lipnowski
Choć dziś znajduje się prawie w centrum Polski, przez wieki – od czasów, gdy Piastowie rozpoczęli budowę swego państwa – ziemia dobrzyńska leżała na pograniczu. Dlatego jej dzieje to przede wszystkim historia zmagań z wojowniczymi sąsiadami. Najpierw Prusami, a później – sprowadzonymi przez władającego ziemią dobrzyńską Konrada Mazowieckiego, by ich pokonać – Krzyżakami. Tyle, że Krzyżacy zdradzili swego dobroczyńcę i trzeba było dwóch wieków zmagań, by się ich ostatecznie pozbyć z tych terenów. Oprócz Prusów i Krzyżaków ziemię dobrzyńską najeżdżali: Litwini, Szwedzi, Prusacy, Rosjanie (biali i komuniści), znowu Niemcy (tym razem spod znaku swastyki), a pracowici mieszkańcy mazowiecko-kujawskiego pogranicza odbudowywali po kolejnych pożogach swoje: domy, kościoły i dwory. Przy okazji lokując wsie, jak podarowana w połowie XIV wieku, przez księcia Władysława Garbatego biskupom kujawskim Lodza, która ponad pięć wieków później stanie się wielką Łodzią. „Ziemią obiecaną” fabrykantów, którzy zbijali fortuny na produkcji perkalu i ziemią przeklętą, zatrudnionych w ich fabrykach robotników. Mimo najazdów i wojen, mieszkańcy dzisiejszego powiatu lipnowskiego, trwali przy polskości. Na przekór wynaradawianiu i walki z religią. Nic zatem dziwnego, że to tu, wśród barokowych świątyń i klasztorów, rozrzuconych wśród poprzecinanych rzędami rosochatych wierzb pól, rodziły się pierwsze mazurki Fryderyka Chopina. Ale także gwiazdy kultury popularnej. Jak Apolonia Chałupiec, córka skromnego kowala z Lipna, którą cały świat poznał jako wielką Polę Negri, hollywoodzką diwę kina niemego. Warto więc zanurzyć się w ten tak polski krajobraz, w te miasta, miasteczka i wsie, z pamiątkami po przodkach sprzed setek lat, by uświadomić sobie, że by osiągnąć coś w świecie, trzeba najpierw znaleźć swoje korzenie. Zapraszam na wspólną wyprawę po położonym w ziemi dobrzyńskiej powiecie lipnowskim. Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Witajcie w dumnej ziemi dobrzyńskiej. Miło przywitać Was w powiecie, który w herbie nosi oblicze jednego z największych polskich królów – Kazimierza Wielkiego. Ten historyczny akcent nie jest przypadkowy – przez dziesiątki lat Zakon Krzyżacki i Królestwo Polskie zaciekle walczyło o tę krainę. Gdy trzeba było, władca Polski płacił za nią słono złotymi florenami, kiedy indziej zabiegał o nią w sądzie papieskim, a jego rycerstwo nie wahało się przelewać za nią krew. Cenna to zatem dla Polski ziemia. Powiat lipnowski, położony w południowo-wschodniej części Pojezierza Dobrzyńskiego obejmuje ponad tysiąc kilometrów kwadratowych. Ciekawe to miejsce również pod kątem geologicznym. Przebiega tędy (na linii Lipno – Dobrzyń nad Wisłą) granica między platformą prekambryjską, a antyklinorium kujawsko-pomorskim – z nietypowym pofałdowaniem i spękaniem warstw skalnych. Pierwsze ślady obecności człowieka na tych terenach pochodzą z okresu mezolitu. Nie można też pominąć jeszcze jednego czynnika, który kształtował lokalną tożsamość – majestatycznej Wisły, która zdefiniowała dużą część krajobrazu. Wysokie zbocza w okolicy Dobrzynia nad Wisłą oraz wielobarwne dywany rozlewisk w Bobrownikach to jedne z najpiękniejszych miejsc, przez które przepływa królowa polskich rzek. W urokliwy ten krajobraz wpisało swoje życie 66 tys. mieszkańców, którym zawdzięczamy niepowtarzalny klimat powiatu. Ludzie to wierni tradycji i troszczący się o regionalną kulturę, w tym również specjały lokalnej kuchni, z którymi są kojarzeni w regionie. Dalecy jednak od zaściankowości, bo przez stulecia konfrontowani z tradycjami różnych osiedlających się tu wielokulturowych społeczności. Choć położony w centrum Polski, powiat lipnowski czerpie z wielowiekowych doświadczeń pogranicza. Gdy w galerii sławnych krajanów ma się tyle utytułowanych nazwisk, w tym jedną z największych gwiazd światowego kina – o prowincjonalizmie nie ma mowy. Za to o gościnności – owszem – z tego ludzie ziemi dobrzyńskiej są znani.
lipnowski Chrostkowo Kikół
Skępe
LIPNO Lipno gmina Bobrowniki Wielgie
Tłuchowo
Dobrzyń nad Wisłą
lipnowski Wszędzie blisko Utworzony w 1999 roku powiat lipnowski jest miejscem, w którym toczy się codzienne życie 3 procent mieszkańców województwa. Daleko tu do ścisku wielkich aglomeracji – pośród urokliwych, zdominowanych przez rolnictwo krajobrazów, życie toczy się wolniej i w niemal o połowę mniejszym zagęszczeniu niż wojewódzka średnia. Powiat lipnowski jednoczy 9 gmin – miasto Lipno, gminy miejsko-wiejskie: Dobrzyń nad Wisłą, Skępe, a także gminy typowo wiejskie: Bobrowniki, Chrostkowo, Kikół, Lipno, Tłuchowo oraz Wielgie. Choć na skraju województwa, to jednak z doskonałą lokalizacją – blisko stąd zarówno do Włocławka, jak i Torunia, a i prosta stąd (a do niedawna jedyna w regionie) droga do stolicy.
10
11
12
13
Kino mądrych dziewcząt Kino „Nawojka” zawdzięcza swoją nazwę odważnej i mądrej dziewczynie o imieniu Nawojka, na wpół legendarnej córce średniowiecznego burmistrza Dobrzynia nad Wisłą. Nawojka uważana jest przez wielu za pierwszą w Polsce kobietę, która sięgnęła po zakazany owoc uniwersyteckiej wiedzy. Wbrew XV-wiecznym kodeksom o dostępie do wiedzy dla kobiet, Nawojka w męskim przebraniu rozpoczęła naukę na Akademii Krakowskiej. Dziś lipnowskie kino jest nie tylko miejscem, w którym odbywają się seanse filmowe. Tu, w specjalnie zaaranżowanej izbie pamięci, gromadzą się pamiątki po innej mądrej i odważnej dziewczynie – Poli Negri.
14
15
Sława bez granic Są nazwiska, które zmieniają historię i zamieszkują w naszej wyobraźni. Trudno o bardziej spektakularną karierę niż ta, która była udziałem młodziutkiej Apoloni Chałupiec, córki ubogiego lipnowskiego kowala, która w ciągu kilku lat wspięła się na szczyty hollywoodzkiej sławy. Tu, w Lipnie istnieją konkretne dowody, że dla marzeń nie ma granic.
16
17
18
19
Zniewoliła zmysły Romans z Charlie Chaplinem i Rudolfem Valentino, małżeństwa z polskim hrabią i gruzińskim księciem – to tylko kilka burzliwych epizodów z życia legendarnej gwiazdy kina. Premiera pierwszego polskiego filmu Poli Negri (taki pseudonim przybrała aktorka) „Niewolnica zmysłów”, odbyła się w Warszawie w 1914 r. Za sprawą wielkich sukcesów odniesionych w filmach niemieckich pojawiła się w końcu na afiszach kin w Los Angeles, gdzie w 1923 roku podbiła Hollywood filmem „Hiszpańska tancerka”.
20
21
22
23
24
25
26
27
Magia wielkiego ekranu Budynek obecnego kina pochodzi z XIX wieku i początkowo był wykorzystywany jako prawosławna cerkiew. Lipnowskie kino zaaranżowane zostało w klimacie małego, stylowego kina z lat 20. Ciekawostką jest unikatowa aparatura kinowa z lat 60.
28
29
30
31
Aleja gwiazd Tu w 1840 roku urodził się również Wincenty Rapacki, jeden z najwybitniejszych aktorów polskiej sceny schyłku XIX wieku. W Lipnie odbywa się jedna z ważniejszych filmowych imprez w województwie – Przegląd Twórczości Filmowej „Pola i inni”, którego organizatorem jest Lipnowskie Towarzystwo Kulturalne. Laureaci „Politek” mają tu swoją aleję gwiazd.
32
33
34
35
Pejzaż z gotykiem W pejzażu Lipna króluje Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Ta gotycka świątynia została wybudowana w końcu XIV wieku, prawdopodobnie w miejscu starszego kościoła. Uwadze turystów nie powinien umknąć również późnoklasycystyczny ratusz (przy urokliwym placu rynkowym), neogotycki kościół ewangelicki, a także XIX-wieczny budynek dawnej cerkwi.
36
37
Pogranicze w sercu Polski Młody duchem, stary gród. Nie bez powodu akurat w tym miejscu przez dwa stulecia odbywały się sejmiki ziemskie i popisy szlacheckie (prezentacje gotowości do pospolitego ruszenia). Na Lipno Polska zawsze mogła liczyć – zarówno podczas powstania listopadowego, jak i styczniowego. A później podczas wojny polsko-bolszewickiej oraz – pomimo straszliwego terroru – w czasie drugiej wojny światowej. Dziś 14-tysięczne miasto skupione jest na wykorzystywaniu szans, które przynosi współczesność – historia nauczyła je brać sprawy we własne ręce.
38
39
40
41
Ojcowie ze Skępego Skępe, jedno z trzech miast powiatu, może pochwalić się bogatą historią. Najcenniejszym zabytkiem jest zespół sakralny kościoła i klasztoru ojców bernardynów. Ci ostatni trafili tu w 1498 roku z Koła nad Wartą. Równolegle z budową kościoła, w pierwszych latach XVI wieku wzniesiono budynek klasztorny, który w kolejnych dekadach był wielokrotnie rozbudowywany.
42
43
Sen Napoleona Olbrzymi dąb rosnący przy przy murze klasztornym (515 cm w obwodzie) zwany jest przez miejscowych Dębem Napoleona, ponieważ według lokalnej legendy, cesarz miał odpoczywać przy nim w czasie wędrówki na Rosję w 1812 roku.
44
45
46
47
48
49
Gotycki skarb W ołtarzu głównym kościoła w Skępem umieszczono rzeźbę zwaną Matką Boską Skępską. Wykonana z lipowego drewna figura przywieziona została z Poznania przez Zofię Kościelecką w 1496 roku. Gotycka Madonna jest dziełem nieznanego artysty.
50
51
52
53
54
55
Rodowe gniazdo Karnkowo – gniazdo zasłużonej dla Rzeczpospolitej rodziny Karnkowskich herbu Junosza. Z tego rodu wywodzili się m.in. prymas Polski Stanisław Karnkowski oraz biskup przemyski Mikołaj Karnkowski – sekretarz królów Jana Olbrachta i Zygmunta Starego.
56
57
58
59
Pod opieką Jadwigi Najstarsza wzmianka o Karnkowie pochodzi z 1271 roku. Oprócz wspaniałego XVIII-wiecznego kościoła pod wezwaniem św. Jadwigi Śląskiej, zachował się XIX-wieczny zespół dworski.
60
61
62
63
Karmelici wierni Polsce Zakon Karmelitów sprowadzono do Trutowa na początku XVIII. Pierwszy klasztor powstał w 1710 r., a konsekracja całego zespołu klasztornego miała miejsce w 1770 roku. Zakonnicy z Trutowa poparli powstanie styczniowe. Karą za to była likwidacja zakonu. W budynkach pozostał wówczas jedynie młody zakonnik, który zmarł dopiero 10 czerwca 1920 r. Najstarszą budowlą jest barokowy kościół pod wezwaniem świętej Anny. Rokokowy wystrój wnętrza świątyni zaskakuje swym bogactwem i artystyczną spójnością.
64
65
66
67
Balkon na wszystkie strony świata Późnoklasycystyczny, piętrowy dwór w Czarnem zbudowany został w latach 50. XIX wieku. Zdobi go trzypiętrowa, cylindryczna wieża z żeliwnym balkonem oraz taras. Dumą rodu Pląskowskich była bogata biblioteka, a także kolekcje portretów rodowych.
68
69
Kościół z okiem Ufundowany w 1793 roku przez Kajetana Pląskowskiego, kapitana wojska polskiego, kościół Świętego Michała Archanioła w Czarnem jest przykładem klasycystycznej architektury drewnianej. Na uwagę zasługuje nie tylko wyposażenie z epoki, ale również czterokolumnowy portyk zwieńczony trójkątnym szczytem z Okiem Opatrzności.
70
71
Drewniany starzec Gmina Wielgie to nie tylko piękne jeziora i lasy, to także istniejące pozostałości historycznych wydarzeń. Drewniany kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca pochodzi z XVIII wieku, zaliczany do budowli o konstrukcji zrębowej. Czas nie obszedł się dobrze z budynkiem kościoła, który popadł w ruinę. Jego zabytkowe wyposażenie zostało przeniesione do nowej, murowanej świątyni.
72
73
74
75
Ruiny opowiadają historię Murowany dworek w stylu eklektycznym wzniósł na przełomie XIX i XX wieku hrabia Tadeusz Miączyński, właściciel dóbr Wielgie. Budynek powstał z okazji przyjazdu cara Mikołaja II (wraz z oddziałem carskich Kozaków) na polowanie. Niestety dwór przetrwał jedynie w formie ruiny, zachował się natomiast zabytkowy park.
76
77
78
79
lipnowski Królowa architektury krajobrazu WISŁA Bez Wisły nie dzieje się nic. Przynajmniej w tym miejscu. To królowej polskich rzek zawdzięczamy tutejszy krajobraz. Gdzieniegdzie porozcinane rynnami terasy – rozległe, płaskie powierzchnie, kiedy indziej wysokie sięgające 50 metrów wydmy, a także płaskie, często zabagnione obszary, które były niegdyś dnem zanikłych zbiorników wodnych. Wisła jest doskonałym architektem krajobrazu.
80
81
82
83
Strome zbocza to sztandarowa impreza plenerowa powiatu nakielskiego. Co roku bogaty w atrakcje program przyciąga tłumy, promując w ten sposób ofertę Przystani Powiat Nakielski. Tu każdy znajdzie coś dla siebie!
84
85
Jego wysokość Dobrzyń Sielski i niewielki Dobrzyń nad Wisłą bardziej kojarzy się dziś z relaksem i wypoczynkiem niż ze szczękiem oręża. To jednak miejsce o niemal tysiącletniej historii. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1065 roku, gdy istniał tu gród kasztelański. Prawa miejskie uzyskał około 1230 roku. Niewiele było w tej części kontynentu punktów równie ważnych pod względem strategicznym. Dlaczego? Wystarczy rzucić okiem na krajobraz z ogromnej wiślanej skarpy, aby zrozumieć, jak łatwo kontrolować stąd kluczowe szlaki.
86
87
Tajemniczy zakon rycerski W latach 1216 a 1228 funkcjonował w dobrzyńskim grodzisku zakon Kawalerów Jezusa Chrystusa, zwanych braćmi dobrzyńskimi. Był to jedyny zakon rycerski, który ukształtował się na ziemiach polskich. W najlepszym okresie zakon liczył 35 braci–rycerzy i 165 ludzi (zbrojnych). Około 1235 roku większość braci przyłączyła się do Zakonu Krzyżackiego.
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
Parostatkiem na Bobrowniki Do wybuchu I wojny światowej w przygranicznych Bobrownikach zatrzymywały się na postój barki, parostatki i tratwy przed odprawą celną na Wiśle. Działała tu również przystań parostatków pasażerskich, a w okresie międzywojennym – przystań statków Zjednoczonego Warszawskiego Towarzystwa Transportowego Żeglugi Polskiej.
102
103
Historia spod wody Wisła kryje w sobie ślady wielu wydarzeń. Podczas wyjątkowo niskich stanów wody, w okolicach Bobrowników gołym okiem zobaczyć można wraki dwóch statków zatopionych tu w wyniku działań wojennych.
104
105
Książęcy gród Zamek w Bobrownikach powstał w połowie XIV wieku za sprawą księcia dobrzyńskiego Władysława Garbacza. Bywał siedzibą książąt, starostów królewskich i wójtów krzyżackich. W czasie wojny trzynastoletniej urządzono w nim więzienie dla pojmanych rycerzy krzyżackich. W ruinę zamek popadł po zniszczeniach dokonanych podczas Potopu szwedzkiego.
106
107
Bobrowniki Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z XIII wieku. W XVII w. miejscowość uzyskała przywilej lokacyjny. Ci, którzy z niego skorzystali, nie mieli jednak łatwego życia. Najpierw wieś została spustoszona podczas Potopu, później – podczas wojny północnej. W XIX wieku podzielona była na dwie części – protestancką i katolicką. Oba wyznania miały tu swoje kościoły.
108
109
110
111
„Moniuszko” w bolszewickim ogniu Podczas wojny polsko-bolszewickiej maleńkie Bobrowniki znalazły się w centrum wydarzeń. 14 sierpnia 1920 roku miejscowość została zajęta przez wojska sowieckie, które próbowały sforsować Wisłę. 16 sierpnia doszło jednak do gwałtownych walk, w czasie których zginął dowodzący uzbrojonym statkiem „Moniuszko” podporucznik Jerzy Pieszkański. Ostatecznie bolszewicy zostali wyparci, choć siły polskie straciły tu trzy statki.
112
113
114
115
lipnowski Zielone jest tu w cenie Ponad 27 procent powierzchni powiatu to tereny chronione pod względem przyrodniczym. Szczególną troską objęte są nie tylko lasy i tereny nadwiślańskie, ale również jeziora, z których słynie powiat lipnowski. Trosce o walory przyrodnicze sprzyja niewielka gęstość zaludnienia, a także fakt, że wielu mieszkańców zawodowo związana jest z rolnictwem. Wyznaczono trzy obszary chronionego krajobrazu, a cztery cenne miejsca objęte są ochroną rezerwatową. Specjalne Obszary Ochrony chronią siedliska ptaków.
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
Ci, którym niepotrzebne drogi Sporty motorowe są znakiem rozpoznawczym Lipna i elementem strategii jego rozwoju. Miasto dysponuje dwoma torami crossowymi i można tu organizować imprezy o randze międzynarodowej. Lipnowski tor uchodzi za jeden z najtrudniejszych, stanowiąc wyzwanie dla setek motocrossowców z całej Europy.
142
143
144
145
Tańczące gąsienice Sporty motorowe mogą mieć różne oblicza. Oprócz motocykli, do Lipna ściąga również sprzęt najcięższego kalibru. Podczas Zlotu Pojazdów Militarnych i Terenowych oglądać można w akcji, jak z błotem i żwirem radzą sobie giganci.
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
Las rośnie szybko Lasy to ponad 27 procent powierzchni powiatu lipnowskiego, a ich udział wzrasta z roku na rok. To ważne, ponieważ czas zaborów był okresem systematycznego wylesiania. Dość powiedzieć, że na początku XX wieku zaledwie 13 procent powierzchni powiatu stanowiły lasy. Do najbardziej zielonych gmin należą Bobrowniki oraz Skępe.
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
Publikacja powstała w serii wydawniczej
na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego
FOTOGRAFIE: Pachphoto www.pachphoto.pl
TEKST: Ewa Lemke
WYDAWCA: ArtStudio www.klonowski.eu Wszelkie prawa zastrzeżone
ISBN 978-83-958465-0-2
ISBN 978-83-958465-0-2