ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΗΜΕΡΑ – Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΑΥΡΙΟ
Εκδόσεις Καργάκος Αθήνα 2015
ISBN: 978-618-5171-01-8 © Εκδόσεις Καργάκος - Σαράντος Ι. Καργάκος Επιμέλεια: Ιωάννα Καργάκου Δημιουργία Εξωφύλλου: Κανάκης Γιάννης Εκδόσεις Καργάκος, Αθήνα, 2015 www.kargakos.gr - info@kargakos.gr
ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ
Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΗΜΕΡΑ
Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΑΥΡΙΟ
Σημείωση Τα τρία πρώτα κείμενα αποτελούν το corpus μιας ομιλίας μου που έγινε στα εντευκτήρια της «Εθνικής Εταιρείας των Ελλήνων Λογοτεχνών» (Ιπποκράτους 63, 3ος όροφος) στις 18 Νοεμβρίου 2006. Τα επόμενα είναι άρθρα που έγραψα στην εφημερίδα «Η Απόφαση». Το προτελευταίο είναι μελέτημα που δημοσιεύθηκε στο «Ημερολόγιο 2006» της Ομοσπονδίας Εκπαιδευτικών Φροντιστών Ελλάδος. Το τελευταίο είναι το εισαγωγικό μέρος ομιλίας μου σε εκπαιδευτικό συνέδριο. Σ.Ι.Κ. Η ΠAIΔEIA ΣHMEPA – Η ΠΑΙΔΕΙΑ AYPIO Α΄. Η παιδεία σήμερα Ας ξεκινήσουμε κάπως αισιόδοξα: το ελληνικό σχολείο πέθανε. Ζήτω το αμερικανικό σχολείο δεύτερης διαλογής! Δεν είναι αυτό σχήμα υπερβολής. Το ελληνικό σχολείο πέθανε, αφ᾽ ότου έπαυσε να είναι σχολείο καθήκοντος και υποχρεώσεων κι έγινε σχολείο δικαιωμάτων· δικαιωμάτων, όμως, χωρίς κανένα αντίκρυσμα στη ζωή. Κι αν σήμερα έχουμε ένα σκιάχτρο παιδείας που παραπέμπει στην αμερικανική ταινία του 1955, «Η Ζούγκλα του Μαυροπίνακα», το αυριανό σχολείο θα είναι ακόμη πιο αμερικανικό. Δηλαδή, απρόσωπο, μηχανικό, «παραγωγικό», πάντως χωρίς να προσφέρει παιδεία. Διότι παιδεία είναι πρωτίστως ο άνθρωπος και όχι ο Homo Robato, που έλεγε και το παλαιό νεανικό άσμα. Ασφαλώς, η «παραγωγικοποίηση» της παιδείας μας δεν θα γίνει αμαχητί. Και με αυτό δεν εννοώ τις πολύκλαδες συνδικαλιστικές κινητοποιήσεις που σκοπούν στο να διευρυνθεί η εντροπία της ντροπής, στην οποία έχει φθάσει η παιδεία μας. Η αντίδραση θα προέλθει από τους αληθινά προβληματισμένους εκπαιδευτικούς, σπουδαστές και μαθητές που έχουν υποχρεωθεί σε σιγή από τις «ντουντούκες» των φοιτητοπατέρων, μαθητοπατέρων και καθηγητοπατέρων. Αντίδραση θα προκύψει και από τους ευαίσθητους γονείς που ανησυχούν όχι μόνο για το επαγγελματικό αλλά και για το ηθικό μέλλον των παιδιών
5
τους. 1 Δικαιολογημένα. Η αγωγή και η διαγωγή έχουν διά παντός «αποβληθεί» από τα σχολεία μας. Νομίζω, όμως, ότι την ισχυρότερη αντίδραση θα προτάξουν οι ελεύθερες συνειδήσεις, όσες υπάρχουν ακόμη. Διότι σε τελευταία ανάλυση το πρόβλημα της παιδείας είναι πρόβλημα ελευθερίας. Πραγματική παιδεία είναι η παιδεία της ελευθερίας και όχι η παιδεία των παρωπίδων του σημερινού μονοδιάστατου σχολείου, όπου κυριαρχεί η αυθεντία του ενός και μοναδικού σχολικού βιβλίου και η παπαγαλία, που θυμίζει προσευχές μεσαιωνικών μοναχών, και η ηθική ασυδοσία. Μια πραγματικά ελεύθερη και δημοκρατική παιδεία προσφέρει αναγνωστική ευρυχωρία σε διδάσκοντες και διδασκόμενους, ευρυχωρία στη σκέψη και στην έκφραση, ευρυχωρία στην αναζήτηση νέων πηγών γνώσης. Στα σχολεία μας σήμερα η γνώση που δεν έχει σφραγίδα του Υπουργείου Παιδείας και των Ιδρυμάτων Αμαρτίας (π.χ. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο) τιμωρείται. Θεωρείται ως ορθόν ό,τι γράφει το «σχολικό»! Έτσι, στον τόπο μας τριάντα χρόνια τώρα επιβλήθηκε ο διανοητικός φασισμός. Μπήκε φραγμός στο λόγο, στη σκέψη και στην αναγνωστική/μαθησιακή δίψα των μαθητών και σπουδαστών. Θα υπάρξει αντίδραση –ελπίζω– από όλους εκείνους που οραματίζονται μια παιδεία μακρών οριζόντων, μακράς πνοής, με υψηλά οράματα ζωής. Όχι παιδεία υποταγής ή προσαρμογής στις δουλείες της παρούσας χρονικής στιγμής. Η παγκοσμιοποίηση, την οποία εδώ και μια 20ετία ευαγγελίζονται πολλοί στη χώρα μας, επιβάλλει την επιπεδοποίηση των οραμάτων, εξάτμιση και εξάχνωση των ιδανικών, εξαφάνιση των ιδιαιτεροτήτων και της ποικιλίας των εθνικών πολιτισμών. Το να μιλάει κανείς στον παρόντα καιρό για εθνικό πολιτισμό, θεωρείται, το λιγότερο, σολοικισμός. Ωστόσο, ένας άνθρωπος που ανάλωσε τη ζωή του στη μόρφωση των Ελληνοπαίδων, που σημαίνει ότι προσπάθησε να δώσει στα παιδιά ελληνικό πνεύμα, ελληνικό ήθος και ελληνική καρδιά (αλλιώς τι Ελληνόπαιδες θα ήσαν;), δεν μπορεί, από τη φύση του λειτουργήματός Σε μία ραδιοφωνική εκπομπή (9-11-06) αναγκάσθηκα να πω: παλαιότερα οι γονείς έστελναν τα παιδιά τους στο σχολείο για να γίνουν άνθρωποι. Σήμερα φοβούνται, όταν τα στέλνουν, μήπως γίνουν... παλιάνθρωποι! 1
6
του, να μην είναι αισιόδοξος, παρά τις δυσάρεστες κατά καιρούς διαπιστώσεις του. Όχι, όμως, παθητικά αλλά μαχητικά αισιόδοξος. Διότι μόνο με πεισματική πάλη θα έλθουν οι καλύτερες μέρες στην παιδεία και στον κόσμο. Όπως έγραφα παλιά σε μια εφημερίδα, στην οποία αρθρογραφούσα τακτικά, οι θετικές εξελίξεις που θα σημειωθούν (αν βεβαία σημειωθούν) στο χώρο της παιδείας, θα έχουν ευμενείς προεκτάσεις σε όλο το φάσμα της ανθρώπινης δράσης «Διότι, έγραφα τότε, το 1995, το αύριο της παιδείας θα είναι και αύριο του κόσμου. Η παιδεία προετοιμάζει τα παιδιά που θα κτίσουν το σπίτι του μέλλοντος. Από την ποιότητα των παιδιών θα εξαρτηθεί η ποιότητα της αυριανής ζωής. Αυτό, όμως, προϋποθέτει να δημιουργήσουμε –όχι μόνον εδώ, αλλά σε παγκόσμια κλίμακα– μια ποιοτική παιδεία. Όταν το σχολείο δημιουργεί τον μαθητή δολοφόνο, είναι πολύ φυσικό να προκύψει ο πολιτικός δολοφόνος, που το παράδειγμά του γίνεται παιδαγωγικό «ιδανικό». Οι μαθητές δολοφόνοι των μεγάλων κρατών, τα οποία παίζουν το ρόλο του «παγκόσμιου χωροφύλακα», μιμούνται απλώς τους πολιτικούς τους. Είναι οι τάδε..., τάδε (τα ονόματα πια δεν έχουν σημασία) σε μικρογραφία». Από τότε (από το 1995) κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι της ιστορίας. Είδαμε, εντελώς πρόσφατα, και στην Ελλάδα περιστατικά μαθητών-δολοφόνων, 2 μαθητών-βιαστών, μαθητώνδιακινητών «πορνό» και ναρκωτικών, που είναι κι αυτοί θύματα της τηλεοπτικής αγωγής· μιας αγωγής προς δολοφονία και διαστροφή, αφού με τον οπτικό εθισμό στο έγκλημα και στην εκτροπή, η τηλοψία μπορεί να ταυτίζει σιγά-σιγά και μεθοδικά τον μαθητή ψυχικά με τον άνθρωπο που σκοτώνει. Από την άλλη, η οικογένεια έχει παραιτηθεί από την παιδαγωγική της αποστολή, το σχολείο δεν ασκεί καμμία μορφωτική ηθικοπλαστική επίδραση και η κοινωνία, αντί να ασκεί κοινωνικό έλεγχο, ανέχεται ή αποδέχεται παντός είδους εκτροπή, που πλέον δεν θεωρείται εντροπή. Απεναντίας, εντροπή θεωρείται το να διαμαρτυρηθεί ή να εξεγερθεί κανείς για τούτη την ηθική κατολίσθηση. Τα επίθετα «συντηρητικός» και «οπισθοδρομικός» 2 Σημ. 2015: Πρόσφατο το παράδειγμα της εξαναγκαστικής αυτοκτονίας του Κρητικού σπουδαστή στη Σχολή Γαλακτοκομίας.
7
είναι ο πιο επιεικής χαρακτηρισμός που θα του δοθεί. Από την άλλη, η διαστροφή θεωρείται μοντέρνα στάση ζωής. Οι «ανίδεοι Αντιοχείς», όπως θα έλεγε ο Καβάφης, δεν έχουν αντιληφθεί πως έχουμε εισέλθει σε μια Νέα Εποχή που απαιτεί, όπως έγραφα παλιά, έναν νέον τύπο «ανθρώπου», που ίσως απέχει από τον τωρινό, όσο ο τωρινός από τον πίθηκο. Για τον Homo Novus θα ισχύσουν άλλα μέτρα και σταθμά, έτσι που η μέχρι τον περασμένο αιώνα ανθρώπινη πορεία να συνιστά μια οιονεί προϊστορία. Αυτό θα ανατρέψει –ήδη το πέτυχε– την καθιερωμένη αντίληψη περί παιδείας, που δεν θα είναι η μετοχέτευση της πείρας του χθες στις γενιές του εκάστοτε σήμερα. Το χθες στα σχολεία μας από επιδέξιους συγγραφείς και ινστρούχτορες εκπαιδευτικούς, όταν δεν στιγματίζεται, εξαφανίζεται και το σχολείο αποσυνδεδεμένο από το παρελθόν ήδη σύρεται από τυφλές εξελίξεις, όπως το πτώμα του Έκτορα πίσω από το άρμα του Αχιλλέα. Επί 30 και πλέον χρόνια γράφω και διδάσκω και φωνάζω «εἰς ὦτα μή ἀκουόντων» ότι το σχολείο, με αφορμή-πρόσχημα την σωτηρία από την «χαρβαλοποίηση» στην οποία εσκεμμένα περιήλθε, θα μεταβληθεί σ᾽ ένα εργαστήριο ταχύρρυθμης διδασκαλίας, όπου το παιδί θα μαθαίνει ασθματικά μόνο τα συγκαιρινά, τα σήμερον αναγκαία, που όμως αυτά τα συγκαιρινά θα είναι άχρηστα για το αύριο, που θα θέτει (ή μάλλον θα το κάνουν να θέτει) νέες προϋποθέσεις γνώσεως. Ο γνωστικός εξοπλισμός στον αιώνα που διατρέχουμε ανανεώνεται ανά τριετία η τετραετία. 3 Αυτό θα μας αναγκάσει να πορευθούμε προς μία «διά βίου παιδεία», που όμως δεν θα είναι παιδεία βίου, θα είναι εκπαίδευση με την πιο στενή έννοια. Όπως εκπαιδεύεται το σώμα των Αμερικανών πεζοναυτών, θα εκπαιδεύεται και το μυαλό των μαθητών. Οπωσδήποτε θα υπάρχει μια προαγωγή του μυαλού, αλλά, όπως έχει αποδειχθεί ιστορικά, η πρόοδος του μυαλού δεν σημαίνει –τουλάχιστον πάντα– πρόοδο των ψυχών. Μπορεί να σημαίνει και το αντίθετο. Γι᾽ αυτό εκφράζω 3 Υπολογίζεται ότι εντός μιας δεκαετίας οι προσφερόμενες σήμερα γνώσεις θα αντιπροσωπεύουν το 5% των νέων γνώσεων που θα τεθούν στη διάθεση του ανθρώπου. Με άλλα λόγια, το πνευματικό κεφάλαιο θα ανανεωθεί κατά 95% (αντιγράφω από άρθρο του κ. Αθ. Παπανδρόπουλου).
8
το φόβο μου πως αύριο δεν θα έχουμε παιδεία ανθρώπου. Διότι το ζητούμενο από τη Σφίγγα του Μέλλοντος δεν θα είναι ο άνθρωπος, αλλά ο απάνθρωπος που θα θεωρεί πρόοδο ακόμη και τη δυνατότητά του να καταστρέψει τη γη. Γι᾽ αυτό άλλωστε και οι νεαροί βλαστοί εθίζονται από ενωρίς στην «παιδεία της καταστροφής». Ασφαλώς, πολλά είναι αυτά που θα μας θαμπώσουν και ήδη μας θαμπώνουν. Στο χώρο του σχολείου θα δούμε πράγματα θαυμαστά σχεδόν απίστευτα για μας που μάθαμε να διαβάζουμε στο φως του λυχναριού. Το βιβλίο, το τετράδιο, ο πίνακας, ακόμη και η διδασκαλία θα υποκατασταθούν από μικρές και μεγάλες ηλεκτρονικές συσκευές, που μπορούν να κοστίζουν όσο μία μέτρια οικογενειακή βιβλιοθήκη και να περιέχουν πολύ περισσότερα απ᾽ όσα περιέχει μια πλούσια δημόσια βιβλιοθήκη. Ολόκληρη εγκυκλοπαίδεια, όλος ο θησαυρός των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, χώρεσαν σ᾽ ένα μικρό δισκάκι. Πατάς ένα κουμπί και βρίσκεις όποια λέξη, όποια περικοπή επιθυμείς. Σε λίγο θα κάνουν την εμφάνισή τους (σε κάποια καλά ιδιωτικά σχολεία την έχουν κάνει) οι ψηφιακές «βιβλιοθήκες», που μόνο βιβλιοθήκες δεν θα είναι. Το όνομα που τους ταιριάζει είναι «γνωσοδοχείο». Στα «γνωσοδοχεία» αυτά θα «αποθηκεύονται» βιβλία, άρθρα, πληροφορίες παντός είδους, επιστημονικές μελέτες κ.λπ. σε ηλεκτρονική μορφή. Σήμερα όλα σχεδόν τα βιβλία τυπώνονται σε ή με ηλεκτρονικές συσκευές. Στο μέλλον βιβλία και κάθε λογής κείμενα θα αναπαράγονται και θα πωλούνται όχι πια με τη μορφή «δισκέτας» αλλά «δισκίου». Ελάχιστοι παραμένουν οι εραστές του χειρογράφου και μάλιστα του μολυβιού και της γομολάστιχας. Έχει κι αυτό όμως τη γοητεία και τη γραφικότητά του. Εξυπακούεται πως όλα αυτά, για τα δημόσια σχολεία στην Ελλάδα θα μείνουν όνειρα απατηλά, αν δεν επανέλθει η τάξη στις τάξεις, που έχουν μετονομασθεί σε αίθουσες, όπως αυτές των κακουργοδικείων. Το προέχον σε ένα σχολείο δεν είναι ο εξοπλισμός· είναι ο σεβασμός, με τη μορφή του αυτοσεβασμού, του αλληλοσεβασμού και του ευρύτερου σεβασμού προς το χώρο και τη μάθηση. Όπου επικρατεί αταξία, ο σεβασμός, όπως σήμερα στην Ελλάδα, είναι mot inconnue, άγνωστη λέξη. Το σεβασμό έχει αντικαταστήσει ο ξεπεσμός.
9