Ιστορία της Ιστορίας : Εξέλιξη & Μεθοδολογία

Σαράντος Ι. Καργάκος

Ιστορία της Ιστορίας Εξέλιξη και Μεθοδολογία

Εκδόσεις Καργάκος Αθήνα 2015 ISBN: 978-618-81154-6-0 © Εκδόσεις Καργάκος - Σαράντος Ι. Καργάκος Επιμέλεια: Ιωάννα Καργάκου Δημιουργία Εξωφύλλου: Κανάκης Γιάννης Εκδόσεις Καργάκος, Αθήνα, 2015 www.kargakos.gr - info@kargakos.gr

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ᾿ ό,τι αφορά το μάθημα της ιστορίας 1 επαληθεύτηκαν κάποιοι φόβοι που διατυπώσαμε παλαιότερα. Τα παιδιά θα μισήσουν το μάθημα αυτό ή θα μιλάνε για ιστορία, χωρίς να ξέρουν ιστορία. Είναι φοβερό, η ιστορία, το κατ᾿ εξοχήν μάθημα κρίσης, να γίνεται μάθημα μνήμης. Και όμως κανείς δεν διαμαρτύρεται. Ούτε παιδιά, ούτε γονείς, ούτε εκπαιδευτικοί. Αλλ᾿ αν αυτοί δε διαμαρτυρηθούν πρώτοι, ποιος θα φωνάξει για το κακό που γίνεται σε βάρος της ελληνικής ιστορίας, σε βάρος –τελικά– της εθνικής μας υπόστασης; «Λέγω ὑμῖν ὅτι ἐάν οὗτοι σιωπήσωσιν οἱ λίθοι κεκράξονται». Φυσικά οι λίθοι· μια και τ᾿ απολιθωμένα πανεπιστήμιά μας, μπορεί να τυρβάζονται περί τα πάντα, αλλά μόνο για παιδεία δεν ενδιαφέρονται. Και είναι φυσικό· μέσα σ᾿ αυτό τον πνευματικό εκτραχηλισμό, που παραδέρνουμε και όπου κινδυνεύει κανείς να είναι μορφωμένος, τα πανεπιστήμιά μας μόνο βιοτεχνίες πτυχιούχων μπορούν να χαρακτηριστούν. Πρέπει όμως κάποτε να σοβαρευτούμε. Η παιδεία είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να την εμπιστευόμαστε στους κάθε φορά πολιτικούς. Η παιδεία είναι το μέλλον των παιδιών μας και το μέλλον του τόπου μας. Χρειάζεται να ξεσηκωθούμε όλοι μέχρι που να πειστεί η βουλή, η οποιαδήποτε βουλή, να γίνει σε θέματα Παιδείας Βουλή. Και να μην παιδιαρίζει. Να σχηματιστεί μια υπερκομματική (όχι –προς θεού!– διακομματική), επιτροπή έγκυρων πολιτών, που μακριά από μικροπολιτικούς φανατισμούς και προσωπικές μικροφιλοδοξίες, με γνώση κι επίγνωση των ιστορικών ευθυνών της, να επωμιστεί το βάρος να οργανώσει ξανά την παιδεία μας. Γιατί σήμερα απ᾿ όλα έχουμε, αλλά μόνο Παιδεία δεν έχουμε. Και τότε θα έλθει η στιγμή να γραφτούν και καλά βιβλία. Κι όχι ένα και μοναδικό για κάθε μάθημα. Πρέπει κάποτε να σπάσει ο πνευματικός φασισμός του ενός και μοναδικού βιβλίου. Χρειαζόμαστε μια διδακτική πολυφωνία κι όχι τη μονότονη μονοφωνία, που ευνοεί τη γονατογραφία και προωθεί σε συγγραφικούς θώκους τους κάθε λογής ατάλαντους Αγραφιώτες (Με συγχωρείς για την κλοπή, Ρένο 2). Σ᾿ ό,τι αφορά στην πρότασή μας για την ιστορία θα τη συνοψίσουμε αναφερόμενοι στο ακόλουθο περιστατικό: Ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου είχε την τύχη να παρακολουθήσει παλιά τις εκδηλώσεις της Β' Εβδομάδας Σύγχρονης Σκέψης (4-14 Μαΐου 1965) και ν᾿ ακούσει τη διάλεξη του καθηγητή Pierre Vilar, που είχε τίτλο «Η ιστορία ως επιστήμη του ανθρώπου». Κι ακόμη είχε την τύχη, ως ιστορικός συντάκτης του περίφημου σπουδαστικού περιοδικού «Πανσπουδαστική» (στην οποία έγραφε τα ιστορικά μελετήματα με το ψευδώνυμο Γιάννης Κουμαριώτης), να πλησιάσει τον καθηγητή Vilar και ν᾿ ακούσει από κοντά μια συζήτησή του με νέους σπουδαστές κι επιστήμονες. Ο καθηγητής Vilar ευαρεστήθηκε ν᾿ απαντήσει σε μερικά ερωτήματα του περιοδικού που δημοσιεύτηκαν αμέσως στην «Πανσπουδαστική» και, απ᾿ ό,τι ξέρουμε, είναι η πρώτη του παρουσίαση στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Από τη μικρή αυτή συνέντευξη σταχυολογούμε το πιο κάτω απόσπασμα, που είναι απάντηση του Vilar στο ερώτημα πώς πρέπει να γίνεται η μύηση των νέων στην ιστορία: «Κατά τη γνώμη μου, πρέπει να μυήσουμε τον μαθητή στους πολιτισμούς της αρχαιότητας, να ξαναζήσει μέσα του η ανάμνηση της ανθρωπότητας και ν’ αφομοιώσει την έννοια της οργανικής συνέχειας του έθνους, φυσικά χωρίς στενοκέφαλο σωβινισμό. Τούτο, γιατί πιστεύω στην εθνικότητα ως μια ιδιαίτερη φύση κάθε χώρας. Δεν θεωρώ απαραίτητο να δώσουμε πολλή μεθοδολογία στο μαθητή ακόμα και στις τελευταίες τάξεις των σχολικών του σπουδών. Εξ άλλου είναι δύσκολο για τους ίδιους τους καθηγητές να εκθέσουν τα ιστορικά φαινόμενα κάτω από ένα κριτικό πρίσμα». Αυτή ήταν η άποψη του καθηγητή Vilar, ενός προοδευτικού ιστορικού με αξιόλογο συγγραφικό και διδακτικό έργο. Την άποψη αυτή ασπαζόμαστε πλήρως, γιατί πιστεύουμε πως δεν είναι δυνατό να εμπλέξουμε τους μαθητές στα δύσκολα ιστορικά προβλήματα, αν προηγουμένως δεν έχουν μια επαρκή γνώση της ελληνικής ιστορίας. Δυστυχώς τα Ελληνόπουλα σήμερα διδάσκονται ράκη Ιστορίας. Ένα ελάχιστο τμήμα της Αρχαίας, σπαράγματα από Βυζαντινή, τεμάχια της Νεότερης Ελληνικής και ψίχουλα από την Ευρωπαϊκή. Με αυτό, λοιπόν, τον αποσπασματικό εξοπλισμό, θελήσαμε να μυήσουμε τα Ελληνόπουλα σε θέματα ιστορικού προβληματισμού, έτσι που να μην καταλαβαίνουν ούτε τι διαβάζουν ούτε τι γράφουν. Ως πότε κανείς μπορεί να είναι αισιόδοξος; Καμιά φορά θυμάμαι μια ιστορία του Λουκιανού και μου έρχεται στα χείλη η φράση: «Κεκύλισται ὁ πίθος ἐν Κρανείῳ». Δηλαδή ματαιοπονούμε. Βέροια Λακωνίας Σεπτέμβριος 1984

Το βιβλίο αυτό είχε γραφτεί για να βοηθήσει τους μαθητές στην κατανόηση του ακατανόητου «Κόκκινου Βιβλίου», όχι του Μάο, αλλά σχολικού εγχειριδίου, που είχε γίνει εγχειρίδιο για τον εγκέφαλο των μαθητών. Με τις απαραίτητες αλλαγές το προσφέρουμε πλέον στο σύγχρονο αναγνώστη.

2 Αναφορά στον αείμνηστο φιλόλογο – συγγραφέα Ρένο Απόστολίδη.

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ Η ιστορία και η εξέλιξή της 1. Τι εκφράζει ο όρος ιστορία; Ο όρος ιστορία εκφράζει μια διπλή έννοια: τα γεγονότα και την καταγραφή των γεγονότων. Είναι μια επιστήμη που χρησιμοποιεί τον ίδιο όρο για να δηλώσει τον εαυτό της και το αντικείμενό της. Όσα πραγματοποίησαν οι άνθρωποι στο παρελθόν είναι η ιστορία ως γεγονός. Η νοητική σύλληψη και η καταγραφή αυτών των γεγονότων, βάσει μιας ορισμένης μεθοδολογίας, είναι η ιστορία ως επιστήμη. Αν ο γραπτός ιστορικός λόγος παρασταθεί ως Α και τα γεγονότα ως Β, τότε μπορούμε να πούμε σχηματικά ότι το Α (γραπτός λόγος) έχει ως αντικείμενο το Β. Έτσι η φράση «Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας» μπορεί να σημαίνει δύο πράγματα: α) Τα όσα έπραξαν οι Έλληνες κατά την αρχαιότητα και β) Τη συμπερίληψη των πράξεων αυτών σε μια συγγραφή, που έχει τίτλο τη φράση αυτή. Από τα παραπάνω συνάγεται το ακόλουθο συμπέρασμα: Ιστορία δεν είναι μόνο τα γεγονότα, είναι πρωτίστως η εξιστόρησή τους 3. Η ιστορία γράφεται σε δύο πράξεις: πρώτα στα πεδία των μαχών, στο στίβο των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών ανταγωνισμών και μετά στα βιβλία των ιστορικών. Πρώτα γράφεται με ιδρώτα και αίμα και μετά με μελάνι. Εξυπακούεται βέβαια πως μια απλή καταγραφή γεγονότων δεν μπορεί να είναι ιστορία. Η ιστορία δεν εξιστορεί απλώς αλλά παράλληλα ερμηνεύει. Και δεν περιορίζεται στη δράση μεμονωμένων ατόμων αλλά ομάδων. Έτσι, κατά την έκφραση σύγχρονου ιστορικού, ιστορία είναι η εξηγητική διήγηση της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών στο παρελθόν. Προσθήκη: Η λέξη ιστορία παράγεται από το «ίστωρ» και αυτό από το «ειδέναι» 4, που σημαίνει γνωρίζειν. Άρα σε πρώτη σημασία σημαίνει γνώση.

2. Πώς γεννήθηκε και πότε γεννήθηκε η ιστορία; Τη γέννηση της ιστορίας θα μπορούσαμε ν’ αναζητήσουμε σε δύο έντονες επιθυμίες του ανθρώπου: α) Να γνωρίσει το παρελθόν του, να μάθει δηλαδή ποιοι ήταν, και τι έκαναν οι όμοιοί του, που έζησαν πριν από αυτόν και β) να διασώσει στη μνήμη των μεταγενεστέρων του το δικό του όνομα και τα έργα του. Έτσι σε κάθε λαό, που ανέπτυξε πολιτισμό, έχουμε καταγραφή των αξιομνημόνευτων γεγονότων. Εκείνοι όμως, που έκαναν την απλή εξιστόρηση μια επιστημονική λειτουργία είναι οι Έλληνες του Ε΄ π.Χ. αιώνα. Η μεγάλη οικονομική ανάπτυξη των ελληνικών άστεων, έφερε την ανάπτυξη του πνεύματος και συνακόλουθα της ιστορικής επιστήμης. Γιατί, όπως είναι γνωστό, η ποιότητα της ιστορικής σκέψης, είναι συνάρτηση της πολιτιστικής στάθμης των κοινωνικών και πολιτικών δομών μιας κοινωνίας.

3. Πότε ολοκληρώνεται η ιστορία ως επιστήμη; Όπως το αντικείμενό της, ο άνθρωπος και η δράση του, υπόκειται σε συνεχή εξέλιξη, έτσι και η ιστορία πέρασε από διάφορους εξελικτικούς σταθμούς. Για πολύν καιρό ήταν μια τέχνη, που στόχο της είχε να προσελκύσει κι όχι να πείσει. Την ενδιέφερε το εντυπωσιακό, το ωραίο κι όχι το αληθινό. Ολοκληρωμένη επιστημονική μορφή άρχισε να παίρνει το 19ο αιώνα 5, χάρη στη Βιομηχανική Επανάσταση και το «θετικισμό». Ο θετικισμός είναι η θεωρία του Αύγουστου Κοντ. Με αυτόν θέλησε ο Γάλλος φιλόσοφος να δώσει μια επιστημονική λύση στα πολύπλοκα κοινωνικά προβλήματα της εποχής του. Τη μέθοδο των θετικών επιστημών θέλησαν πολλοί να μεταφέρουν και στην ιστορική έρευνα. Έτσι αρχίζει η ανάπτυξη της θετικιστικής ιστορίας, που δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στις αρχειακές πηγές και στην κριτική των πηγών. Κύριος εκπρόσωπος της τάσης αυτής είναι ο Γερμανός ιστορικός Λεοπόλδος φον Ράνκε (Leopold von Ranke) που ανήγαγε την ιστορία σε περιωπή επιστήμης. Τα πολύπλοκα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα του αιώνα συντελέσανε στην ανάπτυξη της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας, ενώ προηγουμένως ο Διαφωτισμός του 18ου αιώνα είχε βοηθήσει στην ανάπτυξη της ιστορίας του πολιτισμού. Πρωτοπόρος στον τομέα αυτό υπήρξε ο Βολταίρος με το περισπούδαστο έργο «Ο αιώνας του Όπως λέει επιγραμματικά ο Γουίλ Ντυράν: «Η ιστορία ομιλεί με γεγονότα αλλά δια του στόματος των ατόμων». Το «ειδέναι» βγαίνει από τη ρίζα ειδ - Fid (Λατ. vid-), που σημαίνει βλέπω. Στα λατ. video = βλέπω. Στα σανσκριτικά veda = σοφός και vedas = ιερό βιβλίο.

5 Εννοούμε προφανώς την οικονομική και κοινωνική ιστορία. Η πολιτική ιστορία έχει διαμορφωθεί σε επιστήμη από το Θουκυδίδη, που, κατά τον Καρολίδη, αναγνωρίζεται «ως ο πρώτος και μέγιστος του κόσμου πολιτικός ιστοριογράφος». Αλλά και νεότεροι ξένοι μελετητές αναγνωρίζουν την πρωτοπορία του Θουκυδίδη στον τομέα αυτό. «Ο Θουκυδίδης δημιούργησε πολιτική ιστορία. Η οικονομική ιστορία είναι ανακάλυψη του 19ου αιώνα», γράφει ο John Β. Bury («Αρχαίοι Έλληνες Ιστορικοί», εκδ. Παπαδήμα).

3 4

Λουδοβίκου ΙΔ΄». Την παραπέρα ανάπτυξη της ιστορίας του πολιτισμού ευνόησε και το κίνημα του ρομαντισμού. Σ’ ό,τι αφορά την πολιτική και στρατιωτική ιστορία αυτή ήταν πάντοτε σε χρήση από την αρχαιότητα. Βέβαια στο Μεσαίωνα παρουσίασε κάμψη. Στην περίοδο της Αναγέννησης ξανανθίζει με τους Μακιαβέλλι και Γκουϊντσιαρντίνι και στο Διαφωτισμό με τον Εδουάρδο Γίββωνα.

4. Τι συνετέλεσε στην παραπέρα ανάπτυξη και ανανέωση της ιστορικής επιστήμης; Η αλματώδης πρόοδος της ιστορικής επιστήμης στα νεότερα χρόνια οφείλεται σε πολλούς παράγοντες. Συγκεκριμένα: α) Ο οικονομικός παράγοντας, που ήταν παραμελημένος από την παλιότερη ιστοριογραφία, αναγνωρίζεται ως πρωταρχικός στη διαμόρφωση των κοινωνικών συνθηκών. Αναγνωρίζεται επίσης ότι οι κοινωνικές καταστάσεις είναι αυτές που καθορίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις καθώς και τις σχέσεις του ανθρώπου με το περιβάλλον του. β) Η ανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών ή όπως αλλιώς λέγονται, επιστημών του ανθρώπου 6 (κοινωνιολογία, ψυχανάλυση, πολιτική οικονομία, δημογραφία, εθνολογία κ.α.) χάρισε στην ιστορία όχι μόνο ένα πλούσιο υλικό για μελέτη αλλά και νέα μεθοδολογία, καθώς και νέους τρόπους προσέγγισης των ιστορικών προβλημάτων. γ) Η εμφάνιση στοχαστών που χάρισαν στην ιστορία έναν πλούσιο θεωρητικό εξοπλισμό και δημιούργησαν τη λεγόμενη φιλοσοφία της ιστορίας 7. Συγκεκριμένα ο Χέγκελ, με τα «Μαθήματα για τη φιλοσοφία της ιστορίας», έγινε ο θεωρητικός της ιδεαλιστικής ιστορίας, ο Κάρολος Μαρξ 8 έθεσε τις βάσεις του ιστορικού υλισμού, ο Αύγουστος Κοντ προώθησε τη θετικιστική αντίληψη στην ιστορική έρευνα, ενώ ο Μαξ Βέμπερ έδωσε μια νέα διάσταση στη μελέτη των οικονομικών και πολιτιστικών φαινομένων.

5. Πού και από ποιους προωθήθηκε αυτό που ονομάζουμε Θεωρία της επιστήμης; Θεωρία της επιστήμης, ή αλλιώς επιστημολογία, είναι η φιλοσοφική μελέτη της επιστήμης. Ως επιστημονικός κλάδος μελετά τις ιδιαίτερες σε κάθε επιστήμη μεθόδους και γενικά την κίνηση της επιστημονικής σκέψης. Εξετάζει επίσης το πρόβλημα της επιστημονικής αλήθειας και το πρόβλημα των σχέσεων επιστήμης και φιλοσοφίας. Σ’ ό,τι αφορά την ιστορία, η επιστημολογία ιδιαίτερα αναπτύχθηκε στην Αγγλία χάρη στη «θεωρία των γενικεύσεων», που διαμορφώθηκε από τους Καρλ Πόππερ 9 και Χέμπελ.

6. Ποιες τάσεις εκπροσωπεί το περιοδικό «Annales»; Το περιοδικό αυτό, που η έκδοσή του αποτελεί σταθμό στη νεότερη ιστορική έρευνα άρχισε να εκδίδεται το 1929 από τους Μαρκ Μπλοκ και Λισιέν Φεβρ. Ο υπότιτλός του Economies, Societes, Civilisations 10 (=Οικονομίες, Κοινωνίες, Πολιτισμοί) είναι αποκαλυπτικός για τις τάσεις του περιοδικού, που εκπροσωπεί τη λεγόμενη «καθολική ιστορία», μια ιστορία που απλώνει το ενδιαφέρον της σ’ όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, εγκαταλείποντας τη μονομέρεια παλαιότερων θεωρήσεων. Πληροφοριακά για τους ιδρυτές των Annales (=Χρονικά) σημειώνουμε τα εξής: Ο Μαρκ Μπλοκ (Bloch, 1886-1944) ήταν Γάλλος εβραϊκής καταγωγής. Τον εκτέλεσαν οι Γερμανοί κοντά στη Λυόν. Κύρια έργα του είναι η «Φεουδαλική κοινωνία» και οι «Θαυματουργοί βασιλείς». Ο Lucien Febvre (1878- 1956) είναι Γάλλος ιστορικός, ιδρυτής του τμήματος οικονομικών και κοινωνικών επιστημών στην Ecole des Hautes Etudes. Επηρέασε πολύ τη σύγχρονη γαλλική ιστορική σκέψη.

7. Ποιο το πνεύμα της «Νέας Οικονομικής Ιστορίας»; Η «Νέα Οικονομική Ιστορία» (New Economic History) άρχισε να εμφανίζεται μετά τo 1957 στην Αμερική. Δεν πρόκειται για ιστορική σχολή, που εξετάζει τα ιστορικά φαινόμενα μέσα από το πρίσμα της οικονομικής σκέψης Ο όρος «επιστήμες του ανθρώπου» είναι τουλάχιστον ατυχής, γιατί, όπως λέει ο φιλόσοφος Κώστας Αξελός, εξυπονοεί την ύπαρξη επιστημών του ζώου.

7 Μερικοί αρνούνται την ύπαρξη τέτοιας φιλοσοφίας. «Υπάρχει ιστορία της φιλοσοφίας και όχι φιλοσοφία της ιστορίας», γράφει ο Φυστέλ ντε Κουλάνζ.

8 Πολύ πριν από τον Μαρξ και τους εκπροσώπους των νέων οικονομικών ιστοριών ο Θουκυδίδης, ήταν αυτός που είχε την πιο ξεκαθαρισμένη υλιστική αντίληψη για την ιστορία.

9 Ο Καρλ Πόππερ είναι ένα από τα πιο ανήσυχα πνεύματα του αιώνα μας. Το 1934 δημοσίευσε στη Βιέννη τη «Λογική της επιστημονικής ανακάλυψης» και το 1957 στην Αγγλία τη «Φτώχεια του ιστορικισμού». Τα έργα αυτά γράφτηκαν από μια αντίδραση προς τον Χέγκελ και τον Πλάτωνα, ο οποίος μάλιστα θεωρήθηκε πνευματικός πρόδρομος του ναζισμού. Το 1982 από τις εκδόσεις Δωδώνη κυκλοφόρησε σε μετάφραση της Ειρήνης Παπαδάκη το πολύκροτο έργο του Πόππερ «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της».

10 Ο πρώτος τίτλος του (1929-1988) ήταν: «Analles d’ Histoire Economique et Sociale». Μετά βγήκε με τους εξής τίτλους: «Αnnales d’ Histoire Sociale» (1939-1941), «Melanges d’ Histoire Sociale» (1942-1944), «Annales d’ Histoire Sociale.

Hommage à Marc Bloch (1945). Από το 1946 ως σήμερα καθιέρωσε τον τίτλο, που αναγράφoυμε πιο πάνω.

6

του Μαρξ. Είναι σχολή, που εξετάζει την οικονομία του παρελθόντος με κριτήρια εντελώς οικονομικιστικά, χωρίς να επεκτείνεται στην επίδραση, που μπορεί να έχουν τα οικονομικά φαινόμενα στις ανθρώπινες σχέσεις. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για ιστορία. Κάνει κατάχρηση της θεωρίας του Homo Oeconomicus και αδυνατεί να προεκτείνει την έρευνά της πέρα από το 1830. Όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Πιερ Σονί, «η υποτιθέμενη αυτή ιστορία μόλις και μετά βίας είναι ιστορία» 11.

8. Τι χαρακτήρα έχει η ιστοριογραφία στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης; Στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού -και όχι μόνο σ’ αυτές- η ιστοριογραφία ήταν διαποτισμένη από τις αρχές του ιστορικού υλισμού, που είναι η θεωρία του μαρξισμού. Συμπέρασμα: Η ποικιλία των σχολών, των απόψεων και των γνωμών δεν είναι σε βάρος της ιστορίας και των ιστορικών. Η ποικιλία στις απόψεις χαρίζει μια πολυπρισματικότητα στις θεωρήσεις της ιστορίας και την απομακρύνει από τη μονομέρεια, δηλαδή από το μονοσήμαντο αντίκρισμα των γεγονότων. Κι εξάλλου κάθε νέα σχολή είναι κι ένας καινούργιος δρόμος στην ιστορική έρευνα.

Τι ονομάζουμε ιστορικό γεγονός 1. Τι ονομάζουμε ιστορικό γεγονός; Ιστορικό γεγονός είναι κάτι που έχει γίνει, μια μεταβολή που συνέβηκε στο παρελθόν και ανήκει αμετάκλητα σ’ αυτό. Ο όρος ιστορικό γεγονός μπορεί να εκφράζει πολλά πράγματα, όπως: μιαν ανθρώπινη ενέργεια, ένα φυσικό φαινόμενο, μια τεχνική επινόηση, μια επιστημονική κατάκτηση, μια καλλιτεχνική δημιουργία, μια πολιτική κίνηση, μια επαναστατική πράξη, ένα οικονομικό φαινόμενο, αρκεί μόνο όλα αυτά τα γεγονότα ν’ άσκησαν κάποια επίδραση, θετική ή αρνητική, πάνω στη γενικότερη ζωή του κοινωνικού ανθρώπου. Από την άποψη αυτή ιστορικό γεγονός μπορεί να είναι η δολοφονία του Καίσαρα, η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας (καταστροφή των κυριότερων κέντρων του υστερομινωικού πολιτισμού), η χρησιμοποίηση του τροχού, η κατασκευή της ατμομηχανής από τον Βατ, η σύνθεση της «Ηρωικής» από τον Μπετόβεν, η συγγραφή των «Μαθηματικών αρχών της φυσικής φιλοσοφίας» από τον Νεύτωνα το 1787, που οριοθετεί τη νέα εποχή του Διαφωτισμού, η Γαλλική επανάσταση, που οριοθετεί τη σύγχρονη ιστορία, η Βιομηχανική Επανάσταση, που δημιούργησε τη σύγχρονη κοινωνία, αλλά και το «κραχ» της Γουώλ Στρητ, που δημιούργησε τη γνωστή οικονομική κρίση του 1929.

2. Κάθε ιστορικό γεγονός είναι ένα συμβάν. Τι διαφέρει το απλό συμβάν από το ιστορικό γεγονός; Το στοιχείο που σημασιοδοτεί ένα συμβάν ως ιστορικό γεγονός είναι η σημαντικότητα. Με αυτό εννοούμε ότι η ιστορία μελετά μόνο εκείνα τα συμβάντα που έχουν μια ιδιαίτερη βαρύτητα κι ευρύτερη σημασία για το κοινωνικό σύνολο. Ο Άγγλος ιστορικός Edward Carr 12 χρησιμοποιεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: το πέρασμα του Ρουβίκωνα. Εκατομμύρια άνθρωποι πέρασαν και περνούν το ποτάμι αυτό. Αλλά το μεμονωμένο πέρασμά τους δε συνιστά ένα ιστορικό γεγονός. Αντίθετα η διάβαση του Ρουβίκωνα από τον Καίσαρα αποτελεί ένα ιστορικό γεγονός, γιατί συνδέεται με την επιβολή της μονοκρατορίας του. Η φράση μάλιστα, που είπε περνώντας το ποτάμι, έγινε κι αυτή ιστορική «Alea jacta est» (=ο κύβος ερρίφθη). Ένα ανάλογο παράδειγμα είναι το πέρασμα του Προύθου από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, που οριοθετεί την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Η ιστορία είναι μια επιστήμη ανθρωποκεντρική. Την ενδιαφέρουν πρωτίστως τα γεγονότα, που δημιουργός τους είναι ο άνθρωπος και που έχουν ως επίκεντρο πάλι τον άνθρωπο. Από την άποψη αυτή τα φυσικά φαινόμενα (ένας σεισμός, μια έκρηξη ηφαιστείου, μια πλημμύρα) ενδιαφέρουν την ιστορία στο μέτρο που αυτά έχουν σοβαρές επιπτώσεις πάνω στη ζωή του ανθρώπου. Όπως λέει επιγραμματικά ο Μαρκ Μπλοκ, ο ιστορικός μοιάζει με το δράκο του παραμυθιού: «Όπου μυρίζει ανθρώπινο κρέας, ξέρει πως εκεί βρίσκεται και το θήραμά του».

3. Πότε μια σειρά από απλά συμβάντα μπορεί ν’ αποτελέσει ιστορικό γεγονός; Όταν οι επιπτώσεις τους εξεταστούν αθροιστικά και μέσα από το πρίσμα μιας χρονικότητας. Το πέρασμα του Προύθου από ένα πλήθος εμπόρων μέσα σ’ ένα ευρύ χρονικό πλαίσιο συνθέτει ένα ιστορικό γεγονός, γιατί αποκαλύπτει την εμπορική λειτουργία μιας περιοχής. Η διείσδυση μέσα στον ελληνικό χώρο μιας μεμονωμένης αγροτοποιμενικής οικογένειας Σλάβων δεν αποτελεί ένα ιστορικό γεγονός, η διείσδυση όμως πολλών σλαβικών οικογενειών μέσα σε μεγάλο χρονικό διάστημα αποτέλεσε γεγονός κεφαλαιώδους ιστορικής σημασίας. Τα δύο Βλ. το άρθρο του «Η οικονομία-Περασμένα στάδια και προοπτικές» στο συλλογικό έργο των Ζακ Λε Γκοφ - Πιέρ Νορά «Το έργο της ιστορίας», εκδ. Ράππα.

12 Στο έργο του «Τι είναι ιστορία;» , σ. 56 (Έκδοση Πλανήτη, μετάφρ. Φρίντας Λιάππα).

11

παραδείγματα δικαιώνουν απόλυτα αυτό που έγραψε ο Fr. Châtelet: «Τα συμβάντα δεν είναι μόνο συμβάντα, αλλά συνάμα επιτρέπουν την κατανόηση και άλλων συμβάντων, τη σύλληψη των νόμων του ιστορικού γίγνεσθαι» 13.

4. Πώς από το πλήθος των συμβάντων γίνεται η επιλογή των ιστορικών γεγονότων; Όλα τα συμβάντα, έστω κι αν είναι συγκλονιστικά για τη ζωή ενός μεμονωμένου ατόμου, δεν μπορούν να θεωρηθούν ως ιστορικά. Όλη η προηγούμενη ζωή των ανθρώπων δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα απέραντο άθροισμα συμβάντων. Όλα αυτά δεν μπορούν να θεωρηθούν ως ιστορικά, αν δεν βαφτιστούν ως τέτοια από τον ιστορικό. Η ιστορία δε λειτουργεί με δεδομένα τα ιστορικά γεγονότα. Είναι υπόθεση του ιστορικού να επιλέξει από τον αχανή ωκεανό των συμβάντων εκείνα που με υποκειμενική ευθύνη θα θεωρήσει ως σημαντικά και θα προαγάγει σε ιστορικά. Η επιλογή γίνεται με βάση τα προσωπικά κριτήρια του ιστορικού, τη μεθοδολογία που ακολουθεί και την ιστοριοθεωρία που υπηρετεί. Και επιλέγει φυσικά μόνο όσα θεωρεί σημαντικά και εξυπηρετικά για την έρευνά του. Αυτό φυσικά δεν αποκλείει και τον κίνδυνο της αλλοίωσης της σύνολης ιστορικής εικόνας. Γιατί μπορεί η επιλογή να γίνει με τρόπο, που να δίνει μια παραμορφωτική εικόνα των καταστάσεων 14.

5. Ποιοι παράγοντες λειτουργούν δεσμευτικά στην επιλεκτικότητα του ιστορικού; Οι παράγοντες είναι πολλοί. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους ακόλουθους: α) Ο χρόνος· ένα μεγάλο μέρος από ιστορικές πηγές χάθηκε από τη φθορά του χρόνου. β) Οι κάθε λογής καταστροφές, που γίνονται συνειδητά ή και ασυνείδητα. Π.χ. οι Άραβες εσκεμμένα κατέστρεψαν τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, στην οποία ήταν συγκεντρωμένος όλος ο πλούτος της αρχαίας σοφίας. γ) Η συνειδητή ενέργεια να διαφυλαχτεί μόνο ένα μέρος μαρτυριών και να εξαφανιστεί ή να συγκαλυφτεί κάποιο άλλο. Ο Καρρ 15 παρατηρεί σχετικά πως για την αρχαία Αθήνα έχουμε μια εικόνα που διαμόρφωσε μια πολύ μικρή ομάδα ανθρώπων. Έτσι διασώθηκε σχεδόν ολόκληρο το έργο του Πλάτωνα, ενώ αντίθετα χάθηκε όλο το έργο των σοφιστών. Επίσης οι μεσαιωνικοί αντιγραφείς χειρογράφων, κυρίως καλόγεροι, κράτησαν από τα αρχαία κείμενα μόνο ό,τι ταίριαζε στη δική τους θρησκευτική αντίληψη. δ) Η επιλογή, που έχει γίνει από παλαιότερους ιστορικούς ή χρονογράφους. Ο σύγχρονος ιστορικός, για να μελετήσει το παρελθόν, είναι υποχρεωμένος να κινηθεί σ’ ένα υλικό, που άλλοι πριν από αυτόν έχουν επιλέξει. ε) Η τύχη, που μπορεί να έχει διαφυλάξει ένα περιστατικό, που, ενώ μπορεί να είναι μεμονωμένο, εκλαμβάνεται σαν γενικό. στ) Ακόμη και αυτά που θεωρούνται ως οι πιο αξιόπιστες πηγές, τα διπλωματικά έγγραφα, μπορεί να παρουσιάζουν τα γεγονότα από τη σκοπιά του συντάκτη τους. Έτσι ο νεότερος ιστορικός αναγκάζεται να τα δει μέσα από την όραση εκείνου 16. Για να μπορέσει ο ιστορικός να ξεπεράσει το φράγμα των δυσκολιών που δημιουργεί η διάσωση μιας μόνης πληροφοριακής πηγής, πρέπει να ευνοηθεί από την τύχη και να εντοπίσει άλλες πηγές, για να διασταυρώσει τις πληροφορίες του.

6. Τι μπορεί ν’ αντιτάξει ο ιστορικός στο δεσμευτικό περιορισμό των πηγών; α) Πρωτίστως τη δημιουργική δύναμη της προσθετικής φαντασίας, που του δίνει τη δυνατότητα να καλύπτει τα κενά. β) Την κριτική του ικανότητα, για να ελέγχει την αξιοπιστία μιας μαρτυρίας. γ) Τη γενικότερη θεωρία του, που του δίνει τον απαραίτητο εξοπλισμό να πλησιάσει και να κατανοήσει το ιστορικό υλικό.

7. Με τι κριτήρια γίνεται η επιλογή των γεγονότων; α) Η ιστοριοθεωρία, με την οποία είναι εφοδιασμένος κάθε ιστορικός, είναι το βασικό κριτήριο της επιλογής. Πρώτα-πρώτα κάθε ιστορικός έχει τη δική του οπτική για τα γεγονότα. Εξάλλου ποικίλλουν τα ενδιαφέροντα μεταξύ των ιστορικών. Άλλος θα ενδιαφερθεί για την αρχαία κι άλλος για τη μεσαιωνική ιστορία. Άλλον θα τον τραβήξουν τα πολιτικά κι άλλον τα οικονομικά φαινόμενα. Κι ακόμη, ανάλογα με τις κοινωνικές, οικονομικές ή ψυχολογικές του αποκλίσεις θα έχει μια ιδιαίτερη προτίμηση προς ορισμένα γεγονότα. β) Οι διάφορες θεωρίες συντελούν κι αυτές στην επιλεκτικότητα του ιστορικού κατά την εξής έννοια: Στο έργο του «La naissance de l' Histoire» (Les Editions de Minuit), Παρίσι 1962, σ. 108. Ο δαιμόνιος Ταλλεϋράνδος είχε πει το αξιομνημόνευτο «Τίποτε δε φτιάχνεται τόσο εύκολα όσο τα γεγονότα». Αυτό οδήγησε τον Πωλ Βαλερί στο θλιβερό συμπέρασμα: «Η ιστορία δικαιολογεί ό,τι θέλει κανείς. Δε διδάσκει ακριβώς τίποτε, γιατί περικλείει τα πάντα και δίνει παραδείγματα για τα πάντα».

15 Ό.π. σ. 9.

16 Βλ. το παράδειγμα των εγγράφων του Γκούσταβ Στρέζεμαν, που χρησιμοποιεί ο Καρρ στο πιο πάνω βιβλίο (σσ. 12-16).

13 14

I. Δίνουν στον ιστορικό τη δυνατότητα να δει σε βάθος τα γεγονότα και μάλιστα σε διαφορετικά επίπεδα. Αυξάνουν τη διεισδυτικότητά του και τον απομακρύνουν από τον κίνδυνο της επιφανειακής εξέτασης.

II. Πέρα από αυτό χαρίζουν στον ιστορικό μια πολυπρισματικότητα, ώστε να μπορεί να βλέπει τα πράγματα από πολλές πλευρές. Έτσι σωστά παρομοιάζεται η θεωρητική προσέγγιση με φωτογραφικές λήψεις από διαφορετικές γωνίες και αποστάσεις.

8. Τι υποδηλώνει η φράση του Γκαίτε «στο γεγονός υπάρχει η θεωρία»; Με τη φράση αυτή ο μεγάλος Γερμανός ποιητής υπαινίσσεται ότι τα γεγονότα αυτοεξηγούνται διαμέσου αυτών. Μιλούν από μόνα τους. Μιλούν όμως όταν ο ιστορικός μπορεί να τα παρουσιάσει όχι περιγραφικά, αλλά ερμηνευτικά. Αυτό σημαίνει πως όταν θα θελήσει κάποιος να ερμηνεύσει μια επανάσταση με κοινωνικά κριτήρια, θα επιλέξει τα γεγονότα εκείνα που ενισχύουν την άποψη του. Π.χ. όταν ο ιστορικός Γιάννης Κορδάτος έγραψε την «Κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως», διάλεξε από την πληθώρα του υλικού τα γεγονότα εκείνα, που ενίσχυαν την άποψή του για τον κοινωνικό χαραχτήρα της Επανάστασης. Επομένως κάθε γεγονός προσφέρεται για έναν δικό του τρόπο θεώρησης 17.

9. Προς ποιες κατευθύνσεις κινείται η σύγχρονη ιστορία; Η σύγχρονη ιστορία αποφεύγει την επιφανειακή, την οριζόντια εξέταση κι επιχειρεί μια κάθετη εξέταση των πραγμάτων. Προσπαθεί να προσεγγίσει τις εσωτερικές δομές, τις αθέατες πλευρές των γεγονότων, να φωτίσει «τα μεγάλα και βουβά υπόβαθρα, που το κουβάρι των παραδοσιακών διηγήσεων είχε σκεπάσει με μια ολόκληρη σαβούρα από επεισόδια», έγραψε σύγχρονος στοχαστής (Μισέλ Φουκό). Αυτό σημαίνει ότι απορρίπτει την επεισοδιακή αφήγηση, την εξιστόρηση περιστατικών, που όσο κι αν φαίνονται συγκλονιστικά, εντούτοις δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κορυφή του παγόβουνου. Επομένως δεν την ενδιαφέρει η επιφάνεια αλλά το βάθος των γεγονότων. Γι’ αυτό άλλωστε στα νεότερα χρόνια εγκαταλείπεται η οριζόντια ιστορία και προτιμάται η κάθετη, που είναι περισσότερο εξειδικευτική (οικονομική, κοινωνική, δημογραφική ιστορία ή ιστορία της τέχνης, του δικαίου κ.λπ.)

Ο ιστορικός και η θέση του έναντι των γεγονότων 1. Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία; Όπως γράψαμε παραπάνω, η ιστορία μιλάει με γεγονότα, αλλά διά του στόματος των ιστορικών. Η γραφίδα του ιστορικού κάνει το παρελθόν ιστορία, δηλαδή πνευματική κατάκτηση. Αλλ’ ο ιστορικός δεν είναι ένα απομονωμένο άτομο. Ζει και δημιουργεί παράλληλα με άλλους ιστορικούς. Ο μεταξύ τους διάλογος προωθεί την ιστορική σκέψη και γνώση. «Η ιστορική αλήθεια συγκεκριμενοποιείται μέσα από τη διαπάλη των αντίθετων γνωμών, σαν ένα όλον διαρκώς πιο σύνθετο και πολυεδρικό». ( Άνταμ Σαφ: «Ιστορία και αλήθεια», εκδ. Ράππα, σ. 54).

2. Πώς τοποθετείται ο ιστορικός απέναντι στα γεγονότα; Ο ιστορικός ζει σ’ ένα παρόν και όπως είναι φυσικό μέσα από τη σκοπιά του παρόντος εξετάζει τα πράγματα του παρελθόντος. Το παρόν δεν είναι ξεκομμένο από το παρελθόν, είναι κι αυτό ένα τμήμα της ιστορικής εξέλιξης. Επομένως ο ιστορικός βλέπει τα γεγονότα όχι μένοντας έξω από αυτά αλλά με το να βρίσκεται μέσα σ’ αυτά. Ο Ε. Καρρ στο βιβλίο του (σ. 37) λέει χαρακτηριστικά πως η ιστορία μοιάζει με μια «κινούμενη πομπή» και πως ο ιστορικός βρίσκεται μέσα σ’ αυτή κι όχι σε μια τιμητική εξέδρα. Καθώς η πομπή προχωρεί, προχωρεί κι αυτός. Ο ιστορικός είναι μέρος της ιστορίας. Η θέση που έχει μέσα στην πομπή καθορίζει και την οπτική γωνία από την οποία βλέπει το παρελθόν. Ακόμα δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο ιστορικός είναι τέκνο της εποχής του και ότι αναπνέει τη δική της πνευματική, πολιτική, ηθική, κοινωνική ατμόσφαιρα. Είναι φυσικό οι θεωρήσεις του να επηρεάζονται από τις ιδεολογικές ή πολιτικές του πεποιθήσεις κι η σκέψη του να μπολιάζεται από το πνεύμα και τις διαθέσεις του καιρού του. Ο μεγάλος Γερμανός ιστορικός Ντρόιζεν, γράφοντας τη μνημειώδη ιστορία του Μεγάλου Αλέξανδρου, ήταν έντονα επηρεασμένος από τις ιδέες του πρωσικού επεκτατισμού και ιδιαίτερα από την πολιτική του Βίσμαρκ. Επίσης ο μεγάλος Γίββων (Edward Gibbon 1734-1794), διαποτισμένος από τις ιδέες του Διαφωτισμού, που έβλεπε το Βυζάντιο σαν Bas Empire (=καταρρέουσα αυτοκρατορία), έκρινε καλό να θεωρήσει κι αυτός τη βυζαντινή εποχή, χίλια τόσα χρόνια, σαν εποχή παρακμής. Αυτό ισχύει ακόμη και για θέματα καθαρά οικονομικής ιστορίας. «Είναι φανερό ότι χρειάζεται να έχει κανείς κάποιες ιδέες στο κεφάλι του πριν ζητήσει από τις πηγές να τον πληροφορήσουν για το οικονομικό μοντέλο ορισμένης εποχής», γράφει ο ιστορικός Σπύρος Ασδραχάς («Ζητήματα Ιστορίας», εκδ. Θεμέλιο, σ. 39).

17