytność do czasów Oświecenia nie zauważa żadnej specyfiki ciała, jest ono zaledwie jednym z elementów, tak jak maszyna, duch, itd. Tak samo jest w klasycznej filozofii niemieckiej, w wielkim idealizmie niemieckim (od Kanta do Hegla). Chociaż zasługą Kanta – większą niż później Hegla, Schellinga czy Fichtego – było wyodrębnienie sfery zmysłowości jako sfery specyficznej, warunkującej pewne procesy poznawcze. Później zostało to w pewnym sensie zarzucone. I dopiero w XIX wieku pojawiają się pierwsze zwiastuny właściwej refleksji nad ciałem. Maine de Biran (zupełnie u nas nieznany) pierwszy uprawia refleksję metafizyczną, wychodząc od „punktu archimedesowego”, jakim jest dla niego wysiłek mięśniowy. I to właśnie stanowi dla niego „wolę”, czyli odmianę cogito. Drugi to Arthur Schopenhauer. To niezwykle ciekawe, że w okresie postromantycznym, w dwóch najsilniejszych wówczas ośrodkach w Europie, pojawia się dwóch filozofów odwołujących się do ciała jako „punktu archimedesowego”, i to nie ciała fizycznego (bryły cielesnej), lecz czującego i działającego. To Schopenhauer, który mówi o ciele jako uprzedmiotowieniu woli (a wola jest dla niego noumenem i zasadą metafizyczną tłumaczącą cały świat) i Maine de Biran, który buduje metafizykę duchowości, wywodząc ją od wysiłku mięśniowego. Potem pojawia się Nietzsche ze swoją wolą mocy, która jest także pewną tężyzną fizyczną. I potem dopiero przychodzi fenomenologia.

•

jacek migasiński

05≈

Literacje

& 35

•

Jacek Migasiński: Tak, Lévinas jednak atakuje temat nie

•

P.S.R.: A czy dla Merleau-Ponty’ego również istotna jest różnica płci?

•

R.F.M.: A co z ciekawością monstrualną, ciekawością morderstwa,

ciekawością ludzkiego cierpienia? Co z wszelką transgresywną ciekawością w sensie bataille’owskim? Jeśli ją wykluczymy, wprowadzimy jakieś klazury i odejdziemy od ciała. Bo moje ciało łaknie krwi, mój instynkt zwierzęcy potrzebuje takiej pożywki. Czy taka ciekawość jest gorsza?

•

Jacek Migasiński: Postawienie na taki rozwój myśli filozoficz-

•

Jacek Migasiński: Na razie tu jestem &

P.S.R.: Dla Ricoeura tożsamość powstaje

w opowieści. Narracja jest więc elementem spajającym mnie, umieszczonym w różnych czasowościach. Co jest tym elementem, w odniesieniu do samej cielesności, co sprawia, że człowiek z obcą nerką czy sercem wciąż postrzega ciało jako „swoje” i integralne?

Jacek Migasiński: Naoczne przed-

stawienie ciała zabija wyobraźnię. Szok, jaki miała wzbudzić wystawa, jest tani i krótkotrwały. Nie sądzę, by to nas przybliżyło do rozumienia ludzkiego ciała, do nasycenia prawdziwej ciekawości, do nowej wiedzy.

Jacek Migasiński: Maurice Merleau-Ponty odpowiedziałby: „styl mojego zachowania się wobec świata, a więc coś nieuchwytnego, a zarazem jednolitego, coś, co dawniej nazywano charakterem”. W tej perspektywie nie ma znaczenia, czy żyję z własną czy obcą nerką, bo dopóki mój styl nie został naruszony – jestem sobą.

R.F.M.: A transplantacje? Co się dzie-

je z przeszczepionym sercem, które jest częścią mojego ciała, a jednocześnie obcym elementem we mnie?

•

Jacek Migasiński: Nie, mimo że był pierwszym wśród fenomenologów, który zauważył psychoanalizę i pewne jej wątki wprowadzał do swojego systemu. Jest w Fenomenologii percepcji rozdział poświęcony seksualności, ale mało w sumie odkrywczy. Ważne jest to, że MerleauPonty dochodzi do podobnych rozstrzygnięć jak Lévinas – cielesność człowieka jest porowata, przerywista, dyskretyczna. Tu dopiero pojawia się możliwość rodzenia się sensu w cielesności.

bezradny.

•

od strony socjologicznej czy psychologicznej analizy zachowań erotycznych człowieka (która stać się może później filozofią), lecz zdecydowanie od strony fenomenologicznej i symbolicznej. To jest właśnie najciekawsze, że w projekcie etycznym umieszcza strukturę porowatą ludzkiego ciała. Dochodzi zatem do tego, co Merleau-Ponty.

Bataille w Historii erotyzmu – w geście odrzucenia części przeklętej, nazwania części mnie i moich zachowań cielesnych obrzydliwymi, to taka wystawa ciał, odartych ze skóry jest wyjściem poza człowieczeństwo, także w sensie powrotu odrzuconej części wstrętnej.

•

P.S.R.: No właśnie, czy Bataille w ten sposób (w przeciwieństwie do Lévinasa) proponuje wreszcie prawdziwą filozofię ciała, albo nawet filozofię cielesną?

R.F.M.: Ale ten element wyjęty z jednego ciała staje się na moment rzeczą, a później znowu jest ciałem, częścią podmiotu.

P.S.R.: Jeśli człowiek rodzi się – powiada

•

Jacek Migasiński: No właśnie, to poważny problem. Muszę powiedzieć, że jeszcze go nie zgłębiłem. Pisał o tym Derrida, a także Jean-Luc Nancy w książce Corpus. Jak fenomenologicznie opisać ciało jako pewną strukturę indywidualną, która jednocze-

P.S.R., R.F.M.: Bardzo Panu dziękuje-

•

kretu erotyczno-fizjologicznego.

R.F.M.: Ale wedle Bataille’a prawdziwa transgresja umacnia zakaz. Tabu nie musi pękać, można je przekraczać, bo w geście przekraczania paradoksalnie pojawia się świadomość, że jest ono nieprzekraczalne.

my za rozmowe.

Radosław Filip Muniak i Piotr Seweryn Rosół

{

Jacek Migasiński: Tak, Bataille wyraźnie idzie w stronę kon-

•

winie ją wreszcie „cieleśnie”. „Otwartość” u Lévinasa stanie się u Bataille’a już całkiem dosłownie otworami ciała, a sama relacja erotyczna okaże się przede wszystkim gwałtem.

śnie składa się z ciał obcych? Należałoby wypracować metodę dojścia do tego, co jest osią ciała. U Leibniza ciało jest agregatem monad i tę myśl można by zastosować właśnie w tym kontekście. Ubytek lub nadmiar jakiegoś elementu nie przesądzałby jeszcze o dezintegracji całości.

otwieramy pole dla ciekawskości, która będzie schlebiała instynktom tłumnym.

•

{

jacek MIgasiński

P.S.R.: Tę linię niewątpliwie rozwinie Georges Bataille, co więcej, roz-

•

& Literacje

Jacek Migasiński: Ja też chodzę, raz w tygodniu, z kolegami. Siedzimy nago i właściwie rozmawiamy tak, jakbyśmy byli ubrani. To tylko kwestia kontekstu. Ale ma Pan rację. Gdybyśmy w ogóle chodzili nago...

•

Jacek Migasiński, dr hab. prof. UW, dziekan Wydziału Filozofii i Socjologii UW, kierownik Zakładu Historii Filozofii Nowożytnej w Instytucie Filozofii UW. Autor kilkudziesięciu artykułów, w większości poświęconych filozofii francuskiej, kilkudziesięciu przekładów, czterech książek zbiorowych: Podmiotowość i tożsamość / Subjectivité et identité (dwie wersje językowe), Levinas i inni (wraz z T. Gadaczem), Fenomenologia francuska. Rozpoznania, interpretacje, rozwinięcia. Wybór (wraz z I. Lorenc), Wokół fenomenologii francuskiej. Możliwości / pokrewieństwa / konfrontacje (wraz z I. Lorenc) i dwóch książek indywidualnych: W stronę metafizyki. Nowe tendencje metafizyczne w filozofii francuskiej połowy XX wieku oraz Merleau-Ponty.

01≈ 05

nej, o którym tu mówię, znajdującej w ciele swój fundament wcale nie oznacza zniesienia kodeksów etycznych. Bo źródło wartości, podmiotowości i kultury tkwi właśnie w ciele. I teraz, gdy sytuacja źródłowa, jaką jest nasze ciało przeradza się w sytuację kulturową, to nie możemy odrzucić od razu możliwości kształtowania przez kulturę kodeksów etycznych. Bez zakazów i nakazów w społeczeństwie nie dałoby się żyć. To prowadziłoby do anarchii. Nie jestem konserwatystą, kimś, kto uważa, że wszystkie stare nakazy powinny obowiązywać zawsze, ale uważam, że pewne tabu musi przetrwać. Przekraczając wszelkie tabu,

05≈

Literacje

& 37

i ł

Dziwne

c a o

&...

Monika RogowskaStangret

Ciało. Przedziwne wrażenie, że wciąż jest tajemnicą. Wciąż mówi we własnym języku. Nieprzekładalnym w pełni na „język umysłu”. A przecież już tak wiele zostało powiedziane o ciele, w dziedzinach nauki, które o nie pytały- w medycynie, filozofii, czy psychologii.

...

& Literacje

Tę tajemniczość stymuluje, jak sądzę, położenie ciała niejako w dwóch wymiarach- obiektywnym i subiektywnym. Jest ciało „jedynym obiektem we wszechświecie, o którym mamy wiedzę zarówno obiektywną («różne»), jak i subiektywną («to samo»), co więcej, jedyną rzeczą, której możemy być zarówno całkowicie nieświadomi, jak i maniakalnie samo świadomi”1. W podobnym duchu nad fenomenem ciała zastanawia się Elizabeth Grosz, pisząc o wyjątkowości ciała, które nie może zostać zredukowane li tylko do przedmiotu, współistnieje bowiem z podmiotem2 . Stąd też sprzeciw filozofki, by ciało przeciwstawiać rozumowi/ umysłowi i jej postulat połączenia tych dwóch sztucznie rozdzielonych substancji3. Ciała nie można zredukować ani do innego przedmiotu, ani do innego ciała, może być postrzegane wręcz jako zasada ujednostkawiająca. Ciało jest dziwne, bo stanowi punkt centralny refleksji, wglądu, bo (wbrew pozorom) nie jest bierne, a funkcjonuje interaktywnie, ale przede wszystkim, dlatego że ujawnia pozorność pewnych podziałów i granic, na przykład pomiędzy tym, co prywatne i tym, co publiczne; pomiędzy wnętrzem i zewnętrzem4; pomiędzy obiektywnością i subiektywnością. Lekarz badający ludzkie ciało, musi użyć swojego ciała, swoich zmysłów, by postawić diagnozę, by zobaczyć czy poczuć to, co nas boli, choć przecież nie sam ból. Nieprzekraczalna, a jednak wciąż przekraczana, granica ciała – granica mojego bólu i mojej rozkoszy. Te pogranicza pokazują niezbywalne napięcie pomiędzy ciałem, które wydaje się występować jedynie w pierwszej osobie liczby pojedynczej, a ciałem w osobie trzeciej, o którym można mówić jak o przedmiocie. Lekarz podgląda ciało, prześwietla je, za-

06≈

nie Wszechświata”6. Zainteresowanie ciałem zostało uznane przez Arystotelesa za mniej „poważne” w stosunku do dociekań nad naturą Wszechświata i zdaje się, że sąd ten zdołał ugruntować się w filozofii jeszcze przed Arystotelesem. Doprowadziło to wręcz do umieszczenia ciała na marginesach filozoficznych dociekań, nawet tych związanych z samą naturą człowieka. Elizabeth Grosz twierdzi wręcz, że u podstaw filozofii legła głęboka somatofobia7. Ciało przeszło na stronę mówienia nie wprost, czy przemilczania8, w opozycji do filozoficznego głównego nurtu: rozumu, słowa, także Bożego. To przemilczanie miało swoją specyficzną dynamikę wpisaną w relację wiedza-władza-rozkosz9 i zaowocowało, paradoksalnie, „prawdziwą eksplozją dyskursów wokół i na temat seksu”10. Na marginesy podmiotowości wypchnięto ciało jako zagrożenie dla jednolitości i doskonałości ludzkiej duszy i umysłu. „Sumienny i uważny dyskurs musi śledzić wszelkie zakręty linii styku ciała i duszy: spod powierzchni grzechów nieustannie wydobywa cielesność”11. Cielesność ubrana w szaty grzechu została sprowadzona do nakazu mówienia, który ukształtował się już w czasach średniowiecznej ascezy, a unaocznił się między innymi w spowiedzi; spowiednik oczekiwał wyznania nie tylko uczynków, lecz także zamiany każdego pragnienia spowiadają-

gląda w oczy, uszy, nos, usta i gardło, odbyt, cewkę moczową, genitalia, dotyka szyi, piersi, brzucha w poszukiwaniu zgrubień, obrzęków, guzów. Szuka ukonkretnienia bólu. Jak często to, co odczuwamy jako cielesny ból lub rozkosz jest niekonkretne, nieuchwytne. Cóż za paradoks! Ciało nazywać niekonkretnym! Jakie tajemnice kryje przed nami ciało? Jak do nich dotrzeć? Jak je rozstrzygnąć? Jak o nich mówić? Pytania te, wzmagające ciekawość, leżą u zarania filozofii, dla której pożywką było dążenie do poznania. „Wszystkim ludziom wrodzone jest pragnienie poznania”, twierdził Arystoteles w zdaniu otwierającym Metafizykę5. Dziś, być może, polemizowalibyśmy z Filozofem, niemniej sformułowanie „pragnienie poznania” wydaje się zachowywać swoją aktualność, budując napięcie pomiędzy sferą umysłu – poznania, rozumu a sferą pożądliwości – pragnienia, pasji. Poznanie byłoby zatem pewnym działaniem rozumu, który na każdym kroku wspierany jest przez inspirującą siłę pasji, ożywczą ciekawość. „Albowiem pod wpływem zdziwienia ludzie zarówno dziś oddają się filozofowaniu, jak i kiedyś zaczęli to czynić. Najpierw zdziwienie budziły rzeczy, z którymi ludzie stykali się wprost, a dopiero potem zaczęli się oni powoli interesować także poważniejszymi sprawami, jak własności Księżyca, Słońca i gwiazd czy powsta-

06≈

Literacje

& 39

Dziwne ciało 40

06≈ cego się w dyskurs12 . „Przede wszystkim zaś, w związku z pokutą, coraz większe znaczenie przypisuje [kontrreformacja – przyp. M. R] – może nawet kosztem innych grzechów – wszelkim podszeptom cielesności: a więc myśli, pragnienia, lubieżne wyobrażenia i upodobania, łączne drgnienia duszy i ciała, odtąd to wszystko, ze szczegółami, objąć powinna spowiedź i duchowe przewodnictwo”13. W takim ujęciu ciało staje się czymś, o czym mówi się dużo, szczegółowo, a jednocześnie szeptem, w aurze tajemnicy i grzechu. Wiek XVII upowszechnia dyskursywizację seksu, natomiast przełom XVIII i XIX wieku pobudza jeszcze ów proces, odwołując się do seksualnego ciała w poszukiwaniu przyczyn chorób umysłowych, i powstaje pojęcie zboczeń seksualnych, które multiplikuje możliwości badawcze w psychiatrii14, a także ilość dyskursów o seksie. Nie bez znaczenia jest również to, że Foucault odczarowuje i obala „hipotezę represji”, pisze: „Nie pytam, dlaczego jesteśmy zniewoleni? Pytam, dlaczego tak namiętnie, z taką urazą do naszej najbliższej przeszłości, teraźniejszości i do nas samych głosimy, że jesteśmy zniewoleni?”15. Obala tym samym utarte przekonania dotyczące form sprawowania władzy poprzez represję i wskazuje na jej twórcze aspekty mnożące de facto dyskursy o seksualności. Dyskursy te znajdują się jednak w półcieniu. Uczestniczymy w spowiedzi, która ma być wyrazem naszej duchowości i chęci oczyszczenia się z win i grzechów przed Bogiem, a jednocześnie tworzymy niezwykle drobiazgową listę grzesznych pragnień i myśli. Uczestniczymy w pokazie anatomicznym – sekcji zwłok – któremu przyświeca cel poznania prawdy o ciele człowieka, a jednocześnie niepokoi nas niespodziewana nieludzka mięsność ciała16, dźwięki wydobywające się z organizmu czy myśl świtająca w głowie – kim był ten rozkrawany obecnie człowiek? „A my w tej sytuacji chcielibyśmy zachować jasność rozróżnienia na scenę i laboratorium – klinikę, na ciało i mięso. Urobieni przez to myślenie o człowieku, które stwarza człowieka z dwóch części – z ciała i z duszy – dopuszczamy mięsność ciała jedynie w określonych sferach. Tym, co przemawia do nas szczególnie silnie, są sytuacje przekraczania czystości tego podziału, kiedy to poprzez ciało moralne za-

& Literacje

czyna jawić się mięso”17. Być może z powodu tej ambiwalencji ciała znani anatomowie byli częstymi tematami mrocznych domysłów18, a ci, którzy parali się sekcjami zwłok na potrzeby nauki, medycyny, czy sztuki, jak Michał Anioł, Leonardo da Vinci czy Kartezjusz stali się przedmiotami pomówień i poważnych oskarżeń. Ciało umieszczano w bardzo różnych kontekstach. Filozofowie średniowiecza szukali Boskich znaków na powierzchni i we wnętrzu ciała, należało ono bowiem do świata materialnego – pełnego Boskich śladów przybliżających człowieka do Boga. Ciało obecne było także w metaforyce politycznej, a choroby i epidemie rozwijały topikę gniewu Bożego. W średniowieczu ciało człowieka przedstawiano często jako należące do dwóch porządków – ziemskiego i Boskiego, w których poszczególne jego części nabierają wymiaru moralnego, na przykład stopa służy nie tylko przemieszczaniu się, lecz także jest narzędziem, które może zdeptać szatana i zło świata19. Ciało było przedstawiane jako grzeszne, ale jego fizyczność mogła zostać wywyższona poprzez kontrolę i torturę oraz stać się środkiem do osiągnięcia świętości 20. Wreszcie warto wspomnieć o ciele Chrystusa, którego wcielenie i faktyczna fizyczna męka otwierają człowiekowi drogę do wyzwolenia z grzechu 21, czy o relikwiach, które stanowiły cielesny znak świętości, a z drugiej strony o zakazie Bonifacego VIII dotyczącego nie tyle sekcji zwłok, ile ich dzielenia 22 , który z pewnością świadczy o niepokoju, jaki wzbudzało obchodzenie się z martwym ciałem. Wreszcie o ambiwalencji cielesności oraz o zmianie wrażliwości może świadczyć i to, że w wieku XVIII wycofano się z publicznych sekcji zwłok w teatrze anatomicznym, upowszechniając metodę prezentowania zagadnień związanych z ciałem przy użyciu modeli woskowych23. „Woskowy model zapośredniczył ogląd rzeczywistości i zarazem od tej rzeczywistości oddzielał”24. Oddzielał przede wszystkim od nieprzyjemnych i zaskakujących doznań zmysłowych oraz od przemocy zadawanej ciału podczas sekcji. Kontrowersyjność ciała nie traci na aktualności. Świadczą o tym choćby eksperymen-

ty Sissel Tolaas, „artystki zapachów”, która w swoim laboratorium gromadzi wszelkie zapachy – nie dzieli ich na przyjemne i odrażające, ponieważ chce zwalczyć nasze zapachowe przyzwyczajenia, również te związane z zapachem ciała, potrafi więc przyjść na przyjęcie do ambasadora Brazylii w Berlinie ubrana w suknię wieczorową i wyperfumowana zapachem męskiego potu i badać reakcję pozostałych gości25. Zadziwia opór stawiany przez ciało w chorobach psychosomatycznych, które stały się znakiem naszych czasów – natomiast lekarze nie mogą znaleźć ich ukonkretnienia w ciele. Frapują relacje o fantomach26, o zmyśle propriocepcji, bez którego nie jesteśmy w stanie czuć własnego ciała i swobodnie się nim posługiwać27, czy o poczuciu obcości, które może wzbudzić nasze ciało w nas samych w pewnych schorzeniach neurologicznych. Oliver Sacks opowiadał o pacjencie, który znajdował w swoim łóżku jakąś obcą nogę, gdy próbował ją wyrzucić, wypadał sam, ta obca noga bowiem była jego własną 28. Rozwijają się też formy psychoterapii, w których podstawą nie jest rozmowa z terapeutą, a ciało „mówiące” „językiem” ruchu i tańca29. Oczywiście nie są to wszystkie konteksty, w jakich na ambiwalentnej pozycji pojawia się ciało, nie sposób ich jednak wszystkich wymienić i nie jest to moim celem. Niemniej ambiwalencja potęguje się, gdy dodamy, że ciało, o którym mowa, jest obdarzone płcią i seksualnością i jako takie zyskuje pierwszorzędne znaczenie w machinie władzy-wiedzy-rozkoszy. „Rzeczą zasadniczą w tej historii nie jest przymykanie oczu i zatykanie uszu czy błądzenie, lecz przede wszystkim to, że skonstruowano wokół i w odniesieniu do seksu ogromny aparat do produkowania prawdy, jakkolwiek ostatecznie maskowanej. Istotne jest to, iż seksu nie uznano wyłącznie za sprawę doznania i rozkoszy, przyzwolenia czy zakazu, lecz także prawdy i fałszu, że prawda seksu stała się rzeczą zasadniczą, użyteczną bądź niebezpieczną, cenną bądź złowrogą, jednym słowem, że z seksu uczyniono stawkę prawdy”30. Seksualne ciało jest rękojmią prawdy (lub fałszu) o nas samych i o świecie społecznym, uprawomocnia bowiem normy, które są konsekwencją biowładzy31, a przez to wyznacza to, co „normalne” – pożą-

dane społecznie, zdrowe, poprawne. Zmienia się też miejsce batalii o prawdę, to seksualne ciało zna prawdę: „żądamy, by powiedział (seks) prawdę (ponieważ jednak jako sekret wymyka się samemu sobie, zastrzegamy, że to my wypowiemy rozświetloną, rozszyfrowaną prawdę jego prawdy), żądamy także, by powiedział nam naszą prawdę, a raczej, by powiedział głęboko ukrytą prawdę prawdy o nas samych, która, jak sądzimy, tkwi bezpośrednio w naszej świadomości”32 . Wydaje się, że te dążenia do wypowiedzenia prawdy o nas samych, odkrycia tajemnicy tkwiącej w nas, są obecne we współczesnej prozie borykającej się z problemem ciała kobiety33. Być może są one szczególnie widoczne w takim kontekście, ponieważ relacje: mężczyzna i jego ciało oraz kobieta i jej ciało są różne. Jak pisała Simone de Beauvoir: „(…) podobnie jak mężczyzna, kobieta jest swoim ciałem: ale jej ciało jest czym innym niż ona”34. Krystyna Kłosińska pisze zaś: „Tajemnica kobiety? Zapisana jest w jej ciele”35. Bycie ciałem, które jednocześnie jest dla nas samych obcością i tajemnicą wydaje się doskonale wpisywać w foucaultowski model poszukiwania prawdy: „(…) fundamentalnego odniesienia do prawdy nie szukamy po prostu w sobie – w jakiejś zapomnianej wiedzy czy pierwotnym śladzie – lecz w badaniu samych siebie, które poprzez wiele ulotnych wrażeń ujawnia podstawowe pewniki świadomości”36. Chciałabym przedstawić dwie bohaterki literackie, które doświadczając swoich ciał, zdają się szukać archimedesowego punktu oparcia – odwracają porządek Kartezjusza i szukają pewności istnienia w samym ciele. Erika Kohut, nauczycielka muzyki, mieszkająca z matką, z którą łączy ją zniewalająca, dusząca więź zależności i kontroli, aspiruje do odcieleśnionego świata muzyki. „[…] dziecko wspięło się po szczeblach gamy ku wyższym sferom, ciało zaś zostało na dole jako martwa powłoka. Zdjęta z córki cielesna powłoka zostaje starannie przepatrzona pod kątem śladów męskiego użycia, a następnie energicznie strzepnięta. Po zakończeniu gry można świeżutką naciągnąć na nowo, pięknie wyschniętą i szeleszczącą od krochmalu. Bez czucia i nie wydaną na niczyje czucie”37. Jest to ideał Eriki – być lodówką, w której doskonale prze-

06≈

Literacje

& 41

Dziwne ciało 42

06≈ chowuje się sztuka38. Jednocześnie nieczująca nic Erika przeprowadza na swoim ciele eksperymenty przywodzące na myśl nowożytne sekcje zwłok: „Z wielowarstwowego pakietu starannie odwija jedną żyletkę. Zawsze ma ją przy sobie, gdziekolwiek jest. Żyletka śmieje się do niej jak oblubieniec do oblubienicy. ONA ostrożnie próbuje ostrza – ostre jak brzytwa. Potem kilkakrotnie wciska żyletkę głęboko w grzbiet dłoni, ale przecież nie na tyle głęboko, aby uszkodzić ścięgna. W ogóle nic nie boli. Metal wrzyna się w ciało jak w masło. Przez moment w zamkniętej wcześniej tkance zieje szpara jak w skrzynce pocztowej, potem z trudem utrzymywana w ryzach krew tryska zza przeszkody”39. Czytamy dalej: „Nigdy nie mogła się doczekać momentu, kiedy niewidziana przez nikogo będzie mogła się pociąć. (…) Jej hobby to rozcinanie własnego ciała”40. Kaleczy nie tylko swoje nogi i ręce, „siada z rozłożonymi nogami przed powiększającą stroną lusterka do golenia i dokonuje cięcia, które ma powiększyć otwór będący bramą do wnętrza jej ciała”41. Rozcinanie ciała jest dla Eriki źródłem poczucia obcości, które stanowi istotę jej tajemnicy. „Przez moment obydwie rozcięte połówki ciała patrzą na siebie zaskoczone, bo nagle powstał między nimi dystans, którego przecież wcześniej nie było. […] Było to jej własne ciało, ale jest ono dla niej przerażająco obce”42 . Erika równolegle z doświadczaniem swojego ciała, które pozostaje dla niej samej nieodgadnione i niewypowiedziane, bada tajemnice cielesnych interakcji. Jak pisała Simone de Beauvoir: „Czym jednak jest to, co nazywamy tajemnicą? Ani subiektywną samotnością świadomości, ani też zagadką życia organicznego. Słowo ‘tajemnica’ nabiera sensu dopiero wtedy, gdy odnosi się do sprawy międzyludzkiego porozumienia, komunikacji między ludźmi; tajemnica to nie czyste myślenie, noc, nieobecność; tajemnica zakłada istnienie niezrozumiałej obecności, która nie umie się jednak objawić. Powiedzenie, że kobieta jest tajemnicą, nie oznacza, że kobieta milczy, ale że jej mowa nie zostaje wysłuchana; ktoś tutaj jest, ale zasłonięty; kobieta istnieje, ale gdzieś dalej niż jej niewyraźne wcielenie”43. Pianistka poszukuje zatem wypowiedzenia tajemnicy ciała – tej „niezrozumiałej obecności” w

& Literacje

niej samej i wszędzie wokół – podgląda więc kochające się pary w parku, ogląda filmy pornograficzne czy też odwiedza sex shopy. „Erika koniecznie chce wiedzieć, co się dzieje w innych żywotach”44, „[…] wgryzając się w ciała sczepionych ze sobą ludzi, pragnie zgłębić, co się za tym wszystkim kryje, co w tym jest takiego obezwładniającego dla zmysłów, że każdy chce to robić albo przynajmniej się temu przyglądać. Wlot prowadzący do wnętrza ciała wyjaśnia to w stopniu niedostatecznym, pozostawia miejsce na wątpliwości. Nie można przecież rozkrawać ludzi, żeby wydobyć z nich wszystko do samego dna. W tanim filmie można zajrzeć głębiej, jeśli idzie o kobiety. W przypadku mężczyzny nie da się tak głęboko wniknąć. Lecz ostatecznego końca nikomu nie jest dane oglądać; nawet gdyby tak rozciąć kobietę, można by zobaczyć tylko jelita i narządy wewnętrzne. […] właśnie te najostatniejsze z ostatnich skrytości popychają Erikę do tego, by starać się dojrzeć coś jeszcze nowszego, głębszego, bardziej zabronionego. Stale poszukuje nowego niesłychanego wglądu. Jej własne ciało nigdy jeszcze, nawet w standardowej pozycji, z rozkraczonymi nogami przed lusterkiem do golenia, nie wyjawiło swoich milczących sekretów; nie wyjawiło nawet swojej właścicielce! Toteż i ciała na ekranie zachowują wszystko dla siebie […]”45. Ciało ze swoim bólem i swoją rozkoszą pozostaje nieodgadnioną tajemnicą, mówiącą niezrozumiałym językiem, którego uchwycić nie da się nawet dokonując wiwisekcji, nawet przyłapując ciało in flagranti na przeżywaniu rozkoszy i bólu. Ciało zamienione w przedmiot na stole prywatnego teatru anatomicznego Eriki Kohut nie mówi nic, jest samotnym mięsem, po którym płyną łzy i krople krwi. Zupełnie inny charakter ma badanie ciała przez bohaterkę powieści Charlotte Roche Wilgotne miejsca46, Helen. Zdaje się ona walczyć z narzucającą się kobiecie przedmiotowością własnego ciała, której tak silnie doznawała Erika Kohut i, o której pisała Simone de Beauvoir: „Dziewczyna staje się przedmiotem i doznaje siebie jako przedmiotu, odczuwa zdumienie, odkrywając ten nowy wygląd swej istoty – odnosi wrażenie, że się rozdwaja; zamiast dokładnie przylegać do siebie, na-

zu idzie do śmieci”56. Wraz ze swoimi partnerami i partnerkami afirmuje piękno swojego ciała i czerpie z tego beztroską radość57. Można powiedzieć, że Helen pokonuje wiele z tego, co blokowało kobiety wieków wcześniejszych, rozpoczyna swoją wyzwoleńczą walkę od zażegnania fizycznej bezradności, bierności, rezygnacji z realizacji drzemiących w jej ciele pragnień, które de Beauvoir określała jako typowe w stosunku kobiety do jej własnego ciała58. Helen śledzi także z upodobaniem to, czego się wstydzi we własnym ciele59, chce też zobaczyć „jak to jest u innych”, dlatego korzysta z usług prostytutek: „Teraz bywam częściej w burdelu w celu zgłębiania kobiecego ciała. Nie mogę przecież zapytać matki albo przyjaciółki, czy nie zechciałaby rozewrzeć dla mnie cipki, by zaspokoić mój rozpalony głód wiedzy. Nie odważę się”60. Zastanawiające, że to przepełnione pasją doznawanie swojego ciała i poszukiwanie w nim prawdy samej siebie ogranicza się znów do pojedynczego doświadczenia, zamyka ciało w doznaniach, które są jego własne. „Czy inne dziewczyny też tak mają? Czy jest dziewczyna albo kobieta, którą mogłabym o to zapytać? Nie ma. Jak zawsze. Jak we wszystkich sprawach, kiedy naprawdę chcę się czegoś dowiedzieć”61. Rozczarowujące jest to, że mimo tak ekshibicjonistycznego odsłaniania prawdy i tajemnicy własnego ciała, Helen pozostaje zamknięta w jego monadycznych granicach, tajemnica pozostaje tajemnicą, choć znów ciało uległo dyskursywizacji, powiedziano o ciele kobiecym inaczej, bezpruderyjnie, radośnie i beztrosko, nie bacząc na uczucie obrzydzenia, niesmaku, czy zgorszenia. Skrajnie różne historie szukania w ciele prawdy pozostawiają nas bezradnymi w świetle – prawdziwej czy rzekomej? – tajemnicy ciała. Erika, której świat rozbija się na boską muzykę i brutalne porno, nie rozumie swojego ciała ani ciał innych. Helen, która podąża za podszeptami swojego ciała w każdej sytuacji, i której ciało wzbudza w niej nieopanowaną wprost ciekawość i pragnienie poznania, otrzymuje w końcu wiedzę o tym, co może być przyjemne, a co nie, a jej opowieść o cielesnych doświadczeniach jest opowieścią o poszukiwaniu pewności siebie w ciele, być może w myśl tego, co pisała Simone de Beauvoir: „Nie mieć wiary w

gle się rozdwaja, nagle zaczyna istnieć na zewnątrz”47. Helen chce „przylegać do siebie”, nie chce jedynie mieć swojego ciała, nie chce, by było jej obce, nie chce odkrywać w lustrze nieznajomej twarzy, którą de Beauvoir nazywa „siebie przedmiot”48. Helen odnajduje pewność swojego istnienia w swoim ciele właśnie, zdaje się mówić: „Doświadczam swojego ciała, więc jestem”, zaś pewność istnienia innych znajduje poprzez wzajemne doświadczanie ciał, zatem: „Doświadczamy nawzajem swoich ciał, więc jesteś ty i jestem ja”. Jej doświadczanie swojego ciała jest twórczym poszukiwaniem własnych granic i możliwości, co przywodzi na myśl rozumienie erotyczności przez A. Lorde: „[…] erotyczność nie jest jedynie problemem tego, co robimy; stawia raczej pytanie o to, jak silnie i pełnie możemy przeżywać robienie czegoś. Znając własne granice i możliwości przeżywania uczucia satysfakcji i spełnienia, możemy zaobserwować, które z usiłowań podejmowanych w naszym życiu zbliżają się do takiej pełni”49. Bohaterka „afirmuje siebie we własnym ciele”50, czego powszechnie kobiety nie doświadczały, wręcz przeciwnie to, co było doświadczeniem kobiet w spotkaniu z ich własnym ciałem ograniczało się do poczucia wstydu, nieufności wobec własnych „wnętrzności” i ukrycia niezaspokojonych pragnień51. Helen wydaje się żyć w zgodzie z wypływającymi z niej pożądaniami, ucieka natomiast od wszelkich zewnętrznych dyrektyw, które wyobcowałyby ją od jej ciała. Helen nie respektuje na przykład żadnych zasad higieny, które uważa za przesadzone i utrudniające jej realizację swoich własnych potrzeb52 . Obserwuje, smakuje, wącha i dotyka wszelkich wydzielin swojego ciała, próbuje różnych sposobów stymulacji, używa w tym celu przeróżnych narzędzi włącznie z prysznicem53 i hodowanymi przez siebie pestkami awokado54. Obserwuje dosłownie wszystko: chce wiedzieć, jak wygląda pooperacyjna rana, którą ma w okolicach odbytu, a ponieważ nie jest w stanie sama jej obejrzeć, prosi pielęgniarza o wykonanie zdjęć55, chce także zobaczyć wycięty operacyjnie fragment skóry: „Chciałam zobaczyć ten klin, jak mi go wytną. Nie zgadzam się, żeby mi coś wycinali, kiedy jestem nieprzytomna, a ja nawet tego nie zobaczę, bo od ra-

06≈

Literacje

& 43

Dziwne ciało

swoje ciało to znaczy stracić wiarę w siebie”62 . Helen w miejsce tajemnicy stawia pewność istnienia i pewność siebie, czy zatem owa tajemnica faktycznie istnieje? Czy może ma proteuszową naturę? Wciąż odsłaniana, a jednak milcząca, wciąż penetrowana, a jednak zamykająca się, wciąż wypowiadana, a jednak niecelnymi słowy. Wydaje się, że władze dyskursu chcą objąć wszystko, sklasyfikować i opisać, wyjaśnić i opowiedzieć, wyegzekwować wyznanie od stworzonego przez siebie „zwierzęcia wyznającego”63. Czy wobec tak skonstruowanej rzeczywistości możemy mówić o „enklawach dzikości”64 ciała, o obecności, której nie rozumiemy i, wobec której odczuwamy niepokój? Dyskursywizacja seksu chce pokazać, że na tajemnicę nie ma tu miejsca. A jednak ciało jest dziwne.

Nicola

{

Monika Rogowska-Stangret

1. D.A. Napier, Foreign Bodies. Performance, Art, and Symbolic Anthropology, Berkeley-Los Angeles-Oxford, 1992, za: A. Wieczorkiewicz, Muzeum ludzkich ciał. Anatomia spojrzenia, Gdańsk 2000, s. 8. 2. E. Grosz Volatile, Bodies. Toward Corporeal Feminism, Indiana University Press 1994, s. XI. 3. Patrz, E. Grosz Volatile Bodies. Toward Corporeal Feminism, op.cit., 4. Pisze o tym E.Grosz w cytowanej już książce, lecz także M. Douglas, Czystość i zmaza, tłum. M. Bucholc, Warszawa 2006 i J. Kristeva, Potęga obrzydzenia, tłum. M. Falski, Kraków 2007. 5. Arystoteles, Metafizyka, tłum. T. Żeleźnik, Lublin 2000. 6. Arystoteles, op.cit., ks. I, 2 982b 12- 17, s. 14. 7. E. Grosz, op.cit., s. 5. 8. „Nie mamy do czynienia z jednorodnym milczeniem, lecz z wielością przemilczeń stanowiących nieodłączną część strategii, które tworzą podstawę dyskursów i je przenikają.”, M. Foucault, Historia seksualności, tłum. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, Warszawa 1995, s. 31. 9. Ibidem, s. 20. 10. Ibidem, s. 22. 11. Ibidem, s. 24. 12. Ibidem, s. 25. 13. Ibidem, s. 24. 14. Ibidem, s. 34. 15. Ibidem, s. 18. 16. A. Wieczorkiewicz, op.cit., s. 361, przypis 5. 17. Ibidem, s. 44. 18. Ibidem, s. 100. 19. Ibidem, s. 53. 20. Ibidem, s. 72. 21. J. Le Goff, N. Truong, Historia ciała w średniowieczu, tłum. I. Kania, Warszawa 2006, s. 29. 22. A. Wieczorkiewicz, op.cit., s. 74. 23. Ibidem, s. 101. 24. Ibidem. 25. K. Ashenburg, Historia brudu, tłum. A. Górska, Warszawa 2009, s. 227n. 26. O. Sachs, Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem, tłum. B. Lindenberg, Poznań 2008, s. 98. 27. Ibidem, s. 70. 28. Ibidem, s. 85. 29. Psychoterapia tańcem i ruchem. Teoria i praktyka w terapii grupowej, pod red. Z. Pędzich, Arteer, Warszawa 2009. 30. M. Foucault, op.cit., s. 55. 31. Ibidem, s. 126. Biowładza jest nową formą władzy, która pojawiła się w połowie XVIII wieku i nabudowała nad władzą dyscyplinarną poprzez zwrócenie się do człowieka jako do gatunku biologicznego. Patrz, M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa Wykłady w Collège de France, 1976, tłum. M. Kowalska, Warszawa 1998. 32. M. Foucault, op.cit., s. 67. 33. Zdaję sobie sprawę, że takie tendencje można wyśledzić nie tylko we współczesnej literaturze i nie tylko w tej dotyczącej ciała kobiecego. Wydaje mi się jednak, że takie zawężenie pola interpretacji jest o tyle uprawomocnione, o ile pokazuje granice owego szukania prawdy we własnej świadomości, mówiąc obrazowo: stawia seksualność przy ścianie milczenia. 34. S. de Beauvoir, Druga płeć, tłum. G. Mycielska, M. Leśniewska, Warszawa 2007, s. 50. 35. K. Kłosińska, Ciało, pożądanie, ubranie, Kraków 1999, 40. 36. M. Foucault, op.cit., s. 58. 37. E. Jelinek, Pianistka, tłum. R. Turczyn, Warszawa 2004, s. 45. 38. Ibidem, s. 27. 39. Ibidem, s. 55. 40. Ibidem, s. 109. 41. Ibidem. 42. Ibidem, s. 110. 43. S. de Beauvoir, op.cit., s. 284. 44. E. Jelinek, op.cit., s. 123. 45. Ibidem, s. 135. 46. C. Roche, Wilgotne miejsca, tłum. E. Kochanowska, Warszawa 2009. 47. S. de Beauvoir, op.cit., s. 366. 48. Ibidem, s. 367. 49. A. Lorde, Uses of the Erotic, [w:] Female Embodiment and Feminist Theory, pod red. K. Conboy, N. Medina, S. Stanbury, New York, s. 278. 50. S. de Beauvoir, op.cit., s. 363. 51. Ibidem. 52. C. Roche, op.cit., s. 17. 53. Ibidem, s. 22. 54. Ibidem, s. 36. 55. Ibidem, s. 40. 56. Ibidem, s. 70. 57. Patrz na przykład, Ibidem, s. 61. 58. S. de Beauvoir, op.cit., s. 361. 59. C. Roche, op.cit., s. 69. 60. C. Roche, op.cit., s. 104. 61. C. Roche, op.cit., s. 109. 62. S. de Beauvoir, op.cit., s. 361. 63. M. Foucault, op.cit., s. 58. 64. A. Wieczorkiewicz, op.cit., s. 268.

& Literacje

Monika Rogowska-Stangret – ukończyła Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, obecnie pracuje nad doktoratem dotyczącym ciała w Szkole Nauk Społecznych PAN. Publikowała w „Sztuce i filozofii”, „Nowych książkach”, „Ha!arcie”,obecnie współpracuje z „Przeglądem Filozoficzno-Literackim”.

&...

Co jest ciekawego w Nicole Kidman? Aktorka była jedną z jaśniejszych gwiazd filmowych przełomu XX i XXI wieku. W jej filmografii można znaleźć wiele znaczących produkcji tamtych lat: Moulin Rouge (2001), Godziny (2002), Dogville (2003), Wzgórze nadziei (2003).

Robert Pruszczyński

Niestety, złamała jedno z niepisanych hollywoodzkich przykazań (nigdy nie graj w kinowych wersjach klasycznych amerykańskich seriali) i w 2005 roku spektakularnie dała ciała w Czarownicy. To tyle biograficznej przyzwoitości. … A teraz nieprzyzwoicie, czyli osobiście! Kidman mnie irytuje: napuszona, wyPRowana, taki upudrowany manekin z nienaturalnie gładką twarzą, po amerykańsku zanurzona po koniuszki bladych uszu w patosie i dosadności. Są jednak trzy filmy, które nie pozwalają spisać „Nikoli” na straty – okazała się w nich ryzykantką i eksperymentatorką. Może wydaje się w nich intrygująca, ponieważ grane przez nią bohaterki (Alice, Anna, Diane) ulegają własnej ciekawości. Na usta ciśnie się wyświechtane sformułowanie: „niezdrowa ciekawość”. Ale czy ciekawość kiedykolwiek łączyła się ze zdrowiem?

Oczy szeroko zamknięte (1999) Chyba widz chce zobaczyć nagle nagie plecy głównej bohaterki, skoro ich gładka toń otwiera Oczy szeroko zamknięte. Alice – imię znaczące dla antropologii ciekawości. Carollowska Alicja, dziewczynka zmieniająca swoje rozmiary (raz maleje, raz rośnie) w tej szalonej podróży

...

07≈

Literacje

& 45

Ma Nicola 46

07≈ do krainy czarów. Alicja zostaje skuszona przez lustro, Alice, pieszcząc się z mężem, nie może oderwać wzroku od zwierciadła. Może dla niej odbicie jest ważniejsze niż jego dotyk, pocałunek? Za lustrem mieszczańska para chowa „trawkę”, która zostaje wypalona – to ich Biały Królik, przewodnik po krainie sztampowej, modernistycznej seksualności. Ciekawość ma w sobie coś z wariantywności (wariactwa?): ta inna ja w lustrze, może teraz robi to samo, co ja … a może nie...? Kubrick inspirował się tekstem Traumnovelle Artura Schnitzlera z 1926 roku. Kto zaś natchnął Anię Wyszkoni do napisania kiczowatego tekstu piosenki o wiadomym tytule, który strywializował Oczy szeroko zamknięte, zredukowawszy aż do poziomu małżeńskiej zdrady? „Szeroko zamkniętymi oczami czytam zachłannie od nowa całego zdanie po zdaniu” [Wyszkoni]. Ciekawość to uleganie przypadkom: mąż Alice – Bill spotyka przyjaciela ze studiów, dzięki czemu Billowi udaje się dostać do tajemniczego zamku, w którym ma miejsce orgia. Hasło: „Fidelio”, tytuł hiszpańskiej opery, w której mieszają się moralitet i przebieranki. Bill staje się ciekawy, a więc badawczy, staranny i troskliwy [Mańkowski], choć zaczyna dbać głównie o siebie. Nie jest już mężem, ojcem, lekarzem, staje się mężczyzną. Ksenos to zarówno gospodarz i gość [Kitliński], pod opozycją obcy-swój kryje się wymienialność ról, tylko trzeba do tej świadomości jakoś dojść. Seksualne poszukiwania Billa nie mają spełnienia: nie przeleci prostytutki ani nie zaliczy lolity, ani nawet zakochanej w nim znajomej, ani nawet pięknej nieznajomej. W podróży-poznaniu gra nie toczy się o zaspokojenie seksualnego apetytu na shboink, przecież to nie Bill pragnie „sam z siebie”, wchodzi jedynie w pewne dekoracje (dosłownie!). Bill powraca do zamku, w którym doświadczył splotu seksualności i śmierci. Zwykły seks jest odwracalny i niebezpieczny, zawładnął jego Alice, która zdradziła go (w opowieści czy w łóżku – to nie ważne!), podzieliła się z marynarzem rozkoszą. Niezwykły seks ma w sobie coś z rytuału, znajdzie się w nim miejsce na przebranie (wenecka maska – kolejny banalny symbol śmierci), na obrzęd, spojrzenie, wymienność ról obserwatorów

& Literacje

i uczestników. W zimnej miłości nie zabraknie śmierci, ona musi dojść do końca, jeśli istnieje jakieś spełnienie, to jest nim śmierć. Alice musi opowiedzieć mężowi finał upokarzającego erotycznego snu, Mandy-puszczalska królowa piękności przedawkuje narkotyki, a prostytutka Domino okaże się zarażona wirusem HIV. Sprzymierzeńców zyskuje się przez zaspokajanie ciekawości nieznajomych [Chattam].

Narodziny (2005) Sława filmu Jonathana Glazera ma źródło w jednej scenie, dzięki tej sekwencji obraz nie trafił do kinowej dystrybucji w Polsce. Co pokazano w feralnym ujęciu? Dojrzała kobieta pozwala dziesięciolatkowi rozebrać się do naga i wejść do wanny, w której bierze kąpiel. Kim jest bohaterka Narodzin? Anna to wysoka, szczupła, chłopięca, króciutko obcięta, mało efektowna, niezbyt glamourowa narzeczona Josepha. Pewnego dnia w ich życiu pojawia się Sean, chłopiec podający się za reinkarnację jej zmarłego męża noszącego również imię Sean. Anna przebywa drogę od ciekawości do wiary, jej życzenie staje się dla niej samej rozkazem. Kusi ją przeistoczenie się w kogoś zupełnie innego, a jednocześnie takiego samego: córkę swojej matki, siostrę siostry, kobietę innego mężczyzny. Ciekawość bohaterki nie zamyka relacji z tajemniczym chłopcem, pogłębia ją, szuka pretekstów do kolejnych spotkań oraz rozmów. Anna uwierzyła, że Sean to Sean. Zapytała chłopca, jak zamierza spełnić jej potrzeby – duchowe rozterki wzbogaciły się o aspekt seksualny, ciekawość darowuje wiedzę podmiotowi za-ciekawionemu, jednak napastowany ciekawością zyskuje niepotrzebną wiedzę. Sean nie ma planu, chce przychodzić do Anny, chce rywalizować z Josephem. Oblubienica okazuje się bardziej praktyczną osobą – ma zamiar uciec z dzieckiem i poczekać aż ono podrośnie na tyle, aby mogło się z nią ożenić. Widz jest ciekawy – co się będzie działo przez jedenaście lat? Czy będą TO robić? Anna symbolizuje nadmiar czułości, wrażliwości, ciekawości, naddatek zmienia się w obrzydliwie niepoetycką praktyczność.

ven Shainberg używa dość wyświechtanych rekwizytów symbolizujących ciekawość i jej przełamywanie: dziurka od klucza, wyprawa na poddasze, wizjer w drzwiach – wszystkie one mają seksualne (otwór) konotacje. Ciekawość wymaga kłamstwa, zdrady: Diane nie mówi prawdy mężowi, zaniedbuje córki. Łgarstwo to najprostszy sposób, aby stała się tą-samą-ale-inną. Nie traci kontaktu z rzeczywistością, nie ucieka od rodziny. Przyłapana mówi: „nie wiem”, lecz to ta niewiedza w świecie przewidywalnej egzystencji amerykańskożydowskiej socjety daje siłę. Najciekawsze jest tytułowe futro. Lionel, kochanek i inicjator duchowej przemiany Arbus, jest cały porośnięty włosami (hypertrichosis). Stanowi perwersyjne odwrócenie ludzkiego ciała: zwykle to, co nagie i odsłonięte, zostaje zakryte. Shainberg we współczesnej wariacji na temat Pięknej i bestii (kłania się Jean Cocteau) pokazuje, że najmocniejszą formą intymności (odkrycia) staje się ogolenie, pokazanie twarzy, choć wcześniej należy pokochać zakryte i niebezpieczne (lion – lew). Czym jest futro? Najprościej – znakiem statusu społecznego, w futrach obnosi się Diane, jej rodzina i przyjaciele. Futro to obdarte ze skóry zwierzę, włączenie w ekonomię zbytku i piękna okrucieństwa. Człowiek musi pozbyć się swojej „naturalnej” sierści (w pierwszych scenach Diane wyskubuje brwi i goli nogi), aby móc przywdziać protezę, zastępczą wersję. „Mam bardzo obszerne futro, którym mogę pana w całości przykryć, albo raczej ułowić w nie pana jak w sieć” [Masoch]. Futro to bezpieczeństwo, włosy łonowe próbujące okryć waginę-meduzę. Ciekawska kultura wygenerowała modę na depilację, która bezwstydnie pokazuje nagość kobiecego krocza. A co z seksualnością owłosienia? Stała się fetyszem? Nie ma czystej i wiecznej ciekawości, trzeba ją stymulować, na nowo pobudzać, nie dopuszczać do jej wygaśnięcia, niech ciało zarasta włosiem i niech się je zgala. Ciekawość pojawia się w przestrzeni spojrzenia i rozmowy. Arbusowie pytają siebie: „Jaką masz tajemnicę?”. Niestety, pan Arbus marzy o rzeczach przyziemnych, więc traci w zestawieniu z Lionelem. Włochaty kochanek woli pytać o seksualność Diane, o jej erotyczne

Sean to znak braku wiedzy lub jej zbyt wczesnego nabycia. Sean nie jest Seanem, przypadkiem znalazł listy miłosne Seana i zaczął pragnąć cudzego pragnienia. Nie przewidział jednak, że jest jeszcze Clara. Glazer lubi symbolikę imion: na przykład Joseph to bliblijny Józef, „drugi mąż” Marii-dziewicy, zawsze rozsądny, zawsze na drugim planie. Amen. Clara chyba powinna być czystością wcieloną, choć w jednej ze scen pojawia się z rękoma brudnymi od ziemi, to ona zakopuje stare listy miłosne. Clara była kochanką Seana, ciekawemu widzowi jej znaczenie może umknąć w sieci drugoplanowych postaci. Ciekawy widz wie, że nie ma postaci nieznaczących, dla ciekawego widza im bardziej nijaka czy mdła osoba, tym większą tajemnicę może ukrywać. Najważniejsze są nieważne osoby. Clara rozwiązuje zagadkę, film Glazera to zimna łamigłówka, we wnętrzu której kryje się zakazany owoc. Jak można pokochać kogoś, kogo zakazano nam kochać? Anna nie powinna obdarzyć uczuciem zmarłego męża, musi „odbębnić” żałobę, aby nie popaść w melancholię i wyjść za Josepha. Uczucie bohaterki do chłopca to pedofilia, chociaż do seksualnego zbliżenia nie dochodzi – oni się tylko całują na ulicy.

Futro: Portret Wyobrażony Diane Arbus (2006) Arbus – fotografka dziwaków, zrośniętych bliźniąt, hermafrodytów. Artystka przeobrażona, początkowo grzeczna żona, asystentka męża, później – poszukiwaczka i rejestratorka inności. Spadkobiercy strzegą jej legendy i zdjęć, mimo to Steven Shainberg postanowił opowiedzieć biografię nietuzinkowej artystki. Oglądamy na ekranie oniryczną, libidalną kronikę przemiany. Diane to kobieta ciekawa, jej wrażliwość ukształtowała się w dzieciństwie pod wpływem dwóch wydarzeń: dotknięcia twarzy chłopca ze znamieniem i zobaczenia trupa starca. Ciekawość rodzi się z zakazu, matka dziewczynki zasłoniła oczy córce i obiecała, że nigdy już nie zobaczy nieżywego ciała, niestety (lub stety) tożsamość Diane zostaje ufundowana na zanegowaniu rodzicielskiej opiekuńczości. Ste-

07≈

Literacje

& 47

Beach? Fuck? Finał dwóch z trzech filmów (Narodziny, Futro) ma finał na plaży. Anna wychodzi za Josepha w domu nad oceanem, miejscu, w którym pobrali się jej rodzice. Kobieta ma atak histerii [?], wbiega w sukni ślubnej do wody. Diane idzie na plażę nudystów, wyzwala się z gorsetu, konwenansów, gotowa jest obnażyć się. Obie uległy własnej ciekawości, jednak to Anna po transgresji (transgresja, jakby nie było, pojęcie geograficzne oznaczające wkraczanie morza na ląd lub odwrotnie) poddała się normatywizującemu rytuałowi. Może zbyt była przywiązana do Seana, może zamiast otworzyć się na nieznane, po prostu uciec od nieobecności byłego męża? W Oczach szeroko zamkniętych Kubrick nie posługuje się graniczną przestrzenią nadmorską, choć nie unika symboliki demarkacyjnej. W bożonarodzeniowej scenerii domu handlowego Alice oświadcza mężowi, że jest jedna ważna rzecz do zrobienia: FUCK.

{

Robert Pruszczyński

& Literacje

ielekcje

Robert Pruszczyński, Doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, studiował polonistykę, dziennikarstwo i zarządzanie kulturą na UW. Na warszawskiej polonistyce prowadził zajęcia z literatury XX wieku, literatury porównawczej oraz genderowe konwersatoria. Autor Leksykonu lektur dla gimnazjum; recenzji filmowych; prowadzący warsztaty rozwoju osobistego poprzez pisanie. Redaktor (razem z Mieczysławem Dąbrowskim) antologii Lektury płci. Na potrzeby książek zbiorowych, czasopism i wystąpień konferencyjnych napisał teksty dotyczące nienormatywnych dyskursów (queer, teoria chaosu) oraz problematyki niewypowiadalnego w prozie XIX i XX wieku.

Ma Nicola

przygody, uczy ją języka zmysłowości. W jego studio na oknie wiszą lornetki, łatwo podglądać sąsiadów i ludzi na ulicy. Czym rożni się człowiek ciekawy od ciekawskiego? Ten drugi chce tylko brać, patrzeć i zawłaszczać, z siebie nie uczyni widowiska. Człowiek ciekawy wie, że „być ciekawym” to forma zwrotna, również on sam musi stać się przedstawieniem – cierpiący na syndrom wilkołaka Lionel wychodzi na spacery i do restauracji, nie ukrywa się w domu. Diane musi bardziej postarać się, aby stać się ciekawą (nie ciekawską!) osobą – jej skóra jest gładka, zwykła jak u większości ludzi.

&...

To, co nas ciekawi, wymaga specjalnego potraktowania. Intrygująca tematyka potrzebuje jednak czegoś więcej, czegoś ponad dokładny (penetrujący?) opis.

Jakub Szestowicki

Autor wychodzi z założenia, że suchy opis jest de facto zabiciem ciekawości. Ciekawości, której daleko do stabilizacji. Rozumianej jako strumień, który ucieka od skanalizowania. Jako coś żywego i namiętnego. Także: prowokacyjnego. Stawiającej pytania, na które często brak odpowiedzi. Wywracającej normatywny tok rozumowania. Niestroniącej od nadużyć – naruszenie tabu pozwala na rekonfigurację znaczeń, a przez to wyznacza nowe drogi, którymi podąża nasz wzrok, umysł czy libido. Kierując się takim rozumieniem antropologii ciekawości, tekst, mimo że pretendujący do bycia naukowym, naukowość przekracza. Poszarpana, luźna narracja jest mniej podatna na zabiegi stabilizujące, tak jak i forma – nawiązująca do techniki kolażu – w której jest ona rozwijana. Stroniący od zabicia ciekawości tekst unika przekazania Prawdy, oferując w zamian dyskurs pełen niejasności. Niejasności, która – tak jak i temat tekstu – ma wywołać zaciekawienie. Tematem są cielekcje.

...

08≈

Literacje

& 49

Hot girls with iPhones1. Gorące dziewczyny z iPhone’ami. To niezwykła kolekcja. Nie-zwykła, bo z naddatkiem. Skąpo ubrane młode kobiety przyciągają uwagę nie tylko swoją cielesnością. Ciekawość ma wzbudzać nie fakt atrakcyjnego wyglądu, ale przedmiot, który trzymają w dłoniach. Przedmiot, który – co potwierdzają informacje jeszcze przed jego pojawieniem się na rynku – intrygował i nadal wzbudza emocje. Urządzenie, które stoi u początków tej kolekcji, tworzy ją (robi zdjęcia), a zarazem stanowi właściwą jej treść. Fetyszyzuje spojrzenie odbiorcy. Przyciąga, ale de facto również je rozbija. Widz spoglądający na kobietę, nie może zostać nieskonfrontowany z rzeczą. Oczywisty kontrast nie zasadza się wyłącznie na płaszczyźnie podmiot (kobieta) – przedmiot (telefon), żywe kontra martwe. Raczej: normalne/normatywne przeciwko ekscesowi. Normatywne, patriarchalne postrzeganie ciała kobiecego jako silnie zseksualizowanego pięknego obiektu zostaje zachwiane. Wzrok kierowany jest na telefon, który burzy porządek fotografii. To on jest hot. iPhone jest punktem zapalnym, który rozgrzewa (pobudza?) wzrok (ciało?) widza. Co by zrobił z tym Lacan?2 Czy iPhone jest Rzeczą? Czy iPhone jest śmiercią? Czy iPhone jest Realnym? „Kogoś kontemplującego przedmioty widoczne na Hot Girls with iPhones uderza przede wszystkim ich bogactwo, atrakcyjność i (zawsze) zbędność określona przez eksces”3 . „Przecież pragniemy mieć fajne iPhone’y za rozsądną cenę, najlepiej uznanej firmy, której pozytywny przekaz reklamowy nam odpowiada”4 . „W całej historii zmiany technologiczne warunkują zmiany w obrębie pożądania”5. Ciało przedmiotu. Ciało tekstu. Ciało przedmiotu z tekstem. Bookcase porn 6 . Czy z książką można uprawiać seks? Pytanie tyleż głupie, co zastanawiające. Bibliofilska rozkosz nie może zostać zaspokojona. Stosunek seksualny bibliofila nie istnieje. Warto nadmienić, że w tę relację wpisany jest brak, który charakteryzuje również i tradycyjnie rozumiany kontakt seksualny. Książka mimo swojej nie-podmiotowości

& Literacje

może dawać przyjemność. Półki, najlepiej te dobrze zaprojektowane, jak zdają się sądzić twórcy Bookcase porn, mogą być gwarantem udanej kopulacji. Konkluzja: uprawiajmy seks z książkami. Omawiana witryna udowadnia, że przestrzeń biblioteczna jest silnie zseksualizowana. Mimo braku żywych osób słowo porn ma tu swoje zastosowanie. Nie widzisz tu pornografii? „Patrz, patrz, ile tylko sił w oczach” (Jules Verne, Michał Strogow). Twórcy witryny piszą: Sorry there are no porn with people here, just things. Brak porno z ludźmi zostaje zastąpiony pornografią przedmiotów. Nadal nie wierzysz? Połóż swój regał, a zobaczysz, że może być łóżkiem7. Przestrzeń książek jako przestrzeń kopulacji. Wszystko, co zawsze chciałeś wiedzieć o książkach, ale bałeś się zapytać swojej bibliotekarki: Czy półka może pomóc w fantazmatycznym dopełnieniu? Czy moje pragnienie jest pragnieniem Książki? Czy regał jest ustrukturyzowany jak język? „Tak poza tym wpływ uwiedzenia wcale nie pomaga odkryć początkowego zachowania się popędu płciowego, wręcz przeciwnie, tylko mąci nasz wgląd w te sprawy, albowiem przedwcześnie dostarcza czytelnikowi obiektu seksualnego, mimo że czytelniczy popęd płciowy zrazu wcale nie objawia potrzeby takiego obiektu” 8 . „Życie pobłyskuje na śmiertelnym papierze”9. „Czwarte piętro, dzwonię domofonem, słyszę jakieś piski, ochy i achy. Czytają”10. Zrób mi jakąś krzywdę... czyli (prawie) wszystkie emo-zdjęcia są takie same11. Model stoi przed lustrem. Aparat trzyma w górze jedną ręką. Na zdjęciu widać błysk lampy fotograficznej (fakultatywne). Ból ręki fotografa tożsamy jest z bólem fotografowanego. Ciało poddane jest stylizacji. Depresja nie uwidacznia się jedynie w konkretnym makijażu, fryzurze czy ubiorze. Eks-tymny ból dotyczy także ciała i psychiki – specyficzny grymas świadczy o tym najlepiej. Emo-ciało może być wygięte, jednak stroni od przegięcia. Jest, no-

mem omen, do bólu kliszą, nie wykracza poza schemat. Subwersja obecna w przegięciu obca jest emo-nastolatkowi. Emo zdają lekcje ciała na ocenę celującą. Co, do jasnego Foucaulta?!12: Czy emo-ciało jest ciałem ujarzmionym? Czy w relację między subkulturą emo a jej członkami wpisana jest normatywna przemoc? Czy publikowanie zdjęć na naszej-klasie można uznać za chęć wejścia do panoptykonu? „Niezależnie jednak od tego, czy moda służy jako jeden z czynników kształtowania jednoznacznej tożsamości czy rozproszenia tożsamości, zawsze jest formą dyscyplinowania emo-nastolatków”13 . „Tą fotografią emo-nastolatek trafia między oczy politycznie poprawnych radykalnych intelektualistów i podkopuje fundamenty całego ich stylu życia”14 . „Daremnie pocę się z wrażenia, jestem jak sparaliżowany...”15.

III

Powyższy zapis jest non-sensem. Sensem wykoślawionym. Mimo że tekst ten może przypominać coś, co określa się mianem „postmodernistycznego bełkotu”, to – wbrew pozorom – nie takie były jego intencje. Ciekawość, co Autor starał się pokazać, wykracza poza ramy tradycyjnego dyskursu akademickiego. Perspektywa, w której do jej badania wykorzystuje się pewne ciągi skojarzeń, tj. nawiązuje (choćby luźnie) do innych tekstów kultury, mimo swoich wad, pozwala na zrozumienie jakimi torami biegnie nasze zainteresowanie. Stosowanie pozornej nielogiczności i nieprzejrzystości pozwala na ciągłą stymulację naszej ciekawości. Tym samym umożliwia jej trwanie.

Jakub Szestowicki

{

Cielekcje 50

08≈

1. http://hotgirlswithiphones.com/ 2. "What Would Lacan Do?" – http://www.facebook.com/group.php?gid=8352345493&ref=ts 3. B. Shallcross, Rzeczy i zagłada, Kraków 2010, s. 9. 4. J. Kapela, Stosunek seksualny nie istnieje, Warszawa 2008, s. 82. 5. L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, t. 1, Warszawa 2009, s. 219. 6. http://bookcaseporn.com/ 7. Zob. http://www.yankodesign.com/2007/10/05/bookcase-into-a-bed/ 8. S. Freud, Życie seksualne, Warszawa 1999, s. 83. 9. P. Quignard, Seks i trwoga, Warszawa 2002, s. 130 10. M. Witkowski, Lubiewo, Kraków 2006, s. 9. 11. http://answers.yahoo.com/question/index?qid=20080824050525AATslEP 12. "What the Foucault” – http://www.facebook.com/group. php?gid=2207256901&ref=ts 13. Z. Melosik, Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant, Kraków 2010, s. 95. 14. Słowa Slavoja Žižka na 4 stronie okładki Etyki Alaina Badiou. Vide A. Badiou, Etyka, tłum. p. mościcki, Warszawa 2009. 15. G. Bataille, Błękit nieba, „Literatura na świecie” nr 10/1985, s. 73.

Jakub Szestowicki (1987), feminista, student filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim. Publikował m.in. na witrynie Feminoteki i w „Ha!arcie”. Współzałożyciel i wiceprezes Genderowo-Queerowego Koła Naukowego. Obecnie pisze pracę magisterską o Bakakaju Gombrowicza z perspektywy lacanowskiej. Miłośnik nowych technologii, zwolennik ruchu open source, swego czasu zaangażowany w rozbudowywanie Wikipedii. Członek zespołu „Krytyki Politycznej”.

Literacje

& 51

09≈

wiersz

a. d. Winans

WORDS There’s still curiosity in these bones Squeezed like pulp from a ripe orange Steroid injection metaphors Grow like a malignant tumor Deep inside the gut where No cancer can reach them These words that scream out for A necklace of poems Like a street hawker transcending A cold winter No longer a hungry beggar No longer a lost sailor In a leaking life raft Floating aimlessly at sea Wed to these words Like a nurse holding on to the hand Of a dying man

SŁOWA Jeszcze tkwi w tym ciele ciekawość Wyciśnięta jak miąższ z dojrzałej pomarańczy Jad sterydowych zastrzyków Rośnie jak złośliwy guz Wewnątrz trzewi gdzie Żaden rak do niego już nie dostąpi Histeryczne słowa błagają o nanizanie Na snującą się nić wiersza Oplątując ciało w ruchu Jak podmuch lecącego myśliwca Który zmiótł Chłód zimy Nasycił głodnego żebraka Uratował zagubionego żeglarza Dryfującego bez celu po morzu W dziurawej szalupie Słowa przenikają ciało Jak ciepło dłoni pielęgniarki W dłoni umierającego Tłumaczenie Dorota Sobstel

& Literacje

A. D. Winans (1936) poeta amerykański. Autor 50 książek i tomików poezji. Jego utwory zostały przetłumaczone na 9 języków. Wraz z Allenem Ginsbergiem i Bobem Kaufmanem był założycielem pisma „Beatitude” w 1959 r. To było sztandarowe pismo Beat Generation. Były redaktor i wydawca pisma „Second Coming”. W 2006 r. otrzymał Pen National Josephine Miles Award za wybitne dokonania literackie. W 2009 PEN Oakland uhonorwał go nagrodą za całokształt twórczości. Wiersz pt. Słowa powstał w zimowy wieczór po długiej rozmowie z długo niewidzianym przyjacielem-poetą i był opublikowany w nieco innej wersji przez angielskie wydawnictwo Erbacce Press w tomiku Marking Time, 2008.

Literacje

& 53

& Literacje

01≈

Podejrzane

01≈

Literacje

& 55

10≈

skoro sami chcemy być obserwowani,

ponieważ wolność często wcale nie stanowi

dla nas tak wielkiej

wartości &

•

P.S.R.: A kto się Panią ciekawi? Została Pani Polką Roku 2009.

Z drugiej strony opowiada Pani, że przyciąga rozmaitych podejrzanych świrów. A władza? &

Magdalena Środa: No właśnie. Powiedziałam kiedyś w audy-

cji Tok FM, że program „Misja Specjalna” jest – w powszechnej opinii - traktowany jak „program ubeckim” i Telewizja Polska wystąpiła do sądu, że naruszyłam dobra osobiste telewizji publicznej! Jak można naruszyć coś czego ta instytucja nie ma?! Sprawa jest w toku. Takie są konsekwencje życia publicznego… &

•

P.S.R.: Myślałem, że Panią akurat ciągle ścigają, o coś tam podejrze-

wają...

& Literacje

•

władza tak się nami ciekawi, wiecznie nas podgląda? &

Magdalena Środa: Dla mnie słowo ciekawość oznacza coś pozytywnego. Gdy ludzie ciekawią się czymś, to z tego coś wynika. Władza wcale się nami nie ciekawi, władza nas olewa, a jej rozrost należy do jej wewnętrznej natury. Dobrym przykładem jest Kościół. On się rozrasta i dominuje wcale nie dlatego, że troszczy się o moralność wyznawców, tylko jak każda instytucja, której nikt nie stawia oporu, dąży do powiększenia władzy, do monopolizacji nie tylko sfery duchowej, ale i publicznej. I zagarnia te sfery życia, gdzie nie trafia na żaden opór. Tak jak władza polityczna czy biurokratyczna. Każdego typu. &

P.S.R.: Czy nie jest to kwestia samego

P.S.R.: Dowodem na to może być polityka Stanów Zjednoczonych po 11 września, a zwłaszcza tzw. USA Patriot Act, zdecydowanie ograniczający swobody obywatelskie, na który zgodzili się niemal wszyscy. Oczywiście najpierw pojawił się terroryzm, ale później władza sama zintensyfikowała poczucie zagrożenia, by lepiej podglądać i kontrolować swych obywateli.

spojrzenia, podglądania? Wszędzie rozsiane są kamery, które wszystko rejestrują, kontrolują. Można chyba powiedzieć, że w procesie historycznym wbrew temu, co pisał Hegel, przestrzeń wolności zmniejsza się radykalnie. &

Magdalena Środa: Hegel to by lu-

bił te kamery. One wpisują się w model państwa pruskiego, który sobie cenił. Dla Hegla wolność jest uświadomioną koniecznością; jest obiektywizacją świadomości. Kamery jej nie przeszkadzają. To emanacja państwa. Ale z wolnością inaczej pojętą rzeczywiście mamy kłopot. Na pierwszy rzut oka sfera wolności nam się powiększa: panujemy nad przestrzenią, nad czasem, panujemy nad cierpieniem i ciałem, nad jego kształtem, płodnością, chorobami, nie zagrażają nam inni, mamy prawa i mechanizmy, które ich strzegą. Cieszymy się z tego. I dobrze. Ale postęp w dziedzinie wolności jest oczywiście „innym zniewoleniem”, a wyzwalanie stanowi system nowych, złożonych opresji. Humanitaryzm jest pozorny a jego prawdziwe imię to eksploatacja i skuteczność działania. Założenie szpitali psychiatrycznych, wy-

•

dy ma jakąś specjalizację. Ja nie lubię tych podziałów. Mnie właściwie wszystko ciekawi. Irytują mnie ograniczenia, które sami sobie narzucamy. W ogóle nie wyobrażam sobie, że można całe życie spędzić w Akademii. Filozofia wyrasta z doświadczenia życia, z ciekawości świata.

•

wywiad

Magdalena Środa: Absolutnie wszystkiego! Na uczelni każ-

P.S.R.: Władza jest wszędzie. Dlaczego

•

{

•

Piotr Seweryn Rosół: Czego Pani jest ciekawa?

myślałam sobie teraz, że być może więcej mam takich spraw, ale o tym nie wiem.

•

obserwują,

zwolenie z nich biedaków i libertynów oraz przywrócenie różnych „wykluczonych” do łask rynków pracy, wydaje nam się postępowe. Ale – z pewnego punktu widzenia – jest regresem; wcale nie poszerza naszej sfery wolności, lecz kataloguje przestrzeń i formy istnienia, racjonalizuje organizację życia publicznego w imię jakiegoś użytku. Z drugiej jednak strony, trudno mi się pogodzić z myślą Foucaulta, że mamy coraz mniej wolności. Tej, zdefiniowanej w obrębie liberalnego dyskursu, mamy coraz więcej. Tak dużo, że papież Jan Paweł II nazwał ją „trzecim totalitaryzmem”. Różnica między czasami barbarzyństwa a czasami liberalnej demokracji jest jednak zasadnicza: my jesteśmy świadomi tych procesów, oni nie byli. Cóż z tego, że nas obserwują, skoro sami chcemy być obserwowani, ponieważ wolność często nie stanowi dla nas tak wielkiej wartości. Wolimy bezpieczeństwo, posłuszeństwo, autorytety. Chcemy władzy byleby odzianej w demokratyczne szaty, lubimy totalitaryzm byleby był „miękki” i wytworny.

•

Cóż z tego, że nas

Magdalena Środa: Wie Pan co? Po-

•

magdalena Środa

Piotr Seweryn Rosół

•

rozmawia:

Magdalena Środa: Choć ten sposób

ograniczenia swobód był nie do zniesienia, Amerykanie to zaakceptowali w imię walki z terrorystą, który skryć się może wszędzie. Problem polega na tym, że władza nie cofnie Patriot Act, bowiem władza, która poszerzyła swoje wpływy niechętnie powraca do wcześniejszego stanu. Nikt nie będzie demontował kamer, wprost przeciwnie, kamery będą coraz doskonalsze. To zresztą jest kolejny element mechanizmu władzy, która intensyfikuje poczucie zagrożenia, ale ludzie nie zdają sobie z tego sprawy. &

P.S.R.: Władza nie tylko kreuje „zagrożenie”, ale i wskazuje palcem „podejrzanych”. W Pol-

10≈

Literacje

& 57

•

Magdalena Środa: Oczywiście w poezji. Historia szaleństwa to jeszcze optymistyczne dzieło, w którym Foucault wyraźnie mówi, że istnieją procesy ujarzmiania, ale wciąż istnieją miejsca prześwitu wolności, prześwity ze świata nierozumu, właśnie w poezji (Hölderlin), w malarstwie (Goya), w ogóle w sztuce, na obrzeżach dyskursu. Poza tym nie ma ucieczki ze świata ujarzmienia... &

Magdalena Środa: Ja pisałam o indywidualizmie „kancelaryjnym”, czyli takim, który jest prawnym narzędziem obrony jednostki. Jeśli władza ma troszczyć się o nasze bezpieczeństwo, to nie może tego robić kosztem praw jednostkowych. Gdy władza mówi: zobaczcie jaki zysk będziecie mieli z powszechniej kontroli, to jednostka zawsze może powiedzieć, że żadne dobro wspólne tak rozumiane nie jest warte ceny, jaką się za nie płaci a władza ma istnieć po to, by chronić jednostkowe prawa a nie mnożyć wspólnotowe dobra. Oddałam tu hommage różnym swoim walkom z komunizmem, stąd idea liberalizmu ufundowana na indywidualizmie. Zawsze mnie dziwiło, że nasza społeczność, która tak zajadle walczyła o wolność, jak tylko wolność zdobyła to się jej zaczęła trwożliwie lękać. Nim jeszcze nauczyliśmy się w Polsce korzystać z różnych dobrodziejstw wolnego społeczeństwa, już nasza wyobraźnia (a na pewno – filozoficzna, i polityczna moda) została opanowana przez lęki przed demonami „oświeceniowych dewia-

•

Magdalena Środa: Owszem, ale

w szerokim rozumieniu. Dla Hannah Arendt polityka po prostu jest tam, gdzie jest wolność. Można powiedzieć lepiej: polityka jest tam, gdzie nie ma jawnej przemocy. Czułam się politykiem już wtedy, gdy organizowałam u siebie tajne seminaria. Zwłaszcza wtedy. W publicznej sferze PRL był teatr, nie było wolności, polityka rodziła się w sferze prywatnej, w domach, wśród gadających przyjaciół. Czasy opozycji, kontestacji były więc nasycone polityką zdecydowanie bardziej niż czasy współczesne. Dziś rzeczywiście mamy chyba do czynienia z postpolityką. Dawna polityka przestała istnieć, stała się medialnym spektaklem, politykę uprawia się raczej w gronach przyjaciół, w ramach ruchów społecznych, takich jak ruch kobiet, zielonych, ruch młodej lewicy.

dobnie jak Foucault pisze: skończyła się władza Kościoła, zaczęła władza państwa, to my w Polsce mamy akurat dwa w jednym. Kościół połączył się z państwem i dzięki temu przetrwał. Dowodem może być narodowa żałoba po tragedii smoleńskiej. Kościół władał całą symboliką, całym słownikiem ekspresyjnym, w żałobie państwo zwinęło się do wielkości orzeszka. Wszyscy się modlili, wszędzie byli obecni księża i głosili nie tylko prawdy eschatologiczne; dzieci były wysyłane ze szkół na msze, krzyże były (i pozostały) w wielu miejscach. Kościół dominuje nie tylko w sferze symbolicznej i obyczajowej, ale w sferze polityki i dnia codziennego.

P.S.R.: Kilka dni temu widziałem na Bo-

ulevard Saint-Michel manifestację prostytutek pod hasłem: „Dumne z tego, że jesteśmy dziwkami”. Kolejna grupa upokorzonych, wykluczonych wychodzi na ulicę w obronie swej godności, ujawnia to, o czym wszyscy wiedzą, a nie mówią. Zresztą niezupełnie, bo niektóre prostytutki zasłaniały jednak twarze, ale skandowały: „Śpicie z nami, ale głosujecie przeciwko nam”. Dlaczego?

P.S.R.: Nie mam jednak wrażenia, aby

w dużych miastach w środowiskach młodych i inteligentnych, utrzymywała się wciąż władza Kościoła np. w sferze obyczajowej. &

Magdalena Środa: Dopóki ten mło-

dy inteligentny i jego partnerka nie zajdą w niepożądaną ciążę albo dopóki nie będą szukali the morning-after pill. Nawet w dużym mieście z tym niełatwo. Zakup prezerwatywy czy środków antykoncepcyjnych wiąże się często z jakimś skrępowaniem...

•

& Literacje

P.S.R.: Oni? A Pani nie czuje się polity-

kiem?

Magdalena Środa: Jeśli Miller – po-

•

wywiad

•

P.S.R.: To jak Pani może pisać o indywidualizmie?

•

P.S.R.: Ale czy istnieje w ogóle możliwość ucieczki z potrzasku podejrzeń? Jeśli podmiot u Foucaulta istnieje o tyle, o ile jest ujarzmiony, podporządkowany systemowi kontroli, to gdzie jest miejsce na wolność, na autonomiczną podmiotowość poza aktem spowiedzi, seksualność poza scientia sexualis?

•

P.S.R.: Henry Miller pisze w Pamiętać, by pamiętać: „Dopiero zaczynamy się stopniowo otrząsać z tyranii kościoła. Teraz stoimy wobec innej tyranii, chyba gorszej tyranii – państwa. Państwo stara się uczynić z obywateli posłuszne narzędzie do jego gloryfikowania. […]. Ostatnia rzecz, o jakiej państwo myśli, to wygoda i szczęście swoich obywateli”. Mowa tu o Ameryce w 1947 roku. A w Polsce w 2010 roku? Jaka jest relacja między Kościołem a państwem? Czy obie te instytucje wykazują podobny stopień opresywności, przemocy symbolicznej, podejrzliwości?

•

poligonem. Jeszcze jesteśmy krajem homogenicznym, ale niedługo pojawią się tu „prawdziwi obcy”. Przyjadą muzułmanie, nie daj boże „czarni”, a my zamiast przygotowywać się, ćwiczyć w tolerancji, wspominamy jedynie nasze narodowe mity („W XVI wieku to byliśmy tolerancyjni!”) nie mogąc jednocześnie znieść rodzimego geja. A co będzie gdy pojawią się nowi wewnętrzni wrogowie? Bo dotąd mamy tylko jednego – pedała. Tożsamość polska potrzebuje wroga, żeby się odbudowywać, zasilać, rewitalizować. Kiedy straciła wrogów zewnętrznych – a byli oni koniecznym elementem tej tożsamości – to szukała na gwałt nowego obiektu. Żyd się opatrzył, a poza tym po II wojnie trochę nie wypada, „rusek” się zdezaktualizował, komunistów nie ma, gej natomiast – dlaczego nie? Zwłaszcza, że staje się on coraz bardziej widoczny. I tak jak Żyd dawniej kradł nam majątek, tak dziś gej wykrada nam ojców rodzin. Wróg idealny! Do tego coraz bardziej publiczny, bo geje przestali się ukrywać, walczą z dyskryminacją.

Ostatnio byłam świadkiem takiej sceny w pewnej aptece: przyszła dziewczyna po pigułki, a dostała kazanie. Jeszcze gorzej, gdy ci młodzi i inteligentni są niepłodni a chcą dziecka. Państwu podoba się katolickie nawoływanie do powrotu do tradycyjnych ról płciowych, bo można zamykać żłobki. Politycy są sprytni, nie opłaca im się neutralizować wpływów Kościoła, zwłaszcza że jego polityka przerzuca koszty wychowania dzieci na kobiety.

cji”, których najpoważniejszym wcieleniem był – i jest – właśnie indywidualistyczny liberalizm. Postanowiłam go bronić. Ale ta książka nie jest tylko wyrazem sympatii i obroną normatywnego indywidualizmu, ale również – paradoksalnie – prezentacją i obroną wspólnotowego feminizmu.

•

Magdalena Środa: Tak, Polska może być teraz prawdziwym

•

{

sce, jak mi się zdaje, każdy inny staje się z miejsca podejrzany. Rośnie świadomość społeczna inności, ale tym samym Inny, np. homoseksualista jest lepiej rozpoznawalny i paradoksalnie bardziej podejrzany i zagrożony...

•

magdalena Środa

10≈

Magdalena Środa: Można walczyć

o renomę prostytucji jako zawodu, a niekoniecznie o swoją indywidualną godność. We Francji obok tzw. service public istnieje również service à la personne, czyli pra-

10≈

Literacje

& 59

Magdalena Środa: Mimo oporu, państwo weźmie górę nad

tą enklawą prywatności, która jest często źródłem przemocy. Jeśli społeczność liberalna będzie rozwijała się, to kodeks pracy będzie regulować życie seksualne. Sfera ojkos zostaje radykalnie ograniczona, niemal zniesiona. Wszelkie ruchy mniejszościowe pragną uwidocznić się w sferze publicznej, ale tym samym „zdradzają” niejako swą sferę prywatną. Należy dokonać wyjścia z prywatności, by zostać uznanym w sferze publicznej, ale oczywiście w ten sposób niszczy się to, co prywatne. I teraz jest pytanie, co przetrwa w sferze prywatnej? &

wywiad

Magdalena Środa: Mamy tożsamość wspólnotową rodem z XIX wieku, bez wroga nie potrafimy się identyfikować. Cała nasza pamięć wspólnotowa oparta jest na silnej opozycji my-inni, mykrzywda. Jest to dosyć prymitywny sposób budowania tożsamości, którego nie udało nam się przekroczyć. Gdy nie ma wroga jesteśmy zagubieni, rozbici, gdy się pojawia, od razu scala naszą tożsamość, mobilizujemy się, płaczemy ze wzruszenia i wspominamy coś, co nie istniało. Wciąż mamy wizję Polski od morza do morza, która była niesłychanie tolerancyjna. Moim zdaniem Polska jest krajem o niemal zerowym poziomie tolerancji. Najlepszym przykładem może być nasz stosunek do homoseksualistów. Wynika on z bardzo niskiego poziomu wiedzy seksualnej, widać to w rozmaitych badaniach socjologicznych Lwa Starowicza i Zbigniewa Izdebskiego. Ludzie są po prostu niesłychanie ograniczeni w życiu seksualnym. Zdaje się, że wszystko, co odchodzi od pierwszej pozycji, wydaje im się obrzydliwe, stąd nie są w ogóle w stanie wyobrazić sobie innych możliwości, w tym homoseksualizmu, ale też innych zachowań w obrębie heteroseksualizmu. Wszelka inność – religijna, seksualna, etniczna budzi niezrozumiałą niechęć. Jedyne, co doszło do naszego życia seksualnego to pornosy...

•

P.S.R.: Innym podejrzanym, obok homoseksualisty, Żyda, narkomana, nosiciela wirusa HIV, prostytutki, itd. jest niewątpliwie feministka. Wydaje się, że feminizm powinien być najsilniejszym ruchem kontestującym, skoro mniejszość, w imieniu której się wypowiada, stanowi akurat większość. Skoro kobieta zdominowana, upokorzona jest największym liczebnie Innym w historii, to feminizm walczący o jej godność powinien stać się pierwszorzędną siłą polityczną.

•

& Literacje

towane jako obraz, ale nie sfera możliwości. Nie jest tak, że gdy obejrzy Pan dziesięć pornosów, to podniesie Pan swoją kulturę życia seksualnego. Zresztą większość to jest soft pornografia, sentymentalna, kiczowata i niesłychanie patriarchalna. Myślę, że sprawę braku tolerancji dla inności można wytłumaczyć już na najniższym poziomie badań socjologicznych. Istnieje obrzydzenie i wstręt, ale nie jest on skutkiem jakichś przemyśleń, lecz po prostu niewiedzy, braku doświadczenia, braku ciekawości świata. „Tolerujemy” kibiców i ich agresja wydaje nam się normalna, nie lubimy homoseksualistów, bo ich miłość odbiega od stereotypu. Tymczasem, jeśli mam iść do dzielnicy homoseksualistów na przykład w Paryżu, to nie dość, że nie budzi to moich lęków, to wiem, że poczuję się tam przyjemnie, bo bezpiecznie. Jeśli natomiast widzę stado kibiców, którzy ruszają po meczu do mnie, na Stare Miasto, to zamykam się w domu ze strachu. A ta przemoc, agresja nie budzi w ogóle zdziwienia, bo jest w prymitywny sposób kojarzona z męskością. U nas męskość jest „mono”, tak jak płeć jest „duo”. A przecież płci jest mnóstwo i mnóstwo jest typów „męskości” i „kobiecości”, w ogóle „bycia człowiekiem”. Pocieszam się, że jest u nas tak szarawo czyli tradycyjnie, bo gdy inni w Europie budowali świat wielokulturowości, my musieliśmy walczyć z komunizmem.

Magdalena Środa: No tak, ale w Pol-

P.S.R.: A Francja? Czy nie jest krajem silnej dyskryminacji? Nieraz widziałem w metrze w Paryżu z jaką napastliwością rewidują czarnoskórych Francuzów. Istnieje też „dziwkofobia”, a jednak ten ruch społeczny prostytutek cieszy się niejaką popularnością.

•

podejrzany? Czy wynika to z niewiedzy, stereotypów czy może jakiegoś wstrętu, obrzydzenia?

•

{

•

P.S.R.: Dlaczego w Polsce każdy Inny, Obcy z miejsca wydaje się

Magdalena Środa: Nie, bo jest trak-

•

P.S.R.: Pojawiają się przy tej okazji także hasła feministyczne: walki z męską dominacją oraz dyskryminacją kobiet, a także postulaty stworzenia nowej instytucji oporu.

P.S.R.: To powinno rozwinąć wyobraź-

nię...

•

ganizacje, w tym również katolickie. I prostytutki właśnie. Chodziły po klubach rozdawały prezerwatywy. Miały nawet swój własny autokar-ambulans, gdzie pobierano krew do badań i prowadzono akcje uświadamiające. Większość znanych aktorów i reżyserów przyłączyła się do tej akcji, kręcili jakieś krótkie filmiki: dziewczyna idzie z walizką, rozstała się z facetem, niesie rybkę w małym akwarium, i na przejściu dla pieszych na placu Concorde rozbija się jej to akwarium, a ona bierze rybkę, pędzi z nią do apteki i krzyczy: „prezerwatywę! prezerwatywę!”, wreszcie dostaje, otwiera, wlewa wodę i wpuszcza rybkę, a w finale leci napis: „Prezerwatywa ratuje życie”. Efekt był taki, że w ciągu kilku lat udało się radykalnie ograniczyć zakażenia. Była więc konsolidacja społeczna, która wymagała uznania godności homoseksualistów, narkomanów i prostytutek. Gdyby w Polsce stopień zagrożenia AIDS się zwiększył, z pewnością wybuchłaby potworna niechęć do tych innych. Tak było zresztą z narkomanami.

•

ca w domu, którą wykonują kobiety, żony, służące lub właśnie prostytutki. Obecnie, jak słyszę, ciało jest najważniejszym zagadnieniem prawodawstwa francuskiego. Pytanie tyczy się tego, czy kodeks pracy objąć powinien również service à la personne, czyli tego czy np. niania może odmówić pewnych czynności albo wziąć urlop, korzystać z przywilejów i praw. Czy prostytutka może również korzystać z urlopu i odmawiać pewnych usług, być chroniona przez prawo pracownicze? Tym samym władza rzeczywiście staje się wszechobecna; prywatność i intymność wpycha w kodeks, w normy. Sfera rodzinna coraz bardziej podlega władzy, także mieszczańska przyjemność zostaje uregulowana. Manifestujące prostytutki są przeciw, są za wolnością niepodlegającą reglamentacji, ale są też za „godnością” rozumianą inaczej niż w kategoriach posiadanych praw.

•

magdalena Środa

10≈

sce to wyglądało zupełnie inaczej, dlatego feminizm jest tak słaby. Jakie czynniki powodują, że feminizm się radykalizuje? Im bardziej społeczeństwo jest mieszczańskie, tzn. granica między prywatnym a publicznym jest niezwykle ostra, tym wpływ feminizmu większy. Widać to było wyraźnie w Ameryce, w latach 60. Kobiety, które zdobyły wykształcenie, po zamążpójściu zostawały obowiązkowo „paniami domu”, były zamykane w bezproduktywnej sferze prywatnej, nie pracowały i wreszcie zapragnęły się z tego wyzwolić. A wyzwolenie ta-

Magdalena Środa: Prostytutki paryskie zachowały się cudownie w okresie walki z AIDS. Tu była w latach 70. prawdziwa panika i prawdziwe zaangażowanie. Wówczas rozpoczęła się szeroko zakrojona akcja edukacyjna prowadzona przez rozmaite or-

10≈

Literacje

& 61

•

P.S.R.: Feminizm pisze swoją historię, ale przejmuje stopniowo język

władzy, z którą walczy, bo staje się po prostu kolejną instytucją. Czy można rozwijać dziś feminizm nie jako kolejny dyskurs władzy, lecz jako wieczną rewolucję? Czy Kongres Kobiet, który Pani założyła wraz z Henryką Bochniarz, ma być taką instytucją „bez instytucji”? &

Magdalena Środa: Kongres był przeznaczony nie dla feministek, lecz dla kobiet w ogóle. Chodziło o połączenie wysiłków ponad politycznymi podziałami. To był pomysł ufundowania instytucji na tożsamości nomadycznej. Organizujemy się dla rozwiązania

•

Magdalena Środa: Istnieje wciąż sil-

na różnica między filozofem a filozofką. Degradacja kobiet w nauce jest w Polsce zjawiskiem powszechnym. Stąd też ucieczka kobiet od tematów, które mogłyby zdradzić zainteresowanie kobiecością, ucieczka np. w stronę logiki formalnej. Wciąż też widać jasną hierarchię, stopień szacunku, uznania. Im bardziej hermeneutycznym tematem Pan się zajmuje, a tym samym silnie patriarchalnym, nie wchodzącym w ogóle w dziedzinę prywatną i omija Pan tematy związane z ciałem, seksualnością, pożądaniem, tym bardziej jest Pan filozofem. Jeśli Pan chce się zajmować przestrzenią podejrzaną, tematami na granicy filozofii i literatury, albo szerzej filozofii i życia, a do tego jeszcze podjąć jakieś działania w sferze publicznej, to powiedzą, że nie jest Pan wcale filozofem. A przecież nie ma żadnej ciekawej teorii, która powstała w izolacji od życia i nie można zrozumieć żadnej ciekawej teorii, jeśli się nie jest zanurzonym w życie.

P.S.R.: Szkoda.

•

Magdalena Środa: Tak, a każda stanowi symboliczne dowartościowanie kobiecości. Jest wszechobecna, do niej można się zwracać o pomoc. To ma wielkie znaczenie dla wielu kobiet, bo dzięki Maryi czują się wyróżnione. Ale czują się także wyróżnione tą polską idiotyczną etykietą: całowanie dłoni, etc. A zapominają o tym, że chyba lepiej mieć równe pensje niż być całowaną. Niesamowite jest jednak to, że w Polsce 33 procent wszystkich przedsiębiorców to kobiety (to ewenement w skali światowej), ale wynika to z tego, że w małych miejscowościach kobiety same się zatrudniają, stwarzają małe firmy agroturystyczne, bo muszą utrzymać rodzinę, gdy mężczyźni tracą pracę i zaczynają pić. To przykład zaradności, chyba nabytej jeszcze w czasach komunizmu, gdy w sklepach niczego nie było, a jednak w domach zawsze coś się na stole znalazło.

działam się o cielesności kobiet z książek Elfriede Jelinek niż z książek Simone de Beauvoir, którą uwielbiam, ale jeśli zna się jej biografię, to wyczuwa się wyraźnie w jej pisaniu wszystkie te miejsca przemilczenia, ukrycia. Aby umieścić się po stronie literatury muszę mieć talent, aby zabrać głos w filozofii nie muszę, bo język filozofii jest zdepersonalizowany, nawet jeśli pragnie wyrazić podmiotowość, jak u Kartezjusza. Na pewno miłość, czy relacja matki z córką jest podejrzana jako temat filozoficzny i wydało mi się zupełnie niemożliwym uchwycić go z powodu tych ograniczeń języka filozofii. Podobnie jest z seksem. Z jednej strony istnieje język ulicy, z drugiej język medyczny. I teraz, znaleźć język filozoficzny, który nie przynależałby całkowicie do literatury nie jest łatwo. Ja nie pójdę w stronę literatury... &

•

Magdalena Środa: Więcej dowie-

Magdalena Środa: No, szkoda. Chcę teraz napisać książkę o obcości i wykluczeniu, dla której bazą będzie Foucault, ale która, mam nadzieję, wykroczy poza ograniczenia filozofii. &

P.S.R.: To ja już czekam na tę książkę.

•

Częstochowska z Matką Boską Ostrobramską.

działa Pani, że w ostatniej swojej książce Kobiety i władza, najbardziej chyba osobistej, brakuje dwóch rozdziałów, o miłości i o relacji matki z córką, ponieważ trudno było Pani połączyć styl naukowy z pisaniem literackim, wspartym na doświadczeniu osobistym. Czy nie można połączyć obu tych języków?

Piotr Seweryn Rosół

{

P.S.R.: Tych Maryi jest więcej, rywalizują ze sobą, np. Matka Boska

•

Magdalena Środa: Był. Ogromnym! Ale ważniejsze były inne czynniki hamujące rozwój feminizmu w Polsce. Po pierwsze brak klasy średniej. Nie byliśmy nigdy społeczeństwem burżuazyjnym, lecz krajem chłopskim. Nigdy nie było wyraźnego podziału na sferę prywatną i publiczną, z wyjątkiem może Łodzi. Drugim czynnikiem jest oczywiście historia a w niej brak suwerenności; wszystkie ruchy kobiece w XIX wieku na sztandarach najpierw umieszczały niepodległość, a nie hasła oświeceniowe, emancypacyjne. Trzecim czynnikiem jest katolicyzm, a w szczególności kult maryjny. W strukturze państw protestanckich nie ma mediacji w postaci Kościoła czy Maryi, lecz od razu po Bogu jest małżonek. I wyzwolenie się spod dominacji małżonka, który jest drugi po Bogu wymagało radykalizmu, co widać zwłaszcza w ruchach niemieckich. U nas natomiast jest Maryja... Jej wszechobecność i prestiż jako kobiety łagodzi wykluczenie i dyskryminację kobiet.

opresywny, nawet ten, który wyprowadza na powierzchnię zjawiska dotąd podejrzane. Jak kobiecość może znaleźć w tym języku dla siebie miejsce?

P.S.R.: W jednym z wywiadów powie-

•

{

Magdalena środa

P.S.R.: A jednak każdy język filozofii jest

pewnych kwestii, a później się rozpraszamy. Na rok. Bo w tym roku znowuż organizujemy Kongres.

•

P.S.R.: Czy jednak komunizm nie był dla kobiet w znacznym stopniu ruchem emancypacyjnym?

•

& Literacje

•

kie to zmiana całej struktury mieszczańskiego społeczeństwa. Stąd ich bunt był tak ostry, a feminizm tak radykalny. W Polsce jednak niewiele było kobiet, które poczułyby się znudzone mieszczańskim bogactwem...

•

Magdalena Środa, prof. UW, adiunkt w Zakładzie Etyki Instytutu Filozofii UW, zajmuje się historią idei etycznych, filozofią polityczną i problematyką kobiecą. autorka wielu publikacji z zakresu filozofii politycznej i moralnej oraz książek m.in: Idea godności w historii i etyce (1993), Indywidualizm i jego krytycy. Współczesne spory między liberałami, komunitarianami i feministkami na temat podmiotu, wspólnoty i płci (2003), Kobiety i władza (2009). Od 1993 jest redaktorem „Etyki”; członkinią Europejskiego Instytutu Równości Gender w Wilnie; założycielka i kierownik Podyplomowych Studiów Etyki i Filozofii (UW); członkinią Komitetu Etyki PAN. W rządzie M. Belki była Pełnomocnikiem Rządu ds. Równego statusu Kobiet i Mężczyzn. felietonistka „Gazety Wyborczej”. Wyróżniona tytułem Polki Roku 2009 w plebiscycie tygodnika „Wysokie Obcasy”.

01≈ 10

Piotr Seweryn Rosół (1981) – Doktorant w Zakładzie Literatury XX wieku ILP UW oraz École doctorale III L'Université Paris IV Sorbonne. Interesuje się literaturą polską i francuską XX wieku, poststrukturalną teorią literatury i kultury. Publikował m.in. w „LiteRacjach”, „Tekstach Drugich”, „Kresach” oraz tomach zbiorowych. Ostatnio wraz z Łukaszem Błażejewskim pracuje nad projektem Podejrzane.obrazopisanie (www.podejrzane-obrazopisanie.pl).

10≈

Literacje

& 63

wiersz

mikołaj goLubiewski

11≈

& Literacje

11≈

Sława Panowie, cylindry z głów, tu, w naszych ciemnościach, pochylcie się, poproszę, widać struny mięśni i zwęźlenia więzadeł, które jeszcze wczoraj pochylały pisarza, jak się do pisania stroił. (Autor wnętrzności miał piekielne farby!) Nie spodziewaliśmy się, że tak gęste płaty w słoikach się zestroją, w formalinie zbiegną, więc bądźcie delikatni, bowiem zaszczyt wielki i szlachetny los dzisiaj przed nami rozkłada: rozwijać nasze mózgi ciałem Głowackiego. Warszawa, 22.05.2009

Bible Black Hentai Uwielbiam drzwi, portale, przejścia i pasaże, amfilady i bramy, łuki też uwielbiam, lecz przede wszystkim dziurki. Od klucza. Otwarte szczególnie dla patrzenia i do podglądania nowych przestrzeni szczęścia, jak ponapinane krawędzie splątanych zmysłów. Można je pocierać, całkiem ogołocone, przeciskać spojrzenia po wyślizganych matach, sofach czy ołtarzach. One dają oglądać poszczególne partie Boga i podsłuchiwać pieśni, kołysanek, gdy nuci se: „Oto jestem, erotomanem”. Warszawa, 24.05.2009

The Brain Oddajmy słowo wnętrzu biblioteki, niech no poświadczy, co czuje w przebłyskach sesji zdjęciowej, orbitalnych fleszy dla satelity Google Earth robionych, żeby ją było można wnet podziwiać z ekranu. Pewnie ucieszyłaby się z tego profilu, dobrze ujęty przez aparat, taki wypukły, przeszklony mózg. Nasycony? Głodny? Albo pewnie już wegetujesz? Ruchome neurony, rezonujemy przebierając książki i zaczytując prosimy o więcej: Mów przechowalnio, sterze, bramo, lupo! A odpowiada: „Przecież jestem trupem”. Philologische Bibliothek FU-Berlin, 22.10.2009

Mikołaj Golubiewski (ur. 1985) – magister literatury polskiej, absolwent Kolegium MISH UW, student I roku studiów magisterskich English Studies na Freie Universität w Berlinie. Laureat kilku konkursów literackich. Publikował w „Toposie”, „Twórczości”, „LiteRacjach” i „Mishellaneach w Internecie”. Wspólnie z Joanną Kulas, redaktor naukowy książki Rilke po polsku, Warszawa 2009. Twórca Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego UW im. Stanisława Brzozowskiego. Wieloletni współpracownik Polskiego Radia. Pracownik Fundacji Pogranicze.

Literacje

& 65

Ciekawość lavenki D.

Powieści i reportaże Slavenki Drakulić, chorwackiej pisarki żyjącej i piszącej w Szwecji, czyta się głównie przez pryzmat jej obsesyjnego zainteresowania tematyką ciała. W latach 80. i na początku lat 90. Drakulić dała się poznać jako autorka tworząca w trudnym do jednoznacznego scharakteryzowania, ściśle powiązanym z bałkańskim ruchem feministycznym

...

& Literacje

...

Agata Jawoszek

nurcie ženskog pisma – literatury kobiecej (esej Śmiertelne grzechy feminizmu, 1984; powieści Hologramy strachu, 1992 i Marmurowa skóra, 1995 oraz zasługujący na szczególną uwagę „romans kanibalistyczny” Boski głód, 1997). Nie czas teraz na wyjaśnianie, co – wówczas jugosłowiańska, a później chorwacka – krytyka literacka rozumiała pod tym pojemnym i ewokującym stereotypowe skojarzenia terminem, warto jednak dodać, że do nurtu literatury kobiecej jest zaliczana także popularna w Polsce Dubravka Ugrešić, a oprócz niej Julijana Matanović i Irena Vrkljan, których twórczość przetłumaczono na wiele języków, choć niestety nie na polski. Žensko pismo oprócz kobiecej, urywanej, nielinearnej narracji oscylującej między dyskursem biograficznym (relacja córka-matka u Drakulić czy problematyka dojrzewania u Julijany Matanović, Ireny Vrkljan, Tatiany Gromačy) a postmodernistyczną intertekstualnością (Marina albo o biografii, parabiograficzna powieść Ireny Vrkljan o Marinie Cvetajevej) wprowadziło do chorwackiej literatury tekstualizację ciała. Za sprawą wczesnych powieści Drakulić, w chorwackiej prozie kobiecej po raz pierwszy pojawia się temat choroby wyniszczającej ciało, przeszczepów, transfuzji, rozpadu. Po wielu latach pisarka powróci do tematu fizycznego cierpienia pisząc wstrząsającą, bo skupioną niemal wyłącznie na bólu i fizjologii złamanego chorobą ciała, biografię Fridy Kahlo (Frida albo o bólu, 2007). W międzyczasie, we wspomnianej już powieści Boski głód powoła do literackiego życia fascynującą postać Polki, która postanawia zamordować i zjeść swojego brazylijskiego kochanka, antropologa, ba-

12≈

nia granicznego zła (wojny i zbrodni) do doświadczenia, analizy i opisania ekstremalnego dobra (przeszczep nerki od żyjącego dawcy). Mam tu na myśli przetłumaczone na język polski książki: Oni nie skrzywdziliby nawet muchy. Zbrodniarze wojenni przed trybunałem w Hadze oraz Ciało z jej ciała. Nie przypadkiem proponuję przyjrzenie się obu tym tekstom jednocześnie, tak jak nie przypadkiem prezentuję ich ponowną lekturę już nie przez odgórnie „przyklejony” do Drakulić pryzmat ciała, lecz w kontekście antropologii ciekawości. Zapomnijmy o Drakulić-feministce, Drakulić-emigrantce, Drakulić-przedstawicielce ženskog pisma i dopuśćmy do głosu Drakulić nieznośnie ciekawską, zaglądającą do paszczy lwa, sondującą i penetrującą bolesne obszary własnej i cudzej świadomości. Drakulić drążącą i dociekliwą, z maniakalnym uporem stawiającą pytania o to, kim są zbrodniarze wojenni i osoby dobrowolnie oddające (za życia!) swoje organy do przeszczepu. Skąd w człowieku skłonność do czynienia najokrutniejszych zbrodni z jednej strony, a z drugiej – gotowość do tak spektakularnych aktów altruizmu, jak ryzykowanie własnego życia i zdrowia, by ocalić anonimowego, obcego człowieka? Doprawdy, nie dziwi pomysł, by obie te książki czytać jak dwie strony jednego medalu, jak kompletne, uzupełniające się studia o – jakkolwiek banalnie to zabrzmi – dwoistości natury ludzkiej. A wszystko to z ciałem (męczonym, zabijanym, chorującym, zdrowiejącym) i autobiografią pisarki w tle. Już na samym początku cyklu reportaży z rozpraw serbskich, chorwackich i bośniackich zbrodniarzy Drakulić wyjaśnia i usprawiedliwia swoje zainteresowanie „potworami z Bałkanów”. Wyznaje, że mimo zmęczenia wojną i poczucia, że to ofiarom należy się większa uwaga niż oprawcom, nie mogła zaznać spokoju. Męczyło ją zbyt wiele niedokończonych wątków i pytań pozostających bez odpowiedzi. Po pierwsze: jak to możliwe, że – w na pozór bajkowym kraju, jakim była Jugosławia – nagle wybuchła wojna? Czy rzeczywiście nagle i niespodziewanie? Jaka jest jej geneza? Czy zdradzała jakieś symptomy, dawała znaki ostrzegawcze, jak chorujące ciało albo zbliżająca się burza? Ugrešić w Kulturze kłamstwa rozumie bałkańską wojnę lat 90. jako efekt zbiorowej amnezji, wyjście z sza-

dacza kanibalizmu, by w ten sposób uniknąć konieczności rozstania. Opisy przygotowań do zabójstwa, scena morderstwa, wreszcie perwersyjna drobiazgowość i dokładność, z jaką Drakulić prowadzi czytelnika przez poszczególne etapy zjadania mężczyzny: znajomość anatomii i odpychająca dosłowność w opisach rozkładającego się ciała, krwi i nieczystości, jest z całą pewnością szczytowym punktem w ciałocentrycznej twórczości tej pisarki. Przez karty powieści przewija się natrętne (ciekawskie?) pytanie, które trapi bohaterkę: jak smakuje ludzkie mięso? Czy spożywając je człowiek odczuwa raczej rozkosz, czy odrazę? Literacką i dziennikarską pozycję Drakulić dość szybko miało zrewidować doświadczenie wojny i społecznej nagonki na utożsamiających się z Jugosławią, czyli myślących inaczej. Pisarka, otwarcie występująca przeciwko polityce Franja Tuđmana i eskalacji nacjonalizmu (odtąd funkcjonująca w „poprawnych” mediach jako „komucha” lub „wiedźma”) ostatecznie zdecydowała się na emigrację. Tak jak Dubravka Ugrešić miała już za chwilę zmierzyć się z zarzutami lokalnych mediów o kupczenie wojną i pisanie o dziejowym dramacie z bezpiecznej pozycji outsiderki. W tym czasie powstaje jej wstrząsająca powieść-reportaż Jakby mnie nie było (2001, wydana po angielsku pt. The novel about Balkans), będąca monologiem anonimowej kobiety z byłej Jugosławii, która w szwedzkim szpitalu oczekuje na poród poczętego w wyniku wojennego gwałtu dziecka. Drakulić publikuje również w niemieckojęzycznej prasie felietony i reportaże przybliżające zachodnim czytelnikom chaos i piekło bałkańskiej wojny. Później ukażą się zebrane w książce Balkan Express: Fragments from the Other Side of the War (1992). W taki oto sposób Drakulić, specjalistka od ciała w literaturze, stała się specjalistką od kwestii jugosłowiańskiej. Dyskurs ciała nigdy jednak nie zniknął całkowicie z jej tekstów – trudno przecież pisać o wojnie, eksterminacji i masowych grobach nie wspominając przy tym o ciele. Temat ten, „podkarmiony” dziennikarską dociekliwością i skłonnością do drążenia, dodrapywania się za wszelką cenę do istoty eksplorowanego problemu, zaowocował dwiema siostrzanymi książkami, o których sama autorka mówi, że pisząc je zatoczyła pełen krąg: od doświadczenia, analizy i opisa-

12≈

Literacje

& 67

Ciekawość Slavenki D. 68

12≈ fy śmierdzącego trupa, z którym nikt, od końca drugiej wojny światowej nie zrobił porządku. Według niej to wnuki zapłaciły za nierozliczone błędy dziadków: czetników, titowskich partyzantów (komunistów, przeważnie serbskich) oraz paveliciowskich i muzułmańskich ustaszów (faszystów chorwackiego i bośniackiego pochodzenia), którzy w latach 1941 – 1945 wycinali się w pień w bratobójczych walkach w Jugosławii. Przez blisko pięćdziesiąt lat prawda o wydarzeniach drugiej wojny światowej była fałszowana, a rozliczenie ze zbrodniami i wyniszczającą nienawiścią zastąpiono powierzchowną „ideą braterstwa i jedności narodów Jugosławii” oraz kultem dzielnych partyzantów. Drakulić, obserwując rozprawy kilkunastu zbrodniarzy z byłej Jugosławii, odtwarzając ich biografie i historie wstrząsających zbrodni, których dokonali, zawsze najpierw zwraca uwagę na ich wygląd. Jest zwyczajnie ciekawa, jak wygląda Bestia? A może – analizując fizjonomię, ubiór, sposób poruszania się, mimikę – chce zajrzeć w głąb duszy tych, którzy zasiedli na ławie oskarżonych? Tak pisze o Borislavie Heraku, bośniackim Serbie, sądzonym za masowe gwałty i morderstwa: „największym rozczarowaniem było dla mnie to, że wyglądał jak każdy inny człowiek, jak sąsiad, krewny, przyjaciel” [s. 24], natomiast opisując Gorana Jelšića, wędkarza, który na 18 dni („Jak to możliwe, że stał się zwyrodnialcem tylko na 18 dni?!” – pyta Drakulić) wcielił się w rolę bezwzględnego oprawcy z obozu koncentracyjnego w Brčku, zauważa, że „człowiek o takiej twarzy zwykle pomaga przejść staruszkom przez ulicę [...] dodałby otuchy w czasie nocnej podróży koleją” [s. 77]. Próbuje także zajrzeć pod kamienną i bladą twarzmaskę Slobodana Miloševicia: „Kim naprawdę jest? Jaki człowiek się za nim skrywa?” Wynik tych obserwacji jest dla niej szokiem, zaczyna sobie bowiem stopniowo zdawać sprawę z banalności i przeciętności zła. A ludzie potrzebują potworów – pisze Drakulić. Chcieliby wierzyć, że zbrodniarz nigdy nie wygląda jak miły pan z warzywniaka na rogu. Co więcej, miły pan z warzywniaka na rogu nie mógłby być zbrodniarzem, zbrodniarz bowiem powinien mieć w sobie coś demonicznego, choćby nerwowy tik, odrażającą bliznę lub, jak Woland, dwukolorowe źrenice! Gdyby nie powaga sytuacji, mowa wszak o faktycznych zbrodniach, aż chciałoby

& Literacje

się kontynuować tę wyliczankę: kopyta, zapach siarki, zawiązki rogów ukryte we włosach, rybia łuska na plecach – ludowa demonologia podsuwa tu masę szkaradnych fizjonomii. Nic z tego, zbrodniarze są do bólu zwykli, a ich powierzchowność niczym nie zdradza mroków wnętrza. W „Ljiljanie”, czasopiśmie wydawanym na początku lat 90. w oblężonym Sarajewie, ukazało się zdjęcie jednego z serbskich czetników, słynnego gwałciciela muzułmanek posługującego się pseudonimem „Profesor”. Trudno oprzeć się wrażeniu, iż redaktorom numeru na rękę był fakt, że na opublikowanej czarno-białej fotografii wyłaniający się z lasu „Profesor” prezentował się wyjątkowo odrażająco: półotwarte usta, oczy jakby zamroczone krwiożerczym obłędem, zwichrzone, długie, tłuste włosy, poplamiony (krwią?) mundur, karabin, pas z nabojami. Chcecie potwora? Oto on! Na sąsiedniej stronie zamieszczono powiększenie samych oczu Profesora, a pod spodem fragment świadectwa jednej z jego ofiar, która opowiada o „zwierzęcym smrodzie” oprawcy. „On nie jest jednym z nas” – krzyczy fotografia. „On w ogóle nie jest człowiekiem!” To zrozumiałe: wróg to Inny, Obcy, nawet jeśli przez trzydzieści lat mieszkał w tej samej kamienicy. Drakulić jednak, ku swojemu przerażeniu, dochodzi do wniosku, że Oni – ci, którzy wyglądają jakby nie potrafili skrzywdzić muchy, a zdolni byli do niewyobrażalnych zbrodni, ulepieni są z tej samej gliny co zwykli ludzie, co więcej – oni są zwykłymi ludźmi! Odsuńmy na bok świadomość o propagandowym charakterze muzułmańskiego periodyku – zamieszczona fotografia dość wyraźnie wskazuje na prymitywną potrzebę człowieka, by brzydota była znakiem paskudnego, nieludzkiego wnętrza. Drakulić drąży dalej: skoro nic w wyglądzie nie zdradza wrodzonych zbrodniczych skłonności w człowieku, to może jest tak, że tych skłonności wcale tam nie ma? A może jednak w każdym z nas drzemie jakiś zalążek zła? Co zatem go atywuje? Czy ci, którym nigdy nie nadarzy się okazja do ujawnienia tych predyspozycji mają po prostu szczęście? Czytelnik sam musi udzielić sobie odpowiedzi. Teraz już jednak lepiej rozumie autorkę, która podchodzi do klatki z bestią i – przełamawszy swój opór, a nawet lęk – bierze udział w rozprawach, docieka i zadaje sobie wiecznie żywe pytania. Co myślał i czuł ten

relacji w rankingach sprzedaży. Może chodzi o ciekawość, by dowiedzieć się jak było naprawdę? Nie mogę jednak oprzeć się wrażeniu, że to jakaś przedziwna potrzeba człowieka do dłubania w bolesnym miejscu, zupełnie jak odruch, by językiem podrażniać bolący ząb. Czy sprawdzamy w ten sposób jak bardzo nas boli? W poetyce (anty)wojennej prozy na Bałkanach, aż do Oni nie skrzywdziliby nawet muchy nie było miejsca na portret zbrodniarza. Do tej pory wróg był zbiorowy, przeważnie bezimienny (oni, czetnicy, źli ludzie z gór), przedstawiony czarno-biało, co miało odebrać mu jakikolwiek ludzki rys. Drakulić sprowadza zbrodniarzy „między ludzi” i, paradoksalnie, uzyskuje w ten sposób efekt mocniejszy niż najbardziej fantazyjne literackie opisy bałkańskich zwyrodnialców. Swoistą kontynuacją reportaży z Hagii jest książka Ciało z jej ciała. Na pozór dziwny może się wydawać fakt, że komentarzem do tekstów o zbrodniach wojennych są zapisy rozmów i przemyśleń autorki na temat przeszczepów nerek od żyjących dawców. Analogia staje się jednak dość szybko widoczna. Jeszcze w latach 90. Drakulić zapadła na ciężką chorobę nerek, przyjęła przeszczep od zmarłego dawcy, ale po piętnastu latach stało się jasne, że organizm potrzebuje nowego organu. Pisarka rozpoczęła długą, wyczerpującą i odbierającą nadzieję walkę o własne życie, którego rytm wyznaczały dializy i oczekiwanie na wiadomość o przeszczepie – ta jednak nie nadchodziła. Wybawieniem dla Drakulić okazała się transplantacja nerki od żyjącej osoby, którą oczywiście zapragnęła poznać. Z tego spotkania zrodził się pomysł książki. Drakulić nie wystarczył własny przypadek ani historia decyzji jej dawczyni. Przemierzyła tysiące kilometrów, poznała kilkudziesięciu dawców, przeprowadziła z nimi wywiady, odwiedziła ich w domach, obejrzała setki albumów ze zdjęciami, spędziła długie godziny na rozmowach z nimi, a wszystko po to, by znaleźć odpowiedzi na pytania: kim są ludzie, którzy decydują się oddać kawałek swojego ciała komuś zupełnie obcemu? Jakie są motywy takiej decyzji? Czy kryje się za nimi coś nieczystego: chęć poklasku, oczekiwanie wdzięczności lub materialnej zapłaty? Czy wszyscy dawcy chcą poznać tych,

młody przystojny Serb, gdy kilkaset razy dziennie pociągał za spust pistoletu, uczestnicząc w masakrze bośniackich muzułmanów w Srebrenicy. Albo: czy siedzący w otoczeniu strażników gwałciciel nieletnich muzułmanek ze wschodniej Bośni naprawdę nie słyszy rozdzierającego wycia matek swoich ofiar zeznających w sprawie? Ciekawość Drakulić jest jednak czymś więcej niż ciekawością dziennikarki obserwującej historyczne procesy oskarżonych o zbrodnie przeciwko ludzkości. To ciekawość ofiary, wyrastająca z bólu i z trudnej do zrozumienia fascynacji oprawcą, chęci zgłębienia jego intencji, osobowości, motywów. Można przypuszczać, że Drakulić – choć nie doświadczyła wojny na własnej skórze, lecz obserwowała ją z bezpiecznej odległości, jako zaangażowana feministka i publicystka – utożsamiała się z tymi, którzy/które doświadczyli/ły wojennego okrucieństwa. Dotąd przecież zabierała głos wyłącznie z perspektywy zgwałconych, wygnanych, opłakujących swoich bliskich. Skoro postanowiła przyjrzeć się sprawcom, musiało jej się wydawać, że to zaledwie jedna strona medalu. „Ponieważ nie można zaprzeczyć, że zbrodnie wojenne zostały popełnione, chciałam dowiedzieć się czegoś o tych, którzy je popełnili. Kim byli? Zwykłymi ludźmi, jak ja, czy potworami?” [s. 12] Podjęcie tematu zbrodni wojennych i opracowanie go z punktu widzenia zbrodniarzy nie jest na Bałkanach rozwiązaniem oczywistym i pewnie dlatego Drakulić tak wielokrotnie usprawiedliwia swoje zainteresowanie przestępcami. Złamała pewne tabu, proza wojenna, ratno pismo, bowiem wciąż, z nielicznymi wyjątkami, oscyluje wokół kilku utartych szablonów i narracyjnych schematów – dziennika fikcyjnego lub autentycznego, romansu wojennego, leksykonu przetrwania, opowiadań-epizodów z frontu. Ostatnio rynek literacki w Bośni zalewają pozycje z gatunku historii mówionej. Ulubionym tematem wydają się wstrząsające świadectwa kobiet ze Srebrenicy, szczegółowe opowieści o gwałtach, zabójstwach, rozdzielaniu rodzin. Nawet jeśli uznamy, że powstawanie takiej literatury to konieczny etap w bolesnym i długotrwałym procesie gojenia się ran w, jak piszą wydawcy na „skrzydełkach” książek, „sercu narodu”, to nadal trudno zrozumiała jest dla mnie szokująco wysoka pozycja tych

12≈

Literacje

& 69

Ciekawość Slavenki D.

którym uratowali życie? Jak żyje się ze świadomością, że podzieliło się z kimś własnym ciałem? Co naprawdę stoi za tak ogromnym darem? Czy wiara i religijność mają tu jakiekolwiek znaczenie? To dziwne, że Drakulić bierze swoich rozmówców pod lupę. Przyznaje, że właściwie mogłaby poprzestać na wyrastającym z chrześcijańskiej duchowości pojęciu bezinteresownej ofiary, ale zaraz dodaje, że jest agnostyczką, której „w głowie się nie mieści, że wiara może sama przez się wystarczyć, by osoba wierząca oddała komuś nerkę i że w tym wypadku nie należy się doszukiwać żadnych innych motywów” [s. 133]. Zmaga się nie tylko z etycznym wymiarem takiego gestu, lecz także z niedostatecznym zasobem języka, który podobne sytuacje każe opisywać w kategorii cudu, anielskiego dobra i zbawienia: „Może po prostu brak nam celnych słów na nazwanie tego zjawiska, skoro czerpiemy z liczącej dwa tysiące lat terminologii religijnej?” [s. 18] Najciekawsza wydaje się jednak ta niesamowita ciekawość Drakulić. Jeszcze kilka lat temu pytała, jak wygląda zbrodniarz, analizowała w kontekście mundurów nieprzyzwoicie różowe garsonki Biljany Plavšić, jedynej kobiety z Bałkanów osądzonej w Hadze (i jedynej wśród oskarżonych, która przyznała się do winy!). Z zapałem antropologa doszukiwała się głębszych znaczeń i ukrytych sensów w plastikowych kwiatach i wstążkach noszonych we włosach przez Mirę Marković, żonę Miloševicia. A teraz, blisko piętnaście lat od końca wojny, stawia identyczne pytania, lustruje wzrokiem, przywiązuje wagę do na pozór niemających znaczenia szczegółów, obserwuje, pyta... Tyle że tym razem obiektem jej dociekań są ludzie zgoła inni – już nie zbrodniarze, a dobroczyńcy: buddyjska kapłanka, franciszkanin, egzaltowana autorka poradnika z serii „Jak żyć?”, ekscentryczny biznesmen, pielęgniarka, nudne małżeństwo z amerykańskiej klasy średniej. Różni i przeciętni, łączy ich to, że jako dawcy wzięli udział w programie transplantacji narządów. „Skoro sprawcami zbrodni są zwykli ludzie, skoro zło jest banalne i w pewnych okolicznościach każdy może stać się zbrodniarzem, to co w takim razie ze zdolnością zwykłych ludzi do czynienia dobra? Czy dobro jest równie banalne jak zło?” [s. 26] Ciekawość Slavenki Drakulić jest zaraźliwa i niebezpiecznie ekspansywna. Autorka projektuje ją i na bohaterów swojej książki, choć przecież jest świadoma, że nie wszyscy mieli pragnienie, by poznać osoby, którym ofiarowali nerkę. Drakulić jednak wie swoje. Jest pewna, że ci, którzy pragną zachować anonimowość, „zostają sam na sam z poczuciem głębokiej pustki i z niezaspokojoną ciekawością, kim jest ta druga osoba...” [s.130, podkreślenie AJ].

{

Agata Jawoszek

Bibliografia: S. Drakulić, Ciało z jej ciała, tłum. Jakub Szacki, Warszawa 2008. S. Drakulić, Oni nie skrzywdziliby nawet muchy. Zbrodniarze wojenni przed Trybunałem w Hadze, tłum. Jakub Szacki, Warszawa 2006. D. Ugrešić, Kultura kłamstwa, tłum. Dorota Jovanka Ćirlić, Wołowiec 2006. E. Kazaz, Neprijatelj ili susjed u kući, Sarajevo 2009.

& Literacje

Świat podejrzany.

Fotograficzne

epifanie &...

Agata Jawoszek (1983), absolwentka slawistyki, doktorantka w Instytucie Filologii Słowiańskiej UJ. Pisze pracę doktorską poświęconą narracjom tożsamościowym Boszniaków – bośniackich muzułmanów. Tłumaczy literaturę z języków: chorwackiego, serbskiego i bośniackiego. Naukowo i nienaukowo interesuje się (anty)wojenną prozą kobiecą, bałkańskim folklorem i kulturą sarajewskich Sefardyjczyków. Współpracuje z „Zadrą”.

Latem 1833 roku, William Henry Fox Talbot, przyszły wynalazca metody negatywowo-pozytywowej, powiększenia i mikrofotografii, spędzał miesiąc miodowy nad jeziorem Como. Zachwycony alpejskimi krajobrazami i zirytowany brakiem rysowniczych talentów, marzył o tym, żeby zatrzymać piękne widoki inaczej niż w zawodnej pamięci i wzdychał smętnie:

Magda Szczypiorska-Mutor

„jak uroczo byłoby, gdyby można spowodować, aby te naturalne obrazy odciskały się trwale i pozostawały na papierze”1. Skromne „byłoby uroczo” Talbota wyrażało nieśmiałe oczekiwania i nadzieje towarzyszące pierwszym fotograficznym eksperymentom. Z każdym kolejnym odkryciem apetyty wynalazców rosły, rosła ciekawość, zdumienie i fascynacja.

Narodziny fotografii można widzieć jako zjawisko wplecione w ciąg przemian społecznych, politycznych i obyczajowych, towarzyszących rewolucji przemysłowej z jej ideami postępu, nowoczesności, industrializacji i urbanizacji. Można wiązać nowy wynalazek z aspiracjami bogacącego się mieszczaństwa, można dostrzegać w „diabelskiej maszynie” zagrożenie dla malarstwa, a w masowej reprodukcji szukać znamion irytującej, bezdusznej tandety. Te i inne interpretacje fotografii jako nowego zjawiska obecne były w jej historii i teorii od początku. Ale w dyskursie pierwszych dekad fotografii można znaleźć także nieco inny ton, który pozwala spojrzeć na fotograficzne wynalazki trochę inaczej – jak na efekt nieposkromionej ciekawości, której towarzyszyło upajające poczucie przekraczania granic, odkrywania nowych możliwości panowania nad czasem i przestrzenią, entuzjazm dla nowych sposobów podglądania świata, dla dopiero przeczuwanych technicznych i estetycznych rozwiązań. Fotograficzna ciekawość to dziecięcy zachwyt nad niepojętym wybrykiem rzeczywistości, która dała się przechytrzyć i złapać w pułapkę zdjęcia. To zdumienie, że w tę fotograficzną pułapkę mogą wpadać nie tylko, najchętniej fotografowane z powodu długiego czasu naświetlania, uprzejmie pozujące nieruchomo domy, ogrody, krajobrazy, kolekcje rzadkich roślin i minerałów, ale także – ludzie. Fotograficzna ciekawość ma też swoje drugie

...

13≈

Literacje

& 71

Świat podejrzany. Fotograficzne epifanie 72

13≈ oblicze: to fascynacja i zabobonny lęk – podglądacza i podglądanego, to nazywane na różne sposoby przeczucie, że obraz na zdjęciu nie może powstać bez naruszenia oryginału, że fotografia kradnie duszę, że zdjęcie to naskórek ściągnięty ze świata.

W 1833 roku, kiedy Talbot marzył o zatrzymywaniu obrazów na papierze, trwał już gorączkowy wyścig fotograficznych wynalazców. Sześć lat wcześniej powstał „Widok z okna pracowni” Nicéphore’a Niépce’a, uznany za pierwsze zdjęcie w historii fotografii. Pięć lat później Daguerre sfotografował paryski bulwar du Temple i po raz pierwszy uchwycił na zdjęciu ludzką postać. Zdjęcie Niépce’a to widok z okna pracowni na drugim piętrze Maison du Gras, niewyraźny obraz z ledwie widocznym dachem stodoły i gołębnikiem. Zrobiony z camera obscura, na płycie pokrytej bituminem, masą podobną do asfaltu, która twardniała i lśniła tam, gdzie padało słońce, a z zacienionych fragmentów można ją było zmyć lawendowym olejkiem. Na pierwszy rzut oka zamglony kadr wygląda całkiem prawdopodobnie, jednak „Widok” jest obrazem podejrzanym, obrazem niemożliwym: słońce oświetla jednocześnie dwie przeciwległe ściany. To dlatego, że utrwalenie „Widoku” wymagało ośmiogodzinnego czasu naświetlania. „Popołudniowe słońce – napisał o zdjęciu Niépce’a Douwe Draaisma – wytarło poranne cienie”2. Zdjęcie Daguerre’a to widok wyludnionego bulwaru z jedną maleńką figurką człowieka. Nie byłoby w tym niczego podejrzanego, gdyby nie fakt, że kiedy tego wiosennego poranka 1838 roku Daguerre, tuż przed zrobieniem zdjęcia, wyjrzał przez okno domu przy rue Marais 5, zobaczył zupełnie inny widok – bulwar tętniący życiem, pełen przechodniów i spacerowiczów, powozów i omnibusów, handlarzy i jarmarcznych cyrkowców. Był wśród nich mężczyzna korzystający z usług pucybuta, ale zerkający przez okno Daguerre mógł nie dostrzec go w tłumie, zajęty przygotowywaniem aparatu do dagerotypii, miedzianych płytek i chemicznych odczynników. Zaabsorbowany pracą nad nowym wynalazkiem, bezpiecznie ukryty przed wzrokiem ciekawskich, potraktował posrebrzaną płytkę parami jodu, naświetlił w camera obscura, wywołał w parach rtęci i utrwalił w roztworze soli kuchennej lub tiosiarczanu sodu. Czy zdumiewający efekt tej operacji zaskoczył Daguerre’a? Przez okno widział bulwar pełen lu-

& Literacje

dzi, a lustrzana płytka dagerotypu zapamiętała pustą ulicę, przechodnie zniknęli jak zdmuchnięci. Ocalał jeden – klient pucybuta, mężczyzna, który, stojąc nieruchomo przez kilkanaście minut, tyle, ile trwało naświetlanie płytki dagerotypu, przeszedł do historii fotografii jako pierwszy człowiek na zdjęciu3. O „Bulwarze” Daguerre’a tak pisał Giorgio Agamben: „Nie potrafię sobie wyobrazić lepszego obrazu Sądu Ostatecznego. Ludzkie mrowie – a więc cała ludzkość – jest tu obecne, ale niewidoczne, przed sądem staje bowiem tylko jedna osoba, jedna egzystencja: ta właśnie, żadna inna. W jaki zatem sposób życie tego człowieka zostało zarejestrowane, uchwycone, unieśmiertelnione przez anioła Dnia Ostatniego, który jest także aniołem fotografii?”4. Kłopoty z długim czasem naświetlania były dla pierwszych fotografów przede wszystkim techniczną przeszkodą, którą dosyć szybko udało się wyeliminować. Jednak trudno nie dostrzec w tych niezwykłych obrazach, w tych efektach zmagań z chemią i kaprysami światła, czegoś więcej – pewnych cech „spontanicznej manifestacji świata widzialnego”, o której pisał Edouard Pontremoli5.

W 1839 roku, 19 sierpnia, Daguerre ujawnił Francuskiej Akademii Nauk techniczne szczegóły nowego procesu i świat oszalał z ciekawości. Naoczny świadek cytowany przez Helmuta i Alison Gernsheimów tak relacjonował pierwsze reakcje publiczności: „Entuzjastyczne okrzyki rozbrzmiewały nawet z poważnych ław Akademii [...] „Jodek srebra” płacze jeden, „Rtęć!” krzyczy inny, kiedy trzeci twierdzi, że tajemnicza substancja nazywa się tiosiarczanem sodu. Wszyscy nastawiają uszu, ale nikt nic nie rozumie. Zwarte kręgi tworzą się wokół pojedynczych relacjonujących osób, a tłum rusza do przodu, żeby tu i tam chwytać kawałki informacji”6. W godzinę później wszystkie zakłady optyczne w Paryżu przeżyły istne oblężenie, a drewniane skrzyneczki na trójnogach stały się nowym elementem paryskiego pejzażu, obecnym tam, gdzie było coś ciekawego do sfotografowania, czyli prawie wszędzie. „Wszyscy fizycy, chemicy oraz mądre głowy stolicy polerowali posrebrzane płytki i nawet lepszej klasy sklepikarze uważali za niemożliwe odmawianie sobie przyjemności ze składania części swoich środków na ołtarzu postępu, wyparowując je w jodzie i pochłaniając w oparach rtęci” 7. W tym samym roku, w Londynie, swoje odkrycia ujawnił

Talbot. Jego wynalazki, w przeciwieństwie do dagerotypii, umożliwiały robienie odbitek, ale ich jakość jeszcze nie dorównywała obrazom dagerotypowym. Jednak to właśnie pomysły Talbota i jego metoda negatywowo-pozytywowa stały się podstawą fotografii.

Ciekawość widzów patrzących na pierwsze zdjęcia i, przede wszystkim, ciekawość fotografowanych, to ciekawość nieco innego rodzaju. To fascynacja i oszołomienie kogoś, kto jest świadkiem lub przedmiotem tajemniczych zabiegów, niejasnych operacji, których magiczny efekt zapiera dech w piersiach. Pierwsze zdjęcia, te „kartki wyrwane z książki napisanej przez któregoś z bożych aniołów” 10, były dla widzów przedmiotami szokującymi, dziwnie niepodobnymi do znanych rodzajów przedstawień. Budziły ciekawość i zachwyt, zdumienie i grozę. Fascynowały i przerażały. Poeta Max Dauthendey, syn malarza i fotografa Karla Dauthendeya pisał: „Z początku, jak mówił mi ojciec, nikt nie śmiał dłużej przyglądać się pierwszym zdjęciom zrobionym przez niego. Obawiano się wyraźnych ludzkich postaci i sądzono, że maleńkie twarze ludzi na zdjęciach mogą też widzieć oglądającego” 11. Nowy obraz, ze swoim tajemniczym czarno-białym światem – obraz odebrany, odcięty, a jednocześnie przerażająco dokładny – zaciekawiał i niepokoił. Pierwszym fotografowanym często towarzyszyło intuicyjne przeczucie, że oko aparatu kradnie kawałek świata, zdejmuje warstwę z rzeczywistości i przenosi na zdjęcie. Ślad tej intuicji widać w języku – w polskim: „zdjęcie”, rosyjskim: „снимка”, „снимать”, czeskim: „snímek”, w angielskim „take a picture”, zamiast malarskiego „make a picture”. Jednym ze sceptyków, obawiających się stawania przed obiektywem był Balzak, przekonany o szkodliwym wpływie aparatu fotograficznego na fotografowaną ofiarę, co z pewną ironią zanotował w swoich pismach Nadar. Balzak twierdził, że każde ciało składa się z warstw, „z niekończących się rulonów powłok, w których wszystkie zmysły czy optyka postrzegają ciało”12 . Fotografia miała zdejmować z ciała warstwę i kraść ją na zawsze. Stąd – jak twierdził Balzak – częste fotografowanie się jest zdecydowanie niewskazane (Nadar, przytaczając anegdotę o fobii Balzaka, nonszalancko skomentował, że grubemu Balzakowi nie zaszkodziłoby pozbycie się kilku warstw). Mimo lęku przed aparatem, Balzak ma kilka znanych fotograficznych portretów – na jednym ze zdjęć zrobionych przez Nadara, wystąpił w rozchełstanej, płóciennej koszuli, z prawą dłonią przyciśniętą do piersi w obronnym geście, jakby przytrzymywał swoje cenne „rulony powłok”. Bernd Stiegler, niemiecki teoretyk fotografii, wspomi-

Czy ciekawość, fascynacja nowymi obrazami miała tę samą jakość po obu stronach obiektywu, czy była tym samym doświadczeniem w działaniu i percepcji fotografa, widza i fotografowanego? Wydaje się, że nie. Ciekawość fotografa to zobaczyć więcej, pokazać inaczej, sfotografować po raz pierwszy coś, czego jeszcze nikt nie fotografował. To ciekawość aktywnego podmiotu, ekspansywna i żarłoczna, wsparta wiedzą i wiarą we własne możliwości. To ciekawość Nadara, który w październiku 1858 roku fruwał nad Paryżem w gondoli „Giganta”, zaprojektowanego przez siebie balonu, i robił pierwsze na świecie zdjęcia lotnicze, dokumentując przebudowę miasta według projektu barona Haussmanna. Kiedy Nadar sfotografował świat z lotu ptaka, zmienił fotograficzny punkt widzenia i spędził trzy miesiące 1861 roku, robiąc zdjęcia w paryskich kanałach i katakumbach, w towarzystwie tysięcy szkieletów przeniesionych z likwidowanych paryskich cmentarzy. Ciekawość fotografa to ciekawość Auguste’a Rosalie Bissona, który jako pierwszy fotograf zdobył Mont Blanc (1861) i wtaszczył na szczyt, przy pomocy 25 tragarzy, całe wyposażenie ciemni – aparat, statywy, odczynniki chemiczne i szklane płyty. Trudno powiedzieć, co wymagało większej determinacji – wdrapanie się na Mont Blanc, czy wypróbowanie niedawno odkrytej fotograficznej techniki mokrego kolodionu w wysokogórskich warunkach, kiedy w niskich temperaturach krystalizowały się związki srebra a z braku wody do płukania zdjęć trzeba było godzinami topić śnieg i lód w słabych płomykach lamp8. Ciekawość fotografa to ciekawość Francisa Fritha, który w 1856 roku popłynął w górę Nilu, żeby po raz pierwszy sfotografować Luksor i Teby. Jego zmagania z metodą kolodionową były inne niż w przypadku Bissona, ale równie absorbujące – tym razem kolodium (spirytusowy roztwór bawełny strzelniczej) bulgotało w upale, Frith parzył sobie palce w odczynnikach, a do szklanych płyt negatywów przylepiał się piasek i muchy 9.

13≈

Literacje

& 73

Świat podejrzany. Fotograficzne epifanie

Cie czy

Oko aparatu przyciągało i odpychało, uwodziło i przerażało. Tę ambiwalencję w czystej postaci odnaleźć można w relacjach brytyjskiego antropologa i folklorysty Jamesa Frazera. Kiedy w opisywanej przez Frazera wiosce nad rzeką Jukon, podróżnik-fotograf pozwolił zaciekawionemu wodzowi zajrzeć pod płachtę aparatu, ten „wpatrywał się uważnie przez minutę w poruszające się na matówce postacie, po czym nagle odskoczył i krzyknął na cały głos do ludzi: <On ma wszystkie wasze cienie w swojej skrzynce!>. Wybuchła panika i w mgnieniu oka wszyscy uciekli na łeb i szyję do swych domów”14 . W opisach Frazera, od Indii po Madagaskar, zawładnięcie fotograficznym wizerunkiem było tożsame z zawładnięciem duszą, choć reakcje na machinacje fotografa miały swoje plemienne mutacje – o ile meksykańscy Tepehuanie po kilkudniowych pertraktacjach zgadzali się ustawić przed aparatem i z rezygnacją znosili swój los, choć, jak pisze Frazer, „wyglądali jak skazańcy na chwilę przed egzekucją”, przekonani, że fotograf zabierze im dusze i pożre je, jak zgłodnieje, to już mieszkańcy kraju Bara na zachodnim wybrzeżu Madagaskaru byli bardziej asertywni – po sfotografowaniu rodziny królewskiej, autor zdjęć, oskarżony o kradzież dusz tubylców (z zamiarem intratnej sprzedaży cennych okazów we Francji), musiał złapać dusze do koszyka i oddać je właścicielom.

Przy szaleństwach kolejnych generacji fotografów, przy rozbuchanych eksperymentach formalnych i niewiarygodnych możliwościach technicznych, pomysły pierwszych fotografów wyglądają jak grzeczne wprawki. A jednak czymś, co łączy Daguerre’a fotografującego paryski bulwar, Nadara fruwającego balonem, Cartier-Bressona czekającego ze swoja leicą na „decydujący moment”, Evansa fotografującego aparatem schowanym pod płaszczem, Westona dostrzegającego w liściach karczocha łuki gotyckiej katedry, czymś, co łączy setki innych znakomitych fotografów, jest niewyczerpana ciekawość kadru, doświadczenie, które najbardziej lapidarnie ujął Garry Winogrand: „Fotografuję, żeby się przekonać, jak to będzie wyglądało na zdjęciu” 15.

* W artykule wykorzystałam i rozwinęłam fragmenty mojej pracy magisterskiej: Patrzeć i pamiętać. Lektury fotografii, napisanej pod kierunkiem dr hab. Wincentego Grajewskiego.

{

Magda Szczypiorska-Mutor

1. A. H. Hoy, Wielka księga fotografii, tłum. M. Suwała-Posłuszna, M. Posłuszny i inni, 2006, s.27. 2. D. Draaisma, Machina metafor. Historia pamięci. Tłum. R. Pucek, Warszawa 2009, s.170. 3. Więcej o zdjęciach Niepce’a i Daguerre’a,[w :] H-M. Koetzle, Słynne zdjęcia i ich historie, część l, tłum. E. Tomczyk, 2008, s. 10-15, 18-25. 4. G. Agamben, Profanacje, tłum. M. Kwaterko, Warszawa 2006, s.36. 5. E. Pontremoli, Nadmiar widzialnego. Fenomenologiczna interpretacja widzialności, tłum. M. Leon Kalinowski, Gdańsk 2006, s.36. 6. A H. Hoy, op.cit., str.33. 7. Ibidem, s. 33. 8. Więcej o zdjęciach Bissona, [w: ] H-M. Koetzle, op.cit., s. 62-71. 9. Więcej o zdjęciach Fritha, [w:] A. H.Hoy, op. cit., s. 111. 10. B. Stiegler, op.cit., s. 148. 11. Ibidem, str. 212. 12. Ibidem, s. 67, za : Nadar Quand j’étais photographe, [w:] J-F. Bory, red. Nadar, t.2, Paris 1979, s.967-1284. 13. Ibidem, s. 68. 14. J. G. Frazer, Złota gałąź. Studia z magii i religii. tłum. H. Krzeczkowski, Warszawa 2002, s. 157. 15. S. Sontag, O fotografii. tłum. S. Magala, Warszawa 1986, s. 178.

m ne tanie

na także o koncepcji „fluidalnego przeniesienia” Théophfile’a Gautier i o fotografii spirytystycznej, w której „emanacje magnetyczne” i „teoria naskórków” Balzaka miały być dowodem fizycznego przejawu świata niewidocznego w widocznym, a później, u Barthes’a – przejawem przeszłości w teraźniejszości 13.

& Literacje

Magdalena Szczypiorska-Mutor, tegoroczna absolwentka polonistyki, dziennikarka. Pisała m.in. dla „Obserwatora Codziennego’ i „Gazety Wyborczej” (teksty newsowe, informacyjne, reportażowe, wywiady, relacje, recenzje). Stale współpracuje z jednym z czasopism wydawanych przez Agorę. Obecnie zajmuje się problematyką pogranicza literatury i fotografii.

&...

Kiedy czytam: Nic nie rozumiem. Chłop rysa ryfa, gbur, co może rozumieć z kwiatów Jego kwiatków Jego myli myśli?

Marcin Leszczyński

Oryl, który tak przecuchł cuchł mierzwą mierzchwą, że zwierzęta z boru wpadają na mnie Jego? ufnie. Jednym wykręcam rogi nogi, drugim obcinam skrzydła, ptaszętom z zasady wykuwam wykłuwam oczy. Jedno z dwojga: albo latać, albo parzyć patrzeć. W ogóle, gdybym to ja ja był Stwórcą każdemu stworzeniu przydzieliłbym jedną furtkę funkcję, wystarczy. Za to człowiekowi, dla ekonomii marnotrastwa marnotrawa dałbym wszystkie! I realne i wyobrażone wyobrażalne. I naturalne i wirtualne, tożsame i sprzeczne, itd., itd. Człowiek kona korona stworzenia! Człowiek unniwersalny jak tego zechce kiedyś lata klecha francuski, Teilhard de Chardin. Król przyrody. Ach, te dygresje, kiedyż kiedy nauczę się myśleć, rozumować dyskursywnie, systematycznie.

...

Powyższe słowa1 wcale nie są, jak może się wydawać nie-

14≈

Literacje

& 75

którym erudytom, fragmentem Poematu bukolicznego Aleksandra Wata2 . Powyższy fragment3 nie jest błędem w druku. Kiedy czytam, moja lektura4 nosi w sobie ciężar. Raz jest ona lekka, a moje myśli przylegają niemal do tekstu, innym razem wypacza swoją wagą znaczenia5, jest oporna – gubi się między słowami. Chciałbym zatopić się w niej cały6, ale „podnoszę właśnie głowę znad książki”, myślę o obiedzie7, o żonie, w głowie huczą mi inne konteksty, inne teksty. Jestem bezbronny wobec terroru8 pomyłki! Chcę9, ale nie mogę czytać, bo kiedy czytam, tworzę. Przychodzą nowe obrazy, wyjątkowe konteksty, które nie zawsze schlebiają intencji tekstu. Czasem bywają złośliwe, niczym guz10 bądź przypis redakcji, który odsyła „Bóg wie gdzie” – do innego wyobrażenia i innego dzieła. Lektura jest rwącym nurtem11, w którym nigdy nic nie zdarza się dwa razy12 . A może warto odwrócić perspektywę13 – to lektura rzuca się na łaskę utkwionych we mnie ryczących i upiornych14, zawłaszczających tekst głosów. Więc nie do końca jestem twórcą, bardziej naczyniem, w którym wszystko to miesza się, syntezuje15, narasta. Nie są to nowe rozpoznania, więc pragnienie lektury ciągłej i prawowiernej intencji autorskiej staje w szeregu z pragnieniem przejścia Morza Czerwonego bez zmoczenia stopy, znalezienia kamienia filozoficznego bądź dotarcia do „istoty rzeczy”. Taki model czytania jest abstraktem ugruntowanym wielowiekową tradycją. Nie miejsce tu na rekonstrukcje, ale warto zaznaczyć, że apogeum jej dominacji stał się wiek XIX i szczególna instytucja, która wykrystalizowała właśnie wtedy mechanikę własnego „stylu zerowego” – powieść. Powieść mieszczańska naturalizuje wówczas i upowszechnia systemy swojej narracji, a za sprawą linearności, zasady prawdopodobieństwa i spójności świata przedstawionego czyni uprzywilejowanym logocentryczny kształt poznania. Mówiąc inaczej, powieść taka przylega do kulturowego (mieszczańskiego) obrazu rzeczywistości – imituje jego mechanizmy poznawcze i sprawia wrażenie, że oto ma się dostęp do jakiejś rozciągłej rzeczywistości. Kiedy sięgam po tekst, robię to z różnych powodów – czasem pragnę czegoś doświadczyć, niekiedy chcę się rozerwać, zazwyczaj pogłębić swoją erudycję, zrozumieć, poznać treść,

& Literacje

dotrzeć do znaczenia, pragnę zysku, który procentuje przecież tym, że mogę pisać artykuł do „LiteRacji”, że dzięki temu zbuduję jeszcze większy kapitał, który opłaci mi się w przyszłości. Ta chęć rozwoju – zysku i obietnica jego otrzymania staje się potrzaskiem mojej lektury. „Prawo moralne, prawo czytelności – pisze Roland Barthes – każe wypełniać łańcuch przyczynowoskutkowy”16. Od urodzenia uczony odczytywania, wypełniania dziur tekstu pracą wyobraźni, nie zadaję pytania, dlaczego Hamlet chce zobaczyć Ducha Ojca, Skrzetuski nie przyłącza się do Chmielnickiego, a Kardynał Pölätüo nie rezygnuje z krucjaty przeciwko Apollinaire’owi. No dobrze, czasem zadaję, ale nie powstrzymuje mnie to od dalszej lektury – jeśli tylko opowieść jest skuteczna. Przywołane przez Barthes'a prawo ma też swoją sankcję: niepokój, wewnętrzną rozterkę, piętno obcości, wykluczenie, stratę (choćby czasu – przecież nie skończę książki w tym momencie, choć to bardzo irytujący moment, bo zostało mi jeszcze pięć stron do końca; bo za dziesięć następnych opowieść może znów mnie zaciekawić). Luki zasypuję od najmniejszej znaczącej części zdania, sklejam je w słowa, zdania, akapity, strony, rozdziały, księgi, jak proponował Ingarden. By proces ten odbywał się bezbłędnie, stosować należy podstawową zasadę logiki, na której opiera się nasza cywilizacja – zasadę odróżniania – „coś, co jest tym, nie jest tamtym”, prawo przeczenia, wedle którego, jak pisał w Woli mocy Friedrich Nietzsche, „potwierdzanie i zaprzeczanie jednego i tego samego nie jest nam dane […] zatem logika byłaby imperatywem nie do poznania tego, co jest prawdą, lecz do ustanowienia i dopasowania świata, który powinniśmy uważać za prawdziwy”17. Bohater nie może być równocześnie innym (jakimkolwiek) bohaterem, słowo nie może znaczyć czegoś innego niż przypisano mu w społecznej umowie, jeż nie może być wilkiem. Jeśli napiszę: „Kot ma Alę”, wszyscy uznamy, że coś tu nie gra. Jeśli dodam: „Kot jest psem, białe jest czarne, a pięć równa się dziesięć”, ktoś po cichu zacznie wykręcać numer po pogotowie. Towar musi mieć przecież jasne granice i wymierną, dającą się oszacować wartość – być przyswajalny, nie może budzić sprzeciwu konsumenta. Jakie może być zatem znaczenie lektury,

która w jeżu uczy widzieć wilka, która zaprasza, by zajrzeć pod spódnicę opowieści? Jak pisze Buczkowski: „Rozpocznijmy od takich wypadków, w których głos został rozpoznany. Tego spod Verdun, tego spod Przemyśla, tego spod Monte Cassino, tego spod Kocka, z bliska, z boku, z przodu, z konia, z taczanki, z armaty, z tamtej strony, z tej strony, spod Lenino, z powieści, z doświadczania, można mu to było z miny, z twarzy wyczytać, z rana, z wieczora, z południa, z północy, z zimy i z młodu”18. Ilość wątków narracji wpływa na jej rozbicie. Każdy skok odsłania ogrom tego, o czym w opowieści się nie mówi – przestrzeń cienia, w którym mieści się wszystko, co da się powiedzieć. Tam, gdzie autor próbuje omotać naszą wyobraźnię wokół scalającego imperatywu opowiadania, czytelnik staje się niewolnikiem pragnienia przyjemności, za którym stoją metafizyczne presupozycje. I odwrotnie – w miejscu, gdzie opowieść pęka, drażni, odpycha niemożliwością jednoznacznego rozpoznania, tam czytelnik zyskuje prawo głosu, wyboru rozwidlających się ścieżek. Więcej nawet – czytając tekst wielokrotnie, pod włos, w różne strony, zdobywa dystans twórcy, a rzeczywistość widzi wielowymiarowo – z taczanki, z bliska, z boku i z młodu.

Marcin Leszczyński

{

Ciemne czytanie 76

14≈

b o

1. „Words, words, words...” 2. Por. A. Wat, Poemat bukoliczny, [w:] idem, Wybór wierszy, oprac. A. Dziadek, Wrocław 2008, s. 262-263. 3.„To proces rozkładu węglo-

wodanów pod wpływem enzymów wytwarzanych przez drożdże z wytworzeniem alkoholu etylowego i dwutlenku węgla. W wyniku tego procesu powstaje również szereg produktów ubocznych, między innymi: gliceryna, kwas bursztynowy i kwas octowy. Produktami ubocznymi fermentacji są również wyższe alkohole i estry, które mają decydujący wpływ na bukiet smakowo-zapachowy produktu.” 4. – Lektura jest dźwignią cywilizacji – powiedział. – Ach, gdyby tylko był pan wówczas przy mnie – wyszeptała z wypiekami na twarzy. 5. „Nie intersują mnie rzeczy bez znaczenia.” 6. „Ogrodem zamkniętym jesteś, siostro ma, oblubienico, ogrodem zamkniętym, źródłem zapieczętowanym.” 7. 30 dkg mięsa mielonego, 40 dkg makaronu, cebula (lub lepiej nie), tarty ser, gałązka świeżej bazylii, puszka pomidorow z zalewie, sól, pieprz, czosnek, więcej czosnku, makaron 8. „Krew Dantona cię dławi!” 9. lustful desire 10. Widzę się obcym. 11. Czy to Lucca? Jeszcze raz skosztować jej ciemnego zdroju. 12. „Jest w nas jednocześnie życie i śmierć, jawa i sen, młodość i starość – wzajemnie się zmieniają.” 13. „Sposób oddania trójwymiarowych obiektów i przestrzeni na płaszczyźnie*.” *Równa powierzchnia? Zakres, dziedzina**? **Niezerowy pierścień przemienny z jedynką i bez właściwych dzielników zera. 14. „Kapitał jest pracą umarłą, która jak wampir ożywia się tylko wtedy, gdy wysysa żywą pracę.” 15. „Sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu.” 16. R. Barthes, S/Z, przeł. M. P. Markowski, M. Gołębiewska, Warszawa 1999, s. 223. 17. F. Nietzsche, Wola mocy, przeł. S. Frycz i K. Drzewicki, Kraków 2003, s. 186-187. 18. L. Buczkowski, Kąpiele w Lucca, Kraków 1984, ss. 175-176.

Marcin Leszczyński – ur. w 1981 roku w Puławach. Kulturoznawca, eseista, redaktor czasopisma antropologicznego „(op.cit.,)”, redaktor naczelny kwartalnika „Dramatika”; pracuje w Dziale Dramaturgiczno-Literackim warszawskiego Teatru Dramatycznego; fotograf, poeta, autochton Polski B, amator porannej kawy, Europy Południowej i prozy eksperymentalnej. www.selian81.cba.pl

Literacje

& 77

...

& Literacje

Wszechwidzący

Anna Szlagowska

...

Pragnęłam iść szlakiem, który mi wyznaczyłeś. Dookoła szukałam drogowskazów, ale w tym mieście wszystkie ulice były nie oznakowane. Próbowałam więc odnaleźć ślady martwego gołębia na asfalcie, motyla wczesną wiosną, potłuczone szkło i ten niepowtarzalny jeden, jedyny uśmiech, który dawno przewidziałam w swoich wierszach, a który teraz zstąpił na ziemię, obiecując szczęście… Lecz im bardziej zagłębiałam się w miasto, wizja stawała się niewyraźna. Uśmiech płowiał, a w zakamarkach starych kamienic czaił się niepokój. Czy rzeczywiście jestem na drodze, którą dla mnie wybrałeś? Czy może znowu popełniłam błąd…? W momentach olśnienia wierzymy w przeznaczenie. Zwłaszcza gdy wszystko układa się po naszej myśli. Nawlekamy zdarzenia na nić wzajemnych zależności, przyczyn i skutków. Nagle staje się jasne, dlaczego zamieszkaliśmy w tym, a nie innym mieście, jechaliśmy tym, a nie innym tramwajem… Ale spójny obraz tak łatwo może ulec zamazaniu. Nagle rozpaczliwie poszukujemy sensu, i okazuje się, że go tam nie ma. Boleśnie doświadczamy chaosu świata, a nasze cierpienie wydaje się niezasłużone, boleśnie przypadkowe. Możemy oczywiście uznać, że nie słuchaliśmy Twych podszeptów… Lecz czy ktoś dał nam szansę zrozumieć Twoje słowa?

15≈

Czy wybrałeś za mnie? Czy wybierałam sama? Człowiek o smutnych oczach nadal się do mnie uśmiecha. Tylko, że teraz dopiero dostrzegam w jego oczach smutek. Skąd się tam wziął? Wszystko, co nam się objawia jest tak dalece nieczytelne. Chciałam zerwać z rzeczy maski i dowiedzieć się wreszcie, czym są w rzeczywistości… Ale czy wiedza jest wystarczającym warunkiem spokoju? Pomijając fakt, że dostęp do niej i tak jest niemożliwy. Pozostaje żyć w cieniu Tajemnic, i wyostrzonymi do obłędu zmysłami wyczulić się na śpiew kosmosu. Może zmysły nie zawiodą, może nie schwyta nas w sieć iluzji ta pieśń kosmicznych Syren… Tymczasem nadeszła wiosna, pąki nabrzmiały… Przez otwarte okno wsącza się świeży powiew. Nie trzeba budzić nadziei, bo ona sama rodzi się wciąż na nowo... Czuję, że na mnie patrzysz… Jak inaczej mogłabym znieść samotność, nie wierząc w to, że chociaż Ty jako jedyny znasz nasze najskrytsze myśli. Inaczej samotność byłaby absolutna… I jeszcze jedno – być może dopiero u końca życia, gdy spojrzymy wstecz, z perspektywy czasu dostrzeżemy SENS. Może to jedyny przywilej odchodzących z tego świata. Nazwałam Cię Wszechwidzącym, mogłabym jeszcze nazwać Wszechczującym, bo już dawno wybaczyłam Ci, że nie jesteś Wszechmocny – skrzydlaty tworze naszych marzeń, Podniebny Druhu Tęsknoty i Strach.

{

Idzie prosto w słońce. Oślepia ją blask. Na powiekach tańczą białe plamy światła. Mruży oczy i delikatnie się uśmiecha. To jedyny kadr, który pozostał z tego filmu. Filmu jakiego nigdy nie było, choć dziwnym trafem wrył się w pamięć. A może taśma uległa prześwietleniu lub po prostu spłonęła… Tak jak czasem wybucha nasze życie w eksplozji… A potem uczymy się stąpać po popiołach, wykopując spod żarzących się kłód ukochane przedmioty albo raczej ich szczątki

Anna Szlagowska, absolwentka MISH i studiów doktoranckich na wydziale Filologii Polskiej UW. Zajmuje się problemem szeroko rozumianej integracji sztuk, zwłaszcza muzyki i literatury. Wykładowca w Wyższej Szkole Komunikowania, Politologii i Stosunków Międzynarodowych. Ponadto realizuje autorski program warsztatów kreatywności dla dzieci. Poetka, autorka opowiadań i bajek, a także tłumaczeń poezji angielsko – i niemieckojęzycznej. Publikowała w „Pamiętniku literackim”, „Literaturoznawstwie” , „Opcjach” i „Autografie”. Obecnie współpracuje z czasopismem internetowym „De Musica” oraz czasopismem „LiteRacje”.

Literacje

& 79

wiersz

michael rothenberg

16≈

& Literacje

11≈

DAY 4

Dzień 4

Dramatized, the dog is now on Bowium We are headed for the Fiesta of the Lyric Shroud In our car of skulls, paints and plumes Keyboards and metaphors Pierced by authority and affiliation Scarified by craft, ready to step right up And pray to the priests who feed the oracle Muffins and gumdrops We will drink dry white wine And slip out back for a puff Atheistic cross-dressers With hardening of the arteries We are headed to the celebration With inevitable, invisible Crowns, thorns, pearls, purple robes And Rosette Spoonbills Crows and blackberries, vineyard rows Redwood groves Pass them by on our way to the coronation The geriatric Feast Un-sustained, unable to sustain The anarchy Heal the salt and pepper beast We are headed to the province Of attenuated glory to sing the name Praise the game of callous daffodils, Subterranean mushrooms Smokey-eyed fish Nuts and holly Strum the brassy strings Of love and poison to ring A guitaric melody Beyond earth and decoration

Dramatized, the dog is now on Bowium Kierujemy się na Fiestę Lirycznego Całunu W naszym samochodzie z czaszek, farb i pióropuszy Keyboardy i metafory Przekłute przez władzę i jej świtę Z ciałami stygmatyzowanymi przez rzemiosło, gotowi do wstąpienia wzwyż I modlitwy do kapłanów którzy karmią wyrocznię Muffinami i cukierkami Będziemy pili białe wytrawne wino I ukradkiem zaciągniemy się dymem Ateistyczni crossdresserzy Ze zwężającymi się arteriami Idziemy świętować Z nieodzownymi, niewidzialnymi koronami, cierniami, perłami, fioletowymi szatami Mijać będziemy w drodze na koronację Michael Rothenberg, Pierzaste różowe warzęchy poeta, autor piosenek Wrony, jeżyny i rzędy winnic i redaktor czasopisma Lasy czerwonych drzew „Big Bridge” (www.bigbridge.org). Jest autoStarcza Uczta rem książek: The PaWygasająca, niemożliwa do podsycenia ris Journals (Fish Drum Anarchio Press), Unhurried ViUlecz solną i pieprzną bestię sion (La Alameda/University of New Mexico Zmierzamy na prowincję Press) oraz Choose (Big Rozcieńczonej chwały aby wyśpiewać imię Bridge Press). RedaPochwalić grę śmiałych żonkili gował utwory wybrane Philipa Whalena, I trufli Joanne Kyger, Davida Śniętych ryb Meltzera i Eda Dorna Orzechów i ostrokrzewów (Penguin Books); oraz Trącić metalowe struny Utwory Zebrane Philipa Whalena (Wesleyan Miłości i jadu University Press). Jego Aby rozległ się śpiew gitary najnowszy tomik poPonad ziemią i dekoracją etycki My Youth As A Train, ukaże się jesie24 stycznia 2009

January 24, 2009

Tłumaczenie Dorota Sobstel

nią 2010 w wydawnictwie Foothills Publishing.

Literacje

& 81

Kolekcje

17≈

w gwiazdy,

jestem tym, który

wchodzi do środka.

•

Maria Krauss: Czy ciekawość to kategoria, którą kierujesz się

w pisaniu, w patrzeniu na świat, w dobieraniu tematów? &

Piotr Paziński: Ojej, chyba tak. Nie wiem czy w dobieraniu tematów, bo ja wcale tak wiele nie piszę, ale na pewno w patrzeniu na świat. &

•

Dorota Sobstel: A gdy piszesz, czy myślisz wyłącznie o swo-

•

& Literacje

cę dziennikarza i też zajmowałem się różnymi innymi rzeczami. Pisałem o Joysie, licząc na to, że kogoś nim zainteresuję. A ponieważ to mnie bawiło, tym się zajmowałem. Początkiem mojego pisania była zawsze ciekawość tego, na ile potrafię zrekonstruować świat, którego już nie ma. To była innego rodzaju ciekawość, podróż w głąb pamięci, wspomnień a nie ciekawość czegoś nowego. Nie chodziło o nowe, lecz właśnie o stare, o to, co mogłem wydobyć z pamięci. Uświadomiłem sobie wówczas, że wspomnienie niesie w sobie niezwykłą siłę twórczą; że jest realne, że nie należy tylko do przeszłości, lecz jest czymś, co istnieje cały czas. Tak pisał Tadeusz Kantor w jednym ze swych manifestów, Klasa Szkolna. Gdy zaczął robić swój „teatr śmierci”, to powiedział, że zdał sobie wówczas sprawę z siły wspomnienia. Opowiada, że na początku lat 70. zatrzymał się gdzieś na Pomorzu – tam gdzie robił performensy nadmorskie – stanął i zobaczył mały budynek szko-

Piotr Paziński: Zawsze jest tak,

że jestem tylko „ja”, bo ostatecznie to jest nasze pierwsze doświadczenie, kiedy zaczynamy wyodrębniać się ze świata i dostrzegać to, że jesteśmy jakoś od świata oddzielni; że stanowimy własny mikrokosmos, który jest dostępny tylko i wyłącznie nam, który może nam się wydawać ciekawy bądź nie. &

D.S.: Mówisz o nudzie, o tym, że opo-

wieści szkolne są nudne. Czy oznacza to, że jesteś jedną z tych osób, która nie napisałaby pochwały nudy? &

Piotr Paziński: Napisałbym po-

chwałę nudy, bo uwielbiam się nudzić, nic nie robić i kontemplować. Jako osoba ciekawa świata i ciekawa różnych jego form, lubiąca podróżować, zwiedzać itd. z jednej strony się nie nudzę, z drugiej jednak mam poczucie, że codzienność w swojej natarczywej monotonii jest nudna. Rzeczywiście świat jest nudny. Czy napisałbym pochwałę nudy? Może kiedyś spróbowałbym coś takiego napisać. Jeśli natomiast chodzi o szkołę podstawową, to po prostu nie mam ani szczególnych sentymentów, ani szczególnych przygód. Natomiast tamten dom, tamten świat był jednak inny. Inny od innych domów i światów. To oczywiście wynika z pewnej sytuacji społecznej tego środowiska,

M.K.: To nie jest hermetyczne?

•

wywiad

Piotr Paziński: Wiele nie napisałem. Wykonywałem pra-

wości osób, rzeczy, przestrzeni czy miejsc, to jest emocjonalność subiektywna. Na początku jestem „ja” i te osoby, miejsca, rzeczy, a dopiero potem pojawia się jakaś próba uniwersalizowania.

•

jej ciekawości, czy też interesuje Cię od razu odbiór, czy wchodzisz w świadomą grę z czytelnikiem?

•

czy astronomem, który patrzy tylko i wyłącznie

M.K.: Czyli to, co stanowi o cieka-

•

{

który patrzy przez mikroskop

•

Piotr paZiński

Nie jestem biologiem,

•

Maria Krauss i Dorota Sobstel

każde miejsce a zwłaszcza z wczesnego dzieciństwa jest miejscem szczególnym. Akurat ten świat, w którym ja się wychowałem był o tyle oryginalny, o ile był mały, specyficzny, dotyczył niewielkiej grupy ludzi – z czego ja sobie później zdałem sprawę – i w tym sensie może być ciekawy. Nie chciałbym pisać o szkole, bo to wydaje mi się strasznie nudne. W ogóle nie lubię tego typu literatury.

ły, zajrzał przez zakurzoną szybę i ujrzał klasę szkolną. Wtedy właściwie wyobraził sobie całe przedstawienie – Umarłą Klasę. Zdał sobie sprawę z tego, że wspomnienie jest realnością i niesie w sobie niezwykłą siłę kreacyjną. I ja chyba miałem to samo. Podróż w głąb własnej pamięci, bo nie było za bardzo kogo pytać o tamten świat. Może być w ogóle interesujące, na ile potraficie przypomnieć sobie to, co istniało kiedyś, ale przestało już istnieć: ludzi, których nie ma, ich język, ich sposób mówienia, sposób narracji, sposób opowiadania świata. Cofnąć się do tych najwcześniejszych momentów, wokół których potem krystalizuje się nasz światopogląd, wyobrażenia momentów, które obrastają potem kolejnymi warstwami świadomości. Zobaczyć, jak kształtowały się zręby waszej wyobraźni. Dokopać się do najwcześniejszych wspomnień i z nich próbować coś wydobyć. Okazuje się, że z jednej strony wiele pamiętamy, ale z drugiej pamiętamy niezwykle mało. W pamięci pozostają nam tylko ułamki słów, poszczególne obrazy, ogólna atmosfera – a wszystko, co subiektywne nie daje się zweryfikować czy porównać z tym, jak było naprawdę. A zresztą, czy w ogóle istnieje jakieś „naprawdę” poza tym, co pamiętamy?! To była tego rodzaju ciekawość. A równocześnie gra z czytelnikami, którzy podobnie jak ja pamiętają tamten świat. Interesowało mnie, co powiedzą ci, którzy znali ten pensjonat, to znaczy ten dom wypoczynkowy i pamiętali tamtych ludzi. Czy oni jakoś się w tym odnajdą? Ciekaw byłem również reakcji innych czytelników.

•

rozmawiają:

Piotr Paziński: Pewnie jest! Gdyby to nie było hermetyczne, to sprzedałbym dużo większy nakład książki. Chociaż z drugiej strony, może i niehermetyczne, skoro każdy ma jakiś własny krajobraz pierwotny, do którego może powracać, i wokół którego właśnie zaczęła się krystalizować wyobraźnia. To może być miejsce szczególne lub nieszczególne. Właściwie,

17≈

Literacje

& 85

17≈

•

lekcji osobliwości, którą tworzysz, kolekcji duchów, którą przywołujesz, jest takie, że pokazujesz nam ją przez szybę, a nawet, że Ty sam patrzysz na nią przez szybę. Mówisz, że jesteś częścią tego świata, ale jednocześnie pokazujesz się jako wyobcowany.

•

D.S.: A kolekcjonujesz dni, piszesz

dzienniki?

Piotr Paziński: Nie, nigdy nie pi-

sałem dziennika, nigdy nawet nie zacząłem. Nigdy nie miałem takiej potrzeby. Nie miałem kalendarza. Mam kalendarz, który mi służy do zapisywania bieżących spraw.

Piotr Paziński: Ja najpierw patrzy-

łem przez szybę, a potem wszedłem w ten świat, ponieważ wszedłem w głąb własnej pamięci i go odtworzyłem. Nie jestem biologiem, który patrzy przez mikroskop czy astronomem, który patrzy tylko i wyłącznie w gwiazdy, jestem tym, który wchodzi do środka. Wlazłem do środka, bo zawsze tam byłem. To jest jednak różnica. Wcale nie oglądam tego nieistniejącego świata wyłącznie przez szybę. Owszem, patrzę trochę z boku, z tej racji, że po pierwsze ten świat umarł, a po drugie nie należałem do niego pokoleniowo. On przestał istnieć, ale ja żyję i mam się dobrze. Nie mogę uznać się po prostu za część tamtego, bo to by było jakąś sztuczną anomalią ontologiczną, ale z drugiej strony nie jestem tylko zewnętrznym obserwatorem.

•

M.K.: Czy w dzieciństwie tworzyłeś ja-

kieś kolekcje? To przecież nie tylko aktywność starca, ale i dziecka. &

Piotra Paziński: Tak, zagarniałem wszystko, całą masę przedmiotów, całą masę gratów. Później przesunęło mi się to w stronę książek, jedynych chyba przedmiotów, które mógłbym gromadzić w nieskończoność. Nie zbieram innych rzeczy. &

M.K.: Zbieractwo pokolenia Twoich

•

Gołda Tencer mówi też o ludziach, którzy przestali istnieć, bo ich zamordowano. Ja oglądałem resztki tego świata. Ale ta nieobecność jest bardzo nasycona istnieniem. Nie ma już tego świata, ale on istnieje w zbiorowej pamięci, w podświadomości pewnej wspólnoty. Na festiwal kultury żydowskiej ludzie przychodzą nie tylko dlatego, że chcą dowiedzieć się „jak było”, ale też dlatego, że wielu z nich – zwłaszcza ze starszego pokolenia – zepchnęło ten świat żydowski do podświadomości. A jednak ten świat naprawdę nie istnieje, choć jest nieustannie wskrzeszany na festiwalach czy

M.K.: Pierwsze moje wrażenie z tej ko-

•

{ & Literacje

Piotr Paziński: Bo ta nieobecność ma swoją obecność.

ku świata żydowskiego w Polsce, trudno o całkowite wskrzeszenie z braku ludzi. Demografia o tym decyduje. Można odbudować ten świat tylko w jakiejś mierze. Niektórym się wydaje, że odbudowano go na skalę dużo większą niż to się faktycznie udało; że odbudowano tu instytucjonalne czy intelektualne życie żydowskie. Ale oczywiście nie ma ono wiele wspólnego z tym, co było.

dziadków, rodziców – o czym świadczy? Czy to jest tylko obsesja zachowania przeszłości?

D.S.: Czy ci ludzie nie stali się teraz

•

M.K.: Ale dzisiaj pamięć Żydów to głównie pamięć o nieobecności. Założeniem warszawskiego Festiwalu Singera jest odtwarzanie tego, czego już dziś nie ma, a nie pokazanie istniejących śladów przeszłości.

•

wywiad

Piotr Paziński: Akurat w przypad-

•

Piotr Paziński: Nie jest tak, że ja mam specjalny wgląd w tamte sprawy i mogę przedstawić kuchnię tamtego świata, całkowicie go obnażyć. Jego odrębność oczywiście polegała na tym, że resztki społeczności żydowskiej w Polsce w latach 70. stanowiły na tyle spójny mikrokosmos, napakowany różnymi dziwnymi ludźmi, doświadczonymi przez historię, przez los, potrafiącymi o tym ciekawie opowiadać albo w ogóle nie opowiadać, jakoś tam straumatyzowanych, że ten świat sam w sobie był interesujący. Ci ludzie byli po prostu ciekawi. Z nimi nie mogłem się nudzić. Nie wiem zresztą, czy staruszkowie z pokolenia moich dziadków czymś się różnili od innych staruszków. To był świat pozbawiony wielu rodzin, dlatego samo środowisko stanowiło niejako rodzinę. Nie miałem w ogóle doświadczenia obcowania z wielopokoleniowymi rodzinami. Nie mogłem więc pisać o świecie troskającym się nadmiernie o sprawy rodzinne. Obserwowałem natomiast nieustannie bogate i niezwykle ciekawe życie towarzyskie. Bardzo często byłem jedynym dzieckiem wśród wielu starych ludzi, którzy traktowali mnie po partnersku, pozwalali mi ze sobą przebywać, i brać udział w dyskusjach, w kłótniach itd. Nie odganiali mnie, nawet jeśli mieli swoje tajemnice. W tym sensie niewątpliwie jestem częścią tego świata. Tyle, że głupio być częścią świata, który dość wcześnie – z mojej perspektywy – umarł! To jest tak, że świat tych żydowskich staruszków, żydowskich rewolucjonistów albo też nie rewolucjonistów rzeczywiście dość wcześnie odszedł. To byli ludzie już starzy bądź bardzo starzy, gdy ja byłem zaledwie dzieckiem. A zatem to jest doświadczenie czegoś, co nie istnieje.

lepiej tworzyć nowy w miejsce tego nieistniejącego?

•

Piotr paZiński

•

ba portretu pewnej zbiorowości, niż moja kolekcja eksponatów. Moje pisanie jest nostalgiczne w tym sensie, że nostalgia jest tęsknotą za tym, żeby coś wróciło. A to nie wróci! W tym sensie nie ma mowy o nostalgii, czy takim wzdychaniu za powrotem czegoś. Ja bym sobie nawet nie życzył, aby ten świat wrócił. Jeśli ktoś jest nostalgiczny, to mu się wydaje, że można coś odbudować, że można coś odtworzyć, wzdycha za czymś co minęło, a nie powinno było minąć i myśli sobie, że kiedyś było inaczej, kiedyś było lepiej. Mam melancholijne poczucie, że to musiało odejść i odeszło. I co najwyżej mogę odczuwać brak, ale jednocześnie być pogodzony z tym, że jego już nie ma, bo taka jest kolei rzeczy.

M.K.: A czy trzeba go wskrzeszać? Nie

•

D.S.: Gdy mówisz o inności, czy masz poczucie, że coś podglądasz, czy też, że to jest immanentnie twoje, bo przecież wywodzisz się z tego świata? Czy pisząc miałeś poczucie, że zdradzasz jakieś sekrety, które były w pewien sposób kolekcjonowane przez tych ludzi?

Piotr Paziński: To jest raczej pró-

przy innych okazjach jako atrapa.

•

w którym się wychowałem, dlatego wydawało mi się, że jest interesujące.

Piotr Paziński: Na to się nałożyło kilka różnych traum. Po pierwsze, właśnie mania zachowania przeszłości; to były ostatnie ślady przeszłości, których się

Twoją kolekcją? Jakbyś ją określił? Elegijną, nostalgiczną, a może zbiorem okazów wyjątkowych? &

17≈

Literacje

& 87

•

M.K.: Tak, to jest zamknięcie w martwych kolekcjach. &

Piotr Paziński: Na ile istnienie kolekcji ogranicza nas, ujarzmia, a nawet unicestwia? Jak długo trwać możemy w otoczeniu gratów? &

•

M.K.: Którymi sami się nie otoczyliśmy... &

Piotr Paziński: ...które dostaliśmy przy takiej czy innej

okazji, które zostały po przodkach jako dziedzictwo a nam są właściwie niepotrzebne, rzeczywiście nadają się na śmietnik. I nie chodzi tu wcale o kolekcjonowanie. Myślę, że trzeba odróżnić: świadome kolekcjonowanie (kolekcji bym nie wyrzucił, co naj-

•

ziłem, takie zbieractwo nie jest bezmyślne, ale daleko mu do świadomości kolekcjonera. Raz się przywiozło kotwicę znad morza, raz ciupagę z gór; innym razem słój z piaskiem z Izraela, więżę Eiffela z Paryża itd., itd.

z Piotrem Cywińskim, obecnym dyrektorem Muzeum Auschwitz-Birkenau, przegadaliśmy wiele godzin na ten temat, ale to jest strasznie trudne. Dlatego, że z jednej strony kolekcje te są świadectwem przeszłości, świadectwem tego, co się działo w obozach, więc ich likwidacja byłaby – mówiąc brutalnie – pozbyciem się jednego z koronnych dowodów ludobójstwa. A trzeba pamiętać, że istnieją wciąż na świecie ludzie, którzy fakt ludobójstwa – z różnych względów politycznych – podważają; mówią, że tego nie było, że to jest atrapa; że Auschwitz został zbudowany po wojnie, że nie funkcjonował, że nic się tam w gruncie rzeczy nie działo. W Polsce też takich ludzi nie brakuje. To miejsce jest koronnym dowodem zbrodni, którego my się nie możemy tak łatwo pozbyć. Z drugiej strony, podzielam pogląd, że włosy należałoby raczej pochować, bo to jest ostatnia część zwłok, które zostały zniszczone. Ale i tak, te kolekcje prędzej czy później rozpadną się.

M.K.: Jest to zbiór jakich tysiące.

•

Piotr Paziński: Przyjaźnię się

Piotr Paziński: Jest to zbiór przy-

padkowych przedmiotów, które jednak dla kogoś były niesłychanie ważne, bo powiedzmy przywiózł tę wieżę Eiffela z pierwszego pobytu w Paryżu. Ja nie kupuję żadnych suwenirów podróżnych. Patrzę na nie z pewnym przerażeniem: na te stoliki krzywych wież w Pizie, statui wolności, itd., itd.. &

D.S.: W wywiadzie dla "Wysokich Obcasów" powiedziałeś, że nie lubisz pchlich targów. &

Piotr Paziński: Nienawidzę pchlich

targów! Nie znoszę pchlich targów, ale to z innego powodu, wydają mi się nieczyste. Najczęściej wystawia się tam rzeczy po zmarłych. W przypadku judaików w Polsce, jeśli to są rzeczywiście oryginały (a nie podróbki, jak często się teraz zdarza), w przeważającej większości zostały przecież po ludziach wywiezionych i zamordowanych. Gdy miasteczko było opróżniane z ludzi, to po nich zostawały jednak liczne ślady w postaci przedmiotów. Te rzeczy wchodziły w jakiś obieg, w proces recyklingu. Były u ludzi, którzy zajęli domy po ofiarach. Potem trafiały na rynek, ale każda z tych rzeczy jest do dziś obarczona tym, co się wydarzyło. Ważne przedmioty trafiają do recyklingu i to jest przerażające.

M.K.: Ulegną samounicestwieniu.

•

Piotr Paziński: Tak, oczywiście. Jeśli coś już się pojawiło, gdy na przykład rodzina z zagranicy przysłała jakiekolwiek rzeczy, to one od razu stawały się cenne, dlatego tak często w ogóle się ich nie używało, a jednocześnie trzymane były gdzieś w szafie. Ale potem rodził się problem, co z tym zrobić?! Jak się opróżnia stare mieszkania – ja mam to za sobą – to pojawia się taka ambiwalencja. Jeśli wyrzucę zupełnie niepotrzebne przedmioty, to czy w pewnym sensie nie uchybię pamięci osób, które je kolekcjonowały? Z drugiej strony są to przedmioty bezwartościowe, w końcu nie chodzi o kolekcję motyli czy starodruków, rycin czy chińskiej porcelany, z którą można coś zrobić, bo ma swoją obiektywną wartość. Z pewnością wszystko może mieć wartość sentymentalną. Pytanie, na ile ten ładunek uczuciowy związany z przedmiotami uniemożliwia nam życie, na ile nas blokuje.

Piotr Paziński: Może źle się wyra-

•

• •

nych pamiątek ma być pozbawione refleksyjności?

•

{

z codziennych niedoborów zaopatrzenia.

•

wywiad

M.K.: W czasach PRL-u to gromadzenie wynikało oczywiście

D.S: A dlaczego zbieranie sentymental-

•

Piotr Paziński: I to jest przerażające, człowiek umiera w miarę łatwo i szybko a przedmioty okazują się przeraźliwie trwałe. I te przedmioty marnują się, gdzieś krążą, często są rozkradane. Zostaje mnóstwo najzwyklejszych gratów, z którymi właściwie nie wiadomo, co zrobić.

cych kolekcjach, to co według Ciebie powinno się stać ze stosami włosów czy ze stosami okularów w Oświęcimiu? Powinniśmy konserwować tę kolekcję czy też oddać ją stopniowej naturalnej zagładzie?

•

D.S.: Jeżeli mówimy o tych przerażają-

wyżej oddał do muzeum) od bezmyślnego zbieractwa suwenirów z podróży.

•

M.K.: ... nowe, nienaruszone.

•

& Literacje

•

ludzie strasznie mocno trzymali: fotografii, przedmiotów, które służyły do przywołania nieistniejącego świata. Gromadzono także przedmioty, żeby sobie zrekompensować straty wojenne. Zbierano ciuchy, buty, naczynia. Nie wyrzucało się niczego, nie marnowało się przedmiotów. U mnie w domu – to zresztą bardzo charakterystyczne dla tamtych czasów – nie korzystało się z wielu rzeczy. Gromadziło się je, ale się z nich nie korzystało. Nie jadło się na serwisie, bo było szkoda. Wszystkiego było szkoda. Gromadziło się, ale było szkoda. I może stąd mi się bierze brak potrzeby gromadzenia. Ciągle było czegoś szkoda. Potem obserwowałem, że ci ludzie odchodzą a zostają po nich rzeczy...

•

Piotr paźiński

17≈

Piotra Paziński: Z pewnością kiedyś cały ten obóz ulegnie unicestwieniu. Jest faktem, że ma już 65 lat, licząc od momentu, gdy przestał funkcjonować, dlatego niebawem ulegnie degradacji. Obiekty obozowe rozpadną się, przestaną istnieć. Mogą być zabezpieczone na jakiś czas, na kilkanaście pokoleń, a później żaden ślad po nich nie zostanie. To jest oczywiście wielki dylemat muzealników: co robić z pozostałościami Auschwitz-Birkenau? Tam się wymienia druty kolczaste, które rdzewieją w wielu odcinkach, z czego ludzie nie zdają sobie sprawy. I one były wymieniane! To jest absurd. Te baraki są na przykład specjalnie impregnowa-

17≈

Literacje

& 89

17≈

•

M.K.: A jednocześnie zmieniają wydźwięk i symbolikę. Gdy

•

{

M.K.: À propos odtwarzania miejsc, ludzi, to amerykańscy arty-

ści, przyjeżdżający na Festiwal Singera byli zszokowani, że wyobrażenie dzisiaj o przebogatym świecie żydowskim przybiera głównie formę doczepionych pejsów: i stają się one niemalże jedynym symbolem Żydów i żydowskości. &

•

wywiad

fotografii rozbuchanej wegetacji kwiatów, roślin, które rosną na terenie obozu Birkenau. Z jednej strony pokazała właśnie ten absurd, tryumf wegetacji, dokonujące się rokrocznie zwycięstwo natury nad unicestwieniem. Z drugiej, to w ogóle nie jest prawdziwy obraz – w Birkenau nie było trawy, bo więźniowie trawę jedli, więc wszystko co zielone i możliwe do przeżucia było wyjedzone. Na cmentarzu żydowskim na Gęsiej, który należał do getta nie było drzew, bo drzewa były przeznaczone na opał. Cmentarz był łysy – nie był dżunglą jak teraz. Ale co, mamy wyrąbać drzewa? Nie możemy utrzymywać atrapy tego, co było, bo to już nie będzie to samo. To już nie będzie ten sam krajobraz. Dlatego właśnie wszystkie tworzone atrapy – jak choćby pseudosztetle – są szalenie problematycznym zjawiskiem. To oczywiście nie jest to samo, nie wygląda to tak jak wyglądało, nie jest to często osadzone we właściwym kontekście historycznym. Jest to tylko próba odtworzenia pewnej pamięci, pewnej sytuacji w przestrzeni, która nie miała miejsca.

Piotr Paziński: Tak, to jest szalenie... pewnie niewłaściwe. Z szerszej perspektywy kultura żydowska – ja wolę mówić dorobek cywilizacyjny – jest szalenie zawężany do pewnego wizerunku Żyda. Często, gdy biorę udział w jakichś dyskusjach, to albo się mówi o tej garstce zasymilowanych, bezustannie powtarzając: Tuwim, Słonimski, Rubinstein; Pokazuje się ich jako przykład polskich Żydów. Albo mówi się o Żydach z pejsami w kapotach – chałaciarzach ze sztetla. W obydwu przypadkach zapomina się, że to była niesłychanie bogata i bardzo zróżnicowana kultura. To zaczyna się powoli zmieniać. Próbuje się przedstawiać całą mozaikę tej cywilizacji: że istniała awangarda, że istniały rzeczy świeckie, jak choćby literatura świecka; literatura religijna też jest właściwie nieznana. &

•

M.K.: W zasadzie wszystkie festiwale „branżowe” ucieka-

& Literacje

ców Warszawy, z których większość modliła się w prywatnych domach modlitwy, często znajdujących się w mieszkaniach (których było około czterystu w mieście). To byli ludzie, którzy nigdy w życiu nie byli w synagodze postępowej na Tłomackiem, gdzie wygłaszano kazania po polsku, gdzie był uproszczony porządek nabożeństw. Była miejscem zbyt nowoczesnym, zbyt świeckim.

Piotr Paziński: To jest ogrom-

ny problem, bo z jednej strony odtwarza się i powiela stereotyp żydowskiego ortodoksa, który w ogóle nie zna świeckiego zewnętrznego świata, chodzi dziwnie ubrany, zapominając o kulturze wyższej, o innych obliczach tej samej cywilizacji. Z drugiej zaś, gdybyśmy całkowicie wyeliminowali tychże chałaciarzy, to też by to było zafałszowane. Oni bowiem stanowili większość i dominowali. Jak przedstawić żydowską Warszawę? Zarówno fałszem będzie pokazanie jej tylko za pomocą skansenu na Próżnej, który zresztą tam się nie znajdował, bo to była dosyć elegancka dzielnica. Próżna to jest raczej próba rekonstrukcji czegoś, co mogło być na Pradze czy na północnym Muranowie. Ale z drugiej strony, jak przegniemy w drugą stronę i przedstawimy tylko tych kilku zasymilowanych Żydów, którzy siedzieli w „Ziemiańskiej”, to też to nie będzie prawda, ponieważ 80% warszawskich Żydów mówiło w jidysz na co dzień i nie miało większej styczności z mainstreamową kulturą polską. Trzeba jeszcze uwzględnić wszystkie stadia pośrednie: świeckich jidyszystów, którzy mówili w jidysz, ale znali polski i czytali literaturę powszechną w kilku językach, i ludzi mówiących po hebrajsku tylko; i religijnych Żydów, którzy z różnych względów mówili tylko po polsku. Taki obraz będzie skomplikowany i ogromnie trudno będzie wszystkie te elementy zakorzenić w masowym wyobrażeniu. Na przykład jednym z symboli żydowskiej Warszawy była Wielka Synagoga na Tłomackiem. Rzeczywiście: największa synagoga, wysadzona przez Stroopa na zakończenie tłumienia powstania i likwidacji getta (i to niewątpliwie był symbol widoczny, bo górujący nad miastem). Z drugiej strony z tą synagogą związany był jakiś jeden procent żydowskich mieszkań-

D.S.: Przeszłość jest zawsze obcym

krajem, ale gdy o tym mówimy, to jest dziwna refleksja, że jeszcze sześćdziesiąt lat temu za to, że było się Żydem można było trafić do gazu, a dzisiaj panuje na to swoista moda. Jedni chcą być albo im się wydaje, że są, nawet pewnie są Żydami i wytwarza się trend bardzo ciekawy socjologicznie: bycie Żydem jest cool, dobrze jest przypisać sobie całe to dziedzictwo i bogactwo. Jest to sytuacja, w której przyjmuje się na siebie „brzemię” innego, ale w bardzo bezpiecznym otoczeniu.

•

Piotr paźiński

•

Piotr Paziński: Moja koleżanka Ela Janicka zrobiła cykl

•

po raz pierwszy weszłam do obozu w Dachau, przez który wiedzie piękna aleja, po bokach rośnie piękna, równo skoszona trawa, spośród drzew wyłaniają się kominy krematorium, a obok ślicznie odmalowane baraki, to wchodziłam w to i miałam świadomość strasznego dysonansu; jakby natura z nas kpiła.

ją do stereotypów Żyda, jak w takim razie o tym mówić, jak to przedstawiać, tworząc jednocześnie obraz trafiający do jak najszerszego grona odbiorców? I wreszcie, jak w związku z tym budzić ciekawość innego?

•

ne, żeby się nie rozsypały; żeby ich korniki nie zżarły. To wszystko jest więc w pewien sposób sztucznie podtrzymywane przy życiu jako pomnik, to nie jest proces naturalny.

Piotr Paziński: Na pewno istnie-

ją ludzie, którzy ulegają powierzchownej modzie na bycie Żydem, taka niepogłębiona intelektualnie fascynacja Żydami. Ja bym tego zjawiska a priori nie deprecjonował. Trudno wymagać od wszystkich, aby interesowali się głęboko jakimś zjawiskiem, kulturą, która tu istniała i przestała istnieć. Może wystarczy, że uczestnicy festiwali pełni pozytywnych emocji przeżywają np. koncert klezmerski na ryneczku w małym mieście, który na chwilę pozwoli im wczuć się albo przypomnieć sobie o dawnych żydowskich sąsiadach. Jednocześnie doskonale zdaję sobie sprawę, że to wcale nie eliminuje stereotypów. Nadal (nawet podświadomie) można ulegać antysemickim stereotypom. Stykam się z tym dość często, gdy dostaję od licealistów czy studentów prace na temat Żydów. Widzę w tym wiele dobrej woli i fascynacji, ale często ci ludzie wypisują straszne bzdury. I w tej grupie znajdują się nie tylko licealiści czy studenci, ale i badacze. I we wszystkich przypadkach świadczy to o głębokiej nieznajomości tego świata. Pytanie, jak jest lepiej: czy ro-

17≈

Literacje

& 91

& Literacje

Piotr Paziński: Nie wiem, czy wszyscy ludzie są cieka-

wi. Ja myślę, że większość ludzi nie jest w ogóle ciekawa. Patrząc na ludzi en masse, to zobaczycie, że lubią po prostu to, co znają; najlepiej czują się we własnym towarzystwie, we własnym sosie; podróżują grupowo. Lubią trochę egzotyki, byleby nie było jej za dużo i byleby nie była zbyt inwazyjna, i nie przeszkadzała im tak naprawdę w siedzeniu we własnym sosie. Ludzi tak naturalnie ciekawych Innego jest mniej niż więcej. Nie wiem zresztą, czy to źle. Czy mamy obowiązek ciekawienia się innymi? Może tak. On byłby wtedy jakimś nakazem etycznym bardzo zasadniczym, ale widać, że to nie działa; że ludzie się nie interesują innymi. Ja nie wiem, czy nie należałoby postawić w związku z tym postulatu skromniejszego: nie należy innemu bruździć, wchodzić w drogę, należy go zostawić w spokoju, niekoniecznie zaś trzeba go poznawać. &

M.K i D.S.: To i my Ciebie zostawiamy już w spokoju. Piotr Paziński: Dzięki.

{

Maria Krauss

Maria Krauss, (1981). sekretarz redakcji kwartalnika „LiteRacje”, stypendystka MEN oraz Uniwersytetu Neuchatel w Szwajcarii. W latach 2004-07 brała udział w organizacji festiwalu „Warszawa Singera”. Od roku 2006 przeprowadza i redaguje wywiady z działaczami opozycji demokratycznej w projekcie Anki Grupińskiej „Pamiętanie Peerelu”. Przygotowuje obecnie pracę magisterską pod kierunkiem prof. Marcina Kuli w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Wraz z Teresą Bogucką i Mieczysławem Grudzińskim przygotowuje monografię pisma literackiego „Zapis”, współpracuje z Ośrodkiem KARTA. Mieszka w Warszawie i ma się dobrze.

sięga

•

ona jest wzbudzona, czy ona jest naturalna, czy też przeczytana?

•

M.K.: To co z naszą ciekawością Innego, miejsc nieznanych, czy

•

{ İ

Piotr Paziński urodził się w 1973 r. w Warszawie. Absolwent filozofii na Uniwersytecie Warszawskim, doktor nauk humanistycznych (Instytut Badań Literackich PAN). W latach 1992-97 był dziennikarzem Działu Zagranicznego „Gazety Wyborczej”. Od 2000 r. jest redaktorem naczelnym miesięcznika „Midrasz”. W 2005 r. ukazała się jego monografia o Ulissesie Jamesa Joyce’a zatytułowana Labirynt i drzewo. W 2008 r. opublikował osobisty przewodnik Dublin z Ulissesem. Laureat Paszportu „Polityki” za debiutancką powieść Pensjonat, która została nominowana do nagrody Nike 2010.

bić cokolwiek źle, czy nie robić w ogóle? Nie mam na to prostej odpowiedzi. Obserwuję przy okazji różnych imprez kulturalnych, że ten wizerunek jest uproszczony, często sentymentalnie. Ale dobrze, że są ludzie, którzy próbują działać, upamiętnić coś żydowskiego, co tak naprawdę jest pseudożydowskie.

•

Piotr paziński

17≈

zaginionych

&...

Każdy kolekcjoner, zbieracz czy szperacz zna to szczególne poczucie, pojawiające się, kiedy natrafi na przedmiot wyjątkowy. Pragnienie posiadania takiej rzeczy (czy, właściwie, zespolonej z nią jej siły) jest, być może, podstawowym motorem kolekcjonerstwa w ogóle, a przynajmniej jednej z jego odmian –

Jacek Dehnel

nie tej, która dąży do stworzenia pełni, skatalogowania wszystkiego, zgromadzenia całej serii (np. serii znaczków czy wszystkich sztućców danego wzoru), ale nastawionej na wyjątkowość – tej, która leżała u podstaw dawnych gabinetów kuriozów. Oczywiście, zawsze można mówić o skali wyjątkowości. Obraz Vermeera to ogromna rzadkość (zachowało się, wedle różnych szacunków, trzydzieści dwa do trzydziestu siedmiu płócien tego malarza), ale i w tej grupie „Widok Delft” będzie rzadszy niż jedna ze scen we wnętrzach. Czaszka Mozarta byłaby – gdyby ją znaleźć – unikatem. Ale, oczywiście, są i inne czaszki kompozytorów XVIII wieku, nie mniej unikatowe, bo przecież każdy dysponuje tylko jedną czaszką. Pojęcie „aury”, które ukuł w swoim eseju Dzieło sztuki w epoce mechanicznej reprodukcji Walter Benjamin, można, jak sądzę, stosować nie tylko wobec dzieł sztuki; ponieważ wszystko, co może stać się eksponatem, obiektem w kolekcji, teoretycznie posiada aurę, której siła może zresztą być różna dla różnych widzów: to, co dla jednego będzie wyłącznie starym gratem, dla innego będzie pamiątką po wybitnym, acz zapomnianym szachiście albo wyjątkowo rzadką odznaką harcerską, którą wyprodukowano jedynie w dwudziestu egzemplarzach. Unikatowość czy wyjątkowość zatem może wcale nie być oczywista, rozpoznawalna na pierwszy rzut oka ani też powszechnie uznawana. Przedmiot, o którym chciałbym opowiedzieć, nie może równać się pod względem wyjątkowości z czaszką Mozarta czy „Widokiem Delft” Vermeera, ale na mojej skromnej, osobistej skali kolekcjonerskich poszukiwań i znalezisk, zajmuje

...

18≈

Literacje

& 93

Księga zaginionych 94

18≈ jedną z najwyższych pozycji. Jest to album, złożony z 62 stronic z grubego, turkusowego, zażółconego przy brzegach kartonu (25x40 cm każda), na które naklejono 808 fotografii o numerach porządkowych 610 – 2347 (w pewnym momencie ktoś, kto opisywał zdjęcia, popełnił błąd i po numerze 1021 następuje numer 2022; po zdjęciu 2347 zmienia się charakter pisma i znikają numery porządkowe). Każdemu zdjęciu towarzyszy dodatkowa sygnatura, klucz, odsyłający do akt – niestety, zaginionych (albo przechowywanych gdzie indziej). Jest to – tak mi się przynajmniej wydaje, z okładki zdarto kartkę z informacją – pochodzący z lat 1933 – 37 (i początkowo liczący z pewnością więcej tomów) rejestr fotografii z kartotek policji II RP, które, zapewne na wypadek zaginięcia oryginałów, przekopiowano z akt do zbioru głównego (na wielu odbitkach widać krawędź oryginalnego zdjęcia i pinezki, którymi przypięto je do podkładu na czas reprodukowania). Album zawiera pięć zasadniczych typów przedstawień: 1. Fotografie z wydziałów śledczych, ukazujące oskarżonego w dwóch lub, najczęściej, trzech ujęciach: z profilu, en face i en trois-quarts w nakryciu głowy. 2. Fotografie poszukiwanych – czy to osób zaginionych, czy ściganych – są to nierzadko zdjęcia prywatne, legitymacyjne, wyjęte z rodzinnych archiwów. 3. Fotografie zwłok osób zamordowanych lub zmarłych w podejrzanych okolicznościach. 4. Fotografie przedmiotów: narzędzi zbrodni, łupów, maszyn do odlewania fałszywych monet, rulonów gazet z wyciętą skrytką na pistolet; reprodukcje rysunków, przedstawiających skradzione kosztowności. 5. Fotografie dokumentów: zagranicznych listów gończych, próbek pisma, itp. Tylko tyle i aż tyle. Co sprawiło, że ten rejestr zdjęć wprawił mnie w kolekcjonerską gorączkę, że stał się przedmiotem pożądania, że chciałem za wszelką cenę wejść w jego posiadanie, mieć go na własność? Oczywiście, unikatowość. Pociągająca siła tego zbioru odpowiada częściowo aurze dzieł sztuki, opisywanej przez Waltera Benjamina we wspomnianym eseju. Benjamin zauważył wprawdzie, że, skoro z jednego negatywu można wykonać wiele odbitek, nie ma sensu mówić o odbitce „oryginalnej” czy „autentycznej”, ale

& Literacje

i tu są przypadki szczególne. Najbardziej oczywistym jest dagerotyp, czyli obraz fotograficzny o naturze unikatu, mieści bowiem w sobie zarazem pozytyw i negatyw, które ukazują się oczom patrzącego w zależności od kąta padania światła na srebrną płytkę. Ale policyjny rejestr to zbiór odbitek, których, przynajmniej w teorii, mogło być więcej – nietrudno sobie przecież wyobrazić, że analogiczne albumy sporządzono dla wszystkich przedwojennych komend wojewódzkich; a jeśli nawet nie, to przecież każda z tych fotografii mogła być odbijana kilkakrotnie. Co więcej, zdjęcia naklejone na kartonowe karty są reprodukcjami. Tym niemniej, jest to wciąż unikat, został bowiem wykonany ręcznie; jakiś aspirant czy inny policyjny oficjalista przyklejał, jedna po drugiej, fotografie na dużych, turkusowych kartach i wypisywał obok numer ewidencyjny. To on starał się tak układać zdjęcia, by pomieścić ich jak najwięcej – przycinał zbyt długie i szerokie, wciskał pionowo ujęcie leżących zwłok tak, że wyglądają jak stojąca postać, to on planował szersze lub węższe odstępy. Nawet jeśli takich albumów powstało więcej, szanse, że przetrwały wojnę i kolejne akcje niszczenia starych akt, są znikome. Te reprodukcje zaś mogą być jedynymi śladami po oryginałach – ba, mogą być jedynymi ocalałymi zdjęciami przedstawionych na nich osób, zwłaszcza, że – sądząc po ubóstwie niektórych strojów, brudzie, zaniedbaniu – w niektórych przypadkach mogła to być jedyna fotografia, do której ci ludzie, żywi lub martwi, pozowali. Jest to zatem przede wszystkim odcisk nieistniejącej już rzeczywistości: układu fałd ubrania, włosów rozsypanych na ziemi, wiórów podłożonych w trumnie pod głowę nieboszczyka, ran, cieni; to jednak można powiedzieć właściwie o każdej fotografii. Ważniejszy jest chyba aspekt ludzki; rejestr to głównie rejestr twarzy: bystrych i tępych, otumanionych i cwanych, ponurych i uśmiechniętych; twarz ludzka w naturalny sposób przykuwa uwagę – tak jesteśmy biologicznie zaprogramowani. Ale tutaj stoi za tym coś więcej niż w zwykłych dziewiętnastowiecznych czy dwudziestowiecznych albumach, gdzie na kolejnych odbitkach widzimy kolejnych krewnych i znajomych, coraz starszych w miarę, jak przekładamy karty. Oto twarze ludzi, których dotknął jakiś dramat. Ci z podwójnych lub potrójnych mugshots, to oskarżeni: winni lub nie, zostali przyprowa-

cym wokół szyi) zdjęcie mundurowego, mugshot ładnej dziewczyny ze Stanisławowa, rozmyta podobizna starej kobiety i zbiór rosyjskich monogramów, wyrwanych zapewne z jakiejś papierośnicy; topielec sąsiaduje z reprodukcją skradzionego z Torunia obrazu, przedstawiającego Zesłanie Ducha Świętego; zwłoki leżące na stole – z kielichem mszalnym, dwoma zegarkami i broszką. Nie ma w tym pozornie żadnego porządku, ale ten chaos zarazem stwarza porządek zupełnie inny, który rodzi nowe sensy, natury raczej literackiej niż historycznej. Niekiedy naszą uwagę przykuwa samo ułożenie ciał czy przedmiotów. Wystawy przechwyconych łupów przypominają momentami witryny kredensów, pełnych rodowych sreber, lub muzealne gabloty, w których długi złoty łańcuch otacza drobniejsze precjoza. Zwłoki często leżą tak, jak je znaleziono – kiedy indziej jednak widać, że ustawiono je specjalnie z myślą o zdjęciu: uniesiono do pionu (w jednym przypadku zdaje się, że oparty o słup martwy mężczyzna zaraz ruszy – jedną nogę ustawiono nieco dalej, jakby szykował się do kolejnego kroku), albo umoszczono na trawie, umieszczając dookoła przedmioty znalezione w kieszeniach płaszcza. Kiedy indziej widać całą mizerię bezwładu – mężczyzna oparty o drzwi stodoły wygląda, jakby wciąż żył, ale dwie żerdzie, zatknięte pod pachami, wyjawiają wszystko. Stara kobieta, którą do zdjęcia rozpięto na drabinie, sprawia wrażenie, jakby policjanci torturowali ją po śmierci – na sąsiedniej stronie niewyraźne zdjęcie: brodaty N.N. trup mężczyzny ma wokół głowy kawał tkaniny, przypominający czepiec. Kto tak układał te ciała, kto podpierał powieki zapałkami? Czemu? Czasem to kwestia estetyzacji, czasem – ukazania jakiegoś szczegółu ważnego dla śledztwa. Ale często nie sposób dojść przyczyn takiego a nie innego ujęcia. Zresztą to właśnie niemożność zrozumienia, wytropienia, poznania opowieści stojącej za tymi dramatycznymi zdarzeniami, losów za tymi twarzami, jest w tym zbiorze najbardziej magnetyczna. Numer ewidencyjny był jedynym łącznikiem między każdym z tych zdjęć a resztą świata – to dzięki numerowi można było dojść do konkretnej sprawy, znalezionych dowodów, plików z przesłuchaniami świadków, nazwisk, imion, dat. Teraz, kiedy klucz zaginął, zostajemy z domysłami. Mamy oto cały katalog ludzkich dramatów: śmierci, zaginięć, przestępstw, do których nie ma-

dzeni do jakiegoś pokoju, ustawieni na tle ściany, z szyją na podpórce, obróceni raz, drugi; do trzeciego ujęcia kazano im założyć kapelusz i jesionkę, czapkę i kurtkę czy chustkę i płaszcz. Niektórzy już się przyznali albo zostali przyłapani na gorącym uczynku, jedni są zawstydzeni, drudzy bezczelnie się uśmiechają; inni – podejrzani niesłusznie – wierzą, że to nieporozumienie i że wszystko to minie; część z nich się z pewnością myli. Jeszcze inni doskonale wiedzą, co mają na sumieniu, ale liczą, że im się upiecze; część z nich z pewnością się nie myli. Patrząc na nich, nie sposób nie pomyśleć, że omylny system sprawiedliwości zawsze wyrządza wiele niesprawiedliwości. Druga grupa to przypadki niepewne – zaginieni, którzy mogą być również podejrzanymi. Czy młody chłopak w mundurze wyszedł z domu i nie wrócił, czy jest oskarżony o kradzież albo defraudację? Czy Harun Murat jest oszustem, ściganym przez policję wielu krajów, czy dyplomatą, który nagle zniknął w czasie rautu? A Władysław Kotarbiński, kontroler Pierwszej Centrali Kontroli Losów? Ofiara, czy przestępca? Wszyscy oni patrzą ze zwykłych portretowych zdjęć – czasem pstrykniętych prywatnie (widać rękaw i kawałek roześmianej twarzy jakiegoś towarzysza zabawy), czasem w atelier fotograficznym, w ładnym świetle. Wreszcie ostatnia grupa to ci z poderżniętym gardłem, z raną od siekiery idącą między oczami, zastrzeleni, z wybitymi zębami, z głową odciętą przez pociąg, poturbowani, skatowani – to ofiary. I tu dotykamy kolejnej kwestii: makabry. Album jest nade wszystko niepokojący – i to nie tylko przez nagromadzenie fotografii ociekających krwią (nawet jeśli czarno-białą), ujęć rozbitych głów, wzdętych ciał topielców, zniekształconych pogorzelców, zwłok w stanie posuniętego rozkładu, lecz także przez przemieszanie. Jedynym porządkiem tego albumu jest porządek chronologiczny; a zatem pod fotografią młodego mężczyzny w otwartej trumnie (jest chyba nagi pod prześcieradłem, na którym ułożono całą jego garderobę: marynarkę, spodnie, płaszcz, borsalino, koszulę i parę butów) widać uśmiechniętą młodą kobietę w kapelutku, z dużą kokardą pod szyją, i potrójny mugshot niejakiego P. Brodnickiego, zezowatego, rozczochranego, w złachanej marynarce i takimże kaszkiecie, ale pod krawatem; na innej stronie obok zwłok mężczyzny (z szalikiem malowniczo zwisają-

18≈

Literacje

& 95

Księga zaginionych

my żadnego klucza; wszystkie opowieści, wszystkie relacje są tu wyłącznie potencjalne – tak długo, jak nie odnajdziemy stosownych akt policyjnych, które wyjaśniałyby co stoi za skrótami: Nr 785 s. 10/906/33 r. i Nr 984 dz. inw. 1/35 r. poz 99 nie będziemy wiedzieli, o co był oskarżony, ile miał lat i skąd pochodził ten mężczyzna pod krawatem, z białym szalikiem wystającym spod klap płaszcza, sfotografowany w Śled. Częstochowa, ani w jakich okolicznościach zmarła młoda kobieta, patrząca na nas spod półprzymkniętych powiek ponad obfitą, zwieszającą się ku pasze piersią z dużym, bladym sutkiem. Jeśli pojawiają się czasem jakieś wiadomości, są fragmentaryczne: tu i tam nazwisko (Franczak vel Fronczak Władysław nr 743-34, Grünberger Franc, Punda Jan, Lisowyj Mikołaj), miasto (Poznań, Łódź, Gdynia, Warszawa, Kalisz, Podhajce), czasem pochodzenie (N.N. trup kobiety, Żydówka albo Kat. 4814 N.N. Cyganka), które zresztą niekiedy widać na pierwszy rzut oka, nawet jeśli brak stosownego podpisu – ta ciemnowłosa, śniada kobieta z trzema sznurami korali i kolczykami, jej ciemnowłosy, śniady mąż i ciemnowłosa, śniada córeczka, stojąca na tle kaflowego pieca – to z pewnością Cyganie; brodaty starzec w kapeluszu i czarnym chałacie wygląda jak Żyd z rysunków Liliena. Pochodzenie Jojze Apfelbauma, Joska Lipskiego, Szulima Wajsberga zdradzają same nazwiska. Schmidt Armin, Wilhelm Hanke i Kurt Restel to pewnie Niemcy, Harun Murat – Turek, Vito Damiani z waszyngtońskiego listu gończego to amerykański Włoch, urodzony w Palermo i mieszkający w Chicago (2219 Thomas Street). Jeśli na odbitce brak dodatkowego napisu, rzadko można cokolwiek wydedukować. N.N. to zazwyczaj zmarli; ale kobieta N. N. na jednym z typowych mugshots jest z pewnością żywa; na głowie widać rozległy opatrunek, można więc podejrzewać, że to raczej nie przestępczyni, ale ofiara wypadku, w którym straciła pamięć. Taki wymowny szczegół to jednak ewenement; najtrudniejsze są zdjęcia graniczne, które nie pozwalają się jednoznacznie zakwalifikować, nie dają nam żadnych sygnałów. Szybko rozumiemy, że „przypadki niepewne” (zaginieni lub poszukiwani) figurujące na jednych zdjęciach, mogą być albo nieboszczykami z innych, albo – niewidocznymi – sprawcami mordu. Czy ta ułamana mosiężna klamka to narzędzie zbrodni, czy przedmiot kradzieży? A buty – część garderoby denata, czy dowód porzucony przez przestępcę? Kiedy indziej trudno się zorientować, czy mamy do czynienia z człowiekiem martwym, czy żywym – dopiero przy bliższych oględzinach widać, że to, co wydawało się typowym mugshotem jest potrójną fotografią zwłok. Albo że mężczyzna stojący w kącie z wyrazem zaskoczenia w szeroko otwartych oczach, ma dziwnie podkurczone i zastygłe w rigor mortis ręce. Z każdego z tych zdjęć wynika całe mnóstwo pytań; ich nagromadzenie, wzajemne oddziaływanie, intensywność cierpienia i dramatu sprawiają, że cały album, swego czasu najzwyczajniejszy dokument policyjny, po latach, oddzielony upływem czasu i utratą klucza, nabrał charakteru niepokojącego dzieła sztuki: pociągającego, nurtującego, skłaniającego do dogłębnej lektury. Podpis pod fotografią zaginionej Nr 864, Maria Zgubińska wydaje się ironiczną grą językową, podpisem ukrytego artysty, który sprokurował dzieło sztuki, jedynie udające dokument.

{

Jacek Dehnel

& Literacje

Profesorowi Zdzisławowi Łapińskiemu na osiemdziesięciolecie

Tekst spersonalizowany

Jacek Dehnel (1980), poeta, prozaik, tłumacz, malarz. Autor książek poetyckich, powieści i opowiadań. Publikował m.in. w „Studium”, „Toposie”, „Kwartalniku Artystycznym”. Laureat Nagrody Kościelskich (2005). W 2007 został laureatem Paszportu Polityki za rok 2006 w kategorii literatura. W marcu 2009 roku nagrodę kulturalną miasta Gdańsk Splendor Gedanensis, za wydanie książki Balzakiana, a także przekłady poetyckie Philipa Larkina. W 2009 roku nominowany do Nagrody Nike za Balzakiana, a w 2010 za Ekran kontrolny. Zasiada w Radzie Programowej Galerii Zachęta. Jest felietonistą tygodnika „Polityka”. Mieszka w Warszawie.

Maciej Maryl #F1 Pomoc

Tekst spersonalizowany to zarówno przedmiot tego tekstu, jak i jego główna charakterystyka. Został tak zbudowany, by czytelnik mógł swobodnie się po nim przemieszczać. Jest podzielony na dziesięć leksji połączonych między sobą odnośnikami. Można czytać po kolei, można też po leksjach skakać. W tekście znajdują się linki do innych fragmentów i do materiałów zewnętrznych. Link z numerem odsyła do konkretnej leksji tekstu (np. #3 – do leksji nr 3). Odnośniki umieszczo-

ne w tekście (np. Roland Barthes) to sugestia dla czytelników [#4]. Linki pod leksją to sugestie bibliograficzne do dalszej lektury. Czytelnicy mogą przyjąć dowolną strategię: przerywać lekturę, przeskoczyć do innego fragmentu, wrócić, sięgać do materiału zewnętrznego, zgooglować jakiś termin… Jeżeli tekst się zawiesi i dalsza lektura nie będzie możliwa, należy zrestartować "LiteRacje", tj.zamknąć i ponowne otworzyć numer. Wszelkie problemy i uwagi prosimy zgłaszać administratorowi: mmaryl@wp.pl

#1 Tekst i Sieć Gdy w 1970 roku Roland Barthes pisał w S/Z o tekście idealnym, jako o galaktyce signifiants, która czyni z czytelnika już nie odbiorcę, lecz – poniekąd metaforycznie – wytwórcę tekstu, przewidywał niejako współczesne doświadczenie użytkowników Sieci. „Czytam tekst”, powiada Barthes, to zdanie nie do końca prawdziwe – „owo »ja«, które się zbliża do tekstu, samo jest już wielością innych tekstów” (1999: 44). W wypadku otoczenia sieciowego, gdy lektura i/lub zasób wiedzy czytelnika zostają zapośredniczone przez HCI (Human-Computer Interface), rzeczone »ja« wypełnia potencjalnie nieskończona ilość tekstów. Czytelnik podchodzący do tekstu ma za sobą cały Internet. Spróbujmy przeczytać jeszcze raz pierwsze zdanie tego tekstu tak, jak gdyby było połączone linkami z innymi tekstami: Gdy w 1970 roku Roland Barthes pisał w S/Z o tekście idealnym, jako o galaktyce signifiants, która czyni z czytelnika już nie odbiorcę, lecz – poniekąd metaforycznie – wytwórcę tekstu, przewidywał niejako współczesne doświadczenie użytkowników Sieci. A teraz spróbujmy wykonać mały eksperyment myślowy i zastanówmy się, jakie teksty mogą kryć się pod tymi linkami. Nawet pobieżny przegląd możliwości pokazuje, że to małe, niepozorne zdanie może stać się punktem wyjścia do wędrówki po najważniejszych zagadnieniach współczesnej humanistyki, uruchamiając lawinę innych tekstów, które z kolei odsyłają do innych tekstów, itd., itd. Czytaj także: Linki:

#4 Link jako przynęta; #6 Logika sieci Barthes, Roland (1999 [1970]) S/Z, przeł. M. P. Markowski i M. Gołębiewska. Warszawa: Wydawnictwo KR.

19≈

Literacje

& 97

19≈ #2 Czytanie a Internet Czy Internet ma wpływ na czytanie? Czy istotnie nowe technologie wnoszą nową jakość do lektury tekstu? Wszak czytaliśmy „zawsze”, wszak „zawsze” „otwieraliśmy” teksty, produkowaliśmy znaczenia. Doświadczenie sieci nie jest wszak przełomem na miarę wynalezienia pisma alfabetycznego, które całkowicie rekonfiguruje proces komunikacji. Główną zmianą, jaką przynoszą media elektroniczne jest udostępnienie narzędzi, które wykorzystujemy do operacji lekturowych, ułatwienie pewnych procesów, które możliwe były już wcześniej [#7]. Łatwość, dostępność i skuteczność tych narzędzi sprawia, że chętniej się nimi posługujemy i w konsekwencji kładziemy nacisk na te czynności lekturowe, które narzędzia uwypuklają. Doświadczenie środowiska sieciowego – googlowanie, przeglądanie, przeszukiwanie, wyszukiwanie, linkowanie, pozycjonowanie, scrollowanie, kopiowanie i wklejanie – wpływa na sposób, w jaki obchodzimy się z tekstami. Tekst zostaje dostosowany do potrzeb odbiorcy, zarówno metaforycznie (jako możliwość potencjalnie nieograniczonej aktualizacji znaczeń), jak i dosłownie (jako przedmiot manipulacji na ekranie komputera). Tekst zostaje spersonalizowany. Personalizacja to termin odpowiadający różnym zjawiskom opisywanym we współczesnych badaniach kulturowych („kultura bliska ciału”), medioznawstwie („sieć 2.0.”) czy marketingu („prosument”). Polega ona na podporządkowaniu przekazu potrzebom odbiorcy, uwzględnieniu jego predyspozycji, dopuszczeniu do modelowania tekstu i wykorzystania go do indywidualnych celów. Tekst spersonalizowany nie jest autoteliczny – ma służyć jednostkowym interesom odbiorcy. Personalizację omawiam tu na trzech poziomach: infrastruktury sieciowej (obecność tekstu w sieci, #3); interfejsu (czytanie poziome; dostępność narzędzi do realizacji jednostkowego zainteresowania, #6), społeczności (realizacja własnych zainteresowań w grupie, #9). Do zrozumienia tych zjawisk przydatna będzie koncepcja zainteresowania praktycznego odbiorców. Alfred Schütz, socjolog fenomenologiczny, podkreślał, iż w każdym momencie życia znajdujemy się w biograficznie zdeterminowanej sytuacji (doświadczenie, plany, środowisko społeczne…), która wpływa na nasze działania. Jednostki, powiada Schütz, kierują się w swych działaniach zainteresowaniem praktycznym wyznaczanym przez „sfery istotności”. Zainteresowanie jest elementem, który porządkuje rzeczywistość wokół nas – „rozczłonkowuje nieproblematyczny dotąd obszar tego, co już jakoś znane, na wielkość stref wedle stopnia ich istotności dla naszego zainteresowania” (1985: 273). Czytelnik w Internecie dostaje do ręki narzędzia, które ułatwiają mu realizację własnych zainteresowań praktycznych w kontakcie z tekstami. Środowisko internetowe potęguje nasze zainteresowanie, zachęca do „otwierania” tekstów, łączenia ich z innymi, wykorzystywania do własnych potrzeb i zaspokajania ciekawości. Tak też jest pomyślany niniejszy tekst: ma rozpraszać uwagę, pobudzać ciekawość, otwierać się na inne teksty, skłaniać do poszukiwań, otwierać się przed czytelnikiem, który ma go spersonalizować w największym możliwym stopniu. Czytaj także:

Linki:

#8 Przykład czytania poziomego; #9 Crowdsourcing interpretacji. Schütz, Alfred (1985) „Światły obywatel. Esej o społecznym zróżnicowaniu wiedzy”, przeł. D. Lachowska. „Literatura na Świecie”, nr 2, ss. 269-84. Schütz, Alfred (1984) „Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego działania” Kryzys i Schizma” PIW, Warszawa 1984, t.1

Podobnie rzecz się miała z cyfrowymi edycjami dzieł literackich. Jerome McGann, współtwórca www.rossettiarchive.org, jednego z pierwszych hipertekstowych projektów edytorskich, głosił uwolnienie tekstów z więzienia drukowanej kartki. Skoro nie potrzebujemy już zamkniętej strony do prezentacji tekstu literackiego, powinniśmy w najwyższym stopniu wykorzystać możliwości nowego medium – połączyć ze sobą fragmenty, dodawać inne materiały, inne wersje tekstu. Modelowa edycja krytyczna jako ostateczne, kanoniczne wydanie tekstu przestaje istnieć – pozostaje palimpsest różnych wersji, materiału krytycznego i kontekstów. Obydwu projektom przyświecało to samo założenie – tekst ma być żywy, plastyczny i „otwarty”. Tekst staje się zabawką wydaną na pastwę zainteresowania i ciekawości odbiorcy, który spersonalizuje go w zależności od aktualnych potrzeb. Czytaj także:

Linki:

#7 Interfejsy personalizacji; #9 Crowdsourcing interpretacji Bolter, J. David (2000) Writing Space: Computers, Hypertext, and the Remediation of Print, Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates. Kerckhove, Derrick de (2001) Inteligencja otwarta. Narodziny społeczeństwa sieciowego, przeł. A. Hildebrandt i R. Glegoła, Warszawa: MIKOM. Maryl, Maciej (2009) „Reprint i hipermedialność – dwa kierunki rozwoju literatury ucyfrowionej” Tekst (w) sieci 2, red. Anna Gumkowska, Warszawa: WAiP. McGann, Jerome (2001) Radiant textuality: Literature after the World Wide Web, New York:Palgrave.

#4 Link jako przynęta Link jest przynętą – obietnicą i pokusą. Obiecuje rozwinięcie danego fragmentu, proponuje teksty konkurencyjne. Link jest widzialnym symbolem ogromnej ilości znaczeń i odniesień kryjących się w każdym tekście, jest znakiem intertekstualności. Link kusi czytelnika, by przerwał lekturę i podążył śladem intrygującego łącza. Większość interfejsów daje odbiorcy możliwość podejrzenia ścieżki docelowej, otwarcia linku w osobnym oknie. Można również otworzyć kilka naraz i – nie bacząc na tekst wyjściowy – podążać dalej szlakiem odnośników. Link dodaje wagi wyrazom i zwrotom – wyciąga je na plan pierwszy, „uniezwykla”. Obok słowa wyróżnionego linkiem nie można przejść obojętnie. Link kładzie nacisk. Link bywa skrótem. Zwraca uwagę na słowo, podkreśla jego liczne konotacje, zmusza do wzięcia go pod uwagę. Link dopowiada. Jak pokazują analizy Marka Kaźmierczaka, duży wpływ na znaczenie tekstu ma dynamika sieci – miejsce jakie zajmuje w konstelacji innych tekstów, ilość połączeń z innymi materiałami. Doświadczenie sieci to nieustanne kuszenie linków. Otwierając stronę internetową, użytkownik nigdy nie wie, gdzie znajdzie się pod koniec wędrówki. Czytaj także: Linki:

#1 Tekst i Sieć; #7 Interfejsy personalizacji; Kaźmierczak, Marek (2008) Literatura w sieci tekstów. Gniezno: Collegium Europaeum Gnesnense.

#3 Infrastruktura sieci a literatura Parę lat wcześniej zanim Roland Barthes poprowadził cykl seminariów o Sarrasinie Balzaka, który zaowocował książką S/Z, po drugiej stronie oceanu młody filozof Theodor Nelson wpadł na nowy sposób organizacji tekstów. Zaproponowany przez niego termin hipertekst, oderwany od literaturoznawczych konotacji, oznaczał łącznik między informacjami i fragmentami, umożliwiający tworzenie unikalnej ścieżki lekturowej w zależności od aktualnego zainteresowania praktycznego odbiorcy, czy raczej – użytkownika. Wizje Nelsona staną się inspiracją dla struktury sieci WWW. Derrick de Kerckhove, uczeń i komentator McLuhana, w sposób charakterystyczny dla swojego mistrza, przedstawia Internet jako rozszerzenie ludzkiego umysłu, pierwszą pamięć ogólnoświatową, swoistą eksternalizację ludzkich myśli. Sieć i hipertekstualność zainspirowały zarówno twórców, jak i edytorów do nowego sposobu pisania i prezentacji dzieł przy pomocy elektronicznego medium. Od końca lat 80., tzw. pierwsza fala twórców hiperprozy – Michael Joyce, Stuart Moulthorpe, Shelley Jackson – pisze utwory hipertekstowe, które teoretycy uznają za ucieleśnienie postmodernistycznych ideałów płynności znaczeń i nieokreśloności tekstu. Programy do hipertekstowego pisania (najpierw Hypercard, potem Storyspace) dawały możliwości wykreowania aktu lektury zupełnie odmiennego od konwencji znanych z literatury drukowanej. W centrum postawiono odbiorcę, który ma zawłaszczyć przekaz i operować nim wedle własnego uznania.

& Literacje

#5 Przykład personalizacji infrastruktury Za przykład infrastruktury otwartej na personalizację niech posłuży hipertekstowa edycja powieści Mary Shelley, The Last Man w wydaniu Stevena E. Jonesa. Wydawca przyznaje otwarcie, że jego wydanie ma być dobrym narzędziem badawczym, a nie edycją w sensie tradycyjnym. Odbiorcą idealnym jest dla Jonesa czytelnik lub badacz, który koncentruje się na fragmencie powieści (np. interpretując rozdział na zajęcia z literatury romantycznej) i śledzi linki umieszczone w tekście. Odbiorca idealny ma z założenia tekst spersonalizować, dostosować do swoich zainteresowań i potrzeb. Linki w tym wydaniu można podzielić na trzy kategorie: edytorskie (uwagi dotyczące literówek, odniesienia do innych wydań krytycznych tekstu), treściowe (materiał bezpośrednio związany z tekstem – np. obrazki miejsc, w których rozgrywa się akcja, muzyka przywoływana w utworze, pełne teksty wierszy cytowanych w powieści) i kontekstowe (materiał zewnętrzny przydatny w interpretacji – artykuły krytyczne, linki do stron zewnętrznych, innych dzieł, parodii… ).

19≈

Literacje

& 99

19≈ Wszystkie odniesienia są z góry przewidziane i zaprojektowane przez wydawcę. Choć pozornie całość przypomina dobrą edycję krytyczną z tradycyjnymi przypisami w wersji elektronicznej, nawigacja i obecność linków odrywają od lektury, kuszą czytelnika [#4]. Oto przykład ścieżki, którą może przemierzyć czytelnik: link w zdaniu “The nearness of this place to London was such…” (t. I, rozdz. VII) prowadzi do przypisu Windsor, który z kolei prowadzi do stron Windsor Castle lub map of Windsor. Wybieramy pierwszy link – opis zamku można rozwinąć kliknięciem na link St. George’s Chapel. Tekst o kaplicy zawiera dwa linki – do poświęconego jej eseju krytycznego i z powrotem do powieści. Wybieramy ten drugi i trafiamy do… trzeciego rozdziału trzeciego tomu, w sam środek sceny rozgrywającej się w kaplicy. Infrastruktura tekstu sieciowego otwiera go na inne materiały, rozprasza, skłania do podróżowania po tekście i materiale pobocznym, odrywa od lektury. Jest to jednakże siatka wstępnie zaprojektowana przez wydawcę. Sieciowe doświadczenie lektury kierowanej zainteresowaniem praktycznym może wyglądać zupełnie inaczej… Czytaj także: Linki:

#8 Przykład czytania poziomego; #10 Przykład interpretacji kolektywnej http://www.rc.umd.edu/editions/mws/lastman/contents.htm

#6 Logika sieci Wyszukiwarka komputerowa Google Desktop to chyba najlepszy przykład logiki bazy danych, którą Lew Manovich opisuje jako jeden z najistotniejszych aspektów nowych mediów, w porównaniu z tradycyjnymi mediami analogowymi.

Nazwijmy takie czytanie „czytaniem poziomym”, nastawionym na otwieranie tekstu, na luźne, wynikające z praktycznego zainteresowania, asocjacje, które skłaniają do oderwania się od tekstu i wyszukiwania informacji, które mogą naszą ciekawość zaspokoić lub też ją pogłębić, skłaniając do dalszych poszukiwań. Czytanie poziome nie jest czytaniem w głąb – linearnym poznawaniem kolejnych partii tekstu. Czytanie poziome jest czytaniem „na boki” – aktywizacją przeróżnych, czasem pobocznych znaczeń uruchamianych przez tekst. Tekst stanowi pretekst dla czytania poziomego. Czytanie poziome tym różni się od sieciowej infrastruktury tekstu [#5], że ścieżka asocjacji lekturowych nie jest zaprogramowana ani zaplanowana przez wydawcę. Czytelnik ma do dyspozycji wyłącznie interfejs, który wykorzystuje do swoich indywidualnych potrzeb. Nie chodzi tu wyłącznie o przeżycie lektury na ekranie elektronicznego urządzenia. Równie dobrze inspirację do poszukiwań przy pomocy komputera może stanowić tekst czytany w druku. Czytaj także: Linki:

#3 Infrastruktura sieci a literatura; #5 Przykład personalizacji infrastruktury Hayles, N. Katherine (2002) Writing Machines. MIT: Cambridge

„Analogową” logikę kartoteki widzimy we wszystkich spisach, listach, katalogach bibliotek czy w uporządkowaniu kart chorych w wielkich szafach przychodni. Wyniki mojego badania krwi znajdują się w koszulce „badania”, w teczce „Maciej Maryl”, w szufladzie pacjentów o nazwisku zawierającym się w zbiorze Ma-Mo, w szafie z nazwiskami od L do O, w pokoju z kartami dorosłych pacjentów. Podobny typ porządkowania danych odnajdujemy w pierwszych systemach operacyjnych i w komputerowej metaforze plików, gdzie dane te uporządkowane są w folderach, a te z kolei znajdują się w folderach wyższego rzędu. Podobnie jak w przychodni – plik z niniejszym tekstem mogę odnaleźć otwierając folder „Moje Dokumenty”, a w nim – folder „Teksty”, a w nim – folder „Antropologia”, a w nim – folder „Antropologia Ciekawości”…

#8 Przykład czytania poziomego

Google Desktop, wyszukiwarka dla komputerów osobistych, zrywa z tą logiką. Umożliwia wyszukanie dowolnego pliku w całym komputerze. Nie trzeba przechodzić całej ścieżki – w okienko wyszukiwarki wpisuję „antropologia ciekawości” i komputer pokazuje pliki odpowiadające temu zapytaniu. Oczywiście, wyszukiwanie już wcześniej było możliwe. Google Desktop ma jednak tę przewagę, że robi to szybciej (indeksuje pliki) oraz bierze także pod uwagę ich treść – nie tylko nazwy. Gdy wpiszę słowo „antropologia” wyskoczą także inne teksty z mojego komputera, w których pojawia się to słowo. Może nawet i teksty, o których już zapomniałem.

Załóżmy, że ktoś właśnie czyta ten tekst, po czym (albo jeszcze w trakcie lektury) otwiera okno przeglądarki. Przypuśćmy, że coś naszą czytelniczkę w tym tekście zainteresowało / zafrapowało / zezłościło / rozweseliło / zasmuciło /... (niepotrzebne skreślić albo dopisać coś innego). W każdym razie, siada przed komputerem i – dajmy na to – wstukuje nazwisko głównego bohatera. W oknie wyszukiwarki pojawią się linki do stron zawierających tekst w różnych językach i odnośniki do licznych wykonań na YouTube oraz – obowiązkowo – link do Wikipedii [#4]. Pierwsze informacje mogą na przykład skłaniać do zbadania różnych wykonań tekstu albo do zainteresowania się pierwowzorem. Oprócz wykonania autorskiego i wersji kilku znanych artystów (Louis Armstrong, Hildegarde Knef, Frank Sinatra, Robbie Williams) można także dotrzeć do reklamówki McDonald’s Mac Tonight wykorzystującej motyw piosenki.

Ten typ myślenia, myślenia przy pomocy komputera, myślenia „bazą danych” filozof mediów Michael Heim nazywa myśleniem booleańskim, logiką symboliczną, będącą niejako przeciwstawieniem Ramistycznej logiki uporządkowania, skorowidzów i indeksów. Takie wyszukiwanie nie wymaga wiedzy ogólnej czy szczegółowej ani specjalnego przygotowania merytorycznego, tylko znajomości reguł wyszukiwania, jego logiki. Wyszukujemy słowa kluczowe, zestawiamy fragmenty, przeglądamy wyniki wyszukiwania, by przejść do strony najbardziej odpowiadającej naszemu zainteresowaniu praktycznemu. Proroctwo wygłoszone przez Heima przed niemal dwudziestu laty dziś wydaje się oczywistością: „logika wyszukiwania i inne strategie komputerowe szybko staną się drugą naturą ludzi piśmiennych“ (1993: 14). Ta druga natura wpływa na sposób, w jaki obchodzimy się z tekstami. Czytaj także:

Linki:

#1 Tekst i Sieć; #8 Przykład czytania poziomego Heim, Michael (1993) The Metaphysics of Virtual Reality, New York: Oxford University Press. Manovich, Lev (2006) Język nowych mediów, przeł. P. Cypryański. Warszawa: WAiP. Ong, Walter J. (1992) Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii. Przeł. J. Japola. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.

#7 Interfejsy personalizacji Logika wyszukiwania wraz z nastawieniem na fragment [#2] to zjawisko istotnie wpływające na sposób czytania tekstów literackich we współczesnej kulturze. Znamiennym przykładem jest Kindle, czytnik e-książek firmy Amazon. Nie dość, że użytkownik ma możliwość przeszukiwania tekstów zgromadzonych na czytniku, zaznaczania i przeglądania fragmentów, to jeszcze – przy pomocy łącza sieci komórkowej – może korzystać z Wikipedii (a w niektórych krajach – także z wyszukiwarki Google). Wystarczy w trakcie lektury zaznaczyć frapujący fragment tekstu (nazwisko, pojęcie, nazwę geograficzną, nieznany wyraz…) i wybrać opcję „szukaj w Wikipedii”. To takie proste.

100

Współczesne interfejsy – komputery, czytniki, telefony komórkowe – zachęcają nas do aktywnego wyszukiwania treści, do „otwierania” tekstu w trakcie lektury – sprawdzania nawet najbłahszych informacji, które nas zaciekawią. Oczywiście, samo szukanie informacji jako forma zaspokajania ciekawości i realizacja zainteresowania praktycznego nie jest niczym nowym. Natomiast sposób wyszukiwania, łatwość, prędkość i zasób wiedzy dostępnej na wyciągnięcie ręki (bez wstawania z fotela) jest przeogromny i kuszący. Zaspokajanie ciekawości nigdy nie było takie łatwe.

& Literacje

Na wstępie muszę podkreślić, iż przedstawiam tu tylko wstępny, ułomny i niepełny katalog możliwości wyszukiwania. Jest to jednakże katalog idiosynkratyczny, który pewnie więcej mówi o czytelniku niż o tekście. Ale o to także chodzi w czytaniu poziomym. Za przykład tekstu czytanego poziomo posłuży Lamentacja o Mackie Majchrze [Morität von Mackie Messer] Bertolta Brechta. Ten fragment Opery za trzy grosze jest dość popularną piosenką – często przekładaną i adaptowaną. Opowiada historię tajemniczego zabijaki, którego zawsze można wypatrzyć w pobliżu miejsca zbrodni, choć nigdy niczego nie można mu udowodnić.

Czytelniczka może także podążyć tropem kontekstów literackich – utwór jako fragment Opery za trzy grosze – swoistego remake’u Opery Żebraczej. Jedna za drugą otwierają się liczne omówienia, opracowania krytyczne, linki do omówień adaptacji i plików muzycznych dostępnych mniej lub bardziej legalnie. Przy okazji, czytelnik zainteresowany zbrodnią natknie się na informację o pierwowzorze postaci – Kubie Rozpruwaczu (jest to pierwowzór dla Brechta, nie Gaya). Uruchamia to cały wachlarz stron ze szczegółami poświęconymi anatomii zbrodni, w tym lista „infamous British serial killers”. Czytelniczka wybierająca się do Londynu – a czemuż by nie? – może być zainteresowana topografią zbrodni Mackiego. W tekście znajdziemy odwołania do Tamizy, dzielnicy Soho czy ulicy Strand łączącej Westminster z centrum miasta, na której znaleziono jedną z ofiar, gdy Mackie „przypadkiem” znikał za rogiem. Stąd już tylko krok do informacji o słynnym morderstwie na tej ulicy – w 1897 roku aktor teatru Adelphi padł z ręki zazdrosnego kolegi. Cóż jeszcze? Może klucz przyrodniczy? Zainteresowani ciekawym porównaniem Mackiego do rekina (zabija, znika, jest groźny, ma nóż jak zęby) mogą skupić się na zwyczajach tych złowieszczych ryb. Kto wie, może czytelniczka nawet dotrze do informacji o felietoniście o pseudonimie „Mac the Knife”, piszącym dla nieistniejącej już gazety Apple Week. Niepełność, wyrywkowość i – przede wszystkim – nie do końca poważna strategia szukania przedstawiona wyżej pokazuje, jakie konsekwencje może mieć znaczeniotwórcza siła tekstów literackich w połączeniu z nowymi możliwościami technologicznymi. Tekst – maszyna do tworzenia znaczeń – w połączeniu z sieciowym interfejsem – maszyną do rozwijania skojarzeń – pogłębiają specyficzny typ doświadczenia lektury – czytanie poziome. Logika szukania [#6] nie polega tu na odnajdywaniu określonych treści, tylko na szukaniu – wyrywkowym doborze materiału z całej palety dostępnych możliwości dostarczanych przez wyszukiwarkę. Czytanie poziome będzie lepiej widoczne w analizie lektury społecznościowej [#10]. Czytaj także: Linki:

#2 Czytanie a Internet; #4 Link jako przynęta www.google.com

19≈

Literacje

& 101

19≈

Grupy zadaniowe złożone z użytkowników Sieci to ważny fenomen Internetu. Henry Jenkins opisuje to zjawisko w Kulturze konwergencji, pisząc o grze między widzami a producentami popularnego reality show Survivor. Widzowie analizują na forum dyskusyjnym wszystkie dostępne materiały, by jeszcze przed emisją odcinka określić, który uczestnik zostanie wyeliminowany. W trakcie wspólnych prac połączone siły licznych internautów tworzą „zbiorową inteligencję”, która szybko i skutecznie może rozwiązać każdą zagadkę. Popularnym terminem na określenie takich działań stał się ostatnio crowdsourcing, od tłumu [crowd] składającego się na zbiorową inteligencję, któremu powierza się [outsourcing] rozwiązanie problemu. Podobnie jest z interpretacją kolektywną w sieci. Tekst zostaje potraktowany jako zagadka, którą autor stawia czytelnikom, tj. „zbiorowej inteligencji”. Odczytując teksty w ten sposób, użytkownicy tworzą nowe interpretacje, nowe połączenia z tekstami, między tekstami i z różnymi innymi materiałami, dostarczając sobie i innym tematów do przemyśleń. Takie krążenie wokół książki przywołuje na myśl strategię „kłącza” opisywaną przez Deleuze’a i Guattariego. Interpretacja kolektywna w Internecie jest jak namacalne kłącze – ślady odczytań wiją się po całym forum. Różne myśli, asocjacje albo odchodzą w zapomnienie, albo zostają rozwinięte i stają się podstawą dla następnej interpretacji lub prowadzą w ślepy zaułek: „dowolny punkt kłącza może i musi zostać połączony z dowolnym innym punktem” (1988: 233). Forum jako zbiór tekstów z różnych porządków, połączonych ze sobą odnośnikami przypomina proponowany przez badaczy ideał książki-kłącza, zakładający „roztoczenie wszystkiego w takim planie zewnętrzności, na jednej stronie i w tej samej strefie: przeżyte zdarzenia, historyczne determinacje, myślane pojęcia, jednostki, grupy i formacje społeczne” (1988: 225). Interpretacja na forum jest już nie tylko interpretacją książki, ale i jej reprodukcją – pisaniem jej dalej, rozwijaniem o kolejne wątki poprzez analizę relacji intertekstualnych. Czytaj także:

Linki:

#4 Link jako przynęta; #6 Logika Sieci Deleuze, Gilles i Felix Guattari (1988) „Kłącze”, przeł. B. Banasiak, Colloquia Communia 1-3 (36-38): 221-237. Jenkins, Henry (2007) Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, przeł. M. Bernatowicz i M. Filiciak, Kraków: WAiP.

#10 Przykład interpretacji kolektywnej Przyjrzyjmy się, w jaki sposób interpretują tekst czytelnicy zrzeszeni na forum www.houseofleaves.com, poświęconym powieści amerykańskiego pisarza Marka Z. Danielewskiego. House of leaves (2000) to wymarzony przykład powieści postmodernistycznej. Autor wykorzystał znane motywy „odnalezionego rękopisu” i „kompozycję szkatułkową”, by w najwyższym stopniu rozchwiać strukturę utworu. Dodatkowo, rozwiązania zastosowane w warstwie typograficznej (np. różnorodne czcionki, typografia naśladująca opisywane zdarzenie, kilka wyrazów wyróżnionych osobnym kolorem, etc.), różne ilustracje i dodatki (np. wiersze, cytaty, kolaże czy indeks na końcu powieści), a także zaszyfrowane fragmenty tekstu zmuszają czytelnika do nietypowego podejścia do dzieła, przypominającego czynności wykonywane przez czytelników elektronicznych utworów hipertekstowych (np. przeskakiwanie między stronami) [#6].

Użytkownicy skrzętnie poszukują wątków intertekstualnych, w które bogate jest dzieło. Jeżeli jakiś fragment odnosi się do postaci z rzeczywistości pozapowieściowej (niekoniecznie realnej), pojawia się odnośnik do odpowiedniego artykułu w Internecie, obrazka, zdjęcia czy mapy. Większość źródeł, także tekstowych pochodzi ze stron WWW. Wydaje się, iż Google zastępuje tu kompetencję kulturową czytelników, stając się elementem wiedzy zbiorowej, przekazywanej kolejnym użytkownikom forum. Interpretacja na forum wygląda na ucieleśnienie idei bricolage’u w wydaniu kolektywnym. Bricolage, metoda proponowana przez Lévi-Straussa w Myśli nieoswojonej, polega na korzystaniu w praktyce interpretacyjnej – czy jest to interpretacja kultury, czy jej wytworów – z różnych narzędzi odpowiednio dobranych do sytuacji. W wypadku interpretacji internetowych wszyscy użytkownicy przynoszą własne narzędzia, zainteresowania, skojarzenia i wykorzystują je do zmagania z tekstem. Czytaj także: Linki:

1 Tekst i Sieć; #8 Przykład czytania poziomego Danielewski, Mark Z. (2000) House of leaves. New York: Pantheon Books, Random House. Lévi-Strauss, Claude (2001) Myśl nieoswojona, przeł. A. Zajączkowski, Warszawa: Wydawnictwo KR.

Maciej Maryl

{

#9 Crowdsourcing interpretacji

bo Maciej Maryl, asystent w Pracowni Poetyki Historycznej IBL PAN, doktorant Szkoły Nauk Społecznych przy IFiS PAN. Literaturoznawca i socjolog. Tłumaczy siebie, innym i innych. Teksty i przekłady publikował m. in. w “Tekstach Drugich”, “Images” i tomach zbiorowych. Stypendysta Fundacji na rzecz Nauki Polskiej i Komisji Fulbrighta. Interesuje się odbiorem literatury, komunikacją literacką, nowymi mediami, gadżetami i doświadczaniem codzienności. Kontakt: mmaryl@wp.pl

Warstwa symboliczna utworu jest przeładowana, co prowadzi do swoistej inflacji signifiantów: wszystko w powieści znaczy, ale znaczenia są chwiejne i w zasadzie trudno odnaleźć stabilny punkt interpretacyjny czy choćby trop „właściwego odczytania”. Autor swobodnie posługuje się symbolami i intertekstualnymi odwołaniami do innych tekstów kultury, tworząc często połączenia zaskakujące i niejednoznaczne. Niektóre partie tekstu są nawet zaszyfrowane, zmuszając czytelnika do mozolnego dekodowania ukrytych treści. Czytelnik House of Leaves, podobnie jak bohaterowie powieści, poszukuje sensu obserwowanych zdarzeń, który bezustannie się mu wymyka. Co interesujące, próżno szukać na forum www.houseofleaves.com wątku poświęconego znaczeniu utworu. Dominuje raczej przeświadczenie, iż znaczenie ukryte jest w drobnych znakach, które trzeba kolejno odczytać, by dotrzeć do istoty tekstu. Koło hermeneutyczne ulega zaburzeniu – szczegół może być kluczem do całości, ale całość książki rzadziej tłumaczy szczegół. Wśród użytkowników dominuje przeświadczenie, iż tekst skrywa sekret, który jakoś należy odkryć. Interpretacja polega tu zatem na dekodowaniu ukrytych znaczeń, omijaniu pułapek zastawianych przez autora Hipotezy interpretacyjne użytkowników charakteryzują się asocjacyjnością. Dobrym przykładem jest głos w dyskusji o znaczeniu kolorów w utworze (wyraz „house” w całym tekście jest niebieski, wyraz „minotaur” – czerwony). „Cała ta rozmowa o kolorach przywodzi mi na myśl Picassa”, pisze Jessie, po czym opisuje historię „niebieskiego okresu Picassa”, łącząc kolor z depresją. W konsekwencji użytkownicy poszukują wszelkich możliwych związków między czerwonym a niebieskim, co – jak wiemy – może wywołać lawinę skojarzeń. W podobny sposób użytkownicy dekodują często pojawiające się w tekście tajemnicze imię Delial: „Delial brzmi jak odmowa [denial]”, (Cloudsurfer); „Delial to także marka kremu do opalania”, (Aloysius); „Delial. Allied. All Die. Nie wiem, co to mogłoby znaczyć”, (doomsoldier).

102

& Literacje

19≈

Literacje

& 103

wiersz

andrea assaf

20≈

104

& Literacje

11≈

Down

Pod spodem

I was trying to remember the beginning of September and everything that came before … I was blank. For the first few moments, just – void. I blinked … at the white down, someone else’s blanket I’d been under for days. I was trying to remember the beginning of September, and everything that came before the shattered glass, the acrid smell of asbestos and flesh singeing the lungs and soul … I was trying to remember where I had been in the days before, and what a beach looked like. Yes, a beach … I remembered THE COLLAPSE, of course, and apple pie sliced out of the Pentagon and tearing the screen to lean out the window so that I could see what was smoking … I was trying to remember the beginning of September, but I couldn’t see past it! I couldn’t see the past of it! I … For those first few moments, under the down, everything that came before was void.

Chciałam sobie przypomnieć początek września I wszystko, co było przedtem... Przez pierwsze kilka chwil Wypalona we wnętrzu Owinięta w próżnię jak kocem Wyjrzałam spod białej pustki Chciałam sobie przypomnieć początek września I wszystko, co było przedtem Odłamki szkła Ohydny fetor azbestu i palonych ciał Dławiący płuca i duszę... Chciałam sobie przypomnieć Gdzie byłam wcześniej I jak wygląda plaża Jednak pamiętam UDERZENIE Okrojony budynek Pentagonu Jak tort, z którego odcięto trójkąt Przeniknąć przez ekran I wychylić się przez okno Aby śledzić łunę dymów Chciałam sobie przypomnieć Początek września Ale patrzyłam i nic nie widziałam Trwałam niema Przez pierwsze kilka chwil Ja Pod spodem Owinięta w wszechobecną próżnię jak kocem.

September, 2001

Wrzesień, 2001 Tłumaczenie Dorota Sobstel

Down jest wierszem otwierającym tomik Eleven Reflections on September ( Jedenaście przemyśleń o wrześniu)

Andrea Assaf, poetka, performerka, pedagog, aktorka i reżyserka; zaangażowana w działalność prospołeczną. W 2002 roku wygrała Urbana Queer Slam w Nowym Jorku; uczestniczka Festiwalu Poezji Qeerowej w Centro Cultural Tijuana w Meksyku. Współautorka książki Civic Dialogue, Arts and Culture: Findings from Animating Democracy. Stale współpracuje z czasopismem „Mizna”, poświęconym arabskoamerykańskiej literaturze w Stanach Zjednoczonych. Członkini Stowarzyszenia Alternate ROOTS and RAWI (grupującego pisarzy amerykańskich pochodzenia arabskiego). Wiersz Pod spodem pochodzi z tomu Eleven Reflections on September wydanego po hiszpańsku w 2010.

Literacje

& 105

Inny

Instrukcja

01≈

106

& Literacje

01≈

Literacje

& 107

21≈

•

Radek Rychcik: Zastanawiałem się nad tym ostatnio, co jest pod powierzchnią, czym jest ta powierzchnia. Zastanawiałem się też nad procesami identyfikacji widza z tym, co ogląda na scenie, nad temperaturą obecności postaci na scenie. W jaki sposób ta postać istnieje, czy mówi, czy ciało krzyczy; w jakim stanie jest ciało i jaki ma to wpływ na widza? Z czym widz się identyfikuje, czy identyfikacja przebiega na poziomie słów, retoryki, języka, czy może tego, co jest poza językiem, co określono mianem „cielesnego”, nieułożonego w języku, tego, co dopiero język rodzi. Czymś takim jest krzyk, forma pragnienia, żeby coś wyrazić. Identyfikacja przebiega w sferze językowej i pozajęzykowej. Co jest bardziej wstydliwe? To co mówię czy to, czego nie mówię. Jeśli pytasz o ciekawość, to interesuje mnie ten rodzaj identyfikacji między widzem a postacią na scenie, gdzie widz przyznaje się do tego, że nie ma języka do wypowiedzenia tego najskrytszego. Czy „to” jest poza kulturą, czy to jest libido, co krzyczy, to co wycieka z mojego ciała? A może „to” jest to nieumieszczone w języku? Gdzie jest postać, czy o postaci mówimy, gdy w ogóle potrafi się poruszać w języku, a nie mówimy już o postaci, kiedy jest w afekcie pozajęzykowym, jest tylko i wyłącznie szukaniem wyrazu? Ciekawi mnie to, co wstydliwe i nieświadome, bo tego najbardziej się boimy. Nuda zaś jest rodzajem przygody, w której mamy do czynienia ze swoistym zawieszeniem myśli na swój temat. Nuda nie jest na poziomie świadomości. Tylko taka nuda mnie obchodzi, kiedy wiem, że ją przeżywam.

•

Radek Rychcik: Widz nie zajmuje się tym, jak ten mechanizm powstaje, bo on jest odsłonięty, coś co zostaje zauważone nie zajmuje już uwagi. Kategoria prawdy i fałszu już nie istnieje, bo aktorzy schodzą ze sceny i ten mechanizm jest dość jasny i w takim ujęciu sprawy właśnie możemy być zaatakowani emocją czy czymś co nazywamy „prawdą emocjonalną” w trakcie sceny. Chodzi mi tu o znalezienie gestów abstrakcyjnych. Nie mamy tu do czynienia tylko z opowieścią aktorów zarażoną ich emocjonalnością, autentycznością i prawdą, ale też z tym, co w trakcie sceny może pójść w stronę abstrakcji, maski i obrazu uniwersalnego. &

•

{

że z jednej strony histeryczność, agresja, krzyk, z drugiej strony nuda, to są różne formy rodzaju kontraktu z widzem. Obie mogą mieć tę samą radykalność, mogą być prowadzone z różnych perspektyw, obie mogą znaczyć młodość lub starość. Cokolwiek będziemy w tych dychotomiach znajdować, to wynika z punktu patrzenia i aktywności, a także z poziomu znajdywania się i poszukiwania w materii teatralnej. Ja na pewno jestem na etapie gitary elektrycznej, a nie kwartetu smyczkowego, to znaczy jestem na etapie mówienia krzykiem, a nie szeptem. To jest kwestia poszukiwania estetycznego, które mnie teraz pochłania, bardziej mnie wyraża. Może moje młode ciało ma na tyle siły, żeby przeprowadzać przez siebie właśnie takie akty komunikacji z widzem. Poza tym to wynika z olbrzymiej ambicji uczestniczenia w świecie. Moją aspiracją jest wspinanie się po drzewach, jeśli upadam to krzyczę i w taki sposób traktuję swoją przygodę w sztuce. Im bardziej chcę, tym bardziej doświadczam poczucia utraty i konsekwencji tej utraty. Wszystko staje się katastrofą.

D.S.: Umberto Eco pisał, że tam gdzie nie

można teoretyzować, trzeba zacząć opowiadać. A jak Ty szukasz ciekawych opowieści, czy w ogóle interesuje cię opowiadanie per se?

•

wywiad

Piotr Seweryn Rosół: Zacząłbym od ciekawości w ogóle. Wydaje mi się, że to jest takie słowo „letnie”, że ono średnio przystaje do tego, co Ty robisz, gdzie temperatury są raczej skrajne, histeria, gorączka, ale nie ciekawość...

D.S.: Widz zostaje zaangażowany w to powoływanie sceny? Nie dostaje teatru rytualnego, ale dostaje teatr, który tworzy się na jego oczach.

•

świata

Radek Rychcik: Wydaje mi się,

Radek Rychcik: Zawsze anegdota jest

dla mnie pretekstem. Tak było z Polami bawełnianymi. Koltes pisze o ciemnej ulicy, zaułku, przestrzeni rodzajowej. Wstawia w tę przestrzeń dwóch ludzi, ale nazywa ich dealerklient, czyli mówi o jakiejś sytuacji modelowej, umieszczającej kontekst spotkania w uniwersum, w czymś co jest ponadjednostkowe. Ja szukam takich zbliżeń właśnie, szukam raczej modeli istnienia relacji niż wyjątkowości tych relacji. Myślę, że to jest przestrzeń archetypiczna, może też rytualna. Ktoś określał spotkanie tych ludzi jako spotkanie dwóch homoseksualnych biznesmenów w pubie, w londyńskim City, którzy nie mają odwagi, aby do siebie podejść, a ktoś inny powie-

P.S.R.: Barthes mówi, że kultura miesz-

czańska zbudowała się na wygnaniu innego. To co widać, to zamiany twarzy w ikonę, ty zręcznie to wykorzystujesz. Teatr może być taką przestrzenią odtwarzania twarzy. Twój spektakl Versus to właśnie gra tymi konwencjami. Aktor nie interpretuje, jest jedynie bolesna gra masek.

•

& Literacje

dachach

•

108

Tańczącna

P.S.R.: Nuda i ciekawość mają inny czas. To jest kwestia odbioru. Ostatnio widzieliśmy spektakl Lupy przecież ostentacyjnie nudny, będący swoistą przeciwwagą tego, co ty robisz. Szukasz w histerii, w skrajnych doświadczeniach choroby. Ogldając Versus miałem wrażenie, że zaprowadziłeś aktorów do choroby. To jest ciekawe, bo to jest spotkanie z innością. Nuda jest przeciwieństwem tego stanu.

•

Radek rychcik

Piotr Seweryn Rosół i Dorota Sobstel

do ukazania tego mechanizmu, bo przez efekt obcości nie karze nam wierzyć w świat, ale daje nam możliwość umieszczenia w sytuacji sztucznej tego, co jest prawdziwe. Nie zajmujemy się iluzyjnością świata – scena, która dzieje się na naszych oczach jest sztuczna, aktorzy wychodzą na scenę, instalują na niej emocje, po czym schodzą – natomiast widz patrząc, jak to jest robione, już się tym później nie zajmuje.

•

rozmawiają:

Radek Rychcik: Gdzie kończy się granica demistyfikacji? Figurą demistyfikatora bawił się Barthes w Mitologiach. Moje „potrafienie” obnażenia mitu zamienia się też w mit. Gdzie jest dotarcie do rzeczywistości i do czegoś prawdziwego? Brecht doskonale nadaje się

21≈

Literacje

& 109

21≈

Radek Rychcik: Rozpatruję to w kategorii identyfikacji. Wy-

prowadzam na scenę własny pogląd, własną umiejętność opowiadania świata, opowiadania siebie z głęboką wiarą, że to będzie dotyczyło innych, że moja emocjonalność odbija się w ich, a ich w mojej. Szczególnie jest to dla mnie ważne à propos tego, co może być odsłonięciem, jak bardzo ocenzurowana jest uczuciowość, sentymentalizm, to, co jest wstydliwe w powszechnej „komunikacji siebie”. Mnie interesuje odsłonięcie tego, co jest poza kolaboracją z rytuałem społecznym, z kulturą.

•

P.S.R.: Czy miłość to jest twój temat? Ona też może być obscenicz-

na i wstydliwa, jest dosłownie wszędzie; znajdziesz ją w internecie, w gazetach... Na nią spoglądano ze wszystkich stron, jest obnażona, pokazana.

wywiad

•

P.S.R.: A jak określiłbyś swój teatr? Nie psychologiczny, nie rytualny... &

Radek Rychcik: Teatr histeryczny! &

P.S.R.: Nie boisz, że jest to środek, którego

być może nadużywasz?

•

& Literacje

Radek Rychcik: Wyznaczam sobie tak daleko kierunki, by nigdy nie bać się siebie, ale teatr jest taką materią, w której spotykasz się z ludźmi i tylko z ludźmi możesz przeprowadzić coś na swój temat. Boję się zawsze spotkania z nimi po to, żeby opowiedzieć coś o sobie. To jest zawsze akt samolubny, to znaczy wprowadzenia ludzi w taki rodzaj emocji, stanu, pewnej kondycji ciągłego niezrozumienia siebie nawzajem po to, by dotrzeć do własnej mocy i intensywności pragnienia. To jest często bardzo trudne.

Radek Rychcik: Zawsze możemy się tego bać. To jest kwestia eksploatacji własnej potrzeby. Póki się jest na etapie, że wybór estetyczny, potrzeba ekspresji są wciąż świeże i nie czuje się zmęczenia nimi, to dla mnie ta przestrzeń eksploracji jest ważna. W ogóle nie przejmuję się perspektywą zaszufladkowania. Uważam, że szczególnie teraz w sztuce pewne rzeczy polegają na silnym geście wyboru tego, co się czuje, do czego jest się przekonanym, a nie na próbie zdobywania mądrości o skom-

P.S.R.: Mówisz, że chcesz pokazać ograni-

czenie spojrzenia męskiego, być może ograniczającego. Twoją demistyfikacją jest pokazanie granic podmiotu męskiego patrzącego na kobietę.

•

110

ko jest kołem albo że wszystko wraca. Po rewolucji seksualnej, kiedy seksualność stała się tematem otwierającym pewne rzeczy, zmierzające ku odsłonięciu, kiedy zdaliśmy sobie sprawę, że kultura jest ruchomym paskiem, na którym jest to, co powoduje jakikolwiek porządek społeczny i mimo odsłonięcia naszych energii libido zawsze coś jest w cieniu. To znaczy to odsłonięte z kolei przesłania coś innego. Barthes zauważa, że wszyscy mówią teraz o seksualności, a nikt nie mówi o miłości, o gestach zaniedbanych, o czułości, o pocałunku, o kodzie wstydliwym i ckliwym, sentymentalnym. W takim wypadku zawsze pozostaje coś ciekawego. Szok, jaki wywołała dyskusja o seksualności sprawił, że nagle odkryliśmy, że coś zostało tabu, coś zostało zaniedbane, bo można powiedzieć, że seksualność wprowadziła zupełnie nowy dyskurs i pozostawiła melodramat w strefie nośnika gatunkowego opowieści o uczuciach. Melodramatyczne historie przeszły do sfery wstydliwej, intymnej. Nie przyznajemy się do tego, że nas bawią, że na nich płaczemy.

D.S.: Czy jest coś, co bałbyś się obnażyć

w teatrze?

•

Radek Rychcik: Nie aspirowałbym do stwierdzeń typu, że wszyst-

•

którzy cię miażdżą? Czy może istotniejsi są tacy, którzy widzą siebie w tych wszystkich spektaklach? Jak w przypadku Fragmentów dyskursu miłosnego, z którymi wiele osób się utożsamiało, widząc na scenie swe własne historie...

zane z kształtowaniem podmiotu. Bardziej interesuje mnie związek pomiędzy podziałem męskie/kobiece w kontekście, jak te dwie sfery na siebie wpływają. Interesuje mnie przenikanie się spojrzeń – przedmiotu i podmiotu – bo mamy dostęp do możliwości tworzenia się języka, mocy opowiadania o sobie. Jeśli Wyspiański tworzy tekst, tworzy postać kobiecą, maluje akt kobiecy, wpisuje swoje wyobrażenie o żałobie w postać kobiecą, jest to akt nie tyle demiurgiczny, co bezczelny, zawłaszczający tę podmiotowość. Moim gestem wobec Wyspiańskiego było to, aby sam zagrał tę rolę, te emocje, aby spróbował wziąć w swoje ciało to, co sobie wyobraża jak kobieta to przeżywa. I w tym wypadku cały ten akt ocenzurowania ciała kobiecego, możliwości ekspresji podmiotu kobiecego w świecie spojrzenia męskiego, które uprzedmiotawia język zamknięty w takim wulkanie; rodzi nową ekspresję. Ekspresję bycia, która wydaje mi się doskonałą awangardową muzyką. Ciało histeryczne, które jest poza językiem, które zupełnie czerpie inne kody z innych języków, z chorób, z tego co jest właśnie dyskursem Innego i tworzy jakiś język wyrażania siebie, często w kontrakcie, w kolaboracji z podmiotem męskim, który patrzy na to, bo bez tego podmiotu zawłaszczającego język nie miałby cenzury, nie byłby w obozie, z którego musi się wydobyć. W tym sensie istnieje tu coś, co nazwałbym cenzurą kulturową dla tematu libido. To jest związane też z tematem cenzurowanej rozkoszy kobiecej, jak traktowano to w XIX wieku, ale i jak traktuje się dziś. Jak zawsze rozkosz kobieca, autonomia seksualna u kobiety była poddawana cenzurze i była sferą tabu, wiązała się z poczuciem winy.

•

D.S.: Czy bardziej interesują cię widzowie, którzy są pochlebcami, czy

Radek Rychcik: To jest zawsze zwią-

•

Radek Rychcik: Zawsze zwycięstwem jest to, że coś, co widzowi daje wzruszenie, umożliwia mu zrozumienie i dotarcie do modelowych spotkań. Coś co jest przeżyte i „wzięte” w ciało aktora, zamieni się w maskę, ale nie sprawia, że nie opowiada o człowieku. Interesuje mnie emocjonalne działanie, które ma swój wymiar intelektualny. U widza najpierw obchodzi mnie wzruszenie, a dopiero później namysł, nigdy odwrotnie.

•

{

•

Radek rychcik

•

P.S.R.: A Ty ciekawy jesteś Innego, skoro w każdym chyba przedstawieniu dajesz obraz niemożliwego spotkania? We Fragmentach dyskursu miłosnego podmiot wywłaszczony, który nie panuje nad swoim językiem; maski w Versusie, które mówią o spotkaniu pewnych znaków a nie spotkaniu ludzi.

P.S.R.: A różnica seksualna: męskie/kobiece, czy to jest także sfera inności dla ciebie?

•

określił w zdaniu: „Pani Bovary to ja”. Ja jako podmiot męski umieszczam siebie w masce kobiety, ocenzurowanej podmiotem męskim, więc to ja opowiadam moje bycie ocenzurowanym, ale potrzebuję kobiety, by o tym opowiadać. Tym zajmował się Baudelaire w Kwiatach zła, które w dużej mierze dotyczą tematyki saficznej, zajmował się lesbijkami. Lesbijka jako podmiot, figura kogoś kto żąda rozkoszy bez celu, rozkoszy, która jest wartością autonomiczną. Porządek kreacji i porządek prokreacji, ten rodzaj dychotomii. Artyści próbując opowiadać o sobie, o ograniczeniach kultury, w której istnieli często wybierali figury kobiece do tego.

•

dział, że oni tańczą na dachach świata. Podoba mi się ta interpretacyjna rozbieżność, że ktoś szuka bardzo jednostkowej historii i umieszcza ją w pewnym kontekście, inny zaś widzi w tym model, uniwersum, coś rytualnego.

Radek Rychcik: To też, ale w geście,

że każę mężczyźnie odgrywać kobietę jest paradygmat używania maski, tego co Flaubert

21≈

Literacje

& 111

Radek Rychcik: Zbyt kruchy, żeby być naprawdę zły.

•

D.S.: Gdy widzisz widza, który płacze, jak reagujesz? &

Radek Rychcik: Przede wszystkim ja sam jestem pierwszym widzem. Jeżeli ja płaczę, to znaczy że jest dobrze.

•

szające i źle zrobione. Jednakże wszystko co powiedziałeś idzie po linii etyki. Wszystkie te pomysły z obnażeniem, czy to nie jest etyczne?

•

Radek Rychcik: Tak rozumiane, wszystko staje się kategorią etyczną. Ja mogę zasłaniać się hasłami, że estetyka to etyka. Ja nie mogę się zajmować etyką, ale to, co robię może być odbierane w sferze etycznej. &

•

P.S.R.: A czy twoja ostatnia podróż do Ameryki była dla Ciebie spotkaniem z innością w sensie kulturowym? Jak widzisz teatralnie Stany?

•

Radek Rychcik: Na pewno można powiedzieć, że teatr tam nie

ję się ‚realnym’ w moim życiu. Nieustannie zajmuję się powtórzeniem, potrzebą bycia z kimś, ale mniej mnie zajmują konsekwencje bycia z kimś naprawdę. Nie mam wglądu w sytuację opowiadania o małżeństwie, o realnych konsekwencjach bycia w związku, natomiast mam potrzebę opowiadania o samej potrzebie bycia z kimś. To znaczy, że to jest poszukiwanie między spełnieniem a niespełnieniem. Uważam że brak jest najbardziej konstytutywną formą bycia.

Radek Rychcik: Z jednej strony tak się teraz pisze, z drugiej jest to zbliżone do mojej własnej percepcji, ale i do percepcji widza, jak mi się wydaje. Jest to forma kontraktu z widzem, oddziałujemy na wielu poziomach przez rytm opowiadania wypadków. Mniej mnie interesuje opowiadanie wypadków przez język literacki, przez postaci, które mówią. Bardziej mnie interesuje ten afekt, potrzeba, inny rodzaj pokazywania chcenia. W jakimś sensie jest to próba uratowania słowa, zobaczenia go na nowo, żeby słowo na nowo zyskało wartość, należy stworzyć odpowiedni kontekst dla pojawienia się tej wartości, żeby słowo na nowo stało się nośnikiem, być może tą informację trzeba powtórzyć kilkakrotnie. I skoncentrować się na tym, że to ona ma być usłyszana.

P.S.R.: Czy musisz prowokować cieka-

wość, reżyserować sytuacje, w których ona się pojawi, czy jesteś niecierpliwy w pracy i w życiu? &

Radek Rychcik: Myślę że bardzo tak

jest. To może wynikać z etapu w życiu. Czasem dostajemy od świata tyle bodźców, że wręcz jest ich za dużo, a czasami po prostu musimy je sprowokować. Ale to jest odpowiedź kompletnie niezdecydowana, to znaczy może być tak albo tak. Mam jak najbardziej prowokujący charakter wobec życia, wobec bycia w sztuce – chcę, żeby zawsze więcej się działo.

D.S.: Jeżeli mówisz o kontrakcie z widzem, czy on ulega zmianom w kontekście słowa osadzonego w innej kulturze? Versus był ostatnio pokazywany na festiwalu teatralnym w Nowym Jorku, nie zawsze chyba był rozumiany tak, jak Ty go „napisałeś”, myślisz, że można ten kontrakt jakoś inaczej zawiązać z widzem amerykańskim czy np. azjatyckim?

wę.

D.S. i P.S.R.: Dziękujemy Ci za rozmo-

•

ma mocy wywoływania dyskusji publicznej. W spotkaniu z amerykańską tradycją teatralną, to co ma być bolesne, przekraczać sfery tabu, jest wyrażone w anegdocie. Bardzo cenieni są tam scenarzyści, scenopisarze, dramaturdzy poprzez to, jaką historię potrafią stworzyć, historię linearną. Coś jest uznane za skandaliczne, dlatego że dotyka tematów rasowych, seksu – teraz już nie tak bardzo – wojny. Ale to wszystko jest mało nakłuwające porządek, kompletnie pozbawione energii wywoływania skandalu czy poruszenia. Mitologia amerykańska polega na tym, że nawet ta dotycząca faktów historycznych nie jest zbudowana z tych fak-

Radek Rychcik: Tak. Teraz nie zajmu-

•

P.S.R.: Mówisz, że w ogóle nie oceniasz dobre/złe, tylko piękne/wzru-

•

• • •

D.S.: Jak byś siebie określił jako człowiek?

D.S.: Czy jesteś melancholikiem?

•

P.S.R.: A Ty przestałeś wierzyć w fabularność? Nie jesteś już poetą, słowa zamieniłeś w obrazy filmowe. W twoim teatrze obrazy układają się jak na ekranie filmowym. Także technicznie, cięcia, które stosujesz są filmowe.

•

Radek Rychcik: Miewałem. Mistrzów się miewa...

•

& Literacje

D.S.: A czy Ty masz jakichś mistrzów?

•

112

Radek Rychcik: Ważna jest dla mnie kategoria odwagi i zdolności opowiadania o sobie.

•

Radek Rychcik, ur. w 1981 r. w Działdowie. Absolwent wydziału polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, ukończył PWST im. Ludwika Solskiego w Krakowie. W Teatrze Dramatycznym w Warszawie wystawił Laodamię wg dramatu Stanisława Wyspiańskiego Protesilas i Laodamia; Fragmenty Dyskursu Miłosnego wg Rolanda Barthes'a, (2009) oraz Pani Bovary wg Gustawa Flauberta (2010). W Teatrze Nowym w Krakowie zrealizował Versus. W gęstwinie miast. wg Bertholda Brechta (2008) oraz w teatrze im. Stefana Żeromskiego w Kielcach samotność pół bawełnianych wg Bernarda Koltesa (2009). Obecnie przygotowuje Łyska z pokładu Idy wg Gustawa Morcinka w Teatrze im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu. Premiera w czerwcu 2010 roku.

osobistej ciekawości lub jakiejś innej, ma tu jakąś wagę?

•

{

D.S.: A jak dobierasz ludzi, z którymi pracujesz, czy kategoria Twojej

•

Radek Rychcik: Zastanawiałem się, czy w ogóle używam w trakcie prób takich słów jak „moralność”, „etyka” i okazuje się, że ich w ogóle nie ma, nie pojawiają się. W gronie ludzi, z którymi pracuję nie zajmujemy się tym, co jest dobre i złe. Jest tylko imperatyw oddziaływania na widza. Kompletnie nie myślimy w kategoriach moralnych.

•

Radek Rychcik: Na pewno nie szukał-

Radosław Rychcik: Dzięki.

Piotr Seweryn Rosół i Dorota Sobstel

{

rzeniem etycznym w świecie, gdzie ludzie potrzebują drogowskazów?

bym tego, to wynika ze specyfiki tradycji teatralnej z jakiej się wychodzi i miejsca w jakim się jest. Nie szukałbym na pewno uniwersalnego języka, który trafia we wszystkie zakątki świata. To, co jest ciekawe zderza się na stykach różnych tradycji, różnych percepcji odbioru spektakli i różnej tradycji opowiadania historii w ogóle; ujawniają się takie wartości jak muzyka, ciało, zupełnie inna ekspresja, to na co ktoś tutaj nie zwróciłby uwagi.

•

D.S.: A jak patrzysz na to, że teatr powinien być w pewien sposób wyda-

tów, ale ze specyficznej formy opowiadania o nich. Nie zajmuje się faktem, ale ikoną tego faktu, już jego kontekstem bycia umieszczonym w anegdocie. Nie ma namysłu nad rzeczywistym wydarzeniem, cokolwiek to jest i to w bardzo, nie powiem, uproszczonej, ale w dziwnej skali. Nie wyobrażam sobie, abym kiedykolwiek tam myślał o katastrofie Titanica bez obrazu np. Camerona.

•

plikowaniu świata, bowiem takie gesty nie mają wyrazistości.

•

radek rychcik

01≈ 21

21≈

Literacje

& 113

Labirynt, posążek bóstwa z Dalekiego Wschodu,

Trzej Królowie, harfa, zagadka…

Nudno, a jednak ciekawie

& ...

Ciekawość raczej mnie nie ciekawi, ciekawi mnie nuda. Nuda jest o wiele ciekawsza i trudniejsza do pojęcia od ciekawości.

...

114

& Literacje

Karolina Felberg

To oczywiste, że świat nas ciekawi: początkowo ciekawi nas najbliższe otoczenie; gdy już je poznamy, ciekawi nas to, co za płotem, w telewizji, w innym mieście, za granicą, na innym kontynencie, na Księżycu, Marsie, w innej Galaktyce. Świat jest zajmujący, zajmujemy się nim – tyle na temat ciekawości. Ale nuda? Skąd przychodzi? Jakim cudem opanowuje serca i umysły ludzi, którzy nie wszędzie byli, nie wszystko widzieli, nie na wszystkie pytania poznali odpowiedź? Zwłaszcza że nuda dopada przede wszystkim tych, którzy nie wiedzą. Pewnych zostawia w spokoju. Czy jest zatem relacja między nudą a niepewnością? Czy nuda to inne imię niewiedzy? Niepewność i niewiedza powinny sprzyjać zjawianiu się ciekawości, wówczas ciekawość i niespełnienie podsycałyby się wzajemnie. Jest jednak zgoła inaczej. Ciekawości i nudy nie da się dzisiaj traktować jako opozycji, awersu i rewersu, „tak” i „nie” rzuconych światu. Przeciwnie: im nudniej, tym ciekawiej i odwrotnie. Mówi się, żeby zrozumieć. Wiedza tymczasem skłania do milczenia. Więcej nawet: kto wie, a nie przestaje mówić, naraża się na utratę pewności, ponieważ mowa to dość niepewna instytucja. Z kolei ten, kto nie wie, musi mówić – a nuż

22≈

ludzi, to jednak zawsze z boku, bez silnych więzi, bez bliższych relacji. Hetmański syn niczego nie dzieli z innymi i niczym się z nimi nie dzieli. Jest wsobny: sam siebie wyobcowuje, nieustannie mówi „ja”, „ja”, „ja”, rzadko pyta o „ty”. Nadmiar „ja” w dramacie Słowackiego logicznie się łączy z nadmiarem (samo)świadomości podmiotu ironicznego. Szczęsny jest bowiem zakładnikiem jakieś wielkiej Tajemnicy, która uniemożliwia mu działanie: „To bieda, że nic zacząć nie mogę…” 3– mówi. Bohater nudzi się i błąka po ziemi, choć ta… prawie że pali (tyle się dzieje: jest rok 1794!). Lecz czego innego można spodziewać się po kimś, kto wie, że „piosenki świata zaczynają się od fałszywych akordów – a kończą się gwałtownym zerwaniem strun – stłuczeniem harfy…”4? Szczęsny startuje w tym momencie, do którego doszedł Hamlet. Książę Danii do końca wiedział, jaki jest sens jego życia: pomścić śmierć Ojca (inna sprawa, że sens ów wdał mu się we znaki pod postacią Ducha), dlatego umierając, spełniwszy swój los, mógł powiedzieć, że reszta jest milczeniem. Szczęsny, pędzący egzystencję pośród znaków, które do niego nie przemawiają, sam siebie nazywa niepotrzebnym – dziś nazwalibyśmy go przedstawicielem straconego pokolenia5. Hetmański syn nie słyszy świata, lecz jeno „fałszywe akordy” – pozbawione znaczenia brzdąkania, odgłosy dobiegające znikąd, bezsensowne układy słów, nut, obrazów. Żyje w chaosie wypadków, idei, równoznacznym z Hamletowskim milczeniem, czyli pustką, jaka pozostała po odejściu Króla, który był centrum, i załatwieniu zza grobu jego ostatniej sprawy. Nadejście Fortynbrasa umożliwiło Danii wyrwanie się z owego milczenia: oto nastała nowa epoka, nowy porządek, nowy ład. Tymczasem w ginącej Rzeczpospolitej nie wiadomo do końca o co chodzi, jak się ustawić, za kim podążyć. Chaos ideologiczny przekłada się zresztą na chaos egzystencjalny – Szczęsny nie wie i nie rozumie: „Nie widzę żadnej drogi przed sobą… zdaje się, że chodzę na gzymsach zamku… Ja i siostra… i to dziecię… dziecię, co się modliło dziś jeszcze: Boże, daj zdrowie… Jak głos tego dziecka stał się piosenką duszy mojej… Boże, daj zdrowie… Ale co robić… powiedz, wahająca się myśli, co robić?”6. Bohater Słowackiego, pomimo wypadków i rewolucji dziejących się tuż obok, łowi uchem tylko strzępy tego, co świat krzyczy do niego (w finale dramatu usłyszy modlitwy swego bra-

świat sam wypowie, zdradzi się w mowie, zaznaczy i wda w znaki… Nudę od ignorancji różni to, że nudzący się „wie, że nic nie wie”, wie także, że „wszystko już było”, a przy tym „nihil novi sub sole”, lecz jednocześnie pozostaje obojętny i niewierzący: świat, który zna z encyklopedii, biblioteki, wystaw i podróży nie mówi do niego, nie obchodzi go, nie daje odpowiedzi. Dlatego właśnie nuda bywa tak zajmująca i intrygująca. Nudzące się osoby to jednostki, które męczy nadmiar i pustka jednocześnie: „Myślą oni, że czegoś w nich jest za dużo i za mało”1– pisze Marta Piwińska. Czego za dużo, a czego za mało jest w nudzącym się? Romantyk powiedziałby: za dużo słów (Szekspirowskie „słowa, słowa, słowa”), za mało czynów, ale nie miałby racji. Tu nie chodzi o rozziew miedzy mędrkowaniem i teorią a praktyką oraz czynem zbrojnym, lecz o konflikt między fikcją a rzeczywistością: „Wszyscy moraliści słusznie uważali książki, zwłaszcza fabularne, za niebezpieczeństwo dla życia. Nie dlatego, że dają zły przykład. Dlatego że są bardziej atrakcyjne od rzeczywistości”2. Pierwsi romantycy starali się żyć wedle literackiego przepisu – nie tylko zresztą żyć, lecz nawet ginąć na sposób Wertera. Kolejne pokolenia nie będą tak dosłownie przekładały literatury nad życie, więcej: będą przedkładały literaturę nad życie, co doprowadzi je zresztą do życiowego bankructwa – nie zaznają ani spełnienia, ani nasycenia. Coś dziwnego stanie się z sensem żywota ludzkiego. Choć przeświadczenie o tym, że człowiek jest ledwo odpryskiem czegoś większego, prawdziwszego, nieosiągalnego i niepoznawalnego pozostanie, to jednak cel pojedynczej egzystencji zniknie z pola widzenia. Wielkie Narracje ustąpią osobistej historii. Księga Życia straci na wartości, zostanie rozmieniona na drobne i zastąpiona malutkimi (lecz jakże ważnymi – wszak osobistymi) sztambuchami, pamiętnikami, dziennikami. „Bycie jak” stanie się celem: Emma Bovary poświęci wszystko – nawet życie – dla tych kilku chwili szczęścia. Dlaczego? Bo nuda jest gorsza od śmierci. Od dwustu co najmniej lat wiemy, że nuda to piekło „ja”. To ta szalona dysproporcja między „ja”, którego jest stanowczo za dużo, i „ty”, którego jak na lekarstwo. Szczęsny, bohater Horsztyńskiego, wchodzi na scenę tekstu śmiertelnie znudzony. Męczy go obecność tylu osób wokół. Z drugiej zaś strony ubolewa, że choć żyje wśród

22≈

Literacje

& 115

Labirynt, posążek bóstwa z Dalekiego Wschodu, Trzej Królowie, harfa, zagadka… Nudno, a jednak ciekawie 116

22≈ ciszka). Dlaczego? Przecież jest mądry – mądrzejszy, przenikliwszy i wrażliwszy od wszystkich swoich rozmówców, przyjaciół, wrogów! Lecz jakże ma usłyszeć świat, skoro sam się zagłusza swoim „ja”, „ja”, „ja”? Dodajmy jeszcze, że im bardziej się skupia na „ja”, tym bardziej to „ja” staje się niespójne, rozkawałkowane, wewnętrznie sprzeczne, chwiejne. „Ja” odbija się w kosmosie, i kosmos odbija się w „ja”: oba zawieszone są w pustce, nierozumiejące siebie, tkwiące na ruinach, głuche. „A jeżeli nie będę pamiętać o tem, czem byłem… cóż znaczy słowo: będę?...” 7– zapytuje na sam koniec Szczęsny, który do końca nie wie, czym będzie i czy będzie! Oto jak w nowożytnej nudzie krzyżują się ze sobą niewiedza, niespełnienie i niebyt. Co może się począć w takich okolicznościach? Nowoczesna estetyka fragmentu, dzieło, którego nie ma i logorea poetycka stanowiąca „jednokrotne rumowisko głosów”8.

II Nudę wizualizuję sobie jako wielkie śmietnisko: znajdzie się tutaj wszystko, choć podniszczone, zużyte, wykorzystane. Śmieci przykuwają wzrok, lecz pożytek z nich niewielki: mogą odświeżać pamięć (strychy, skupy, antykwariaty) i na chwilę rozbudzać pragnienia (komisy, ciucholandy, magazyny). Lwia część nieużywanych oraz niepotrzebnych rzeczy staje się odpadem, jakiś jednak procent zamienia się w pamiątkę i szlachetnieje jako ruina. Mniejsza jednak o to, czy resztka stanie się obiektem muzealnym, częścią kolekcji, czy śmieciem w dosłownym tego słowa znaczeniu – ważniejsze, że pozostaje na zawsze fragmentem (wyabstrahowanym w muzeum, zdegenerowanym na śmietnisku), który już nigdy nie stanie się częścią sensownej całości. Resztki skazane są na kondycję opóźnienia i niespełnienia. Życie pośród resztek, odpadów, odprysków to nudzenie się, czyli czekanie na sens, który się nigdy nie zjawi albo zjawi się za późno, co na jedno wychodzi. Ale czekanie to nie oznacza wcale trwania w bezczynności – przeciwnie. Zwykle polega na nerwowym przeczesywaniu śmietniska kultury w poszukiwaniu fragmentów bardziej znaczących, o podobnej wartości, noszących w sobie tę samą historię, z których coś się jednak daje ułożyć – cóż z tego, że jedynie arbitralne i nonsensowne kolekcje – dla kolekcjonera kolekcja jest sensem samym w sobie, co więcej:

& Literacje

jest sensotwórcza. Takie czekanie to także bieganie od sprawy do sprawy („gonienie w piętkę”), zagadywanie pustki (nowoczesna logorea), krótko mówiąc – wytwarzanie ruchu, ponieważ nigdy nie wiadomo, co wydostanie się na wierzch dzięki przetasowaniu kart, przegarnięciu śmieci, przewaleniu staroci. Nuda to ruchy pozorowane – zgoda. Ciekawość, choć nie jest odwrotnością nudy, jest ściśle związana z porządkiem natury i porządkiem naturalnym – czy ewolucja byłaby możliwa w świecie nieciekawym? Nuda tymczasem wynurza się z kultury, jest odpadem radiologicznym cywilizacji, śmieciem i śmiechem pokoleń, które po trupach prą do przodu. Paradoksalnie: im bardziej przyśpiesza wartki w ostatnich wiekach nurt kultury, tym więcej nudy, niczym szlamu, nanosi ze sobą. Rodzimy się zawsze ciekawi, umieramy najczęściej znudzeni. Nuda jest kulturowa, obecna od zawsze, podobnie jak czarna żółć: w przeszłości kojarzona z trucizną dla duszy i ducha, grzechem oraz występkiem, współcześnie do znudzenia estetyzowana. Starożytność była ciekawa (ciekawska wręcz!), nowożytność z epoki na epokę jest coraz bardziej znudzona. W XVIII wieku nuda stanowiła jeszcze otchłań czającą się wewnątrz człowieka, w romantyzmie wyobcowywała i prowadziła do zerwania więzi jednostki ze światem oraz innymi, w modernizmie pacyfikowała już wszelkie utopie i awangardy, współcześnie natomiast zmusza do „gier resztkami”. Nowożytność detronizuje świat bogów: kosmos kurczy się do rozmiarów człowieka. Liczy się „ja”. Literatura staje się wyrazem „ja”. Historia ustępuje anegdocie, bo tylko w anegdocie „ja” może w pełni zaistnieć (ot, paradoks!). Narracja toczy się od ploteczki do ploteczki, od wypadu do spotkania, od lunchu do kolacji. Nic ją nie obchodzą wielkie plany, dzieje i historie. A jeśli jest inaczej, jeśli piszące „ja” rzeczywiście pragnie zgłębić dzieje świata i dać im wyraz, ponosi sromotną klęskę. Za dużo tego „ja”, za mało „ty” – przekonał się o tym podróżujący po Rosji Markiz de Custine: „[…] zwiedzając Rosję i będąc zdanym na samego siebie, nie widzi się nic, należąc zaś do grupy uprzywilejowanych, to znaczy eskortowanych i pilnowanych, widzi się zbyt wiele, co wychodzi na zupełnie to samo”9. W pojedynkę pojmuje się niewiele, gdyż „ja” zaciemnia i zafałszowuje widziane. W towarzystwie jest się zanudza-

go: „On mówi, Wielki Herodzie, że całą młodość spędził na szukaniu w liczbach. Że liczył wszystko. Żurawie odlatujące do północnych krajów, ziarna w rosochatym kłosie egipskim… Budził się i zasypiał z liczbą na myśli. I kiedy już mu się zdawało, że bliski jest odkrycia zasady wszechrzeczy… jak mówi… osi złożonej z najprostszych cyfr, zatkniętej gdzieś w gwiazdach, coś się w nim zaczęło. Pomarniały liczby i został mu się znowu świat zmysłowy, dzicz przedmiotów, absurdalnie czy bosko współistniejących… i wtedy… […] Właśnie… wtedy usłyszał o nowym królu, co się narodził w Judei”12. Jednak Nowonarodzony Bóg Żydowski nie przynosi Baltazarowi pewności i ukojenia: „Bracie – mówi do Kaspra – ja przez długi rok dzieliłem z tobą nadzieję, ale gdy dziś… po północy… napadło nas zwątpienie… wiedziałem… mówiłem, że to chwilowe. Ja nie chcę wrócić na dwór ojca mego, milczący… Nie wierzę, że wszystko skończone… Pragnę dalej wędrować i wierzyć… (do PODRÓŻNYCH) Szlachetni Podróżni, przyjmijcie mię na wspólną drogę… ku wspólnemu wierzeniu. Raźniej będzie nam razem. A jeśli u stóp gór znużenie nadwątli naszą wiarę, ja was podtrzymam… bo ja wiem, czym zwątpienie… jak rujnuje i pustoszy… to, co wiara była wzniosła… i Tego obraża, którego Imienia nie wymówię”13. Nuda podszyta jest niespełnieniem, dlatego pcha naprzód, ku nowemu. Nowe okazuje się jednak dziwnie znajome i nieco stare… Rumowisko, po którym podróżujemy goniąc nie wiadomo za czym, rozszerza się – i owszem, lecz nie układa w żadną nową jakość. Chodzimy, przemierzamy, szukamy, gadamy, coś wyciągamy, coś zostawiamy innym. Nuda. Z drugiej strony jednak nie bardzo zależy nam na spełnieniu, ponieważ – co wiemy od Hamleta – tych, którzy dostąpili spełnienia, czeka już tylko śmierć. Wolimy zatem odłożyć ewentualne spełnienie na później, na kiedyś, na wieczne nigdy. Nie zależy też nam już na wiedzy, a to dlatego, że prawda prowadzi prostą dróżką do bieli kartki i milczenia – o czym przekonało się kilku wielkich modernistów: Rimbaud jako pierwszy. Prawda nie lubi paplania po próżnicy (literatury także nie lubi), albowiem gadanie rozmienia pewniki na drobne, rozkłada na czynniki pierwsze to, co z takim trudem sklecone, nicuje i przepędza sens. Słowa są jak lusterka. Im więcej słów, tym dalej od źródła, tym bardziej bezdenna otchłań wza-

nym i zamęczanym nic nieznaczącymi szczegółami mającymi odwrócić uwagę cudzoziemca od spraw naprawdę ciekawych i niepokojących. Za mało „ty” albo przeciwnie: za dużo tego dobrodziejstwa. Brak i nadmiar – wiedzy, wolności, swobody, rozumienia, towarzystwa, jedzenia, przestrzeni, wrażeń – ściśle się ze sobą splatają i czynią wszelkie podróże nieznośnymi: ile się trzeba wynudzić, by doświadczyć czegoś niezwykłego. Ile się trzeba naczekać na wizę, pozwolenie wyjazdu, zaproszenie, pojazd udający się w pożądanym przez Markiza kierunku… I te odległości pożerające czas! Tymczasem za oknem nic: monotonny krajobraz, żadnych domostw, miast. Nic. „Ja” pozostaje sam na sam ze sobą samym (czy to dlatego mówi się, że w podróży najlepiej można poznać samego siebie?), po drodze gubi siebie i gubi się w bezkresie. Już nie wie, gdzie się zaczyna, a gdzie kończy. Przestaje odróżniać to, co jego od tego, co mu podrzucono. Nie pamięta już skąd wie to, co wie i czy to, co wie jest prawdą, czy tylko plotką. „Szczerze wyznaję, że lato spędzone między Petersburgiem a Moskwą było straszne, gdyż zrozumiałem niewielką tylko część tego, co tam ujrzałem. Miałem nadzieję, iż dojdę do rozwiązań, a przywożę jedynie problemy”10. Zrozumienie nie jest już kwestią wiedzy, wiary, inteligencji i dociekliwości. Świat przestał wyjawiać tajemnice. Sens zostaje uzależniony od tego, kim jest poszukujący i kogo spotyka na swojej drodze. Markiz de Custine wiedział to już w 1839 roku.

III Sto lat po bestsellerze de Custina wielkie pytania i odpowiedzi nieco się skurczą: „Gdzie się pani udaje tak wcześnie rano?” „Jadhę kupić posążek Buddhy. Posthanowiłam kupować jeden posążek dziennie. Czyż to nie dobry pomysł?” „Świetny. Miłej przejażdżki!”11. To z kolei Colette, której bohaterowie nadmiernie estetyzują swoją egzystencję. Dlaczego to robią? Bo żyją w zatomizowanym, nowoczesnym, absurdalnym, bezsensownym świecie, w którym całość i pełnię zastąpił fragment, któremu trzeba nadać znaczenie, gdyż sam w sobie go nie posiada. Tutaj nic nie spływa z nieba, nie objawia się. Człowiek na własną rękę musi uzasadnić swoją egzystencję. Znaleźć dla siebie miejsce. Nie jest to wcale łatwe. Zajrzyjmy do współczesnego nam Pankowskie-

22≈

Literacje

& 117

jemnych odbić. Takiej osobliwej mise en abym doświadczyli bohaterowie Biwaku pod gołym niebem: lśnienie jakiego doświadczyli w stajence Jezusa, zmatowiało pod wpływem słów, którymi analizowali wyczekiwane spotkanie. Koniec końców zostali z pustymi rękami, a raczej z mnóstwem oświetlających się wzajemnie spraw i rzeczy, drobnych cudów, proroctw i dogmatów, które swoją mnogością i swoim bogactwem nie równoważą jednak człowieczego pragnienia, by życie trwało bez końca. Spełnienie oznacza śmierć, tymczasem Baltazar i Melchior nie są jeszcze na nią gotowi. Wolą pójść ze światem na kompromis i szukać wiatru w polu niż wrócić do szopy, w której – już to wiedzą – nie znajdą Boga, a jedynie swą zgubę14. Postanawiają zatem pójść dalej, szukać jeszcze głębiej, gdyż to, co dopiero znaleźli, zdążyło już się obrócić w ruinę i pustkę. Znalezione, przerobione przez „ja”, którego jest za dużo i które ciągle myśli o sobie zamiast skupić się na maleńkiej dziecinie, co przyszła zbawić świat, staje się zdobyte, przeżute, wyplute i niepotrzebne. Przez moment nasycone bożonarodzeniowym cudem „ja” wypróżniło się i teraz, na powrót głodne, wypatruje kolejnej dobrej nowiny, by się nią napchać. I tak bez końca. Od nudy uciec się nie da. Jest ona logiczną konsekwencją nadmiernego skupienia na sobie: „Piątki Lady Agnes zawsze spędzała w domu; nie znosiła tego, ale – jak wyznała swemu przyjacielowi, Lordowi Sevenoaks – czuła się taka wolna już po wszystkim; tego popołudnia Lady Agnes wybrała więc stosowny i zaciemniony narożnik swego buduaru i czekała. / Spodziewała się pewnej poetki, swojej szwagierki i, być może, męża. Tak rzadko go widywała, ale jest coś szalenie wczesnowiktoriańskiego w widywaniu własnego męża, poza – ma się rozumieć – posiłkami. / Lady Agnes ziewnęła. / «Życie jest takie nudne – powiedziała do siebie – nie widziałam Lorda Sevenoaks przez cały tydzień»”15. Przytoczony fragment pochodzi ze Studium temperamentu Ronalda Firbanka, krótkiego opowiadanka o tym, jak Lady Agnes Charters „krytycznie spojrzała na swoje odbicie w dużym lustrze”16, po czym postanowiła stopniowo ufarbować włosy na rudo. Wypadki nudnego piątku (choć zgódźmy się: jakże interesującego z naszej drobnomieszczańskiej perspektywy!) przyniosły Lady Agnes pewność co do własnej urody i konieczności poddania włosów zabiegowi kolory-

& Literacje

zacji. Utwór Firbanka to taka anegdotka, świecidełko i pozłotko wydobyte na jaw z czeluści nudy i konwenansu jakimi przesiąknięta jest egzystencja anglosaskiej wyższej sfery: „Jak się miewasz, Agnes?” – zapytał Lord Sevenoaks. „Jestem potwornie znudzona – zaszlochała”. „A któż nie jest?”17 – żachnął się Lord. No właśnie: któż nie jest? Markowski pisze, że wówczas, gdy znudzenie zaczyna pałętać się po europejskich salonach, „nuda przestaje być chorobą duszy, a staje się zjawiskiem komunikacyjnym”18. „Nuda to inni”19 – konstatuje autor Anatomii ciekawości. Wybory, przed jakimi stają bohaterowie Firbanka, to czysta kalkulacja: albo rezygnacja z części „ja” na rzecz ukochanego „ty”, co okazuje się zresztą zbyt ryzykowne (co ludzie powiedzą, będzie skandal) i sentymentalne (a sentymenty są przecież w złym guście), albo status quo, co być może i grozi nudą, ale pozwala – roztrząsnąwszy dylematy związane z kolorem włosów – spokojnie zasnąć. Bycie potwornie i okropnie znudzonym okazuje się społecznie higieniczniejsze i przystojniejsze niż pogoń za własnym szczęściem. „Nie jestem szczęśliwa z moim mężem – powiedziała Lady Agnes – ale tak niewiele kobiet jest, przynajmniej w naszym towarzystwie”20. Powiedzmy to sobie szczerze i bez ogródek: nuda, w której nurza się i topi co rusz Lady Agnes, podtrzymuje świat i funduje jako taki porządek. Gdyby tej nudy nie stało, oczyszczający ogień rewolucji strawiłby wszystko. Dosłownie wszystko. „Kampowa literatura jest dekoracyjna – zmysłowa powierzchnia świata więcej tutaj znaczy niż treść, linearna fabuła czy logiczne perypetie bohaterów”21 – pisze w posłowiu do Studium Grzegorz Jankowicz. Literatura estetyzująca nudę to pozłotko, sztuczność, pozbawione prawdziwej głębi olśnienie – czy nie tego właśnie doświadczyli Mędrcy ze Wschodu Pankowskiego? Znakiem rozpoznawalnym Kampu mógłby być, przykładowo, posążek orientalnego bóstwa („Uwielbiam posągi bożków – powiedział Lord Sevenoaks, włączając się do rozmowy”22), czyli maleńka część pewnej całości, która jako całość jest nam zupełnie niedostępna, lecz jako ułamek podsyca naszą wygaszoną wyobraźnię oraz, zobojętniałe na „wiecznie to samo”, zmysły. Kupowanie każdego dnia nowego posążka Buddy oraz codzienna pielęgnacja włosów nie stanowią, być może, najoryginalniejszych sposobów bycia we świecie.

Ale, na Boga, coś trzeba w końcu robić, by nie zwariować w zdecentralizowanym świecie, w którym ośrodki sensu wymieniają się bezustannie, w którym nic nie jest pewne ani wiadome raz na zawsze i wszystko się może zdarzyć, choć w gruncie rzeczy dzieje się tak niewiele. Zwłaszcza, że w tym świecie nawet poeta stał się mały i ludzki, „kruchy i skomplikowany”, zdegenerowany do banalnego i niepewnego siebie „ja”, które nad niczym już nie panuje – „nie będzie górował /nad czernią pod blankami bytu” 23– rozpływa się i dezintegruje we własnej logorei. Kiedy Alonzo z Szekspirowskiej Burzy próbuje ogarnąć swoim umysłem niepojęte dla niego zdarzenia, mówi: „W taki przedziwny labirynt nikt z ludzi / Dotąd nie wstąpił. Kryje się w nim więcej, / Niż zdoła zawrzeć porządek natury. / Wypełnić wszystkie luki w naszej wiedzy / Mogłaby tylko wyrocznia”24, na co Prospero radzi mu, by nie trudził swojej głowy jałowym roztrząsaniem, nadejdzie bowiem pora, kiedy on sam poda mu „całkiem proste rozwiązanie / Każdej z zagadek”25. Nie czyni tego jednak. Nie istnieje bowiem żadne rozwiązanie. Jest tylko labirynt o lustrzanych ścianach, w których się wszystko bez początku i końca odbija. Dla tych, którzy, jak Szczęsny, odnajdą w sobie ów labirynt, czyli nudę bezdenną, ratunku nie ma. Tych zaś, którzy nie zapadli się jeszcze w sobie, należy od tego odwieść i uchronić: „Tymczasem bądź wesół / I dobrej myśli”26 – przykazuje Prospero królowi Neapolu. Albowiem ciekawość to pierwszy stopień do piekła, jak podpowiada mądrość ludowa…

Karolina Felberg

{

Labirynt, posążek bóstwa z Dalekiego Wschodu, Trzej Królowie, harfa, zagadka… Nudno, a jednak ciekawie 118

01≈ 22

1. M. Piwińska, Złe wychowanie, Gdańsk 2005, s. 85. 2. Ibidem, s. 69. 3. J. Sło-

wacki, Horsztyński. Tragedia w pięciu aktach, oprac. J. Ławski, Wrocław 2009, s. 47. 4. Ibidem, s. 5. 5. Tak zresztą jako pierwsze stracone pokolenie, Marta Piwińska opisywała romantyków. Między innymi Adolfa, w pewnych aspektach jakże podobnego do Szczęsnego: „Adolf zostaje potępiony, choć wszyscy przyznają, że jest winny wbrew woli. Jego wina była społeczna: dla społeczeństwa okazał się do niczego. To kaleka”, M. Piwińska, op. cit., s. 104. 6. J. Słowacki, op. cit., s. 191. 7. Ibidem. 8. „Takimt jednokrotnym rumowiskiem głosów jest poemat Flow Chart. […] W poemacie Flow Chart język odsłania sam siebie, w jakimś teraz, które jest początkiem i końcem języka. Język jest tutaj niczyj i dzięki temu oderwaniu odsłania swoją własną apokaliptyczność, jest apokalipsą apokalipsy […]”, A. Sosnowski, Najryzykowniej, Wrocław 2007, s. 68. 9. A. L. L markiz de Custine, Listy z Rosji. Rosja w 1839 roku, przeł. K. Czermińska, Warszawa, s. 126. 10. Ibidem, s. 202. 11. Colette, Czyste, nieczyste, przed. M. Janion, przeł. K. Bartkiewicz, Warszawa 2009, s. 98. 12. M. Pankowski, Biwak pod gołym niebem. Jasełka w jedenastu scenach, [w:] idem, Teatrowanie nad świętym barszczem. Wybór utworów dramatycznych, posł. K. Latawiec, Kraków 1995, s. 23. 13. Ibidem, s. 38. 14. Kasper przypłacił powrót do Betlejem życiem. 15. R. Firbank, Studium temperamentu, wybór, oprac., posł. G. Jankowicz, przeł. G. Jankowicz, A. Sosnowski, Wrocław 2009, s. 24. 16. Ibidem. 17. Ibidem, s. 26. 18. M. P. Markowski, Anatomia ciekawości, Kraków 1999, s. 183. 19. Ibidem, s. 173. 20. R. Firbank, op. cit., s. 27. 21. Ibidem, s. 83 22. Ibidem, s. 27. 23. „Poeta kruchy i skomplikowany”, który „nie będzie górował / nad czernią pod blankami bytu” to konstrukcja z wiersza Na bocznym torze, na jałowym biegu Andrzeja Sosnowskiego z tomu Sezon na Helu, Lublin 1994. 24. W. Shakespeare, Burza, przeł. S. Barańczak, Kraków 2008, s. 126. 25. Ibidem. 26. Ibidem.

Karolina Felberg (1981), doktorantka w Instytucie Badań Literackich PAN. Publikowała w „Czasie Kultury”, „Kresach”, „LiteRacjach”, „Nowym Piśmie”, „ProArte”, „Rymsie”, „Tekstualiach”. Zajmuje się literaturą nowoczesną, pasjonuje – najnowszą. Mieszka w Warszawie.

Literacje

& 119

23≈

11≈

wiersz

MarCus slease

fragment poematu Godzenie

120

& Literacje

A new shirt, still worn, made active by ghosts fresh mind jelly extra foamy Polish toothpaste Z found his flat better times wrote the reading this was never a holiday the great city empik epic broken lenses at the entrance to Spies

Nowa koszula, nadal noszona, pole działania duchów o konsystencji galaretki z puszystą pianką polska pasta do zębów Z znalazł swoje mieszkanie w lepszych czasach napisał odczyt to nigdy nie było odpoczynkiem wielkie miasto empik wiekopomny przeterminowane soczewki stojąc przy wejściu dla Szpiegów

blues festival came to Katowice

niebieski festiwal przybył do Katowic

blues festival left Katowice

niebieski festiwal opuścił Katowice

cleft in chin now covered with many fine hairs

dołek w brodzie teraz pokryty czterema wykwintnymi włosami na krzyż

livered skin hanging skin skin flopping away from the skull skin pulled to make way for erection skin turned green or sickly yellow skóra z plamami wątrobowymi skóra obwisła skóra odstająca od czaszki skóra naciągnięta do granic wytrzymałości skóra ziemista lub chorobliwie żółta

Tłumaczenie Dorota Sobstel

Marcus Slease, www.marcusslease. blogspot.com, urodził się w Irlandii Północnej w 1974. Autor tomu „Godzenie” (Blazevox 2009); publikował także poezje, wywiady z poetami, recenzje i eseje w wielu czasopismach literackich w USA i Wielkiej Brytanii. Jako członek grupy poetyckiej „Lucifer Poetics Group” prezentował swoją twórczość na odczytach w: Karolinie Północnej, Waszyngtonie DC, w Brooklynie, w Atlancie i w Filadelfii. Występował podczas cyklicznych wydarzeń poetyckich „La Langoustine Est Morte” i „Openned Reading” w Londynie. Był także współredaktorem szóstego numeru prestiżowego czasopisma „Past Simple” na temat najnowszej poezji brytyjskiej i irlandzkiej (www. pastsimple.org).

Literacje

& 121

24≈

RÉsumÉ

18≈ str. 93-96 Jacek Dehnel,

07≈ str. 45-48 Robert Pruszczyński

Enigme d’une photographie déchirée

Ma Nicola

Monde suspect

Aujourd’hui, plus il y a dans la littérature de fabulation, moins satisfaite est la curiosité du lecteur et les problèmes de saisir dans une représentation ce qui est réel, serieux ou essentiel, s’accumulent. L’auteur délibère sur des causes de cet état en se plongeant dans les méditations sur ses propres photographies, la visite au ZOO, l’éléphant, le stalinisme et Palais de la culture à Varsovie. Ces méditations sont loin de la précision terminologique, mais restent indiscrètes.

L’essai se focalise sur trois filmes avec la participation de Nicole Kidman : « Eyes wide shut » (1999, de S. Kubric), « Birth » (2004, de J. Glazer) et « Fur : Portrait imaginaire de Diane Arbus » (2006, de S. Sheinberg). Le texte a pour objectif de présenter la curiosité comme le trait psychologique le plus tranché des héroïnes qui sont incarnées par l’actrice et aussi comme un élément organisant l’histoire. L’article est censé montrer les relations entre la curiosité et la sexualité caractérisant les héros et heroïnes des filmes en question.

La première décennie de photographie se caractérisait par l’émerveillement par la nouvelle possibilité d’assister clandestinement aux événements, tout en ayant un peur bleu de l’oeil vorace du l’appreil. La curiosité d’un photographe, c’est de voir plus et autrement, d’attraper dans le piège du cadre tout ce qui n’a pas réussi à lui échapper. La curiosité du spectateur, c’est l’étonnement de la précision choquante de l’image recopiée sur le carton photographique. La curiosité du photographié, c’est l’anxiété de ne pas trouver son intégralité brisée, c’est le présentiment que l’appareil vole une partie de la réalité pour ensuite la transposer sur une photographie.

L'article parle d’un objet de collection particulier : du registre des photos provenant des fichiers de la police de la seconde république de Pologne. Ou, plus précisement, il y est question de cette force bizarre de l’attrait, de l’ambiance dont rayonne cet album. L’auteur analyse la spécificité de ce recueil curieux, mais également les relations dans lesquelles entrent le spectateur/ lecteur et ces photographies, par la tentative de la reconstruction des histoires qui se cachent derrière elles. Les circonstances dramatiques qui ont contribuées à la création de ces images, les sens supplementaires naissant de compositions accidentelles des photos, et surtout la fuite du temps ou l’effacement des traces empêchant la connaissance d’un contexte plus vaste,.

14≈ str. 75-77 Marcin Leszczyński

19≈ str. 97-103 Maciej Maryl

Lecture

Texte personnalisé

L’article se focalise sur le procédé de la lecture et sur les déformations du texte originaire qui naissent durant la lecture, tout en indiquant sa fonction créatrice. un tel approche au texte est contraire à la dominante fonction culturelle de la lecture basée sur la moralité capitaliste du besoin du profit, de l’approfondissement d’érudition et de l’établissement net des bornes du discours. L’article postule un autre, créatif approche au texte, élargissant son plan d’activité.

Le texte personnalisé, c’est aussi bien le sujet de cet article que sa caractèristique principale. Il comprend dix parties liées l’une à l’autre par les références qu’il est possible de lire dans l’ordre quelconque. Le texte parle de différents aspects de l’influence de l’Internet sur la manière de présenter des textes littéraires ainsi que de l’expérience de la lecture dite « horizontale », visant à ouvrir un texte).

04≈ str. 22-29 Radosław Filip Muniak Curiosité malpropre d’antropologue Quelle est la nature de la curiosité? Quels sont les limites de la possibilité de connaître l’autre autant qu’un objet des recherches antropologiques, et comment ces limites sont-ils liés à la curiosité. Où se commence la violence dans la curiosité ? Comment examiner et scruter l’Autre en évitant l’abus de pouvoir ? Une curiosité sombre et non assujettie se transforme en terreur. Peut-on en faire autrement ? L’article oblige le lecteur à répondre par des références à un tas de textes entrant dans le cadre de l’antropologie, de la littérature. Comment être curieux ?

06≈ str. 38-44 Monika Rogowska Un corps étrange Pourquoi le corps éveillait et éveille toujours notre curiosité ? Pourquoi semble-t-il être un mystère ? Comment faut-il en parler ? Le mystère répond de la discursivité multipliée du sexe qui pénétre des domaines toujours nouveaux en les classifiant et décrivant. Je compare la recherche du mystère du corps faite par Erika Kohut, l’héroïne du roman d’Elfriede Jelinek, à celle d’Hélène, l’héroïne de Feuchtgebiete (littéralement Zones humides) de Charlotte Roche.

122

13≈ str. 71-74

02≈ str. 16-20 Andrzej Zieniewicz

& Literacje

08≈ str. 49-51 Jakub Szestowicki Cielekcje Le point de départ de cet article est la conviction qu’un texte portant sur l’antropologie de curiosité exigerait plus qu’un approche convenable du sujet. L’auteur remarque qu’une narration libre et intertextuelle permet de mieux rendre compte des chemins que la curiosité de l’homme traverse. En se servant de la technique de collage, il parle de collections des corps : « cielekcje ». Il soumet à l’analyse les photographies de filles chaudes, les iPhones à la main ; il se penche sur la sexualisation de l’espace des bibliothèques, et finalement, regarde de près les émo-photos publiées sur des sites de rencontre.

12≈ str. 66-70 Agata Jawoszek Curiosité de Slavenka D. Dans les romans The Taste of Man et Frida’s Bed, et dans des recueils de reportages, Drakulić transgresse les frontières du bonsens : elle brise le tabou, pose des questions sur ce dont personne n’a pas le courage de demander, touche des endroits douloureux de la conscience commune, frôle l’atrocité. Dans le criminel, elle voit des bribes de la bonté ; dans le saint donneur d’organes, des défauts ordinaires d’homme. Elle creuse dans l’enigme d’un cannibalisme féminin et en même temps, désacralise le corps.

Magda Szczypiorska-Mutor

15≈ str. 78-79 Anna Szlagowska Omnivoyant C’est un récit démontrant le mouvement dans le monde dépourvu des panneaux indicateurs. Il y est question de la faim de la vérité, lié à une grande inquiétude et au relativisme cognitif, de l’impossibilité de rassasier la curiosité de l’autre, du destin, de Dieu. C’est un voyage métaphorique et onirique à travers des mondes intérieurs et extérieurs.

Le live de disparues

22≈ str. 114-119 Karolina Felberg Ennuyeux, mais quand même intéressant Quelle est la relation entre l’ennuyeux et l’intéressant? Les deux catégories sont liées par un paradoxe : plus ennuyeuse la chose est, plus intéressante elle devient. Aujourd’hui l’ennui représente un phénomène curieux et captivant alors que la curiosité se situe quelque part en marge de toute chose évidente. En absolutisant la catègorie du «je», la modernité a aidé à déclencher une carrière sans précédent de l’ennui. L’ennui a cessé d’être associé à l’indolence et au péché. Il est consideré comme une panne de communication : «je» n’est plus capable d’entrer en contact avec «tu». ce qui l’amène à la focalisation sur lui-même.

Literacje

& 123

25≈

A bstr acts

02≈ str. 16-20 Andrzej Zieniewicz

07≈ str. 45-48 Robert Pruszczyński

The mystery of the torn photograph

Ma Nicola

“Suspecting” the world

The more literature “makes things up”, the less fulfilled the reader’s curiosity is and the more difficult grasping the representation of what the real and serious is. The author debates on reasons of this state using his family photographs, a ZOO visit, an elephant, stalinism and the Palace of Culture. These considerations are far from terminological precision, instead they are indiscreet.

The essay talks about three films with Nicole Kidman’s performances: Eyes Wide Shut (1999, S. Kubrick), Birth (2005, J. Glazer) and Fur (2006, S. Sheinberg). The goal of this text is to present curiosity as the main psychological feature of Kidman’s characters, as well as an element organizing the plot. The article portrays the relationship between curiosity and sexuality of the figures acted out by Kidman, also discussing issues such as fetishism, prohibition, or mourning.

The first decade of photography combined thrill of a new way of looking at the world with an immense fear of the greedy eye of the camera. The curiosity of the photographer is to see more, in a different way, to catch a glimpse of everything which fails to escape the lense. The curiosity of the spectator is astonishment by the shocking perfection of the image copied on the photo. The curiosity of the one being photographed is fear of touching one’s integrity, a feeling that the camera steals a piece of reality to place it onto the photo. The photographic world is “suspected” and “suspecting”, different, on shaky ground, not definitive.

04≈ str. 22-29 Radek Muniak Dirty curiosity of the anthropologist The text tries to answer the question “what is curiosity”. What are boundaries of the possibility of getting to know the Other as an object of anthropological research and how these boundaries overlap with curiosity. When does violence appear in curiosity? How should one explore the Other without using domination? Dark, unsubdued curiosity changes into terror. Is there any other way? The text forces the reader to reply by summoning anthropological, literary and art texts. How to be curious?

06≈ str. 38-44 Monika Rogowska The Peculiar Body Why has the body raised so much curiosity? Why does it seem so mysterious? How can we talk about it? This mystery is related to the self-multiplying "discoursification" of sex which penetrates new layers, classifying them and describing. My quest for this mystery is depicted in comparing two approaches; the first of Erika Kohut, a character from Elfriede Jelinek's novel and the second of Helen, a character from "Wetlands" by Charlotte Roche, reflecting the foucoultian search for truth in a sexual body.

124

& Literacje

08≈ str. 49-51 Jakub Szestowicki, Bodylections The opening point is the conviction that a text concerning the anthropology of curiosity demands something beyond grasping a given topic. The author stresses that a loose, inter-textual narration reveals all paths on which human curiosity spins. Using the technique of collage, he talks about body collections “Bodylections”. Among various issues subjected to his examination are photographs of hot girls with iPhones, contemplating the sexualization of library spaces, or emo-photos from community sites.

12≈ str. 66-70 Agata Jawoszek Slavenko D.’s curiosity In novels such as The Taste of Man i Frida’s Bed as well as in a collection of reportages like Body from her Body Drakulić transgresses the boundaries of “decency”, touching on a taboo, things we are all too afraid to ask about, and “painful places” of the group consciousness, grazing disgust. He sees specks of good in a criminal, and little human failings in a “holy” organ donor, he goes into the mystery of female cannibalism, desacralizing the body and looking at it with curiosity and analytical distance of a seventeenth century anatomicopathologist.

13≈ str. 71-74

Magda Szczypiorska-Mutor

14≈ str. 75-77 Marcin Leszczyński Reading The article focuses on the reading process, especially on the distortions of the primary source which are created during the reading which signifies its creative function. This kind of approach towards the text is, according to the author, contradictory to the dominating cultural function of reading. The latter is based on the capitalistic morality of income craving, deepening knowledge and a clear marking of the boundaries of each statement. The article argues that there is another, more creative approach to the text, widening its field of action.

15≈ str. 78-79 Anna Szlagowska Omnivident The story Omnivident is about functioning in a universe deprived of beacons of any sort where the hunger of truth is combined with a massive insecurity and cognitive relativism. This piece is about the impossibility of fulfilling the curiosity aimed at the other human being, fate, God. It is a metaphoric and dreamlike journey across inner and outer worlds.

18≈ str. 93-96 Jacek Dehnel The Book of the Missing “The Book of the Missing” talks about a remarkable collector’s object: a register of police photographs dating back to the 30s in the II Polish Republic. The author analyses the nature of this collection but also the relation between the photos and the spectator/reader, trying to reconstruct the hidden stories behind this collection. The dramatic circumstances of the way these effigies were created, additional meanings rising from the random juxtaposition of these photos but mainly time expiration and trace obliteration, blocking the way to the wider context, all cause the transformation of this police document into a work of art.

19≈ str. 97-103 Maciej Maryl Personalized text Personalized text is both the subject of this text as well as its main characteristic. It consists of ten nodes, connected with each other by links which can be read in any order. The article talks about different aspects of the influence internet has on the way literary articles are presented (the infrastructure which encourages to read every other line), as well as the experience of reading itself (“horizontal” reading, aimed at opening the text and one’s own search for the recipient and collective interpretation on-line).

22≈ str. 114-119 Karolina Felberg Boring and yet interesting What is the relationship between boredom and curiosity? Both categories are linked with a paradoxical dependency: the more something is boring, the more it is interesting. Nowadays boredom has become a phenomenon both peculiar and engaging, while curiosity is placed on the margin of obvious issues. Modernity has triggered an unprecedented career of boredom which is not associated with idleness or sin but with a communication failure; the “I” is unable to communicate with the “you” leading to the focusing of the “I” on itself.

Literacje

& 125

Zespół redakcyjny pisma Literacje

składa serdeczne podziękowania Dziekanowi Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr hab. Stanisławowi Dubiszowi oraz Dyrektorowi Instytutu Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr hab. Mieczysławowi Dąbrowskiemu za udzielone wsparcie

sób: o p s y t s o r p możeszw n io t c u r t s n pomnożyć ZJ.W.Co mieszkania ➜ ania lem własnego ie ic c ś ła w e do zamieszk ć w ta to s o g zo ie n a k ➜ ić miesz stać ności ➜ kup d zę c sz o wą ➜ skorzy je o o w w to s y d re k ę rt specjalną ofe ➜ otrzymaćświadczonego doradcy kredytowego z pomocy do

Dzwoń, aby uzyskać informacje i pomoc w załatwieniu twoich potrzeb mieszkaniowych

22 777 90 00

sprzedaz@jwconstruction.com.pl, www.jwconstruction.com.pl

126

& Literacje

127

& Literacje

Literacje

& 127

& 128

& Literacje