rypiński
Powiat rypiński jest jak pomost. Wśród, wyrzeźbionych przez lodowiec, jezior, pagórków i wąwozów, od zawsze, wiodła najkrótsza droga z Mazowsza na Pomorze i z Kujaw na Warmię. Położenie przy ważnych traktach prowadziło do rozwoju handlu, powstawania miast, osiedli i wsi. Dzięki czemu mieszkańcy tych ostatnich mogli się bogacić sprzedając nadwyżki wyprodukowane w zasobnych gospodarstwach. Tak było przed wiekami, tak jest i dziś. A sam Rypin należy do najstarszych ośrodków miejskich w Polsce. Wymieniony jest, w pochodzącym z połowy XII wieku, dokumencie dotyczącym klasztoru w Mogilnie. Ale drogami wędrowali nie tylko kupcy, bywa, że maszerowały także armie. Toteż historia północnej części ziemi dobrzyńskiej obfituje w wojny, najazdy, okupacje i powstania. I także pod tym względem, dzieje ziem wchodzących w skład powiatu rypińskiego, stanowią pomost, tym razem historyczny, spinający polskie losy. Najeżdżali te tereny pogańscy Prusowie, Litwini, potem Krzyżacy, Szwedzi, Rosjanie i Prusacy. To tu opuściła granicę Królestwa Polskiego ostatnia armia Powstania Listopadowego, pod Rypinem został schwytany (i później rozstrzelany) przez Rosjan Zygmunt Padlewski, jeden z przywódców Powstania Styczniowego. Tu w 1920 roku polskie oddziały stawiały bohaterski opór bolszewickiej nawale. Warto poznać tą wyjątkową krainę, gdzie wędrując od ruin zamków, przez szlacheckie dwory, po zabytkowe kościoły, mimo wojen i zniszczeń, wciąż trafiamy na ślady trwającej nieprzerwanie od wieków polskości.
Piotr Całbecki
Powiat Rypiński usytuowany we wschodniej części województwa kujawsko-pomorskiego, na historycznej Ziemi Dobrzyńskiej to jedna z nielicznych w Polsce jednostek samorządu terytorialnego, której historia sięga czasów średniowiecznych. Pierwsze wzmianki na temat naszej małej ojczyzny pochodzą już z XIV wieku. Natomiast początki Kasztelanii Rypińskiej datowane są od XI stulecia. Na przestrzeni dziejów Rypin stanowił główne centrum gospodarcze, społeczne i kulturowe Ziemi Dobrzyńskiej, zaś burzliwe wydarzenia historyczne, które rozegrały się na obszarze ówczesnej Rzeczypospolitej Polskiej znacząco wpłynęły także na dzisiejszy kształt samorządu. Obecnie powiat tworzy sześć gmin: miasto Rypin, Brzuze, Rogowo, Rypin, Skrwilno oraz Wąpielsk, które stanowią fundament naszej wspólnoty. Unikatowy charakter ziemi rypińskiej tworzą malownicze krajobrazy, zabytki owiane wielowiekową przeszłością oraz gościnni mieszkańcy. Obowiązkowym przystankiem pasjonatów czasów zamierzchłych będą ruiny XV-wiecznego zamku rycerskiego w Radzikach Dużych, Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie oraz grobowiec wnuczki Józefa Wybickiego w Skrwilnie i niezwykłe dzieła architektury sakralnej. Powiat rypiński to przede wszystkim centrum urokliwych zakątków naturalnych. Warto wykazać się cierpliwością, by móc zaobserwować wielogatunkowe okazy flory i fauny budzące zainteresowanie zarówno początkujących, jak również doświadczonych pasjonatów przyrody. Niezwykłe walory środowiska naturalnego tworzą fenomenalną przestrzeń do pracy dla fotografów, artystów i badaczy. Z kolei osoby zmęczone zgiełkiem miejskich aglomeracji z pewnością znajdą tu spokój i ukojenie. Krajobraz powiatu jest typowo polodowcowy. Znajduje się tu aż 25 jezior o wielkości powyżej 1 ha, natomiast szczególnie charakterystyczną formą pozostałą po okresie zlodowacenia są Drumliny Zbójeńskie. Zespół pagórków stanowi jedno z najwspanialszych bogactw przyrodniczych w Europie. Szanowni Państwo, entuzjastów przyrody, aktywnego wypoczynku, a także miłośników tajemniczych kart historii zapraszamy do odkrywania piękna powiatu rypińskiego. Jestem przekonany, że pobyt w naszej małej ojczyźnie dostarczy Państwu wielu niezapomnianych przeżyć.
Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Zbigniew Zgórzyński Starosta Rypiński
Położony we wschodniej części województwa kujawsko-pomorskiego powiat rypiński od wschodu graniczy z należącymi do Mazowsza powiatami: żuromińskim i sierpeckim. Natomiast od północy sąsiaduje z powiatem brodnickim, od zachodu – z golubsko-dobrzyńskim, zaś na południowym krańcu przebiega granica z powiatem lipnowskim. W 6 gminach (Brzuze, Rogowo, Rypin, Skrwilno, Wąpielsk i miasto Rypin), 98 sołectwach i 119 miejscowościach koncentruje się życie 44 tys. mieszkańców. Dzieje powiatu rypińskiego służyć mogą jako żywy podręcznik historii i przyrody. Niewiele jest w Polsce terenów, na których przeszłość wywarła tak silne piętno. I to zarówno ta z podręczników geologii, jak i z historii. Na obszarze 58,6 tys ha, obejmującym Pojezierze Dobrzyńskie, Dolinę Drwęcy i Równinę Urszulewską wyrzeźbiony został pejzaż, którego mieszkańcom można pozazdrościć. Pagórki, rynny, rzeki, jeziora, bagna, równiny. Ze świecą można szukać tak ogromnego zróżnicowania na tak niewielkim terenie. Wszystko za sprawą lodowca, który 17 tys. lat temu pozostawił tu najprzeróżniejsze ślady swojej obecności. To także sceneria, w jakiej rozgrywały się historyczne wydarzenia. Chwalebne, ciekawe, ale i wyniszczające. Tu Krzyżacy walczyli o wpływy z królem Polski, Szwedzi maszerowali w siejącym zgliszcza pochodzie, Napoleon kroczył na Wschód, a najokrutniejsza wojna światowa pozostawiła niezliczone groby. Na szczęście najnowsza historia pozwoliła mieszkańcom powiatu odetchnąć i skupić się na rozwoju gospodarczym i społecznym. W gospodarce, obok nowoczesnego rolnictwa, znakiem firmowym powiatu stały się licznie zakładane przedsiębiorstwa rodzinne. Ich główną specjalnością gospodarczą są obróbka metalu oraz budownictwo. Co również ważne, żyje się tu bezpiecznie. Nie dość, że średnia liczba przestępstw jest niższa od średniej krajowej, to ich wykrywalność (około 90 proc.) od lat plasuje miejscową policję w ścisłej polskiej czołówce. Tutejsi mieszkańcy cenią sobie gościnność oraz oddanie tradycyjnym wartościom. Pobierają się częściej niż w innych regionach, rzadziej też decydują się na rozwody. Są też trwale związani z tą piękną ziemią. O swoich korzeniach pamiętają również ci, których los i kariera zawodowa, rozrzuciły po Polsce i świecie.
rypiński Wąpielsk
Brzuze
RYPIN
Skrwilno
Rogowo
rypiński
POŚRÓD PÓL Na średniowiecznych podróżnikach, którzy przemierzali teren powiatu w drodze z Pomorza na Mazowsze albo z Mazur na Kujawy, obfitość tutejszych krajobrazów musiała zrobić ogromne wrażenie – pagórki moren czołowych, polodowcowe rynny, wijące się rzeki: Drwęca, Rypienica i Ruziec, cudowne jeziora oraz malownicze mokradła. Fenomenem na skalę światową są miejscowe drumliny – pagórkowate formy, które wyglądają jak wyrzeźbione monstrualnymi grabiami. Dziś wrażenia te potęguje możliwość podziwiania tych widoków z lotu ptaka, a jeszcze wygodniej z kosza balonu. Zrzućmy więc balast codzienności – i w górę!
Słowem „druim” Szkoci nazywali grzbiet. Polodowcowe drumliny to niewysokie polodowcowe pagórki. Ich kształt (wydłużonej elipsy) pokazuje precyzyjnie kierunek, w którym przemieszczał się lodowiec. W obniżeniach między drumlinami znajdują się często jeziora lub bagna. Drumliny w powiecie rypińskim szczególnie malowniczo wyglądają po jesiennej orce. Podziwiać można wówczas fantazyjne kompozycje różnych odcieni gleb.
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
W Rusinowie był dwór, po którym pozostał już tylko spichlerz. Na początku XIX wieku towarzyszyły mu zabudownia browaru, młyna wodnego i cegielni. Potargany wojennymi zawieruchami budynek spichlerza przypomina o swoich ostatnich właścicielach, Sulikowskich, których z sielanki malowniczych krajobrazów wyrwały wieści o śmierci synów. Jeden poległ w trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku, drugi w Powstaniu Warszawskim.
20
21
22
23
24
25
26
27
Wsiądź na rower w Rypinie, a droga wśród pól poprowadzi cię do jednego z tych miejsc, które zwykliśmy nazywać magicznymi. Żałe to dziś niewielka wioska z ciekawym pod względem architektonicznym kościołem, w którym zadomowiły się pustułki oraz z zabytkowym cmentarzem. Niech jednak nie zwiedzie cię ta cisza... Jeśli przyłożysz ucho do ziemi, usłyszysz dudnienie historii. Odgłosy budowniczych średniowiecznego grodziska, szczęk mieczy wydobytych przeciw krzyżackim najeźdźcom i pieśni śpiewane przez szwedzkich żołnierzy. Tyle, że historię ukryły dziś malwy i zagłuszył szmer jaworów. Ale z kopca, na którym kiedyś stało grodzisko, do dziś rozciąga się ten sam przepiękny widok na jezioro.
28
29
30
31
32
33
34
35
Zamek w Radzikach Dużych do dziś jest tajemnicą dla historyków, bo niejasne są okoliczności jego powstania. Prawdopodobnie rodzina Radzikowskich, do których wieś należała w średniowieczu, wzniosła go pod koniec XIV wieku. Rycerska warownia, jak wiele innych zabytków w powiecie, została zniszczona w czasie potopu szwedzkiego. Do dziś krąży wokół niej wiele legend, z których większość dotyczy podziemnego przejścia. Zamek nigdy nie został dokładnie przebadany, więc kto wie, być może tajemniczy tunel istnieje naprawdę?
36
37
38
39
Zrewitalizowany pałac Borzewskich w Ugoszczy jest dumą powiatu rypińskiego. Pozbawiony pierwotnej funkcji, XIX-wieczny eklektyczny pałac przez lata użytkowany był jako szkoła, biblioteka, sklep, a wreszcie jako prywatne mieszkania. Dziś, po gruntownym remoncie, służy seniorom.
40
41
Często zaglądają tu również turyści, bo Ugoszcz znajduje się na szlaku chopinowskim. Co prawda pałac, w którym w latach 1824-1825 bywał młody Fryderyk, wyglądał zupełnie inaczej, to bez wątpienia kompozytor przechodził przez zachowaną do dziś – utrzymaną w stylu rokoko – bramę prowadzącą do pałacu.
42
43
44
45
46
47
XVIII-wieczny pałacyk rodziny Pląskowskich w Radzikach Małych jest kolejnym świadkiem burzliwej historii. Ostatnim właścicielem majątku był Tadeusz Gniazdowski, który w 1939 roku, wraz z żoną, został rozstrzelany przez okupacyjne władze niemieckie. Od tej pory zdobiony pięknymi polichromiami pałacyk popadał w ruinę. Być może sceny polowania, które uwieczniono na ścianach będą jeszcze kiedyś cieszyły oko nowego gospodarza. 48
49
50
51
52
53
Pałac w Wąpielsku jest pamiątką po rodzinie Siemiątkowskich. Przed wojną zobaczylibyśmy przed nim piękne konie arabskie, które były pasją ostatniego właściciela, Jerzego Siemiątkowskiego, polityka oraz działacza społecznego. W 1928 roku gościem był tu sam Ignacy Mościcki.
54
55
Z pasji do koni arabskich znana była również rodzina Chełmickich, której zawdzięczamy klasycystyczny pałac w Okalewie. Projekt zamówiono u znanego architekta Hilarego Szpilowskiego, który miał na swoim koncie m.in. budynek obserwatorium astronomicznego w Ujazdowie oraz przebudowę pałacu Saskiego w Warszawie. Towarzysząca pałacowi kaplica (wykorzystywana dziś jako kościół) powstała w 1846 roku.
56
57
Historia Trąbina rozpoczyna się w XIV wieku. Od tego czasu majątek trąbiński przechodził przez wiele rąk. W wieku XIX, z nadania Napoleona obdarowany nim został marszałek armii francuskiej André Massena (1807-1813), a potem, decyzją cara – rosyjski pułkownik Demetriusz Własow.
58
59
Wieża kościoła św. Antoniego góruje nad Trąbinem. Świątynia pochodzi z drugiej połowy XIX wieku, podobnie jak cmentarz katolicki z grobowcami Abczyńskich, Piwnickich, Rościszewskiej i Koskowskiego.
60
61
Kaplica w Studziance jest jednym z najstarszych zabytków gminy Brzuze. Pochodzi z początku XVIII wieku, kiedy to opiekę nad kaplicą sprawowało trzech pustelników. Po pustelnikach dawno ślad zaginął, kapliczka pozostała.
62
63
Studzianka, jak sama nazwa wskazuje, słynie z wody, która przez wieki uchodziła za leczniczą. Czy rzeczywiście leczy, każdy może przekonać się sam, zaczerpnąwszy wody ze starej studni.
64
65
Kościół w Rogowie to rzadki w regionie przykład budowli neoromańskiej. Ten udany projekt przywodzi na myśl pierwszą świątynię, która stanęła tu w XV wieku.
66
67
68
69
Neobarokowa kaplica w Ostrowitem jest projektem wybitnego polskiego architekta Antoniego Dygata (ojca pisarza – Stanisława). Ufundowali ją w 1930 roku właściciele i pracownicy miejscowej cukrowni, na pamiątkę dramatycznych wydarzeń, do których doszło w Ostrowitem 10 lat wcześniej. Wówczas to w walce z bolszewickimi oddziałami zginął Antoni Borzewski – współzałożyciel cukrowni, działacz samorządowy, a także wiceprezes Automobilklubu Polskiego.
70
71
Majestatyczny kościół św. Anny w Skrwilnie utrzymano w duchu późnego klasycyzmu. Turyści przyjeżdżają tu nie tylko dla podziwiania sztuki sakralnej, ale i z powodu legendy „skarbu ze Skrwilna” znalezionego na terenie nieodległych pozostałości średniowiecznego grodziska. W 1961 roku ekipa archeologów z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika znalazła tu wiele cennych przedmiotów ze złota, zakopanych najprawdopodobniej przed wkroczeniem wojsk szwedzkich w XVII wieku.
72
73
Skarby ze Skrwilna uważane, obok skarbu ze Środy Śląskiej, za jeden ze „skarbów tysiąclecia”, stanowią dziś perłę w zbiorach toruńskiego Muzeum Okręgowego. W Skrwilnie zaś pozostał inny pomnik kultury – nekropolia rodu Chełmickich, którzy właścicielami tutejszego majątku byli od początku XIX wieku. Misterne postaci aniołów wyrzeźbiono w sprowadzonym z Włoch marmurze karraryjskim. Pochowano tu między innymi Adriana Chełmickiego – fundatora kolejki wąskotorowej na terenie gminy, ornitologa, a także jednego z pionierów automobilizmu i lotnictwa.
74
75
76
77
78
79
Królewskie miasto Rypin, położone nad niewielką Rypienicą (dopływem Drwęcy) jest centralnym punktem na mapie powiatu. Funkcjonujące przez wieki na styku granic, znajdowało się w obrębie Królestwa Polskiego, państwa krzyżackiego, Prus, Rosji, Księstwa Warszawskiego, Królestwa Kongresowego oraz Niemiec, zanim na dobre powróciło do Polski. Dla otaczających go ziem, Rypin jednak zawsze był silnym ośrodkiem polskości.
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
Witraż w kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Rypinie należy do największych w Europie. Mieniące się kolorami Ukrzyżowanie i Ostatnią Wieczerzę przedstawiono na 212 m2. Autorami tego niezwykłego dzieła są Elżbieta i Andrzej Bednarscy, którzy od lat prowadzą swoją pracownię witraży w Rypinie.
90
91
92
93
Pierwsi osadnicy żydowscy pojawili się w Rypinie w XVI wieku, a w kolejnym stuleciu powstała w mieście gmina żydowska. Żydowscy mieszkańcy powiatu zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. W mieście istniały liczne organizacje żydowskie oraz 3 cmentarze wyznaniowe. Jeszcze w latach 20. ubiegłego wieku, w samym tylko Rypinie mieszkało 2,8 tys. Żydów. Po 1945 powróciło jedynie 280 rypinian żydowskiego pochodzenia, którzy przeżyli Zagładę.
94
95
96
97
rypiński KULTURALNIE I SPORTOWO Jeśli wypoczynek… to z kulturą. Kulturalną stolicą powiatu jest oczywiście Rypin. Tu odbywają się: Rypińska Wiosna Teatralna, Przegląd Chórów Amatorskich, konkursy recytatorskie z długą tradycją, ale i rockowy festiwal Riff Master. Silnym ośrodkiem jest również Brzuze. Odbywa się tu m.in. Festiwal Kultury Dobrzyńskiej oraz Przegląd Teatrów Profilaktycznych. W gminach rolę centrów kulturalnych tradycyjnie pełnią biblioteki (których jest tu aż 19) oraz otwarte dla licznych organizacji świetlice wiejskie. Niezbędnym warunkiem do osiągania sukcesów sportowych jest odpowiednia infrastruktura. A ta stanowi silną stronę powiatu. Duży stadion w Rypinie, hale sportowe w gminach i liczne boiska ze sztuczną nawierzchnią to baza, dzięki której szansę na rozwój mają nie tylko najbardziej popularne dyscypliny, ale również hokej na trawie, lekkoatletyka, tenis oraz sporty walki. Imprezami flagowymi dla powiatu rypińskiego są: Bieg Niepodległości w Skrwilnie, Rypiński Bieg po Zdrowie, a także regaty Tour de Windsurfing. Przez teren powiatu przebiega również samochodowy Rajd Warszawski.
98
99
Rypińska Wiosna Teatralna to impreza z ogromną tradycją. Od 1972 roku pierwsze kroki stawiała tu cała plejada popularnych dziś aktorów takich jak: Tomasz Karolak, Joanna Koroniewska, Magdalena Różdżka, Piotr Głowacki oraz pochodzący z Rypina Zbigniew Suszyński. Impreza szczyci się otwartą formułą, dzięki której spotykają się teatry różnych form. Światło, ruch, przedstawienia uliczne, poezja, spektakle jednego aktora – na deskach rypińskiej sceny nie ma barier. Aktorami bywają tu zarówno przedszkolaki, jak i seniorzy.
100
101
Rypińskie Centrum Sportu pozwala w peregrynacjach śladem uciech duchowych, dać należny wypoczynek ciału. Długa to będzie przerwa, bo w nowoczesnym kompleksie sportowym znajdziemy zarówno basen, halę sportową, jak i kręgielnię oraz spa.
102
103
Do zawodów triathlonowych stają tylko najbardziej wytrzymali. Dysponująca kilkunastoma jeziorami gmina Brzuze jest wymarzonym miejscem dla takiej rywalizacji. 750-metrowy wyścig pływacki sportowcy odbywają na wijącym się jak wstęga Jeziorze Trąbińskim, w okolicach którego znajdują się również niezwykle urokliwe trasy biegowe i rowerowe.
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
Legiony Polskie odrodziły się w Zespole Szkół nr 3 im. Bogdana Chełmickiego w Rypinie. To tu pojawił się pomysł na stworzenie grupy rekonstrukcyjnej, która jako Stowarzyszenie Legia Nadwiślańska – 3 Pułk Piechoty w Rypinie brała udział m.in. w rocznicowych uroczystościach w Lombardii.
114
115
116
117
118
119
120
121
Widok koni w pędzie zachwyca nie tylko artystów. Takich emocji można doświadczyć jadąc do Skrwilna, gdzie odbywają się Zawody Zaprzęgów Parokonnych – rozgrywki Ligi Kujawsko-Mazursko-Mazowieckiej.
122
123
124
125
126
127
128
129
Coroczne dożynki, połączone tradycyjnie z Targami Rolniczymi Agra, są hucznym świętem powiatu rypińskiego. Wspólne świętowanie pełne jest atrakcji. Jedną z nich są pokazy umiejętności ptaków drapieżnych. Tradycje myśliwskie w powiecie rypińskim mają ponad 80-letnią tradycję. Działają tu nie tylko koła łowieckie, ale również Stowarzyszenie Myślistwa Łuczniczego oraz hodowla bażantów, która zasila obwody łowieckie w całej Europie.
130
131
132
133
rypiński
PRZYRODA Choć powiat rypiński szczyci się tradycjami myśliwskimi, warto pamiętać, że codzienność kół łowieckich stanowią nie polowania, ale mozolne zabiegi o zachowanie równowagi przyrodniczej. Leżący na skrzyżowaniu ważnych ludzkich szlaków obszar, również pod względem przyrodniczym, może pochwalić się bogatym i urozmaiconym ekosystemem, w którym reprezentowana jest znacząca część fauny i flory z całej Polski. Niewiele powiatów może poszczycić się taką obfitością wód. Sieć rzek i liczne jeziora są darem natury nie tylko dla rolnictwa, ale i dla turystyki. Ci z turystów, którzy poszukują kontaktu z przyrodą, przybywając do powiatu rypińskiego, na pewno nie poczują się zawiedzeni.
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
Rzeki są wielkim skarbem natury powiatu rypińskiego. Choć królową jest tu Drwęca, nie mniej uroku mają dwie inne – Rypienica i Ruziec. Niezwykłym zjawiskiem jest ta ostatnia, która łączy w swoim biegu aż 16 okolicznych jezior, a za sprawą swojej czystości jest ostoją dla raków.
166
167
168
169
Drwęca, to jedna z najczystszych polskich rzek. Ten prawy dopływ dolnej Wisły ma ponad 200 km długości, w tym 20,5 km w powiecie rypińskim. Dorzecza Drwęcy obejmuje aż 80% powierzchni powiatu. Cały bieg Drwęcy jest dziś rezerwatem wodnym, obfitującym m.in. w łososie, trocie, certy, minogi oraz pstrągi.
170
171
172
173
174
175
176
177
Obszary chronione ze względu na szczególne walory przyrodnicze stanowią w powiecie rypińskim ponad 12 proc. powierzchni. Ustanowiono tu 3 rezerwaty (Rzeka Drwęca, Tomkowo, Okalewo), a 7,3 tys. hektarów znalazło się w strefach chronionego krajobrazu. Na uwagę zasługują również mniejsze użytki ekologiczne (głównie roślinność szuwarowa) stanowiące ostoję dla ptaków. Cały obszar powiatu rypińskiego zaliczany jest do Zielonych Płuc Polski.
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
Z widokiem na przyszłość… Tajemnicze uroczysko z mieniącą się rzeką, gdzie słychać kumkanie żab, krzyk kormoranów, śpiew płochliwego trzciniaka… Czy jest lepsze miejsce do lądowania? Za sprawą dorocznego Festiwalu Balonów w Rypinie, takie plany są do zrealizowania. Do zobaczenia na niebie, do zobaczenia na ziemiach powiatu rypińskiego.
194
195
Publikacja powstała w serii wydawniczej
na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego
FOTOGRAFIE: Pachphoto www.pachphoto.pl str. 112, fot. 2 – Starostwo Powiatowe w Rypinie
TEKST: Ewa Lemke
WYDAWCA: ArtStudio www.klonowski.eu Wszelkie prawa zastrzeżone
ISBN 978-83-946861-8-5
ISBN 978-83-946861-8-5