O vremenu i vječnosti - Zbirka egzegetsko - teoloških članaka

Biblica

Recenzenti: doc. dr. sc. Miljenka Grgić doc. dr. sc. Stipo Kljajić

Korektura: Petra Zoranović

Prijelom: Christian T. Belinc

Oprema: Tihomir Turčinović

Knjiga je objavljena uz financijsku potporu Ministarstva znanosti i obrazovanja Republike Hrvatske.

Izdaje : Kršćanska sadašnjost d. o. o., Zagreb, Marulićev trg 14 Za nakladnika: Stjepan Brebrić

Tisak : Kerschoffset Zagreb d. o. o.

Naklada: 600 ISBN 978–953–11–1558–2

Tiskano u listopadu 2022. CIP zapis je dostupan u računalnome katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 001150517.

Anto Popović

O VREMENU I VJEČNOSTI

Zbirka egzegetsko-teoloških članaka

KRŠĆANSKA SADAŠNJOST ZAGREB, 2022.

Predgovor

Ova knjiga sadržava devet članaka koji su već objavljeni u nekoliko časopisa i zbor nika, a sada su sabrani u knjigu od devet poglavlja. Riječ je o sljedećim člancima, odnosno poglavljima: Prvo poglavlje nosi naslov »Početak stvaranja svijeta i početak Biblije (Post 1,1-2)«, a izvorno je objavljeno kao članak pod naslovom »Početak opisa stvaranja u Knjizi Postanka 1,1-2. Egzegetsko-teološka i sintaksna analiza Post 1,1-2« u časo pisu Bogoslovska smotra 77/3 (2007.), 627–664. Drugo poglavlje, naslovljeno »Početak vremena: Stvaranje svjetlosti i katego rije vremena (Post 1,3-5)«, izvorno je objavljeno na engleskom jeziku pod naslo vom: »The Creation of Light and of Time in Genesis 1:3-5« u časopisu Antonianum 95 (2020.), 589–620.

Treće poglavlje, pod naslovom »Kompozicijski rast biblijskog teksta u vremenu na primjeru Post 2,4a.4b«, izvorno je objavljeno pod naslovom »Pitanje funkcije Post 2,4a.4b. Je li Post 2,4 razgraničenje ili premošćenje?« u zborniku u čast prof. Nikole Hohnjeca: Bogu – gospodaru i ljubitelju života, Teološki radovi 79, Kršćan ska sadašnjost, Zagreb, 2016., 11–25.

Četvrto poglavlje, naslovljeno »Različita tumačenja istog teksta tijekom vre mena na primjeru Post 2,4–3,24«, a izvorno je objavljeno pod naslovom »Stvaranje čovjeka i izgon iz zemaljskog raja (Post 2,4–3,24). Starije (dijakronijsko) i novije (sinkronijsko) tumačenje biblijskog teksta« u časopisu Bogoslovska smotra 86/1 (2016.), 91–113.

Peto poglavlje, naslovljeno »Nadvremenska i svevremenska poruka teškoga teksta u Post 4,7«, izvorno je objavljeno pod naslovom »‘Ako činiš dobro, vedrinom odsijevaš’ (Post 4,7a). Tekstualne nejasnoće i teološka poruka Knjige Postanka 4,7« u časopisu Bogoslovska smotra 90/1 (2020.), 87–105.

Šesto poglavlje, naslovljeno »Kronologija rodoslovlja u biblijskoj prapovijesti (Post 5,3-32; 11,10-32)«, izvorno je objavljeno pod naslovom »Kronologija pretpo topnog (Post 5,3-32) i postpotopnog (Post 11,10-32) rodoslovlja prema tri tekstualne varijante: MT, SP i LXX« u zborniku u čast prof. Bože Lujića: Znat će da prorok bijaše među njima! (Ez 33,33), Teološki radovi 85, Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 2018., 29–49.

Sedmo poglavlje, naslovljeno »Od vremenitog do vječnog Saveza prema Ezekielu 16–17; 36,16–37,28«, izvorno je objavljeno kao članak »‘Savez – Bǝrit ’

u Knjizi proroka Ezekiela (Ez 16–17; 36,16–37,28)« u zborniku u čast prof. Bože Odobašića: Tvoja Riječ nozi je mojoj svjetiljka, Studia Vrhbosnensia 16, Katolički bogoslovni fakultet, Sarajevo, 2012., 119–161.

Osmo poglavlje nosi naslov »Borba u vremenu za vječnu nagradu prema Prvoj Korinćanima 9,24-27«, a njegov tekst izvorno je objavljen pod naslovom »Kršćan ska vjera kao borba (ἀγών) i kao odricanje (ἐγκράτεια) prema Prvoj Korinćanima 9,24-27« u zborniku u čast prof. Ivana Dugandžića: Da istina evanđelja ostane kod vas (Gal 2,5), Teološki radovi 72, Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 2014., 213–254.

Deveto poglavlje, pod naslovom »Vječna riječ u kanonu. Kanonske knjige u ži dovstvu i kršćanstvu«, izvorno je objavljeno pod naslovom: »Kanon biblijskih knji ga u židovstvu i kršćanstvu«, u časopisu Bosna franciscana 16/28 (2008.), 5–35.

Iako ova zbirka sadržava tematski različite članke, odnosno poglavlja, jedna ih nit međusobno povezuje: egzegetsko-teološka analiza i tumačenje svetopisam skih tekstova i tema. Također, zbirka je objedinjena i okvirnim, dvodijelnim naslo vom: »O vremenu i vječnosti«.

Prvi dio ovog naslova temelji se na drugom poglavlju ove knjige, koje govori o stvaranju kategorije vremena, odnosno ritma vremena (Post 1,3-5), u okviru prvog opisa stvaranja (Post 1,1–2,3), a drugi dio naslova upućuje na sedmo poglavlje, koje govori o »vječnom Savezu« (Ez 16,60), u kontekstu širega govora o Savezu između Boga i Božjeg naroda u Knjizi proroka Ezekiela.

Oba dijela ovog naslova prisutna su u osmom poglavlju, gdje apostol Pavao metaforično govori o kršćanskom životu kao atletskom natjecanju koje biva nagra đeno neraspadljivim, vječnim vijencem (1 Kor 9,25c), za razliku od raspadljivog, vremenitog vijenca (9,25b), kojim bivaju nagrađeni pobjednici natjecanja u sport skim borilištima.

Prizvuk ove tematske perspektive vremena i vječnosti iz naslova može se – u većem ili manjem stupnju, direktno ili indirektno, u užem ili širem smislu – nazreti i u ostalim poglavljima ove knjige.

Tako, primjerice, prvo poglavlje opisuje trenutak kada s početkom stvaranja svijeta (Post 1,1-2) vječni Božji plan postaje ovo-vremena i ovo-kozmička stvar nost.

Treće poglavlje ilustrira kompozicijski rast biblijskog teksta tijekom vremena, odnosno povijesnu (vremenitu) dimenziju svetopisamskog teksta na primjeru Post 2,4a.4b.

Četvrto poglavlje govori o prijelazu od dijakronijskog na sinkronijsko tumačenje Post 2,4–3,24 i tako na primjeru ovih dvaju poglavlja (Post 2–3) pokazuje da se tijekom vremena mijenja način tumačenja biblijskog teksta.

Peto poglavlje pokazuje – na primjeru, s gledišta tekstualne kritike, vrlo teš kog retka u Post 4,7 – iznimno snažnu teološku poruku koja ima nadvremensku i svevremensku vrijednost, odnosno poruku koja je trajno aktualna.

Šesto poglavlje govori o temi vremena na primjeru kronologije rodoslovlja u biblijskoj prapovijesti (Post 5,3-32; 11,10-32) i povezuje kronologiju ovih rodoslov

lja s kronologijom drugih (bližih i daljih) biblijskih događaja. Razlike u kronologiji ovih rodoslovlja pokazatelji su kompozicijskog rasta teksta i redakcijskog nastoja nja da uskladi kronologiju događaja opisanih u Bibliji. Tema vremena i vječnosti prisutna je neizravno i u zadnjem, devetom poglavlju, koje govori o biblijskom kanonu u židovstvu i kršćanstvu. Naime, vječna Božja Riječ zapisana je u zbirci knjiga koje su postale kanon, tj. vrhovna norma vjerova nja i djelovanja Božjeg naroda, odnosno Kristove Crkve u njezinu hodu kroz vrije me i povijest. Riječ Božja, priopćena u vremenu, »ostaje dovijeka« (Iz 40,8; usp. 1 Pt 1,25; usp. Dei Verbum 26).

Na koncu, duboko zahvaljujem izdavačkoj kući Kršćanska sadašnjost na susretljivu prihvaćanju da ovu zbirku mojih članaka objavi u obliku knjige.

Anto Popović, ofm

Prvo poglavlje

POČETAK STVARANJA SVIJETA I POČETAK BIBLIJE (Post 1,1-2)*

SAŽETAK

Ovo poglavlje analizira međusobni odnos prvih dvaju redaka Biblije (Post 1,1-2) i funk ciju tih redaka u odnosu na susljedni opis stvaranja u Post 1,3–2,3. Poglavlje se sastoji od dva glavna dijela, kojima prethodi interlinearni prijevod prvih triju redaka (Post 1,1-3).

U prvom dijelu donesena je kratka egzegetsko-teološka analiza ključnih izričaja u Post 1,1-2. Na kraju egzegetsko-teološke analize oslovljeno je pitanje odnosa Post 1,12 i tradicionalnog kršćanskog naučavanja da je Bog stvorio svijet »iz ničega« (creatio ex nihilo).

Drugi dio analizira sintaksu prvih triju redaka (Post 1,1-3), a potom istražuje funkciju tih istih redaka u svjetlu izvanbiblijskih paralela kao i funkciju Post 1,1 u kontekstu biblijske prapovijesti.

Ova analiza pokazuje da se Post 1,1 izdvaja ne samo kao naslov i sažeta najava susljed nog opisa stvaranja, nego je Post 1,1 istodobno i svečana tvrdnja o Bogu kao Stvoritelju sveukupne stvorene stvarnosti i tvrdnja o stvorenom svijetu kao Božjem djelu. Post 1,2 opisuje stanje prije početka stvaranja, a sam čin stvaranja otpočinje u Post 1,3.

Uvod

Prvi redci Knjige Postanka (Post 1,1-2) ubrajaju se među najpoznatije retke Biblije. Prvi članak kršćanskog Vjerovanja preuzima prvi redak Biblije kada izriče vjeru u »Boga, Oca Svemogućega, Stvoritelja neba i zemlje«.

* Tekst ovoga poglavlja izvorno je objavljen kao članak pod naslovom: »Početak opisa stva ranja u Knjizi Postanka 1,1-2. Egzegetsko-teološka i sintaksna analiza Post 1,1-2«, u časopisu Bogoslovska smotra 77/3 (2007.), 627–664.

Međutim, razumijevanje tih redaka u Post 1,1-2 jedno je od najsloženijih pitanja u prvom, tzv. svećeničkom (P) opisu stvaranja (Post 1,1–2,3).1

Ovo poglavlje želi osvijetliti složena pitanja prvih redaka Biblije tako što naj prije egzegetsko-teološki analizira smisao pojedinačnih ključnih riječi i izričaja u Post 1,1-2, a potom pristupa analizi otvorenih pitanja sintakse i funkcije rečenica u Post 1,1-3.

Radi lakšeg praćenja, posebno sintaksne analize, na samom početku donesen je hebrejski tekst Post 1,1-3 s interlinearnim prijevodom i transkripcijom.

Interlinearni prijevod i transkripcija (Post 1,1-3)2

: :1,1 (MT)

haʾareṣ. wǝʾet haššamayim ʾet ʾelohim baraʾ bǝreʾšit transkr. .zemlju °°i nebo

Bog stvorio je početku-U interlin.

← Post 1,1

1 Usp. E. Zenger, Gottes Bogen in den Wolken. Untersuchungen zu Komposition und Theologie der priesterschriftlichen Urgeschichte, Stuttgarter Bibelstudien 112, Katholisches Bibelwerk, Stuttgart, 21987., 62: »Das Verständnis von Gen 1,1-2 ist vielleicht sogar das um strittenste Problem der priesterschriftlichen Schöpfungserzählung (...).« Nedvojbeno je da prva dva retka služe kao uvod u opis stvaranja u sedam dana. Sporna je, međutim, ne samo sintaksna struktura, nego i točan smisao ovih dvaju prvih redaka. Tako J. Scharbert, Genesis 1–11, Die Neue Echter Bibel, Altes Testament, Echter Verlag, Würzburg, 31990., 39.

2 Interlinearni prijevod za polazište uzima izvorni hebrejski tekst i to je razlog da su riječi hrvatskog prijevoda donesene u istom redoslijedu kao i riječi hebrejskog teksta, a to znači od desna k lijevu. Neuobičajeni smjer čitanja hrvatskog teksta zdesna nalijevo zapravo je uobičajeni način kako se suvremeni interlinearni prijevodi prilagođavaju temeljnom hebrejskom tekstu. Za njemački interlinearni prijevod hebrejskog izvornika Post 1,1-3 usp. R. M. Steurer, Das Alte Testament. Interlinearübersetzung Hebräisch-Deutsch und Transkription des hebräischen Grundtextes nach der Biblia Hebraica Stuttgartensia 21986. Band 1: Genesis-Deuteronomium, Hänssler, Neuhausen-Stuttgart, 1989., 3. Vidi također P. Beretta (prir.), Bibbia Ebraica Inter lineare – Genesi, Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo [Milano], 2006., 2–3, gdje interline arni prijevod ne donosi transkripciju hebrejskih riječi, nego hebrejski tekst (BHS) i talijanski interlinearni prijevod, ali na usporednoj stranici donosi još Septuagintin grčki tekst i latinski tekst Vulgatae Clementinae i tekst suvremenog talijanskog izdanja Biblije (Nuovissima Versione della Bibbia). Uz tiskano izdanje hebrejsko-engleskog interlinearnog prijevoda bez transkripcije (The Interlinear NIV Hebrew-English Old Testament, J. L. Kohlenberger [ur.], Volume One: Genesis – Deuteronomy, Zondervan, Grand Rapids [MI], 1987.), dostupan je internetski hebrej sko-engleski interlinearni prijevod koji donosi i transkripciju i morfološku / gramatičku analizu svake pojedine hebrejske riječi te poveznicu za svaku hebrejsku riječ u Strongovoj konkordanciji (https://biblehub.com/interlinear/genesis/1.htm [pristupljeno 26. I. 2021.].). Iz praktičnih razloga naša transkripcija hebrejskih riječi u Post 1,1-3 donosi hebrejske samogla snike u njihovoj osnovnoj vrijednosti, bez oznaka za duge i kratke vokale.

2a: :1,2 (MT) wabohu tohu haytah wǝhaʾareṣ transkr. praznina-i pustoš bila je zemlja-I interlin.

... ← Post 1,2a

2b: MT tǝhom pǝne ʽal wǝḥošek transkr. bezdana površinom / licem-nad (bila je) tama-i interlin.

... ← Post 1,2b

2c: םִיָמַּה MT hammayim pǝne ʽal mǝraḥepet ʾelohim wǝruaḥ transkr. .voda površinom / licem-nad (bio je) lebdeći Božji Duh-i interlin.

... ← Post 1,2c : :1,3 (MT) ʾor-wayhi. ʾor yǝhi ʾelohim wayyoʾmer transkr. .svjetlost-bi-I »!svjetlost bude Neka« :Bog reče-I interlin.

... ← Post 1,3

U prvom redu gornjih tablica donesen je hebrejski tekst Post 1,1-3, tzv. textus masoreticus, odnosno masoretski tekst (= MT) koji se čita zdesna nalijevo.

U drugom redu, ispod svake hebrejske riječi, donesena je transkripcija (= tran skr.) dotične hebrejske riječi.

U trećem retku tablice, ispod svake hebrejske riječi i njezine transkripcije do nesen je doslovni, literarni hrvatski prijevod spomenute hebrejske riječi, tzv. in terlinearni prijevod (= interl.). Za taj interlinearni prijevod karakteristično je da se čita zdesna nalijevo, tj. hrvatski prijevod slijedi pravac (pisanja i) čitanja hebrejskog teksta, odnosno slijedi redoslijed hebrejskih riječi.

Objašnjenja znakova u hrvatskom tekstu interlinearnog prijevoda:

Spojnicom ( ) povezane su riječi hrvatskog prijevoda, gdje su u hebrejskom izvorniku dvije hebrejske riječi napisane kao jedan izričaj (npr.  / bǝreʾšit –početku-U ).

Spojnicom u superskriptu / eksponentu ( ) povezane su riječi hrvatskog prijevoda gdje su u hebrejskom izvorniku dvije riječi povezane horizontalnom crticom koja se u hebrejskom zove maqqep /  – poveznica (npr. יֵנְפּ לַע /ʽal -pǝne – nad -površinom).

Dva prstena / kružića u superskriptu (°°) ukazuju da navedena hebrejska riječ nije (izravno) prevedena u hrvatskom tekstu. Tako, primjerice, תֵא /ʾet – hebrejska oznaka za izravni objekt – nije prevedena u hrvatskom tekstu.

11

U obloj zagradi nalazi se u hrvatskom prijevodu 3. lice perfekta jednine pomoćnog glagola »biti«, a koji se ne nalazi u hebrejskom izvorniku [npr. ... (bio / bila je) ...]. Cilj je tih umetnutih riječi da učine razumljivim hrvatski prijevod.

I. EGZEGETSKO-TEOLOŠKA ANALIZA

KLJUČNIH IZRIČAJA U Post 1,1-2

1. Stvaranje neba i zemlje

(Post 1,1: »U početku stvorio je Bog nebo i zemlju«)

Prvi redak Biblije analiziran je kroz prizmu četiriju podnaslova. Prvi podnaslov analizira značenje izričaja bǝreʾšit, drugi naslov posvećuje pozornost glagolu baraʾ, treći naslov govori o prvoj upotrebi imenice ʾelohim i četvrti naslov analizira izri čaj haššamayim wǝʾet haʾareṣ

1.1. ‘U početku’ (תיִשׁאֵרְבּ / bǝreʾšit)

Prvi izričaj u Post 1,1 je bǝreʾšit / תיִשׁאֵרְבּ i označuje početak od kojeg nije moguće ići dalje u prošlost.3 Biblijski se pisac koristi izričajem »u početku« (bǝreʾšit) da označi Božje stvaranje svijeta kao polazište, kao početak vremena.

U vremenskim rečenicama riječ reʾšit najčešće se koristi u relativnom smislu, tj. označuje početak posebnog, specifičnog perioda, npr. »od početka godine« (Pnz 11,12), ili »u početku vladanja« (Jr 26,1; 27,1; 28,1; 49,34), dok se iznimno rijetko koristi u apsolutnom smislu.4

3 Izričaj bǝreʾšit / תיִשׁאֵרְבּ sastavljen je od prijedloga ְבּ  / bǝ, koji znači »u« i imenice žen skoga roda u jednini תיִשׁאֵר / re’šit, koja znači »početak«. Riječ reʾšit – početak apstraktna je imenica, a etimološki je povezana s hebrejskim riječima roʾš / שׁאֹר, (glava) i riʾšon / ןוֹשׁאִר (prvi). Stavljanjem prijedloga ְבּ  / bǝ ispred imenice re’šit na početku Knjige Postanka dvije prve riječi (bǝreʾšit / תיִשׁאֵרְבּ i baraʾ / אָרָבּ) imaju ista tri prva konsonanta: br’ / ארב. Usp. G. J. Wenham, Ge nesis 1–15, Word Biblical Commentary 1, Word Books, Waco (TX), 1987., 14. Na pitanje zašto prvo slovo u Bibliji nije ’alef / א nego bet / ב rabinska predaja (rabin Yona) odgovara da je slovo bet / ב zatvoreno sa svih strana, a otvoreno je jedino prema naprijed. Odatle tumačenje slova bet / ב na početku Biblije u svjetlu Pnz 4,23 kao zabrane da se postavljaju pitanja o onom što je bilo prije stvaranja čovjeka, nego samo o onom što je uslijedilo poslije Božjeg stvaranja čovjeka (Berešit Rabba 1,10, Mišna Hagiga II,2). Usp. H. Rechenmacher, »Gott und das Chaos. Ein Beitrag zum Verständnis von Gen 1,1-3«, u: Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 114/1 (2002.), 1. Za odabir slova bet kao početnog slova zato što tim slovom otpočinje čovjekovo veličanje Gospodina: »Blagoslovljen (baruk / ךְוּרָבּ) ...« usp. D. Krochmalnik, Schriftauslegung Das Buch Genesis im Judentum, NSKAT 33/1, Katholisches Bibelwerk, Stuttgart, 2001., 22.

4 Kada se riječ »početak« javlja u relativnoj uporabi, tada redovito poslije imenice »poče tak« slijedi druga imenica. U Post 1,1, međutim, poslije imenice »početak« slijedi glagol u perfek

PRVO POGLAVLJE POČETAK STVARANJA SVIJETA I POČETAK BIBLIJE (Post 1,1-2)

SAŽETAK

Uvod

Interlinearni prijevod i transkripcija (Post 1,1-3)

I. EGZEGETSKO-TEOLOŠKA ANALIZA KLJUČNIH IZRIČAJA U Post 1,1-2 12

1. Stvaranje neba i zemlje (Post 1,1: »U početku stvorio je Bog nebo i zemlju«) . . . . . 12

1.1. ‘U početku’ (תישִׁארֵבְּ / bǝreʾšit) 12

1.2. ‘Stvorio je’ (ארָבָּ / baraʾ ) 14

1.3. Bog (םיִהֹלֱא /ʾelohim) 15

1.4. Nebo (םִיַמָשׁ / šamayim) i zemlja (ץֶרֶא /ʾereṣ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

2. Opis stanja prije stvaranja (Post 1,2) 18

2.1. Tri rečenice (Post 1,2a.2b.2c) 18

2.2. Sintaksna konstrukcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2.3. Zemlja (ץֶרֶא /ʾereṣ), pustoš (וּהֹתּ / tohu) i praznina (וּהֹבּ / bohu) – [Post 1,2a] . . . . . . 20

2.4. Tama (ךְֶשֹׁח / ḥošek) i bezdan (םוֹהְתּ / tǝhom) – [Post 1,2b]

2.5. Lebdjenje (ףַחָר / raḥap), ruaḥ (ַחוּר  / ruaḥ) Božji, vode (םִיַמ / mayim) – [Post 1,2c]

1,1 kao

Protaza

1,3 kao

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Post 1,1 kao protaza, a Post 1,2 kao apodoza 40

1.2.1. Protaza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

1.2.2. Apodoza 40

2. Post 1,1 kao nezavisna – zasebna rečenica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

2.1. Post 1,1 kao nezavisna rečenica 41

2.2. Post 1,1 kao nezavisna rečenica u nizu nezavisnih rečenica 41

3. Funkcija Post 1,1 u svjetlu paralela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

3.1. Izvanbiblijske paralele 43

3.1.1. Početak stvaranja u izvanbiblijskim opisima 43

3.1.2. Gdje je biblijska paralela za izvanbiblijske početke opisa stvaranja? . . . . 44

3.1.3. Post 1,1 – bez paralela 45

3.2. Širi kontekst biblijske prapovijesti (Post 1–11) 45

3.2.1. Post 1,1 – kao naslov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

3.2.2. Post 1,1 – više od naslova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Zaključak

DRUGO POGLAVLJE POČETAK VREMENA

Stvaranje svjetlosti i kategorije vremena (Post 1,3-5)

SAŽETAK

Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

1. Interlinearni prijevod i transkripcija Post 1,3-5 51

2. Struktura stvaranja po riječi u Post 1,3-5 52

3. Analiza i tumačenje ključnih izričaja u Post 1,3-5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3.1. Uvod u Božji govor i Božja zapovijed (1,3ab) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

3.1.1. Učinkovitost Božje riječi 55

3.1.2. Smislenost stvaranja 56

3.1.3. Božja transcendentnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

3.1.4. Božja riječ i Božje djelo 56

3.2. Stvaranje svjetlosti – izvršenje zapovijedi (1,3c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

3.2.1. Svjetlost neovisna o nebeskim svjetlilima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

3.2.2. Svjetlost kao kategorija vremena 59

3.2.3. Pozitivno značenje svjetlosti 60

3.3. Božje vrednovanje svjetlosti (1,4a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

3.3.1. Prednost svjetlosti u odnosu na tamu 63

3.4. Razdvajanje svjetlosti i tame (1,4b) 64

3.4.1. Glagol badal / לדַבָּ – razdvojiti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

3.4.2. Važnost ‘razdvajanja’. 65

3.5. Imenovanje svjetlosti danom i tame noću (1,5ab) 67

3.5.1. Imenovanje kao stvaranje i transformiranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

3.5.2. Imenovanje kao vladanje i kao definiranje funkcije 68

3.6. Vremensko razgraničenje: ‘i bi večer i bi jutro’ (1,5c) 70

3.6.1. Dan jedan i dan prvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

3.6.2. Početak i završetak prvoga dana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

3.6.3. Dan kao temeljna mjera vremena 73

TREĆE POGLAVLJE

KOMPOZICIJSKI RAST BIBLIJSKOG TEKSTA U VREMENU na primjeru Post 2,4a.4b

75

1. Otkada podjela Post 2,4 na dva dijela: Post 2,4a i 2,4b? 76

2. Argumenti u prilog pripadnosti Post 2,4a prethodnom opisu stvaranja (1,1‒2,3) . . . 77

3. Argumenti u prilog podjele Post 2,4 na dva dijela 80

4. Argumenti protiv podjele Post 2,4 na dva dijela 81

5. Funkcija cjelovitog retka Post 2,4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

5.1. Značenje izričaja ‘ʾelleh tolǝdot ’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

5.2. Funkcija izričaja ʾelleh tolǝdot u biblijskoj prapovijesti 85

5.3. Izričaji ʾelleh tolǝdot i bǝyom 86

5.4. Post 2,4 kao premošćenje i spona 87

Zaključak 89 ČETVRTO POGLAVLJE

RAZLIČITA TUMAČENJA ISTOG TEKSTA TIJEKOM VREMENA

2,4–3,24

281

1.1. Koje je stablo u sredini vrta? 96

1.2. Tri značenja izričaja bǝtok / ךְוֹתְבּ (Post 2,9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

1.3. Stabla u sredini vrta ‒ odgovor hebrejske sintakse (Post 2,9b) . . . . . . . . . . . . . . . 99

1.4. Zašto se stablo života spominje samo na početku i na kraju (2,9b; 3,22.24)? 100

1.5. Dva stabla (Post 2,9) i jedna zabrana (2,16-17) 101

2. Kako su zmija i žena doznale za zabranu (Post 3,1b-3)? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

3. Dva nadijevanja imena ženi (Post 2,23; 3,20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

4. Dvaput spomenuto odijevanje čovjeka (Post 3,7.21) 105

5. Dva božanska imena: Jahve Elohim (Post 2,4-5ss; 3,1.8-9ss) . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

6. Dva protjerivanja iz edenskog vrta (Post 3,23-24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

III. POVIJESNI I TEOLOŠKI KONTEKST PRIPOVIJEDANJA U Post 2,4‒3,24 108

1. Kada je napisano pripovijedanje u Post 2,4‒3,24? 108

2. Zašto je napisan opis u Post 2,4‒3,24? 110

3. Neposlušnost božanskoj zapovijedi – središnja tema opisa

282

6. Šesta nejasnoća: Objekt vladanja u izričaju וֹבּ־לשָׁמְתִּ i točno značenje yiqtola לשָׁמְתִּ (4,7c)? 126

III. POJEDNOSTAVNJENI I ZAMRŠENI ODGOVOR NA NEJASNOĆE U Post 4,7 128

1. Pojednostavnjeni odgovor na nejasnoće u Post 4,7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

2. Zamršeni odgovor na pitanja u Post 4,7 128 Teološki zaključak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

ŠESTO POGLAVLJE

KRONOLOGIJA RODOSLOVLJA u biblijskoj prapovijesti (Post 5,3-32; 11,10-32)

SAŽETAK 131 Uvod 131

I. PRETPOTOPNO RODOSLOVLJE ( Post 5,1-32) 133

1. Usporedni (sinoptički) prikaz kronologije rodoslovlja u Post 5,1-32 prema MT, SP i LXX 134

2. Četiri napomene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

3. Dodirne točke među MT, SP i LXX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

4. Razlike između SP i MT 138

5. Razlike između MT i LXX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

Kako je i zašto došlo do postojećih razlika između MT, SP i LXX u Post 5,1-32? 139

POSTPOTOPNO RODOSLOVLJE ( Post 11,10-32)

142

Usporedni (sinoptički) prikaz kronologije rodoslovlja u Post 11,10-32 prema MT, SP i LXX 142

Tri napomene

283

SEDMO POGLAVLJE

VREMENITOG DO VJEČNOG SAVEZA prema Ezekielu 16–17; 36,16–37,28

SAŽETAK 153

Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

1. »Savez– bǝrit« u širem starozavjetnom kontekstu 154

2. Etimološko tumačenje riječi bǝrit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

I. B Ə RIT-SAVEZ I FORMULA SAVEZA – STATISTIKA I RASPOREĐENOST

EZEKIELA

158

1. Raspoređenost riječi bǝrit -savez 159

1.1. Najveća koncentracija riječi bǝrit 159

1.2. Bǝrit u najavama spasenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

1.3. Bǝrit u osudi poganskih naroda (Ez 30,5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

2. Formula Saveza 160

II. B Ə RIT-SAVEZ U Ez 16–17

162

1. Prvi spomen riječi bǝrit -savez (Ez 16,8) 162

1.1. Bǝrit-savez u kontekstu metafore braka (Ez 16,8) 163

1.2. Označuje li lik djevojčice-žene grad ili narod? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

1.3. Savez i Božja velikodušna ljubav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

2. »Vječni Savez« (Ez 16,60) 166

2.1. Božje sjećanje (16,59-60) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

2.2. Utemeljenje ‘vječnog Saveza’ (16,60) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

2.3. Vječni Savez (Ez 16,60) i novi Savez (Jr 31,31) 170

3. Učinci obnove Saveza (Ez 16,61-63). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

3.1. Prisjećanje i stid i prihvaćanje kćèrī (16,61) 171

3.2. Spoznaja Jahve (16,62) 173

3.3. ‘Da od sramote više ne otvoriš usta kada te očistim’ (16,63) 173

4. Bǝrit u kontekstu političke nevjernosti (Ez 17)

Ez 36,16–37,28)

oživljavanja suhih kostiju (37,1-14)

vladar (David)

Znakovita

(36,22-38)

vječna Božja nazočnost u Svetištu (37,15-28)

(37,15-19)

3.2. Tumačenje znakovite radnje (37,21-28) 182

3.2.1. Prvi odsjek (37,21-24a) 183

3.2.2. Drugi odsjek (37,24b-28) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

3.2.2.1. »Savez mira – bǝrit šalom« (37,26a) 185

3.2.2.2. Jahvina nazočnost u Svetištu (37,26b-27) 186

4. »Vječni Savez« kao temelj Božjeg djelovanja u Izraelu 187 OSMO POGLAVLJE

BORBA U VREMENU ZA VJEČNU NAGRADU prema Prvoj Korinćanima 9,24-27

189

189

I. INTERLINEARNI PRIJEVOD I STRUKTURA 1 Kor 9,24-27 190

1. Interlinearni prijevod i podjela redaka na rečenice 190

2. Sintaksna struktura ulomka (9,24-27) 191

II. KONTEKST ULOMKA 1 Kor 9,24-27

192

1. Ulomak 9,24-27 unutar poglavlja 1 Kor 9,1-27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

2. Ulomak 1 Kor 9,24-27 u širem kontekstu 1 Kor 8,1‒11,1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

2.1. Povezanost ulomka 9,24-27 s prethodnim poglavljem (1 Kor 8,1-13) . . . . . . . . . . 196

2.1.1. Stav ‘jakih’ članova korintske zajednice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

2.1.2. Manjkavo shvaćanje slobode 196

2.1.3. Manjkavo shvaćanje spasenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

2.2. Povezanost ulomka 9,24-27 sa susljednim poglavljem (1 Kor 10,1-33; 11,1) 198

ANALIZA KLJUČNIH NATJECATELJSKIH

285

IV. PODRIJETLO I KONTEKST PAVLOVIH SPORTSKIH METAFORA

1. Natjecateljske borbe u helenističkom razdoblju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Metafore natjecanja u etičko-moralnoj filozofiji

3. Metafore natjecanja u helenističkom židovstvu

4. Podrijetlo i učinci Pavlove upotrebe natjecateljskih metafora . . . . . . . . . . . . . . . .

DEVETO POGLAVLJE

RIJEČ U KANONU

Kanonske knjige u židovstvu i kršćanstvu

I. DEFINICIJA RIJEČI »KANON«

1. Etimologija riječi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

2. Biblija kao kanon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

3. Biblija kao knjiga

II. RAZLIČITI KANONI – ČINJENIČNO STANJE

1. Razlike u opsegu i strukturi između židovskog i kršćanskog kanona 228

1.1. Hebrejska Biblija (Tanak) i kršćanska Biblija 228

1.2. Hebrejska Biblija (Tanak) i kršćanski Stari zavjet 228

1.2.1. Broj knjiga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

1.2.2. Deuterokanonske knjige 230

1.2.3. Glavni dijelovi Hebrejske Biblije (Tanak) i kršćanskog Starog zavjeta 230

1.2.4. Usporedni prikaz strukture glavnih dijelova i redoslijeda pojedinih knjiga Hebrejske Biblije (Tanak) i kršćanskog Starog zavjeta: 233

2. Različiti kanoni u židovstvu 235

2.1. Kanon Samarijanaca 235

2.2. Kanon saduceja 237

2.3. Kanon Zajednice u Kumranu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

3. Različiti kanoni Staroga zavjeta u kršćanstvu 238

3.1. Podrijetlo ‘dužeg’ kršćanskog kanona Staroga zavjeta 239

3.1.1. Prva (rana) Crkva i svetopisamske knjige židovstva . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

3.1.2. Razlaz zbog interpretacije 240

3.1.3. Židovsko odbacivanje Septuaginte i priklanjanje ‘kraćem’ kanonu 240

3.1.4. Kršćanstvo između ‘dužeg’ (Septuagintina) i ‘kraćeg’ židovsko-rabinskog kanona 240

3.2. Katolički kanon Staroga zavjeta 242

3.3. Protestantski kanon Staroga zavjeta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

3.3.1. Bez deuterokanonskih (apokrifnih) knjiga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

3.3.2. Razlozi protestantskog neprihvaćanja deuterokanonskih knjiga 245

3.4. Pravoslavni kanon (Grčke i Ruske Crkve) Staroga zavjeta . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

3.5. Kanon Etiopske Crkve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

4. Kršćansko suglasje u pogledu kanona Novoga zavjeta 248

III. NEKI VAŽNI ČIMBENICI U PROCESU OBLIKOVANJA KANONA

248

1. Stari zavjet – krizna razdoblja i oblikovanje kanona 248

1.1. Babilonsko sužanjstvo 249

1.2. Prisilna helenizacija židovstva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

1.3. Rimsko razorenje jeruzalemskog Hrama 70. g. po. Kr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

2. Novi zavjet – izumiranje očevidaca 251

2.1. Početak zapisivanja predaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

2.2. Oblikovanje kanonske zbirke knjiga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252

3. Spajanje u jednu zbirku knjiga Staroga i Novoga zavjeta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

3.1. Sloboda javnog djelovanja Crkve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

3.2. Kodeks kao novi oblik rukopisa 254

LITERATURA iz svih poglavlja 257

recenzija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

A Short Description of the Volume 275

287

Autor

Premda

uključio svoje prije objav-

logičnim slijedom obrađu-

Zbirka članaka daje novi

otvara vrata inter-

dr. sc. Miljenka Grgić

je istodobno razum-

i tečan. Iako ko-

računajući biblijske jezike,

ove drevne biblijske jezike. dr. sc. Stipo Kljajić

Anto Popović, ofm, doktorirao je na Papinskom biblijskom institutu u Rimu, profesor je Svetoga pisma na Franjevačkoj teologiji u Sarajevu. Kao gostujući profesor predavao je egzegezu na Studium Biblicum Franciscanum u Jeruzalemu (2009., 2012., 2016., 2019., 2020./2021.). Uz više članaka na hrvatskom jeziku, na engleskom jeziku objavio je šest egzegetsko-teoloških članaka u časopisu »Antonianum« i na talijanskom jeziku tri članka u časopisu »Liber Annuus«.

Objavljena djela istoga autora u izdanju Kršćanske sadašnjosti: Biblijske teme, 2004. Načela i metode za tumačenje Biblije, 2005. Novozavjetno vrijeme, 2007. Od slike Božje do Božjeg sinovstva, 2008. Isusova muka i smrt prema Markovu evanđelju, 2009. Torah – Pentateuh – Petoknjižje, 2012. Povijesne knjige, 2015. Grčko-hrvatski rječnik Novoga zavjeta sa statistikom grčkih riječi, 2016. Mudrosne i poetske knjige, 2020.