Μπέρτολτ Μπρεχτ: Η ζωή του Γαλιλαίου by Kapa Ekdotiki

Μπέρτολτ Μπρεχτ Η ζωή του Γαλιλαίου Μετάφραση: Οδυσσέας Νικάκης Πρόλογος: Κώστας Καζάκος

Τίτλος πρωτοτύπου BERTOLT BRECHT, LEBEN DES GALILEI Μετάφραση ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΝΙΚΑΚΗΣ Γλωσσική & υφολογική επιμέλεια ΝΙΚΟΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ Διορθώσεις ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ Α. ΚΩΤΣΙΝΗ Σχεδιασμός έκδοσης Ιωάννης Κ. Τσίγκας KAΠΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Παπαρηγοπούλου 6 | 121 32 | Περιστέρι Τ+F 210 68 59 273 | Ε kouledakis@gmail.com www.kapaekdotiki.gr | info@kapaekdotiki.gr fb Κάπα Εκδοτική | t @KapaEkdotiki ISBN: 978-618-5191-05-4 Bertolt Brecht, Leben des Galilei, in: ders., Werke. Grosse kommentierte Berliner und Frankfurter Ausgabe, Band 5: Stücke 5. © Bertolt-Brecht-Erben / Suhrkamp Verlag 1988

Σημείωμα σκηνοθέτη Κώστας Καζάκος

ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

Το έργο Η ζωή του Γαλιλαίου του Μπέρτολτ Μπρεχτ είναι ένα σημαντικό βοήθημα για κάθε ανήσυχο πνεύμα, και κυρίως για τους νέους ανθρώπους που πρέπει να αντιμετωπίζουν την Τέχνη και την Επιστήμη με τον ίδιο σεβασμό… Η ίδια η ζωή του πολύπαθου επιστήμονα, το πάθος του για την Έρευνα και για την αποκάλυψη της Αλήθειας, η πεποίθησή του ότι η Επιστήμη πρέπει να κατακτά τη Γνώση –αυστηρά και μόνο για το καλό της ανθρωπότητας–, οι ανθρώπινες αδυναμίες του και η τρομερή αυτοκριτική του, μπορεί να είναι ένας αξιόπιστος οδηγός, μια πυξίδα, στον φουρτουνιασμένο ωκεανό που ταξιδεύει ο σύγχρονος άνθρωπος. κ.κ. Οκτώβριος 2015

Πρόσωπα Γαλιλαίος Γαλιλέι Αντρέας Σάρτι Κυρία Σάρτι Λουδοβίκος Μαρσίλι Έφορος Πριούλι Σαγκρέντο Σύμβουλος Βιργινία Δόγης Κόζιμο των Μεδίκων Αυλάρχης Θεολόγος Φιλόσοφος Μαθηματικός Φεντερτσόνι Υπηρέτης Καλόγρια Α΄ Καλόγρια Β΄ Γυναίκα Στρατιώτες Γριά γυναίκα Άντρας Χοντρός Πραιλάτος Λόγιος Α΄ Λόγιος Β΄ Καλόγερος Α΄ Καλόγερος Β΄ Καλόγερος

Αστρονόμος Α΄ Αστρονόμος Β΄ Αδύνατος Καλόγερος Γέρος Καρδινάλιος Κλάβιος Μικρός Καλόγερος Κλητήρας Γραμματέας Α΄ Γραμματέας Β΄ Καρδινάλιος Μπαρμπερίνι (αργότερα Πάπας Ουρβανός ο Η΄)

Καρδινάλιος Μπελαρμίν Ιεροεξεταστής Μούκιος Γκαφόνε Θεατρίνος Γυναίκα του Θεατρίνου Εργάτης Βάννι Υπάλληλος Χαφιές Κήρυκας Χωρικός Φρουρός Αγόρι Α΄ (παιδί του Θεατρίνου) Αγόρι Β΄ Αγόρι Γ΄ Γραφιάς

ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ

Τραγούδι* πρώτο Πάπες, Καρδινάλιοι και καλογέροι αρχοντολόι, Βασιλιάδες, έν’ ασκέρι. Σταμάτησαν του Χρόνου το υφάδι, έμειν’ ο κόσμος στο βαθύ σκοτάδι. Σαν μάγισσα την κάψανε τη Φυσική: αγκάθινο στεφάνι, ξίδι και χολή! Πάπες, Καρδινάλιοι και καλογέροι της Εκκλησίας της Αγίας το μαχαίρι! Του Μπρούνο τα ιερά τ’ αποκαΐδια σκορπίσανε πανάκριβα στολίδια! Φωτόνια κατέκλυσαν την Οικουμένη κι ήρθε η Εποχή η Αναγεννημένη! Στην Πάντοβα σε σπίτι ταπεινό ο Γαλιλαίος κοιτάει τον ουρανό. Και ξαφνικά, μια νύχτα φωτεινή έν’ άστρο χάθηκε και περιμένει να φανεί. Κι όταν εφάνει, ο γέρος έσυρε κραυγή: «Ο Ήλιος είν’ ακούνητος, γυρίζει η Γη!»

* Θεατρική προσαρμογή τραγουδιών: Οδυσσέας Νικάκης

ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

Σ κη ν ή

Π ρώτη

Ο Γαλιλαίος, καθηγητής των Μαθηματικών στην Πάντοβα, θέλει ν’ αποδείξει το κοσμικό σύστημα του Κοπέρνικου.

[Στο φτωχικό εργαστήριο του Γαλιλαίου. Είναι πρωί. Ο Αντρέας φέρνει ένα ποτήρι γάλα και ένα κομμάτι ψωμί.]

ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Απίθωσέ το στο τραπέζι και μη μου κλείσεις τα βιβλία. ΑΝΤΡΕΑΣ: Η μάνα μου λέει να πληρώσουμε τον γαλατά αλλιώς θα κάνει κύκλο από αύριο για να μας αποφεύγει. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Θα διαγράφει κύκλο, Αντρέα! ΑΝΤΡΕΑΣ: Εντάξει! Θα διαγράφει κύκλο. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Ενώ ο δικαστικός κλητήρας, ο κύριος Καμπιόνε, έρχεται κατά πάνω μας από ποια διαδρομή, ανάμεσα σε δυο σημεία; ΑΝΤΡΕΑΣ: Τη συντομότερη. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Μπράβο! Κοίταξε πίσω από τον χάρτη τ’ ουρανού, κάτι σου έχω. ΑΝΤΡΕΑΣ: [Βρίσκει ένα ξύλινο μοντέλο του Πτολεμαϊκού συστήματος.] Τι είν’ αυτό; ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Αστρολάβος! Έτσι νομίζανε οι αρχαίοι ότι κινούνται τ’ άστρα γύρω από τη Γη. ΑΝΤΡΕΑΣ: Πώς; ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Φέρ’ το δω. Και τώρα περιγραφή. ΑΝΤΡΕΑΣ: Στη μέση έχει ένα βότσαλο. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Αυτή είναι η Γη. ΑΝΤΡΕΑΣ: Και γύρω-γύρω κοχύλια, το ένα πάνω στ’ άλλο. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Πόσα; ΑΝΤΡΕΑΣ: Οχτώ. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Οι κρυστάλλινες σφαίρες. ΑΝΤΡΕΑΣ: Απάνω στα κοχύλια είναι κολλημένες μπαλίτσες. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Τ’ αστέρια. ΑΝΤΡΕΑΣ: Κι απάνω στις κορδέλες είναι ζωγραφισμένες λέξεις. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Τι λέξεις;

ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

ΑΝΤΡΕΑΣ: Τα ονόματα των άστρων. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Δηλαδή; ΑΝΤΡΕΑΣ: Νά, σ’ αυτή την μπαλίτσα γράφει «Σελήνη» κι από πάνω είναι ο « Ήλιος». ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Τώρα γύρνα τον Ήλιο. ΑΝΤΡΕΑΣ: [Κουνάει τα κοχύλια.] Ου, ωραίο είναι! Εμείς όμως είμαστε φυλακισμένοι για τα καλά.

ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Το ίδιο ένιωσα κι εγώ όταν το πρωτοείδα. Ουράνια σύνορα, κρυστάλλινα

τσόφλια, καρφωμένα αστέρια, σαν νεκρές πεταλούδες! Ακινησία! Δυο χιλιάδες χρόνια τώρα, ο ίδιος ο Πάπας και οι Καρδινάλιοι, Ηγεμόνες και σοφοί, καπεταναίοι και έμποροι, γυναίκες της ψαραγοράς και μαθητούδια, πίστευαν πως κάθονται ακίνητοι σ’ αυτή την κρυστάλλινη σφαίρα, τη Γη μας, και πως όλα τ’ αστέρια και ο Ήλιος μαζί, στριφογυρίζουν έναν γύρο της! Τώρα, όμως, ζούμε μια καινούρια εποχή. Ξαναζωντάνεψε η ιερή περιέργεια, καταλαβαίνεις; Η μανία της εξερεύνησης! Η υπόθεση ξεκίνησε με τα καράβια. Από τα παμπάλαια χρόνια τα καράβια πήγαιναν σαν τις χελώνες κολλητά στ’ ακρογιάλια και ξαφνικά όρμησαν στις ανοιχτές θάλασσες. Τώρα, οι τρομεροί ωκεανοί μάς φαίνονται σαν μικρές λιμνούλες. Και γεννήθηκε η μεγάλη επιθυμία να ερευνήσουμε τις πρωταρχικές αιτίες των πραγμάτων. Γιατί η πέτρα πέφτει όταν την αφήνουμε; Και γιατί ανεβαίνει όταν την πετάμε ψηλά; Κάθε μέρα ανακαλύπτουμε κάτι καινούριο. Και είναι πολύ περισσότερα αυτά που θ’ ανακαλύψουμε στο μέλλον. Οι νέοι μας τώρα έχουνε πολλή δουλειά. Κάποτε στη Σιένα παρακολουθούσα μια ομάδα οικοδόμων που είχανε ξεθεωθεί προσπαθώντας να μετακινήσουν κάτι τεράστιους γρανίτες με τον πανάρχαιο τρόπο. Κάποια στιγμή σταμάτησαν, κάθισαν στην άκρη και συζήτησαν το πρόβλημά τους. Δεν τους πήρε ούτε πέντε λεπτά. Αμέσως έβαλαν αλλιώς τα στρογγυλά δοκάρια, τοποθέτησαν βολικότερα τα σκοινιά κι αυτό ήταν! Πολύ γρήγορα η ανθρωπότητα θα ξέρει τα πάντα γι’ αυτό το ουράνιο σώμα που πάνω του κατοικεί. Αυτά που γράφουν οι παλιές γραφές δεν μας είναι πια αρκετά. Γιατί εκεί που ήταν, χιλιάδες χρόνια τώρα, θρονιασμένη η πίστη, εκεί ακριβώς φώλιασε η αμφιβολία. Ο κόσμος λέει: «Εντάξει, έτσι γράφουν τα βιβλία, κάτσε όμως να δούμε και μόνοι μας». Κι όλες οι αδιαφιλονίκητες αλήθειες, πρέπει τώρα να αμφισβητηθούν και να επαληθευτούν στην πράξη. Αυτό ξεσήκωσε τέτοια θύελλα, που ανέβασε ακόμα και τα χρυσοκέντητα φουστάνια των βασιλιάδων και των καρδιναλίων και φάνηκαν τα ποδάρια τους. Πόδια τετράπαχα ή πόδια κοκαλιάρικα, πόδια ίδια με τα δικά μας. Τώρα πια αποδείχτηκε πως οι ουρανοί είναι αδειανοί κι ένα χαρούμενο γέλιο ξέσπασε παντού. Και η γη γυρίζει χαρούμενα γύρω από τον Ήλιο και μαζί της στροβιλίζονται οι παραδουλεύ-

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ

τρες, οι έμποροι, οι πρίγκιπες, οι καρδινάλιοι, ακόμα και ο ίδιος ο Πάπας. Το σύμπαν μέσα σε μία νύχτα έχασε το κέντρο του· και το πρωί βρέθηκε ξαφνικά με αμέτρητα κέντρα, έτσι που ο καθένας μπορεί τώρα να είναι το επίκεντρο του σύμπαντος ή και ακόμα κανένας. Πώς το λέει ο ποιητής: «Ω, της αρχής ξημέρωμα…» ΑΝΤΡΕΑΣ: «Ω, της αρχής ξημέρωμα, αύρα ταχύπλοη, απ’ τις καινούριες ακρογιαλιές!» Για πιέστε το γάλα σας. Θα ’χουμε επισκέψεις. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Αυτό που σου εξήγησα χτες το χώνεψες; ΑΝΤΡΕΑΣ: Ποιο; Αυτό που λέει ο Κοπέρνικος, ότι η Γη γυρίζει; ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Ναι. ΑΝΤΡΕΑΣ: Είναι πολύ δύσκολο. Κι εγώ τώρα θα κλείσω τα έντεκα. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Εγώ όμως γι’ αυτό ξενυχτάω και γι’ αυτό αγοράζω αυτά τα ακριβά βιβλία, αντί να πληρώνω τον γαλατά. Γιατί την περιστροφή της Γης πρέπει να την καταλάβουν όλοι και κυρίως τα παιδιά. ΑΝΤΡΕΑΣ: Μα τι να καταλάβω! Αλλού βλέπω τον Ήλιο το πρωί κι αλλού το βράδυ. Πώς μπορεί να είναι ακίνητος! Αποκλείεται! ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Τίποτα δεν βλέπεις, Αντρέα, απλώς χαζεύεις. Έλα δω. [Τον καθίζει σε μια καρέκλα. Τοποθετεί ένα αντικείμενο στη μέση του δωματίου κι ύστερα στέκεται πίσω από τον Αντρέα.] Αυτός είναι ο Ήλιος. Είναι δεξιά ή αριστερά; ΑΝΤΡΕΑΣ: Αριστερά. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Και πώς μπορεί να βρεθεί δεξιά; ΑΝΤΡΕΑΣ: Αν τον πάρετε από κει και τον βάλετε δεξιά. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Μόνο τότε; [Μετακινεί τον Αντρέα.] Πού είναι τώρα ο Ήλιος; ΑΝΤΡΕΑΣ: Δεξιά. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Αφού δεν κουνήθηκε! ΑΝΤΡΕΑΣ: Κουνήθηκα εγώ. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Λάθος, ανόητε. Η καρέκλα κουνήθηκε. ΑΝΤΡΕΑΣ: Κι εγώ μαζί της. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Ακριβώς. Η καρέκλα είναι η Γη κι εσύ κάθεσαι πάνω της. ΚΥΡΙΑ ΣΑΡΤΙ: [Έχει μπει και παρακολουθεί τη διαδικασία.] Τι κάνετε στο παιδί μου, κύριε Γαλιλαίε; ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Τον μαθαίνω να βλέπει, κυρία Σάρτι! ΚΥΡΙΑ ΣΑΡΤΙ: Κουβαλώντας τον γύρω-γύρω στο δωμάτιο; ΑΝΤΡΕΑΣ: Σταμάτα μαμά, δεν τα καταλαβαίνεις αυτά. ΚΥΡΙΑ ΣΑΡΤΙ: Α, έτσι! Ενώ εσύ τα καταλαβαίνεις; Ήρθε ένας πολύ καλοντυμένος νεαρός

ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

και με συστατική επιστολή μάλιστα, θέλει ιδιαίτερα μαθήματα. [Του δίνει την επιστολή.] Θα μου τον τρελάνετε τον Αντρέα. Θα ’ρθει κάποια στιγμή που θα μας ξεφουρνίσει πως δύο και δύο κάνουν πέντε. Χτες όλο το βράδυ πολέμαγε να μου εξηγήσει πως η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο. Το υπολόγισε λέει κάποιος κύριος Κοπέρνικος. ΑΝΤΡΕΑΣ: Εξηγείστε της, κύριε Γαλιλαίε. ΚΥΡΙΑ ΣΑΡΤΙ: Α, ώστε εσείς του μαθαίνετε αυτές τις σαχλαμάρες! Αν αρχίσει να λέει αυτά τα αντίχριστα στο σχολείο, θα μου κουβαληθούν εδώ οι Άγιοι Πατέρες! Ντροπή σας, κύριε Γαλιλαίε! ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: [Τρώει το πρωινό του.] Ύστερα από πολλές έρευνες, κυρία Σάρτι, ο Αντρέας και εγώ ανακαλύψαμε μερικά πράγματα που δεν επιτρέπεται πια να τα κρατάμε μυστικά από τον κόσμο. Ζούμε σε μια καινούρια εποχή, κυρία Σάρτι, κι αυτό είναι μεγάλη απόλαυση! ΚΥΡΙΑ ΣΑΡΤΙ: Ας ελπίσουμε πως θα μπορούμε να πληρώσουμε και τον γαλατά σ’ αυτή την καινούρια εποχή! Κάντε μου τη χάρη να μη διώξετε κι αυτό τον νεαρό. Ο λογαριασμός του γαλατά! [Βγαίνει.] ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: [Γελώντας.] Αφήστε με τουλάχιστον να πιω το γάλα μου! Ώστε λοιπόν εχτές κάτι καταλάβαμε! ΑΝΤΡΕΑΣ: Τα παραδείγματα αυτά με μπερδεύουν. Γυρίσατε την καρέκλα έτσι, γύρω από τον άξονά της. Αν τη γυρίζατε έτσι… [Κάνει μια κίνηση με τα χέρια του από πάνω προς τα κάτω.] …Δεν θα έπεφτα χάμω; Χτες τη νύχτα μού πέρασε από τον νου. Αν η Γη έκανε κωλοτούμπες, δεν θα βρισκόμουνα με το κεφάλι κάτω; ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: [Παίρνει ένα μήλο.] Λοιπόν αυτή είναι η Γη… ΑΝΤΡΕΑΣ: Πάλι παράδειγμα! Τι να το κάνω το μήλο; Γιατί δηλαδή τη νύχτα δεν κρέμομαι με το κεφάλι κάτω; ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: [Μπήγει ένα ξυλαράκι στο μήλο.] Τώρα η Γη κινείται… ΑΝΤΡΕΑΣ: …Κι εγώ είμαι ανάποδα, με το κεφάλι κάτω. Και γιατί δεν καταλαβαίνω το στριφογύρισμα; Γιατί δεν ζαλίζομαι; ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Επειδή στριφογυρίζεις κι εσύ κι ο αέρας κι όλα όσα βρίσκονται πάνω στη σφαίρα. ΑΝΤΡΕΑΣ: Και γιατί φαίνεται σαν να κινείται ο Ήλιος; ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Πρόσεξε! Τα πόδια σου ακουμπάνε στη Γη. Η Γη σε σχέση με σένα είναι ακίνητη. Τι έχεις ψηλά από πάνω σου; Τη λάμπα. Τώρα που γύρισα το μήλο, τι έχεις από πάνω σου; ΑΝΤΡΕΑΣ: Τη σόμπα!

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ

ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Και πού βρίσκεται τώρα η λάμπα; ΑΝΤΡΕΑΣ: Από κάτω! ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Αχά! ΑΝΤΡΕΑΣ: Αυτό μάλιστα! Αυτό είναι παράδειγμα! Θα βουλώσει στόματα! [Μπαίνει ο Λουδοβίκος Μαρσίλι, ένας πλούσιος νέος.]

ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Όποιος θέλει μπαίνει; Ταβέρνα είμαστε; ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΜΑΡΣΙΛΙ: Καλημέρα σας, κύριε! Ονομάζομαι Λουδοβίκος Μαρσίλι! ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: [Διαβάζει τη συστατική επιστολή.] Ήσασταν στην Ολλανδία; ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΜΑΡΣΙΛΙ: Όπου άκουσα πολλά για σας, κύριε Γαλιλαίε! ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Η οικογένειά σας έχει χτήματα στην Καμπανία; ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΜΑΡΣΙΛΙ: Η μητέρα μου, βλέπετε, θέλει ν’ ανοίξω τα μάτια μου, να γνωρί-

σω τον κόσμο, τι συμβαίνει στην Ευρώπη και τα λοιπά! ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Και ακούσατε στην Ολλανδία, ότι στην Ιταλία «συμβαίνω» εγώ; ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΜΑΡΣΙΛΙ: Κι επειδή η μητέρα ήθελε να γνωρίσω και τις Επιστήμες… ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Για ιδιαίτερα μαθήματα, δέκα σκούδα τον μήνα! ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΜΑΡΣΙΛΙ: Μάλιστα κύριε! ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Και ποια είναι τα ενδιαφέροντά σας; ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΜΑΡΣΙΛΙ: Τα άλογα! ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Αχά! ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΜΑΡΣΙΛΙ: Δεν τα πάω καλά με τις Επιστήμες, κύριε Γαλιλαίε! ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Ε, τότε, δεκαπέντε σκούδα τον μήνα! ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΜΑΡΣΙΛΙ: Είμαι σύμφωνος, κύριε Γαλιλαίε! ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Τα μαθήματα το πρωί. Τα δικά σου σταματάνε, Αντρέα. Εσύ θα την πληρώσεις. Ας είχες χτήματα…! ΑΝΤΡΕΑΣ: Εγώ φεύγω αμέσως. Να πάρω το μήλο; [Το παίρνει και φεύγει.] ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΜΑΡΣΙΛΙ: Θα πρέπει να ’χετε υπομονή μαζί μου. Η επιστήμη ανατρέπει την απλή ανθρώπινη λογική. Είδα στο Άμστερνταμ έναν περίεργο σωλήνα, με πράσινο πετσί, που τον πουλάνε στην αγορά. Έχει λοιπόν δύο φακούς, έναν που μικραίνει τα πράγματα κι έναν που τα μεγαλώνει. Η κοινή λογική λέει πως ο ένας φακός θα πρέπει να εξουδετερώνει τον άλλον. Ε, λοιπόν λάθος! Μ’ αυτό το πράμα, τα βλέπεις όλα πέντε φορές μεγαλύτερα. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ: Τι βλέπεις πέντε φορές μεγαλύτερο;