Komlelandet by Kagge Forlag

Til alle komlemĂ¸drer

Kja rta n B r Ü gge r Bjån e Sø y

Komlelandet e i reis e i r asp eballen si tt koke vatn

© 2013 Kagge Forlag AS Bokdesign: Trine + Kim designstudio Omslagsbilde: Nina Ruud Foto: s. 78, 93, 124: Scanpix, s. 71-73: Agnete Brun, s, 99: Hallgeir Opedal, s. 110: Solveig Kloppen, s. 123: Max Norwegian Restaurant, s. 137: Paul Mattis Nørstebø, s. 156: Bent Are Iversen, s. 172: Tavern Vertshus Alle andre bilder: Kjartan Brügger Bjånesøy Papir: Hello fat mat 130 g Boka er satt med Galliard 9,5/13 pkt. Repro: Løvaas Lito Trykk og innbinding: Print Best ISBN: 978-82-489-1326-9

Kagge Forlag AS Stortingsg. 12 0161 Oslo www.kagge.no

innhald Forord................................................ 6

Kapittel 5

«HVA ER DET MED PAPPA OG KOMLER?»................. 11 Det store komleløftet.................... 12 Nostalgisk narr................................ 15 Min komlekamp............................. 18 Kanskje komler kongen................. 23

KOMLER I UTLANDET.............. 95 The kompelady i New York.......... 97 Guten på komletur....................... 105 Nostalgisk austlending med oppsiktsvekkande teori................ 108 Motstand i Riga............................ 111 Dagen då thaiane ikkje smilte.... 117 Komler i varmen........................... 122

Kapittel 2

Kapittel 6

SØRLANDET OG LITT TIL...... 25 Komlevegen E39............................ 27 Komleklassa i endring.................... 33 Onkel i Amerika.............................. 37 Entusiasten i Farsund.................... 41 Kompetent gourmetkokk............. 47

MYKJE GODT FRÅ BERGEN... 125 Hjelp frå høgaste hald................. 127 Misjonæren.................................... 136 Alle tiders torsdag........................ 139 Komler på kinesisk....................... 143 Møblar og baconfeitt................... 147

Kapittel 3

Kapittel 7

ROGALAND OG TRADISJONAR................................ 51 Komler & konferansar................... 53 Komler i vakuum............................ 55 Tradisjonen tru............................... 60 Ferjelykke......................................... 65 Veteranen på Patrioten.................. 69 Kjartan Fløgstad sitt komleunivers............................. 74

FRÅ FØRDE TIL TRONDHEIM – og ein liten debatt om kjønn.... 151 Komler for menn. Eller?............. 152 Gründeren..................................... 157 Arvtakaren..................................... 161 Potetball i Molde.......................... 169 Med duppe og sirup.................... 171

Kapittel 1

Kapittel 4

KOMLA SI HISTORIE................. 79 Kumlete start................................... 80 Poteten i trøbbel............................ 87 Sur mjølk, blide komler................. 91

Kapittel 8

VEGEN HEIM................................. 175 Stolt stril......................................... 177 Påskeunderet i Drøbak................ 181 Heim til mor................................. 188 Komle ved reisa si slutt................ 191

forord Eg låg på sjukehus i morfinrus etter ein operasjon i det venstre kneet. I denne svevande tilstanden blei eg brått svært sentimental og sendte ei rekke tekstmeldingar til familie og vener. Det var ikkje fare for verken livet eller helsa, sjølv om eg meldte som om eg låg på det siste. Eg takka foreldra mine for oppveksten, kona for dei to barna våre og alt ho er, vener for alt vi hadde gjort saman. .Eg var i godt driv, trekte i snora på sida av senga, og ei venleg sjukesøster gav meg meir morfin. Frå å ha sveva ukritisk og sentimentalt blei blikket skarpare. No ramma det meg sjølv – det var tid for store tankar. .Kva hadde eg eigentleg gjort med livet mitt? Eg nærma meg 40 år, det var på tide å ta grep. Eg lytta på den indre stemma mi, og den skal du aldri kimsa av. Til vanleg er eg ein mumlete vestlending, men denne stemma frå det innarste av meg sjølv var sjeldan klar og tydeleg. Det var då dette kallet kom til meg: ..... Eg må skriva ei bok om komler. .Det er muleg du må vera fødd til veldufta av komler for å skjøna kor viktig denne retten er for så mange av oss. For meg er det lukta av barndom, til ein samla familie med god tid. .Det er visse ting i livet du ikkje tullar med. Du skiftar ikkje fotballag, du kastar ikkje plast i komposten eller går med sokkar i sandalar. Og så skal du respektera folk sine komlevanar. Denne matretten laga av raspa poteter, mjøl og salt har eit utal geografiske variasjonar når det kjem til namn, innhald og tilbehøyr. Ingen av dei er feil. .Kvar mann og kvinne er sin eigen ekspert når det kjem til komler, og eg har lært meg å respektera dei alle. Er du ein stril som meg, liker du gjerne å drikka kulturmjølk til. Då skal ikkje nokon få deg til å prøva eit glas brus attåt, det er nær grensa til krenkande.

.Komler har ikkje sin eigen festival eller noka høgtidleg sesongopning. Men i store delar av landet vårt er komletorsdagen eit høgdepunkt, og kvar veke stimar ein oppglødd menneskemasse mot dufta av denne grå juvelen. .Komler er heilårshelten som ikkje treng danderast med skum for å gjera seg lekker eller bli servert med anbefalte vinar til. .Eg er van med at retten blir kalla både komler og raspeballar, for andre er den kjend som komper, klubb, potetball, ball, raspekaker og ei heil rekke andre namn. Og så har du dei som ikkje anar, som då eg spurde ein god ven i Oslo om kva han kalla komler: Her hvor jeg bor heter det ’Hvaforno?’ Eller eventuelt ’Hæ?’ .I denne boka kallar eg retten mest for komler og raspeballar og håpar ikkje nokon føler seg støytt av den grunn. Det er viktig at vi i komlestammen held saman. .Eg kjem frå Storebø i Austevoll, ein komlekjær øykommune sør for Bergen. No bur eg i Oslo, er gift og har to små barn. Ingen av dei liker komler. .Komler var ein del av oppveksten min. Då eg flytta austover, blei det ein del av identiteten min. No er det aller mest eit sakn. .Kjem denne lengselen berre av pur matglede? Handlar den om identitet? Nostalgi? Og om det er nostalgi, kva er det eg lengtar etter? .– Hva er det med pappa og komler? spør stadig sonen min. .Eg måtte reisa vekk for å koma heim med eit svar. Dette er ei kjærleikshistorie. God appetitt.

Kjartan Brügger Bjånesøy Oslo, juni 2013

Molde:

Ålesund:

Ball Potetball

Volda:

Ball

• På dette kartet er det ope for at du, familien, vener og naboar kan føra inn manglar, då det finst ei rekke ulike namn på komler i enkelte fylke, kommunar, by og bygd, øyar, nabolag og vegstubbar som ikkje forfattaren har fått med seg. Skulle du likevel ha høglytte protestar på komlekartet, kan du gjerne senda ei melding til komle@kagge.no.

Potetball

Førde:

Raspekaker Voss:

Raspekaker Bergen:

Raspeball

Storebø i Austevoll:

Komle Raspeball Rogaland/Stavanger til Austevoll:

Komle

Svalbard:

Raspeball Troms:

Raspaball Klubb

Røst:

Raspeball

Bodø:

Raspeball Kristiansund:

Potetball Blandaball

Snåsa:

Isterklubb Trondheim:

Klubb Aurland:

Auke

Austlandet/Hedmark:

Klubb Raspeball Oslo:

Drøbak:

Kumle Sirdal: Sørlandet/Kristiansand:

Kompe

Kjøtt i påsså

Hvaforno? Raspeball Komle

han. berre eg kan gå og komler. g, ve in m er a mine til å lika Dette rn ba få å er t si slut eg. Målet ved reisa å mor mi. Håpar fr te øt st og p el Med hj

Kapittel 1

«H�� er det me� papp� o� komler?»

Kapittel 1

Det store komleløftet Det er ti år sidan no. Vi var nettopp blitt eit par, og det var på tide å reisa heim til foreldra mine. Over fjordar og fjell, med fly og ferje. Som vanleg visste dei ikkje kva godt dei kunne gjera, men dei visste kva livretten min er. Og når yngstesonen kjem heim frå Oslo med ny kjærast, blir det sjølvsagt diska opp. Men maten fall ikkje i smak. Ho er til vanleg både veloppdratt og altetande, men komler fekk ho ikkje taket på. Aldri meir blei det servert komler når vi kom heim, i alle fall ikkje den første dagen. Derfor kom det som ei overrasking at ho i bryllaupstalen sin til meg eit par år etter lova at ho skulle læra seg å laga komler. Det var litt av ei kjærleikserklæring. At ho, som knapt kunne koka poteter, no hadde sett seg som eit mål å servera meg dette måltidet ho sjølv ikkje liker. Ho sa at ho skulle laga dei frå botnen av, eg sa at ho som austlending kunne byrja med denne ferdigmiksa mjølblandinga som berre treng å bli tilsett vatn. Såpass raus er eg. Problemet var berre at ho ikkje sa når ho skulle laga komler. Så kvar jul sidan vi gifta oss, har ho fått denne ferdigmiksen innpakka i det finaste julepapiret. Det var på ein julaftan sonen vår første gong stilte spørsmålet som sidan stadig dukkar opp: – Hva er det egentlig med pappa og komler? Det er gått fleire år no, og enno har ho ikkje innfridd bryllaupsløftet. Når det kjem til middag, er ho ikkje kravstor og kunne fint levd på tunfisk rett frå boksen. Det hjelper ikkje at eg innimellom har lese høgt frå Dag Solstads klassiske essay om «Norske vaner, særlig matvaner – og den radikale kvinne». Han opnar med å slå fast at «Det norske livet blir bare tristere og tristere», og skriv seinare at «det å spise er noe man må finne seg i». – Er det her vi skal enda? spør eg fortvila og les vidare: «I en sånn atmosfære hvor generøsiteten og overskuddet er borte, blir også maten prega av det. Spisekartet vil bestå av fiskepanetter, frossen fisk, røkte pølser, dag ut og dag inn, inntil ekteskapet endelig oppløses.» Ho meiner at komleløftet var eit teikn på livslang kjærleik, at det derfor ikkje hastar med å innfri det. Forholdet vårt skal jo vara evig, og det er viktig at eg har noko å sjå fram til.

«hva er det med pappa og komler?»

For å få servert heimelaga komler må eg framleis reisa frå Oslo, heim til mor mi og øya eg voks opp på. Eg liker å reisa heim. Det var ferie og ein av dei fine sommardagane då vi gjekk på kyrkjegarden og vitja grava til besteforeldra mine. Kyrkjegarden er gammal og fin, slakke, grøne bakkar og klar sikt mot gnistrande hav som på dagar som denne smelta saman med himmelen. Besteforeldra mine er gravlagde saman, bortanfor ligg ein onkel som forsvann altfor tidleg. Det er både fint og trist å gå sånn i roleg tempo på ein kyrkjegard ein varm sommardag, dessutan kjennest det trygt å vita kor mi siste reise ein gong skal enda. Det var ho som brått braut idyllen. – Er det ikke rart å tenke på at du ikke skal gravlegges her? spurde ho. Eg måtte stoppa opp og sjå på henne. Hadde eg høyrt riktig? – Skal eg ikkje gravleggast her? – Selvsagt skal du ikke det, svara ho. Så blei det stille. Det er alvorleg nok at ho ikkje har innfridd løftet frå bryllaupet, men meinte ho no at eg skal enda i Oslo for evig og alltid? Ja, det gjorde ho. Dessutan ville ho ikkje at eg skulle byrja å snakka om mi eiga gravferd, noko eg har ein lei tendens til å gjera når eg kjenner for sympati. Eller ligg i morfinrus. – Du har meg og våre to barn som er født i Oslo. Som bor i Oslo. Det er der du hører til nå. I Oslo, sa ho for å understreka alvoret. Så var det stille igjen. Kva er eigentleg ein heim? Plassen du bur på? Der du kjenner deg trygg? Ein stad der folk forstår deg? Det du lengtar til når du har vore borte? Der du kjenner dei som ligg på kyrkjegarden? Ein stad der du med stoltheit og takksemd kan forsyna deg med komler ein gong til, utan at nokon ser på deg med undring? I femten år har eg budd i Oslo, likevel reiser eg stadig vekk for å koma heim. Når det lyser Heim på mobilen, er det ein av foreldra mine som ringer frå fasttelefonen som framleis er plassert i hjørnet vendt mot vest på kjøkenet. Tele fonen står framleis under oppslagstavla med bilete av takkekort frå konfirmantar

Kapittel 1

og nygifte og telefonnummer til politi, ambulanse og brannvesen. Det er trygt på så mange måtar. På veg ut porten frå kyrkjegarden snur eg meg og ser på kyrkja der eg blei døypt, konfirmert og gift. Ikkje langt unna ligg barneskulen der eg spela fotball i kvart friminutt og aldri var den som måtte stå igjen til sist når det skulle veljast lag. Eg ser meg tilbake og tenker at eg ein gong aldri skal koma hit igjen. Det er visst likevel ikkje dette som skal bli endestoppet mitt. Seier ho. Vi er mange no, alle vi som bur, lever og skal døy der vi ikkje kjem frå. Vi som i mange år drøymde oss vekk, men som no lengtar heim. Vi er i eksil, og vi kjenner det inni oss ein stad. Dette handlar ikkje om at eg misliker Oslo. Eg har forsona meg med adresse i hovudstaden, eg er blitt glad i både delar av byen og fleire av folka som bur her. Dei fleste som bur i Oslo, kjem dessutan eigentleg frå ein annan stad i landet. Og stadig er det fleire som har komler på menyen. Oppveksten gav meg ingen arr, bortsett frå det på kneet då eg køyrde ein trimma moped i grøfta, og dei to på høgre peikefinger etter at vi fekk ny, skarp brødkniv. Eg veit eg er heldig. Rundt kjøkenbordet i huset der eg voks opp, finn eg framleis to gifte foreldre, søsken, onklar, tanter, nevøar og nieser. Når alle er samla, er det gjerne komler til middag. Kvar ferie møter eg naboar som passa på meg då eg var liten, lærarar som såg meg, kameratar eg har hatt sidan barnehagen. Folk på øya kjenner meg, historia mi og dialekta. Og alle eg kjenner på øya, liker komler. Ja, bortsett frå nabodama Wenche. Men ho er innflyttar frå Bodø.

«hva er det med pappa og komler?»

Nostalgisk narr Ho sa eg var både dum og gammal. Vi blei sitjande ved sida av kvarandre i ein bursdagsmiddag som strekte seg ut i tid. Av mangel på noko å snakka om kom eg i skade for å seia at ting var betre før. Eg hadde håpa vi kunne bli vener, men no verka det uansett som om det løpet var køyrt. Ho såg på meg som om eg skulle ha sagt at eg ville avlive bursdagsbarnet. – Er du verkeleg så dum at du meiner at ting var betre før? sa ho. – Eh, ja? – Ingenting var betre før. – Noko var vel betre før? – Nei. Om vi vil stoppa verda no, er det fordi vi er egoistar. Vi er der vi er no, takka vera endring. Men vi treng ikkje å lika alt. Ho såg stivt på meg: – Du verka først oppegåande. Men no? Berre dum. Og veldig, veldig gammal. Likevel ville ho vita kva eg tenkte på. Eg sa at eg kunne ta meg i å sakna aviser i fullformat. Lojale fotballspelarar utan damevesker og barberte brystkassar. Ein dag utan Facebook, mail og mobil. Skihopparar utan eteforstyrringar. Statsrådar utan ein kommunikasjonsrådgjevar. Dessutan sakna eg farmor, mormor, og store komlemåltid med familien. Eg har det med å sakna tider som ikkje kjem tilbake. – Ja vel. Eg kjem berre på ein ting som var betre før, sa ho og fortsette: – Afrika før kolonistatane delte kontinentet. Ja, eigentleg alt som handlar om tida før vestleg imperialisme. Om eg hadde vore dum før, følte eg meg ikkje særleg smartare no. Vi blei likevel gode vener, og eg har moderert meg til å meina at noko var betre før. At folk var mindre sytete, meir nøgde og hadde betre tid til seg sjølve og kvarandre. Men så hugsar eg òg at det var sol kvar einaste sommarferie då eg var liten. Til tider er eg blitt kalla ein nostalgisk narr, og det har nok ikkje vore meint som ein kompliment. Å meina at ting var betre før, er bakstreversk, og kven vil vera ein sidrumpa nostalgikar som heng igjen i fortida? Å klamra seg til det gamle betyr døden. Då er du parkert på sidelinja. Ferdig pakke. Av den grunn kjempar eg stadig mot nostalgien og fokuserer på framtida. Så fell eg plutseleg tilbake og tenker at til og med framtida var betre før.

Kapittel 1

Men var verkeleg ingenting betre før? Forfattar Frode Grytten spør om det i forordet til fotoboka Tatt av Norge, med bilete tatt på 1950-talet av amerikanaren Robert A. Robinson. Kva skjedde? Kva var det eigentleg som skjedde med oss i dei åra frå Robert A. Robinson tok desse bilda fram til i dag? Eg veit ikkje, eg kan bare spekulere. Det slår meg at Norge ganske nylig var eit ungt og uferdig land. Vi var ein nasjon utan så store fakter, eit land med overskot, med humor og optimisme, med store drømmar. Vi hadde ikkje funne olja, vi mangla eit rekordstort oljefond, vi var eigentlig fattige, men vi skulle bygge landet. Vi skulle ta til på denne oppgåva saman, vi skulle bygge oss eit liv. Grytten ser folk på gamle bilete som boblar av glede. Han ser fattigdom og hardt arbeid, men òg jubel og tru på framtida. Kva ville skjedd dersom Robert A. Robinson hadde gjennomført prosjektet han nemner i forordet i boka: å fotografere nordmenn på ny fleire år seinare? Kva slags oppfølgjar ville det blitt? Eg er redd det hadde blitt ei mørkare bok, med meir avstand mellom folk, med færre smil, mindre latter. Fann vi olja, og så mista vi humøret? Blei vi rike kvar for oss, men fattige saman? Det er lett å gjera narr av nostalgi. Men er nostalgi berre ein lengt til fortida og frykt for framtida? Eg veit at sidan Aristoteles vandra her på jorda tre hundre år før Jesus Kristus, har folk sagt at ting var betre før. Vi er mange i den gjengen, og eg er i godt selskap. I 1903 heldt Hulda Garborg eit foredrag for Ålens ungdomslag der ho mintest gode tider då kyrne fekk gå fritt på fjellet om sommaren og ikkje var kunstfôra og bundne i fjøset som i 1903. Kona til Arne Garborg mimra meir om gamle dagar: Då eg kom til nordre Øysterdalen i 1887 fekk eg sjå dette gamle landsens matstell, og folke var friskt deruppe dengongen; unge og gamle hadde herlege tennar, heile og kvite, og dei visste lite um «blindtarm» og kardialgi. Dette skriv Hulda Garborg om i boka National kost som kom ut i 1925. Garborg meinte at både maten og kleda var blitt av dårlegare kvalitet, men at folk er nøgde så lenge dei kan få det meir lettvint. Ho valde å sitera Aasmund Olavsson Vinje (1818–1870):

«hva er det med pappa og komler?»

Maskinar gjera alt for folk, men so vert folk maskinar. Eg er ikkje mot framsteg, eg vil ikkje stoppa verda, eg vil ikkje av. Men eg liker ikkje at ting tar slutt. Eg finn nytte i å stoppa opp og sjå meg tilbake, det gjev meg ei større forståing av kven eg er no, og korleis eg eigentleg har det. Forfattar og idéhistorikar Gudmund Skjeldal gav i 2006 ut boka Den siste langrennaren om broren og skiløparen Kristen Skjeldal frå Bulken. Boka handlar om snørike vintrar, om den søte lukta av møllkuler i gjennomsiktige posar med skiklede som låg i skapet i kammerset i barndomsheimen. Om faren som køyrde søskenflokken på seks til skiløp i traktor, mens dei sat spente bak i skuffa med pledd over beina. Om broren Kristen som gjekk den eine kilometeren på tunet femti gongar, for til slutt å nå verdstoppen. Gudmund Skjeldal svara dette då han fekk spørsmål om han var ein nostalgikar: Nostalgi kan oppfattast som dyrking og forfining av fortida, men det kan òg tolkast som noko bra. Å vere glad i noko. Motstykket til nostalgi er tanken om at tilpassing er det beste, at ting må forandra seg. Men må det alltid det? Eg blei glad for det svaret. Nesten alt i livet mitt har endra seg sidan barndomen min. Men ikkje eit godt komlemåltid. Eg liker at komlene er som dei var, og blir som dei er.

Kapittel 1

Min komlekamp – Det er tid for komler igjen, sa han. – Kor då? svara eg. – Det er ikkje eit spørsmål. Kaffistova er den einaste vi kan stola på. Asbjørn Slettemark, musikkjournalisten, bloggaren, programleiaren og vest lendingen vil alltid på Kaffistova når det er snakk om komler i Oslo. Men så er heller ikkje alternativa så mange, sjølv om dei blir stadig fleire. Til og med på beste vestkant. Brasseriet i matmarknaden Maschmanns på Sjølyst hadde vinteren 2013 komler på menyen – kvar einaste dag. 90 meter frå Karl Johan ligg Kaffistova. I same bygg ligg Hotell Bondeheimen og Heimen husflid og ikkje langt unna Det Norske Teatret. I eit lite stykke nynorskland er det Ivar Aasen som helsar velkomen i inngangspartiet med ei setning gravert i stein (Ivar Aasen sin favorittrett var sjølvsagt komler). Det er tanken som gjer det meste Det var godaste Hulda Garborg som i si tid var pådrivaren for Kaffistova, som opna i 1901. Ho ville at det skulle vera ein trygg plass for folk på bytur, eit rusfritt miljø der bygdeungdom kunne eta heimelaga norsk mat og dansa på laurdagar. Asbjørn Slettemark og eg er gamle kjende, to bygdeungdomar som flytta til byen for å jobba i media. Ikkje var vi rusfri, og ikkje blei det så mykje dans. Dette var lenge før Asbjørn blei dommar i «Idol» på TV 2, programleiar i NRK, omtala som hipster, musikkguru og brukt som nasjonal synsar om alt frå krimlitteratur til amerikansk fotball. Men tatoverte hipsterar kan òg vera glade i komler. I Bergen pleidde Asbjørn å ha med seg ein liter kulturmjølk når han åt raspeballar på Wesselstuen. – Eg elskar komler, seier Asbjørn. Då han voks opp, var det eit høgdepunkt når mora tok han med på hotell om torsdagen for å eta komler. Men ein torsdag gjekk det gale. Asbjørn var ni år gammal, foråt seg og blei liggande til sengs i fire dagar heime på Husnes med intense magesmerter. – Eg var alvorleg sjuk, det er muleg eg fekk feittsjokk, seier han. Det er hermed servert: TV-KJENDIS I DRAMATISK FEITTSJOKK ETTER KOMLEORGIE! Det kan vera denne frykta han ber på, at han igjen skal bli ramma. Derfor pleier

«hva er det med pappa og komler?»

Asbjørn å førebu seg til eit måltid komler, akkurat som han har gjort denne dagen. Han har ete ein lett frukost og tatt ein lang løpetur til lunsj. Det gjeld å bygga seg opp for ikkje å hamna for mykje i pluss på inntak av kaloriar. Før åt vestlendingar komler etter å ha bore stein eller rodd til Bergen. No spring vi innandørs på ei tredemølle i hovudstaden. Vi finn oss eit bord innarst i hjørnet. Asbjørn er ein av dei som har det med å kalla meg for ein nostalgisk narr. Han meiner at eg heng igjen i mi eiga fortid. At eg må høyra meir på ny musikk, opna opp for ny teknologi, innsjå ein gong for alle at Oslo er min nye heimby. Endrar eg ikkje kurs, kjem eg til å bli ein sur, gammal vestlending i hovudstaden. – Eg er ikkje spesielt oppdatert på teknologi og andre nye ting, seier Asbjørn og rettar gaffelen mot meg: – Men samanlikna med deg føler eg meg som ein astronaut som bloggar frå Mars. – Å? – Ja, berre det at du fekk mobil åtte år etter alle oss andre. Av og til tenker eg at du drøymer om å leva i ein stumfilm der Jon Eikemo har forteljarstemma. Eg vedgår at eg tidleg hamna bakarst i dette teknologiske toget som rasar av garde utan stans. Stundom har eg hoppa av, medan toget susar vidare og eg luntar halvhjarta etter. Kvar gjekk det gale? Var det allereie i 1984? Då hadde eg ei tante i Frankrike som kjøpte ein gul Sony Sports Walkman til meg. I 1984 var ein gul Sony Sports Walkman det kulaste ein trettenåring kunne ha. Eg var på toppen av verda, hadde hyllemeter med kassettar på rommet mitt og hadde akkurat byrja å kjøpa lp-plater. Då vener nokre år seinare investerte i cd-ar, tviheldt eg på plater og kassettar. Eg var 17 år, tilfreds og allereie akterutsegla. Eg tenkte nok som Sony, Kodak og alle andre gigantar som feila i den digitale revolusjonen: Kvifor byta ut noko som fungerer? Det handlar sjølvsagt om vilje og interesse. Men så snart eg kastar meg på teknologikøyret, kjem det noko nytt. Og så har vi det gåande. – Det er ikkje rart du er glad i komler, seier Asbjørn. – Fordi det er så godt? – Ja, det òg. Men mest fordi dei er akkurat som i 1984.

Kapittel 1

På underarmen har Asbjørn tatovert inn tala 5460. Det er postnummeret til heimbygda Husnes i Kvinnherad kommune. Men Asbjørn lengtar verken heim eller tilbake, men på Kaffistova liker han seg. Den gjev han ein følelse av Vest landet, det er som han får vera nokre timar i Sunnhordland. – Når eg forlèt Kaffistova, er det som eg har vore på Grand Hotell på Stord eller Wesselstuen i Bergen. Eg lengtar ikkje etter å bu på Vestlandet, men eg saknar ofte små bilete heimanfrå og prøver å kompensera for det. Saknar eg utsikta frå Kaldestadåsen på Husnes, bruker eg marka i Oslo. Etter komler på Kaffistova sender eg ei tekstmelding til mamma, ho ringer rett tilbake og seier det er kjekt at eg har byrja på eta komler igjen etter at eg blei så sjuk som liten. Så mimrar vi litt om det, og begge blir nøgde. Komler gjer folk i familien min blide. På Kaffistova går du til disken for å bli servert. Her er rause porsjonar, kålrabistappe, baconbitar, lammekjøtt og eldhusrøykte pølser frå Evanger og ei god ause baconfeitt. Vi drikk mørkeblå kulturmjølk, elles når vi treffest, blir det gjerne øl. – Dette er av dei få tradisjonelle rettane eg et utan å tenka på alkohol. Den andre retten er kjøttkaker, seier Asbjørn og fortset: – Å eta komler handlar ikkje om gjera seg til for nokon. Smalahove på tallerken handlar like mykje om å posera som å eta godt mat. Du kan posera med trøflar eller kaviar, ikkje med komler. Eg et dette fordi det er godt. Det einaste signalet måtte vera å seia fuck you til kosthaldsekspertar og alle slankekurar. Eit komlemåltid er mektig, rikt på feitt, kaloriar og lågkarbofolket sin verste fiende. Dette er ikkje ein rett som går an å sunnifisera, som taco, der kan du byta ut kjøttdeigen med karbonadedeig og rømmen med yoghurt. På veg til toalettet i kjellaren høyrest ein kjend lyd, men det er ein ukjend kafélyd. Det er Oslo Fylkeshusflidslag som har strikkekafé. Eg tel 52 damer, noko som skulle bli 104 strikkepinnar. Over halvparten er kledde i strikketrøyer, det er eit ganske så fint syn. I år 2000 hadde Kaffistova ein kampanje for å lokka kundar til seg om tors dagen. I avisannonsar og på store skilt utanfor restauranten blei gjestar lokka med desse orda: Når du er mett av wap, web og wok, kunne det kanskje smake med raspeballar? Smaken av raspeballar er altså ei motvekt mot alt det nye, raspeballar er eit kvileskjer i ei kaotisk tid som ofte spring frå oss. Er det rart ein kan bli nostalgisk?

«HVA eR DeT MeD PAPPA Og KOMleR?»

Kaffistova er god på husm annskost, og er heller ikkje så verst med ord. Et ter denne kampanjen er det blitt mange fleire caféa r i Oslo. Men framleis er det berre éin kafe.

b og wap. er, eg er både lei av we Ja, takk . Rett som det ri kjem av ei tid som var og ald en ak sm ar all eb sp ra Då er . I wok r eg ikkje så ofte lei av tilbake. Wok derimot, gå ikte komlerestar. kan du faktisk bruke ste

Kapittel 1

– Du må slutta med det der nostalgitullet ditt, seier Asbjørn. – Er det feil av meg å vilja halda fast på noko bra? Det er då nok av andre ting i livet mitt som stadig er i endring? – Om du blir ståande fast i det som var, kjem du ikkje vidare, seier han. – Vidare? Eg har ei komlehistorie fylt med gode minne, og den historia vil eg no gjenskapa til min eigen familie. Det er min plan vidare. – Jo, men din familie bur i Oslo. Og dei liker ikkje komler. Kampen du skal kjempa, er mot deg sjølv. Du er fanga i din eigen nostalgi, seier han. Eg legg frå meg kniv og gaffel. Eg er mett, men kjenner likevel på ein svolt. Det er på tide å dra, eg må ut i komlelandet. Eg vil ikkje slutta å sjå meg tilbake, eg snur ikkje no. Men no må eg ut blant likemenn for å finna støtte og styrke. Og ein dag skal familien min samlast rundt eit komlemåltid. Dette er min komlekamp.

• Asbjørn Slettemark er i godt selskap når det kjem til komlemagedrama. Sommaren 2012 hadde mange gledd seg til amerikanske Frank Ocean sin konsert på Øyafestivalen. Men etter å ha spela i eit snautt kvarter gjekk den 24 år gamle soulstjerna av scenen. Spekulasjonane om kva som var grunnen til den brå avslutninga, var mange, dei fleste meldte om magesjau. Eit av dei betre rykta sa at artisten hadde fått colon volvulus, som på godt norsk er tarmslyng. Artisten fekk det etter å ha ete raspeballar på Kaffistova i Oslo. • Det var Bondeungdomslaget som i 1901 opna den første Kaffistova i Kristiania. På det meste fanst 130 kaffistover på 90 ulike stader i Norge. I hovudstaden var det seks stover, no er det berre denne eine igjen. Ikkje alle var like glade for at denne nynorskstova dukka opp i tjukkaste Kristiania, midt i borgarskapet sitt rosebed. Allereie i 1879 skreiv Bjørnstjerne Bjørnson i eit brev til Arne Garborg om Disse endnu lodne Folk, disse Huleboere, lad dem raute på Målet.