Kjartan Brügger Bjånesøy
KJÆRE PAPPA Vi er andre menn no
© 2019 Kagge Forlag AS Omslagsdesign: Terese Moe Leiner Layout: akzidenz as | Dag Brekke Omslagsfoto: Privat (Aud Brügger Bjånesøy) Papir: Munken print cream 90 g Boka er satt med Sabon 11,5/14,5 Trykk og innbinding: Livonia Print ISBN: 978-82-489-2320-6
Kagge Forlag AS Tordenskiolds gate 2 0160 Oslo www.kagge.no Forfattaren har mottatt støtte frå Det faglitterære fond.
Til pappa, mamma, Halfdan og Bjørn Kristian
«Men det gjeng an å leve i kvardagen òg» (Olav H. Hauge)
Forord Her i dette rommet byssa han meg i søvn, vekte meg då eg blei skulegut, trøysta meg då eg fekk kjærleikssorg i tenåra. Enno kan eg hugse korleis han løfta meg opp, sa at det kom til å ordne seg. Far min sa ofte det. Eg hadde soverom ved sida av foreldra mine, veggen mellom romma var så tynn at om eg la øyra heilt inntil, kunne eg høyre alt dei sa. Då eg flytta ut, slo dei ned ein vegg så rommet mitt blei ein del av stova, eitt eller anna må foreldre finne på for å fylle tomrommet når barna flyttar ut. No er det ein sofa der eg hadde senga mi, eit piano der skrivepulten stod. Utan å tenke meg om legg eg øyra inntil, den mørke stemma når framleis gjennom. – Han er så sint, høyrer eg far min seie. – Kven då? spør mor mi. – Kjartan. – Korleis då? – Han er blitt så hard. Det er eg som er Kjartan, det er meg far min snakkar om. Eg er heime på besøk, det er blitt seint på kvelden, og foreldra mine har nettopp lagt seg. Som liten lytta eg gjennom veggen om eg høyrde noko som kunne minne om ein krangel, oftast var det han som var sint for eitt eller anna. No er stemma 7
verken kranglete eller hard. Det høyrest meir ut som han er lei seg. – Kjartan blir så lett irritert, det verkar som alt eg gjer, er gale, seier han. Eg vil skru tida tilbake, gå inn i senga, legge meg i midten, bak den kraftige ryggen hans. Aldri var eg så trygg som då. Men no gjer eg ingenting, berre ligg der i sofaen, ventar på at far min skal ta seg saman og bli seg sjølv igjen. Min eigen snille, bråkete, rause, sjuke far. Lenge var alderdomen noko som høyrde til dei andre, eg tenkte ikkje særleg på den. For det er ei erfaring du aldri kan få som ung: Du veit ikkje korleis det er å bli eldre. Mange i generasjonen min kom i gang med eigne familieliv på overtid. Vi har små barn på veg opp, medan foreldra våre er på veg vekk. Då eg trudde eg nærma meg slutten med å følge den minste på toalettet, begynte eg å hjelpe far min i same ærend. Sakte ser eg at han visnar vekk. Kvifor er det så vanskeleg å akseptere at far min er i ferd med å bli tatt av alderdom og sjukdom? Kva tenker han sjølv? Kva har det gjort med mor mi og ekteskapet? Litteraturen manglar ikkje kritiske oppgjer med strie fedrar frå såra søner. Dette er ikkje det, men heller eit forsøk på å finne ei forsoning for det som er no. Og ei trøyst for det som ventar.
1 Å bli ein annan Foreldra mine sat på eit sjukehuskontor med kvitmåla vegger. Utanfor blei eit gammalt bøketre avkledd av sure haustvindar, himmelen var teikna i grått. Dei venta på kvar sin pinnestol, ytterjakkene var fint bretta i fanget, foreldra mine høyrer til ein generasjon som sjeldan slenger frå seg noko som helst uansett kva situasjon det måtte vere i. Bak kontorpulten sat ein overlege med ein pc, straks skulle han lese høgt frå eit dokument, det handla om venstre bakre thalamus, noko om ein kompleks bakre partiell epilepticus og eitt eller anna om ein oppfølgingsstudie på kognitiv funksjon, den som handlar om vår evne til tenking, intellektuelle og mentale prosessar i hjernen. Ho bad legen om ikkje å pakke inn orda, at han heller kunne seie det som det var. Mannen i kvit frakk såg opp frå det han kalla ei nevropsykologisk utgreiing. Han kikka på far min og spurde: – Har du vore ein praktisk mann? Etter nokre sekund var det mora mi som tok ordet.
9
– Han har jobba som maskinist i alle år og har vore ein mann som har ordna opp i det meste. – Er de eit ektepar som held ut? Far min sa framleis ikkje eit ord. – Ja, det har vi gjort i over 50 år, sa ho. – Bra …, sa legen. No såg han berre på henne. – … for mannen din vil snart ikkje klare seg aleine. Sjukehuset inviterte pasientar med hjerneslag til å kome på ei utgreiing, ho var mest ivrig på at han skulle takke ja. Det var gått over eit år sidan slaget, og det hadde hopa seg opp med spørsmål. Far min var blitt testa og utspurd, undersøkinga tok tid, orda kjem ikkje like fort til han lenger. Omsider hadde dei fått resultata presentert, no nærma legen seg ein slags konklusjon. Foreldra mine berre sat der, på kvar sin pinnestol. Eit vindauge stod på gløtt, ein bilalarm ulte. Dei kunne høyre nokon prate, andre lo. Ho la handa si varsamt over dei kraftige hendene hans. Legen tok av seg brillene, såg på far min og sa: – Du er ein annan mann no. Det er mor mi som fortel alt dette på telefon same kveld. Om alle framandorda legen brukte, om kor stille far min var, det kvite kontoret, bilalarmen, dei nakne bøketrea og den grå himmelen. Aller mest fortel ho om alt dette nye som blei sagt om ektemannen hennar gjennom alle desse åra. Om far min. – Blei du lei deg? spør eg.
10
– Nei, ikkje i dag. Men eg blir lei meg kvar dag når eg ser at han ikkje fungerer som før. Og at han kanskje aldri skal gjere det igjen.
Vegen heim – året før Sonen min ser ut av vindauget, vi suser over Hardangervidda. – Jeg gleder meg, pappa. – Kva gler du deg til? – Jeg vet ikke. – Du sa nettopp at du gledde deg? Eg får auge på han i bakspegelen, ser at han tenker. – Ja, men ikke til noe spesielt, pappa. Jeg bare gleder meg. Vi er på veg heim, i bil, til øya på Vestlandet ute i havgapet. Eg har ikkje hatt fast adresse her på over tjue år, likevel seier eg at eg skal heim. Dette er den tryggaste reisa eg veit om. Sonen min heiter Albert, er åtte år og berre gler seg. At han snakkar austlandsk er blitt noko eg har vent meg til. Det har gått betre enn frykta. For han er ferien framleis eit endelaust eventyr, eg veit sjølvsagt betre. Men enno aner eg ingenting om at det denne sommaren skal kome eit nytt alvor inn i livet. Ei langsam sorg og ei uro eg ikkje har kjent på tidlegare. Guten sit aleine i baksetet, kona og dottera tar fly frå Gardermoen sidan ho minste kastar opp etter ein halvtime i bil. Han peikar mot himmelen, meiner bestemt at han kan sjå flyet dei sit i. Mobilen min vibrerer i framsetet, eg køyrer inn til sida. 11
– Hei, det er pappsen. Kor é du no? Eg høyrer at han er i godt humør, du ringer ikkje med dårleg nytt når du startar med å seie «Hei, det er pappsen». – Nettopp passert Ustaoset, svarer eg. – Korleis er vêret? Om ikkje nokon har døydd eller vunnet i Lotto, handlar alltid eit av dei første spørsmåla om vêret. På dagar med sol og milde vindar i vest ringer det opptil fleire i familien for å rapportere. Alle med eit håp om at det kanskje regnar litt i aust der eg bur. – Strålande sol og vindstille her på Ustaoset, seier eg og spør om han har lagt merke til korleis det som regel er finare her, på austsida av Hardangervidda. Lenger vest tetnar skylaget, det er eit så markant skilje at fordelinga av godvêret er latterleg. – Jo, jo. Men her i vest har det vore varmt og godt i heile dag, seier han. – Kva gjer mamma på? – Nei, akkurat no bakar ho rundstykke til de kjem, eg er snart på veg for å hente resten av familien din på flyplassen. Ferja går om ein liten time. – Det er snilt av deg. – Skulle berre mangle, mamma og eg har begge jobba ute i hagen i fleire timar. No er alt på stell. Men kor var du, sa du? – Framleis på Ustaoset, det er du som alltid seier at eg må stoppe om eg skal snakke i mobil. – Bra, gut. På Ustaoset har eg og mor di gått tur, opp mot Hallingskarvet. Det var den same sommaren eg rafta på Voss. På Hardangervidda har vi gått
12
tur frå Haugastøl og Dyranut. Har eg forresten fortalt om den gongen vi gjekk opp til Kjeåsen? – Ja, det har du. – Det var fint, men kaldt, spesielt om morgonen. Eg har forresten sett meg ut eit ein båt, ein Nimbus 29 fot. Ja, ja, køyr forsiktig, så snakkast vi snart. Alt er som det pleier. Så lenge det er gode ting, er eg glad i reprisar. No ventar ei natt i huset med foreldra mine, så tre veker på naustet vi eig saman. Det er denne måten eg har feriert alle somrane etter eg stifta eigen familie, same vegen vi har køyrt. Eg ser på sonen som sit i baksetet, tenker på alle turane vi to har hatt over fjellet, om korleis samtalane har endra seg litt år for år. No undrar han korleis det kan vere både blomstrar og snø i naturen samstundes. Eg forklarer så godt eg kan, noko er fakta, mykje er fiksjon. Men eg kan seie det eg vil, framleis er eg det klokaste mennesket han veit om. Eg blinkar meg ut til sida igjen, stoppar ved ei snøfonn. – Det er tid for fotografering, seier eg. Han veit kva som ventar. Frå han var baby, har vi kvar ferie stoppa på Hardangervidda for dette. Albert set seg på biltaket, eg knipsar. Dei første åra måtte eg halde han fast med venstre handa, tok bilete med den høgre. Dette blir den åttande gongen, endå ein markør som viser at tida går. Ein dag vil han ikkje lenger blir med på dette påfunnet, men no løftar han begge armane over hovudet og smiler. Nyleg mista han endå ei framtann. – Gleder du deg ikke til sommerferien, pappa? 13
– Jo, eg gler meg. – Hvorfor smiler du ikke, da? – Eg konsentrerer meg. – Men hva gleder du deg til? – Eg òg berre gler meg. Dette er sjølvsagt ikkje heilt sant. Eg er vaksen og veit at forventningar er alle skuffelsar si mor. Vi køyrer strake vegen. Albert vil ikkje ha pause, berre kome fortast muleg fram til farmor og farfar og søskenbarn og tanter og onklar og ferie og sjø og båt og is. Han snakkar som om sommarferien aldri skal ta slutt. Eg kan kjenne det igjen, korleis tida ein gong gjekk så sakte at den nærast stod stille. Etter å ha passert fjordar, fjell og ei ferje på tampen er vi endeleg framme. Bilturen frå ferjekaien tar ganske nøyaktig ni minutt, no er vi begge spente, det er noko heilt eige å køyre opp den siste bakken til barndomsheimen. Eg kan bli sju år igjen, dagen då eg fekk min første sykkel. Eller tretten og kjenne korleis eg med lette steg sprang denne vegen heim etter å ha fått mitt første kyss. Femten år og fylt opp av kjærleikssorg og heimelaga vin. Det har vore sorger og gleder, absolutt mest av det siste. No er eg her igjen, på ferie med min eigen flokk. Garasjen har torv på taket, den gamle porten i smijern inn til hagen er nymåla. Foreldra mine ventar ved innkøyrselen, far min har henta kona og dottera mi på flyplassen. Dei er allereie gått i bærhagen for å plukke rips.
14