brodnicki
Ziemie tworzące powiat brodnicki od zawsze przyciągały ludzi. Ledwie ustąpił lodowiec, a już pojawili się pierwsi osadnicy. Nieprzebyte lasy stanowiły dla nich ochronę, ale i źródło pożywienia. Podobnie jak pełne ryb: rzeki, strumienie i jeziora. To właśnie tu, w Mszanie (oddalonej zaledwie pięć kilometrów od Brodnicy) archeolodzy odkryli osadę sprzed 10 tysięcy lat, którą zamieszkiwali zbieracze, myśliwi i rybacy z epoki kamiennej. Przedmioty wydobyte, między innymi, z najstarszego na Nizinie Środkowoeuropejskiej cmentarzyska, można dziś podziwiać w brodnickim muzeum. Mezolityczni łowcy odeszli do historii przed tysiącami lat. Tymczasem, zaledwie 30 lat temu, zniknął inny świadek tamtych czasów – jesiotr bałtycki. Ta, mierząca nawet do dwóch metrów długości i ważąca kilkadziesiąt kilogramów, ryba była przez wieki królową polskich rzek. Jesiotr bałtycki spędzał większość życia w morzu. Jednak na czas tarła wpływał do Wisły i Drwęcy. Zbyt intensywne odłowy oraz zanieczyszczenie akwenów spowodowały, że dziś w rzekach jesiotrów nie ma. Ale wkrótce powinny powrócić. Kilka lat temu, przy wsparciu środków unijnych, został rozbudowany Ośrodek Zarybieniowy w Grzmięcy. To w tej, położonej na terenie Brodnickiego Parku Krajobrazowego, placówce, ze sprowadzonej drogą lotniczą z Kanady ikry, prowadzony jest wylęg narybku jesiotra i jego wstępna hodowla. Pierwsze zarybienia okazały się sukcesem. Ryby wypuszczone do Drwęcy bez przeszkód spłynęły do morza i zadomowiły się w Bałtyku. Wiemy to dzięki nadajnikom umieszczonym na niektórych osobnikach. Liczymy, że po 12-14 latach, jesiotry wrócą do Drwęcy na pierwsze tarło. Między innymi w ten sposób ratujemy i chronimy to, co najcenniejsze w powiecie brodnickim – przyrodę. Skarb, który każdego roku przyciąga tu tysiące turystów, a który poznacie Państwo także dzięki temu albumowi. Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Powiat brodnicki – Brama Mazur, pojezierze ze 101 jeziorami – miejsce, które natura hojnie obdarzyła nie tylko bogactwem jezior, ale i lasów, pól i łąk. To obszar przedzielony wstęgą meandrującej Drwęcy – rezerwatem przyrody od źródeł aż po ujście do Wisły i wyznaczony granicami Parków Krajobrazowych: Brodnickiego i Górznieńsko-Lidzbarskiego. Niepowtarzalny pejzaż stopił się tu ze świadectwem dziejów tego terenu, którego historyczną kolebką jest ziemia michałowska. Od średniowiecza przebiegały tu ważne szlaki handlowe z Mazowsza do Pomezanii, z Prus do ziemi chełmińskiej; tu od wieków była ziemia pogranicza: chełmińsko-pruskiego, granicy zaborów rosyjskiego i pruskiego. W powiecie brodnickim nadal odnaleźć można świadectwa burzliwej historii: gotyckie kościoły, ceglane i drewniane kościółki, figury przydrożne, domy i zagrody, dwory i pałace z zabytkowymi parkami. Stolica powiatu – Brodnica, miasto o ponadsiedmiowiekowej historii, ma tych zabytków najwięcej. Można tu, spacerując, odnaleźć średniowieczną pięćdziesięciometrową wieżę krzyżackiego zamczyska, farę, wieżę zegarową dawnego ratusza, Wieżę Mazurską i Bramę Chełmińską, ślady dawnych umocnień miejskich i wiele zabytków późniejszych. Powiat brodnicki to w minionych wiekach siedziba wspaniałych rodów: Wybickich, Sierakowskich, Niemojewskich, Łyskowskich; to ojczyzna poetów i malarzy, wybitnych żołnierzy, generałów i doskonałych rzemieślników. W powiecie brodnickim żył rycerz Jan z Wichulca, członek Towarzystwa Jaszczurczego i współzałożyciel Związku Pruskiego, Erazm Glinczer pisał swe dzieła pedagogiczne, a księża Stanisław Kujot i Alfons Mańkowski budowali i opisywali historię Pomorza. Tu organizowali się i działali XIX-wieczni patrioci: Ignacy Łyskowski z Mileszew, Natalis Sulerzycki z Piątkowa i brodniccy Filomaci; tu dorastał Jan Zumbach, bohater bitwy o Anglię; a w pałacu Stefana Narzymskiego pracują do dziś siostry ze Zgromadzenia Sióstr Pasterek, które zapraszają do kaplicy z grobem błogosławionej Marii Karłowskiej, patronki Jabłonowa. Zapraszam wszystkich do powiatu brodnickiego i zapewniam, że znajdą tu Państwo nie tylko piękno niezwykłych miejsc, ale i serdeczność, jaką tradycyjnie obdarza się gości. Piotr Boiński Starosta Brodnicki
Północno-wschodnią część Kujawsko-Pomorskiego zajmuje powiat brodnicki. W jego skład wchodzi gmina miejska – Brodnica, dwie gminy wiejsko-miejskie – Jabłonowo Pomorskie i Górzno, oraz siedem gmin wiejskich: Bartniczka, Bobrowo, Brodnica, Brzozie, Osiek, Świedziebnia, Zbiczno. Położony w dorzeczu Wisły i jej prawobrzeżnych dopływów – Drwęcy i Osy, nazywany jest krainą 101 jezior. Czy rzeczywiście jest tych jezior 101, trudno powiedzieć (niektóre, tzw. oczka okresowo wysychają) – ale na pewno wiadomo, że jest ich ponad 100, że zajmują powierzchnię ponad 2,8 tys. ha i że są skarbem powiatu brodnickiego. Malowniczo położone wśród lasów decydują o charakterze wypoczynku i sposobie uprawiania turystyki przyciągając amatorów kajakarstwa, żeglarstwa, windsurfingu i innych sportów wodnych. Pełnią też niebagatelną rolę w gospodarce regionu: każdego roku, a właściwie każdego lata, pojawiają się tu rzesze turystów, którzy złaknieni wypoczynku w kontakcie z naturą przemierzają szlaki Pojezierza Brodnickiego, Doliny Drwęcy, Parków Krajobrazowych Brodnickiego i Górznieńsko-Lidzbarskiego, podziwiają przyrodę w rezerwatach albo… wpadają w zachwyt na widok setek storczyków porastających w maju łąki w Bobrowiskach. Poza wodami bogactwem Pojezierza Brodnickiego są również lasy, często otaczające połacie jezior. Doskonale nadają się do długich pieszych bądź rowerowych wędrówek. Kajakarze organizują spływy po Drwęcy – to znany w kraju szlak turystyki kajakowej – korzystając z dostępnych u jej brzegów stanic wodnych, ośrodków wypoczynkowych i pól kempingowych. Miasta i gminy powiatu brodnickiego od wielu lat wchodzą w skład Obszaru Funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”. W 2000 r. prawo posługiwania się tym znakiem przyznano Brodnicy, jako jedynemu miastu w Polsce. Ponad połowa powierzchni powiatu objęta jest różnymi formami ochrony prawnej. Przyroda to ogromne bogactwo powiatu. Ale nie jedyne. Wiele tu miejsc niezwykłych, ciekawych, fascynujących. Na turystów czekają grodziska, np. nad jeziorami Oleczno i Chojno (w gminie Bobrowo), na Wyspie Skarbów na jeziorze Bachotek, w okolicach Długiego Mostu i w Radoszkach (gmina Bartniczka), liczne zabytkowe kościoły (np. św. Jakuba w Bobrowie, św. Krzyża w Górznie czy drewniane kościółki w gminie Bartniczka: św. Marcina w Grążawach, NMP w Jastrzębiu). Czeka oczywiście Brodnica, stolica powiatu, położona nad Drwęcą, w sercu Pojezierza Brodnickiego. Koniecznie trzeba wejść na rynek o unikatowym trójkątnym kształcie (jak głosi legenda – wytyczył go sam Bóg), obejrzeć zamek i pałac Anny Wazówny, zejść do krypt kościoła Franciszkanów. Warto tu przyjechać.
brodnicki Jabłonowo Pomorskie Zbiczno Brzozie Bobrowo
BRODNICA
Bartniczka
Górzno Osiek Świedziebnia
brodnicki HISTORIA Brodnica, położona na Pojezierzu Brodnickim po obu stronach Drwęcy, stolica powiatu, to miasto o ponad 700-letniej historii. Prawa miejskie otrzymała przed rokiem 1298, z tego też okresu pochodzą pierwsze pisemne wzmianki o mieście zawarte w Kronice ziemi pruskiej autorstwa krzyżackiego zakonnika Piotra z Dusburga. Średniowieczne „civitas” Brodnica – miasto lokowane na prawie niemieckim – doczekało się wkrótce murów obronnych z bramami, krzyżackiego zamku, potem kościoła św. Ducha, dziś już nieistniejącego, i kościoła św. Katarzyny. Z podwójnego pasa murów otaczających dawno temu miasto przetrwały jedynie fragmenty, m.in. w okolicach zamku krzyżackiego i parku miejskiego (jest on pozostałością ogrodu założonego przez Annę Wazównę) oraz dwie miejskie bramy: Brama Chełmińska i Wieża Mazurska, która pierwotnie stanowiła część Bramy Mazurskiej (obecnie nieistniejącej). Ceglana wieża, licząca 30 m wysokości, przez mieszkańców Brodnicy nazywana jest Bocianią – wiele lat temu na jej szczycie było bocianie gniazdo. I choć bociana nie ma tam już od kilkudziesięciu lat, nazwa pozostała.
10
11
12
13
Zamek krzyżacki w Brodnicy był budowany etapami w XIV w. Ceglana warownia na planie kwadratu, z budynkami wokół dziedzińca, wysoką wieżą (54 m) i basztami, otoczona fosą i zewnętrznymi murami, połączona z przedzamczem zwodzonym mostem, była siedzibą komturów, potem starostów królewskich: Działyńskich i królewny Anny Wazówny. Zamek został zniszczony w pożarze (częściowo go odbudowano), potem popadł w ruinę podczas wojen szwedzkich. Został rozebrany przez władze pruskie w końcu XVIII w. Dziś z brodnickiego zamku zachowały się jedynie zarysy murów, ośmioboczna wieża (jej szczyt wieńczy kuta z żelaza chorągiewka z czasów Anny Wazówny z datą 1616), częściowo budynek bramny i piwnice, w których mieszczą się stałe wystawy Muzeum w Brodnicy („Region brodnicki w średniowieczu” i „Rzeźby i detale architektoniczne z kaplicy zamkowej”). Muzeum, poza zamkowymi piwnicami, ma swoją siedzibę również w Bramie Chełmińskiej wraz z przyległą kamienicą oraz w barokowym spichlerzu z 1604 r.
14
15
16
17
Brama Chełmińska, zwana także Kamienną albo Niemiecką, wzniesiona w latach 1310–1330 i nadbudowana ok. 1370 r., była jednym z elementów średniowiecznych obwarowań miejskich Brodnicy. Dziś zalicza się ją do najbardziej okazałych i najlepiej zachowanych w Polsce bram z czasów krzyżackich. Od strony północnej, w wejściu, zrekonstruowano drewnianą kratę (bronę), którą dawno temu opuszczano na noc, zabezpieczając miasto przed nieproszonymi gośćmi.
18
19
Brama Chełmińska w XIX wieku była miejskim więzieniem, później znajdowała się w niej waga miejska. Dziś to jedna z trzech siedzib Muzeum w Brodnicy. W Bramie mieści się galeria, a w przyległej do niej kamienicy na Małym Rynku – sale wystaw czasowych.
20
21
Anna Wazówna,
Kamień Wikingów
siostra króla Zygmunta III Wazy, i starosta brodnicki: starostwo objęła w 1605 r. i mieszkała tu do śmierci
przed pałacem Anny Wazówny postawiono z okazji 700-lecia Brodnicy. Kamień z wyrytym napisem runicznym,
w 1625 r. Rezydencją Anny Wazówny był pałac Rafała Działyńskiego, przebudowany za jej rządów na wzór
używanym od wczesnego średniowiecza przez ludy północy, to dar mieszkańców zaprzyjaźnionego duńskiego
nowoczesnych pałaców skandynawskich, na którym królewna gościła uczonych i pisarzy. Inteligentna
miasta Brørup.
i gruntownie wykształcona stworzyła w Brodnicy silny ośrodek intelektualny szczycący się tolerancją religijną. Dziś przed pałacem stoi jej pomnik.
22
23
24
25
Kościół pw. św. Katarzyny (obecnie farny) został wybudowany w miejscu drewnianej świątyni zniszczonej przez Litwinów w 1298 r. Fara uważana jest dziś za jeden z najciekawszych gotyckich kościołów ziemi chełmińskiej, a górująca nad miastem kościelna wieża jest jedną z dominant pejzażu Brodnicy. Przetrwało do naszych czasów cenne wyposażenie kościoła: gotyckie drewniane rzeźby przedstawiające 12 apostołów przy filarach nawy głównej, barokowy ołtarz główny z połowy XVII w. z obrazem Koronacji NMP, ołtarze boczne z XVII i XVIII w., późnobarokowa ambona, XV-wieczna granitowa chrzcielnica i gotycko-renesansowe stalle. W XVIII w. przy kościele był cmentarz; ostatnie mogiły zlikwidowano podczas zakładania zieleńców wokół fary.
26
27
Szlakiem wież Wieże brodnickich kościołów: farnego – pw. św. Katarzyny, dawnego ewangelickiego (dziś to kościół katolicki pw. Matki Bożej Królowej Polski), reformatów (kościół klasztorny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP), wieża dawnego ratusza i zamkowa – ta najwyższa, skąd rozciąga się widok na miasto i okolice. W Brodnicy można zrobić wycieczkę szlakiem wież.
28
29
Jedną z wizytówek miasta
Centrum Dużego Rynku stanowił ratusz wybudowany w końcu XIV w.; dziś pozostała po nim ośmioboczna wieża
jest rynek, nazywany też Dużym Rynkiem. Wyróżnia go nietypowy kształt wydłużonego trójkąta. Dawniej był to plac
obudowana domami mieszkalnymi. Na rynku stoi zadaszona studnia (pierwsza studnia stała w tym miejscu już
targowy na szlaku handlowym, który prowadził do przeprawy przez Drwęcę. Według legendy, rynek zawdzięcza
w średniowieczu, tę obecną odbudowano w 1998 r. z okazji obchodów 700-lecia miasta), i pomnik Powstańca
swój kształt… Bogu. Podobno, kiedy osobiście nadzorował On budowę miasta, położył na ziemi trójkątną kielnię.
Listopadowego. Nieprzypadkowo taki pomnik postawiono właśnie w Brodnicy: tutaj bowiem rozegrał się ostatni
Murarze, którzy dla Niego pracowali, odebrali to jako znak od Stwórcy i postawili budynki wzdłuż brzegów ogromnego,
akt powstania listopadowego i rozpoczęła się tzw. Wielka Emigracja.
z zegarem (wewnątrz są dwa dzwony) i fragment ściany szczytowej. Z biegiem lat wieża ratuszowa została
boskiego narzędzia.
30
31
Kościół Franciszkanów (pierwotnie drewniany) i klasztor ufundowali w 1751 r. starosta brodnicki Józef Pląskowski i jego żona Rozalia z Czapskich. Po pożarze w 1759 r. kościół odbudowano już jako ceglany, w stylu barokowo-rokokowym. Z jego powstaniem wiąże się legenda: wg niej Rozalia Pląskowska niesłusznie posądziła swoją służącą Dorotę o kradzież cennych koronek. Dziewczyna zabiła się z rozpaczy, koronki znalazły się… w krowim żołądku. A dręczona wyrzutami sumienia Rozalia Pląskowska, za radą swojego spowiednika, postanowiła zbudować kościół. Atrakcją dla zwiedzających są obrazy: św. Antoniego, Matki Boskiej Królowej Aniołów, drzewo genealogiczne św. Franciszka i rokokowy krucyfiks. Pod XVII-wiecznym obrazem Matki Boskiej Królowej Aniołów obejrzeć można marmurowe epitafium Józefa Pląskowskiego i jego żony, ufundowane przez ich syna, ks. Andrzeja Pląskowskiego, kanonika chełmińskiego i warmińskiego. Na ścianach bocznych kościoła odkryto niedawno tzw. zacheuszki – malowidła ścienne z franciszkańskimi emblematami skrzyżowanych dłoni. Od 1996 r. kościół jest Sanktuarium św. Antoniego, patrona Brodnicy.
32
33
W krypcie kościoła Franciszkanów (prowadzi do niej bardzo ciasne wejście) znajduje się 70 trumien, w których pochowano 28 franciszkanów oraz kilkudziesięciu mieszkańców Brodnicy i okolic, m.in. starostę brodnickiego Józefa Pląskowskiego i jego żonę Rozalię z Czapskich. Pochówki miały miejsce w latach 1765–1831.
34
35
Piramida Niemal naprzeciwko kościoła Franciszkanów, w parku (to dawny cmentarz ewangelicki, użytkowany od końca XVIII w. aż do czasów II wojny światowej), stoi około 3-metrowej wysokości kamienna piramida. Pochowano w niej Leopolda Fryderyka Dittmera, brodnickiego lekarza zmarłego na cholerę, którą zarazili go powstańcy listopadowi. Na tablicy umieszczono łacińskie epitafium: żyjesz jak ja żyję, umrzesz jak ja umarłem, bądź pozdrowiony przechodniu… Piramida jest jednym z niewielu tego typu pomników grobowych przetrwałych do dziś na terenie Polski.
36
37
Jabłonowo Pomorskie, wzmiankowany już w średniowieczu gród obronny, słynie z pałacu, który wybudował tu Stefan Narzymski, były oficer powstania listopadowego. Pałac Narzymskich, wzniesiony na wzór neogotyckich zamków angielskich i otoczony parkiem, stanął w miejscu starego – rodowej posiadłości książąt Jabłonowskich.
38
39
40
41
Stefan Narzymski ufundował też kościół, który również zbudowano w miejscu starego, drewnianego (a właściwie w miejscu poprzednich kościołów, bo było ich kilka). Ten nowy, murowany (pw. św. Wojciecha), był dopełnieniem kompleksu parku i pałacu na wzgórzu jabłonowskim. W 1933 r. pałac jabłonowski, ze wszystkimi przyległymi zabudowaniami, parkiem i polami uprawnymi, objęło Zgromadzenie Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej. Jego założycielką jest Maria Karłowska, beatyfikowana w 1997 r. przez Jana Pawła II.
42
43
Bł. Maria Karłowska Ma Brodnica za patrona świętego Antoniego z Padwy, dlaczego Jabłonowo nie miałoby mieć za patronkę Matki Marii Karłowskiej – informowały „Nowości Brodnickie”. Patronką Jabłonowa Pomorskiego została bł. Maria Karłowska (1865–1935). Siostra Maria Karłowska w 1894 r. założyła Zgromadzenie Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej i całe życie pracowała społecznie na rzecz ludzi wykluczonych ze społeczeństwa. Założyła dziewięć ośrodków – zakładów wychowawczo-resocjalizacyjnych i dermatologicznych. Siostra Maria Karłowska była mocno związana z Jabłonowem i pałacem. Na widokówce z wizerunkiem pałacu napisała kiedyś własnoręcznie: Ostatnią moją wolą jest tutaj spocząć. I tak się stało, spoczęła w Jabłonowie. Jej relikwie umieszczono w sercu jabłonowskiego domu sióstr pasterek – pod ołtarzem kościoła pw. Chrystusa Króla, który w 1997 r. został ustanowiony Sanktuarium Diecezjalnym Błogosławionej Marii Karłowskiej.
44
45
46
47
Maria Karłowska (…) była gwiazdą na horyzoncie polskiego miłosierdzia. Jedną z tych, co zapalane bywają ręką Wszechmocnego po to, aby ludzie nie wierzyli w wieczne trwanie ciemności i mieli odwagę żyć do rana – pisał o s. Marii Karłowskiej „Kurier Warszawski” w 1935 roku.
48
49
Izba pamięci błogosławionej Marii Karłowskiej to dwa niewielkie pomieszczenia i wiele pamiątek. W pierwszym królują zdjęcia, dokumenty i tablice z życiorysem zakonnicy, w drugim siostry odtworzyły pokój s. Karłowskiej z jej rzeczami osobistymi przywiezionymi z różnych domów zakonnych.
50
51
Górzno rozlokowało się między dwoma jeziorami: Górzno i Młyńskie. W okresie wczesnego średniowiecza było grodziskiem obronnym: otaczał je drewniano-ziemny wał i fosa. Prawa miejskie otrzymało w 1327 r. z nadania biskupa płockiego Floriana. Najcenniejszym zabytkiem Górzna jest XVIII-wieczny jednonawowy kościół pw. św. Krzyża (nie przetrwał kościół pw. św. Anny, a pierwszy kościół pw. św. Krzyża był drewniany i prawdopodobnie stał za miastem) o dwóch wieżach, wzniesiony w stylu barokowo-klasycystycznym. Na wyposażeniu świątyni jest, umieszczony w ołtarzu głównym, obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. I Matka Boska, i Dzieciątko mają pięknie haftowane sukienki, a na głowach korony z pozłacanego srebra. Obraz uważano za „łaskami słynący”. Świadczą o tym liczne wota, a wśród nich około 20 XVII-wiecznych plakietek; najstarsza pochodzi z 1642 r. Na uwagę zasługują też: barokowa rzeźba Zmartwychwstanie Chrystusa, rokokowa grupa Ukrzyżowania z I poł. XVIII w., również rokokowa chrzcielnica oraz średniowieczna granitowa kropielnica i drewniana skarbona z końca XVI w. W krypcie pod głównym ołtarzem kościoła parę lat temu archeolodzy znaleźli 6 trumien, a w nich doskonale zachowane ciała zmarłych przed wiekami zakonników – miechowitów.
52
53
Parafia w Górznie, która została powołana jeszcze przed założeniem miasta, była zarządzana przez bożogrobców (miechowitów) – obrońców grobu Chrystusa w Jerozolimie.
54
55
Drewniany kościół pw. Wszystkich Świętych w Brzoziu wybudowano w 1826 r. w miejscu poprzednich: XIV-wiecznego i kolejnego, XVI-wiecznego. W latach 1879–1881 świątynia została wyremontowana, wtedy też powstał neogotycki ołtarz, w którym do dziś znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Łaskami słynący wizerunek Madonny z Brzozia („łaskawym” nazywają go już XVI-wieczne kościelne dokumenty) pochodzi z XVI w., namalowany został na deskach przez nieznanego artystę. W 2009 r. (poprzedzającym 700-lecie parafii w Brzoziu) biskup toruński dokonał jego uroczystej koronacji. Obraz można obejrzeć w niedziele i święta.
56
57
Cudowne źródełko W Księtem, w gminie Świedziebnia, na niewielkim wzniesieniu, stoi drewniany kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny. Świątynia została zbudowana w XVIII wieku z inicjatywy rodziny Romockich – mieszkańców Księtego. Nieopodal kościoła znajduje się źródełko, którego woda od wielu lat uważana jest za cudowną. Według wierzeń ludowych – sześćset lat temu, w tym miejscu ukazała się Matka Boska. Podobno woda z tego źródełka – za wstawiennictwem Matki Boskiej – leczy różne schorzenia.
58
59
brodnicki W STRONĘ NATURY Kolory powiatu brodnickiego to błękit i zieleń. Błękitne są wody licznych jezior i rzek, zielone lasy i morenowe wzgórza. Przyrodę regionu (Pojezierze Brodnickie, fragment wysoczyzny Garbu Lubawskiego i część Pojezierza Dobrzyńskiego) wyrzeźbił skandynawski lodowiec: w jego topografii dominują moreny czołowe (o wysokości 6–9 m), faliste wysoczyzny morenowe, moreny płaskie i pagórki, które urozmaicają doliny rzek, jezior i mokradeł wypełniających polodowcowe rynny. Osią hydrograficzną regionu jest Drwęca, a największe kompleksy leśne znajdują się na Pojezierzu Brodnickim i w rejonie Górzna. Unikatową przyrodę powiatu chronią parki krajobrazowe: Brodnicki Park Krajobrazowy i Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy oraz rezerwaty przyrody.
60
61
62
63
64
65
66
67
W gminie Bartniczka co roku odbywa się Święto Miodu. Na gości czeka wiele atrakcji: stoiska handlowe, warsztaty garncarskie i bartnickie, wyroby na bazie miodu, m.in. miody pitne, piwo miodowe, pyłek kwiatowy, kit pszczeli czy świeczki z wosku pszczelego. Najlepsze miody nagradzane są Złotym Żądłem Święta Miodu. Przed budynkiem urzędu gminy stoi drewniana rzeźba św. Ambrożego – patrona pszczelarzy.
68
69
Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy Wzgórza morenowe osiągające wysokość 160 m, niewielkie jeziora i mieszane bory, w których dominują sosny – to Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy. Położony jest na pograniczu trzech województw: kujawsko-pomorskiego, warmińsko-mazurskiego i mazowieckiego. Połowa całego obszaru parku – 13 901 ha, leży w powiecie brodnickim, m.in. miasto i gmina Górzno, część gmin Bartniczka, Brzozie i Świedziebnia. Skarby natury Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego chronią rezerwaty przyrody: rezerwaty leśne „Szumny Zdrój”, „Ostrowy Nad Brynicą”, „Jar Brynicy” i „Jar Brynicy II”, rezerwat florystyczny „Czarny Bryńsk” oraz rezerwat torfowiskowy „Mszar Płociczno”. Wyznaczono ponadto dwa obszary ochrony siedlisk Natura 2000: „Ostoja Lidzbarska” i „Mszar Płociczno” oraz zidentyfikowano 20 typów siedlisk przyrodniczych wymienionych w załączniku Dyrektywy Siedliskowej.
70
71
72
73
Żurawie symbolem parku Na terenie Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego występuje ponad 160 gatunków ptaków, m.in. bieliki, orliki krzykliwe, bociany czarne, sokoły, kanie oraz żurawie, które są symbolem parku.
74
75
Rezerwat „Jar Brynicy” obejmuje przełom Brynicy, głównej rzeki Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego. Chroni ponad 200-letni, porastający zbocza las klonowo-lipowy oraz fragmenty lasów łęgowych z olszą i jesionem. Na przyległych wysoczyznach rosną lasy grądowe z okazami dębów i sosen. Gniazdują tu rzadkie gatunki ptaków, tj. bocian czarny, zimorodek i pluszcz, a w Brynicy rosną rzadkie słodkowodne glony – krasnorosty.
76
77
78
79
W połowie drogi pomiędzy Górznem a Lidzbarkiem, w rezerwacie „Jar Brynicy II”, w samym centrum Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego, rośnie Dąb Rzeczypospolitej, nazywany niekiedy także Dębem Jagiełły.
80
81
82
83
84
85
Nad Jeziorem Górznieńskim działa kąpielisko miejskie. Można tu wypożyczyć kajaki i rowery wodne, jest też trzypoziomowa wieża skoków do wody. A wielopoziomowy taras z lotu ptaka przypomina rybę.
86
87
88
89
Rezerwat florystyczny „Czarny Bryńsk” utworzono dla ochrony stanowiska rzadkiej w tej części Polski – kłoci wiechowatej i innych roślin torfowiskowych. Kłoć rośnie przy brzegach jeziora Czarny Bryńsk, zaś jego powierzchnię porastają grzybienie białe, również podlegające ochronie. W skład rezerwatu, poza jeziorem, wchodzą też szuwary i porośnięte mchami bagna. Wśród mchów torfowców można znaleźć rzadkie gatunki roślin: bagnicę torfową, turzycę bagienną i owadożerną rosiczkę okrągłolistną. 90
91
„Mszar Płociczno” to otoczony lasami sosnowymi i – w podmokłych miejscach – łęgiem jesionowo-olszowym rezerwat torfowiskowy położony niedaleko Górzna. Na jego terenie rosną rzadkie i chronione gatunki roślin, m.in. turzyca strunowa, fiołek torfowy, bagno zwyczajne, rosiczka okrągłolistna oraz 5 gatunków widłaków: widłak goździsty, widłak spłaszczony, widłak jałowcowaty, wroniec widlasty i widłak cyprysowaty. Obszar rezerwatu w całości wchodzi w obręb Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk Natura 2000 „Mszar Płociczno”.
92
93
94
95
96
97
98
99
Brodnicki Park Krajobrazowy, położony na terenie kilku gmin powiatu brodnickiego, obejmuje najbardziej atrakcyjną przyrodniczo i krajobrazowo część Pojezierza Brodnickiego. Park łączy systemy rzeczne Drwęcy i Osy – Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Osy i Gardęgi i Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Drwęcy. Charakteryzuje go niezwykle urozmaicona rzeźba terenu: występują tu jeziora rynnowe, faliste wysoczyzny morenowe, moreny płaskie, pagórki i wzgórza moreny czołowej, kemy, sandry, bagna i wytopiska. Najcenniejsze obszary BPK chronią rezerwaty przyrody: leśne „Mieliwo”, „Retno”, torfowiskowe „Okonek” i „Stręszek” (ścisły torfowiskowy), „Żurawie bagno” i „Bagno Mostki”, florystyczne „Bachotek” i „Wyspa na jeziorze Partęczyny Wielkie” oraz faunistyczny „Rzeka Drwęca”.
100
101
102
103
104
105
W Brodnickim Parku Krajobrazowym dominują rynnowe jeziora, wśród nich Wielkie Partęczyny, Sosno, Łąkorz, Głowińskie, Zbiczno i Ciche. Nieprzypadkowo zatem symbolem parku jest ptak wodny – perkoz dwuczuby. Ogółem w parku ornitolodzy doliczyli się 180 gatunków ptaków.
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
Zobaczyć dzikie zwierzęta w ich naturalnym środowisku pozwalają bezkrwawe łowy. Ten alternatywny sposób kontaktu z naturą dostarcza niezwykłych przeżyć. 116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
Jezioro Wysokie Brodno położone jest na Pojezierzu Brodnickim, kilka kilometrów od Brodnicy. Ma bardzo czystą wodę, prawie 100 hektarów powierzchni, maksymalną głębokość dochodzącą do 22 metrów (średnia – 7 m) i urozmaiconą linię brzegową z kilkoma zatokami i półwyspami. Otaczają je lasy i pola uprawne. Wysokie Brodno jest lubiane przez wędkarzy, ponieważ spokojnych miejsc do wędkowania wystarczy tu dla każdego. Dno tego rynnowego jeziora jest mocno pofałdowane, więc znajduje tu schronienie wiele gatunków ryb.
128
129
Jezioro Bachotek, nazywane „perłą” Pojezierza Brodnickiego, położone jest niedaleko Brodnicy, na terenie Brodnickiego Parku Krajobrazowego. Przez jezioro Bachotek przepływa rzeka Skarlanka, poprzez którą łączy się ono z jeziorem Strażym, a dalej jeziorami Zbiczno, Karaś i Cichym. Na środku jeziora leży Wyspa Skarbów. Między jeziorami Bachotek i Strażym, na lewym brzegu rzeki Skarlanki, znajduje się rezerwat florystyczny „Bachotek”: obejmuje szuwary, turzycowiska, zarośla łozowe, olsy i fragmenty łęgu jesionowo-olszowego i chroni skupiska kłoci wiechowatej (to roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową). Stanowi też miejsce lęgowe kaczek, łabędzi, łysek i perkozów. Można tu spotkać norki amerykańskie, żerujące czaple i polujące bieliki oraz bobry. Kanał łączący jezioro Bachotek z jeziorem Strażym wielu uważa za prawdziwy cud natury.
130
131
Jezioro Bachotek to doskonałe miejsce dla turystów: czekają na nich ośrodki wypoczynkowe, pola namiotowe, plaże i kąpieliska. I piękne krajobrazy, zwłaszcza oglądane od strony wody.
132
133
134
135
Jezioro Bachotek to akwen wprost stworzony dla wielbicieli aktywnego wypoczynku: w kajaku, na wędkarskiej łódce albo na żaglówce. Chętnie przyjeżdżają tu również wędkarze – w niektórych ośrodkach można wypożyczyć łódki wędkarskie, są pomosty i kładki.
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
W stronę Drwęcy Drwęca, prawy dopływ Wisły, uznawana jest za jeden z najpiękniejszych szlaków kajakowych w Polsce. Trudno się na niej nudzić: miejscami jest spokojna, prosta, rozlewająca się szeroko, czasem kręta, dzika i bystra, przedzierająca się wąskim korytem ściśniętym stromymi brzegami pradoliny. Z kajakarskiego punktu widzenia zaliczana jest do szlaków łatwych. Według międzynarodowej klasyfikacji trudności Drwęcę zalicza się do klasy CL.I: przejazd łatwy: małe regularne fale, nieznaczne bystrza, łachy piaszczyste, mielizny, łatwe zakręty. Drwęca przed wiekami służyła do przewozu towarów: Krzyżacy transportowali nią runo leśne i płody rolne, flisacy spławiali drewno.
146
147
148
149
Planując spływ Drwęca, jako droga wodna dla kajakarzy, podzielona jest na wiele odcinków o różnych stopniach trudności, można zatem wcześniej dokonać wyboru. Co ważne – nawet w szczycie sezonu turystycznego Drwęca nie jest tak zatłoczona, jak np. Krutynia, Wda czy Drawa. Ma do zaoferowania równie piękne krajobrazy: porośnięte lasami zbocza wąwozów, malownicze jeziora, bogate w zabytki nadrzeczne miejscowości, liczne miejsca do kąpieli. Warto też wiedzieć, że Drwęca jest rezerwatem ichtiologicznym, biwakowanie jest zatem dozwolone tylko w wyznaczonych miejscach.
150
151
152
153
„Rzeka Drwęca” to najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce. Utworzony w 1961 r. obejmuje Drwęcę wraz z niektórymi odcinkami jej dopływów. Ochroną objęto środowisko wodne i ryby (m.in. pstrągi, łososie, trocie i certy), a także minogi rzeczne. Od kilku lat na terenie rezerwatu wdrażany jest program restytucji jesiotra. Dzięki występowaniu znacznych różnic poziomów pomiędzy rzeką i jej dopływami, Drwęca w niektórych miejscach przypomina podgórski potok. Sprzyja to występowaniu rzadkich gatunków ryb i minogów właśnie, preferujących wody o dużym stopniu natlenienia.
154
155
Minóg rzeczny, coraz mniej liczny w Polsce, jest jedną z większych osobliwości Drwęcy. Można go spotkać również w rzece Osie i w Skarlance. Minogi nie są rybami, lecz pierwotnymi, bardzo starymi kręgowcami, których przodkowie pojawili się ponad 400 milionów lat temu. Dorosłe minogi wędrują z Bałtyku w górę rzek, aby jedyny raz w życiu odbyć w nich tarło.
156
157
158
159
160
161
Drwęca silnie meandruje, a wiosną każdego roku wylewa, tworząc na łąkach i polach olbrzymie, płytkie rozlewiska. Zalane tereny, zarośnięte rowy, duże przestrzenie łąk, kępy drzew i krzewów stwarzają dogodne warunki do występowania ptaków wodnych i wodno-błotnych. Gęsi białoczelne i zbożowe oraz gęgawy upodobały sobie dolinę Drwęcy wiosną, jesień jest porą żurawi, które gromadzą się tu przed odlotem, zimę spędzają nad Drwęcą łabędzie.
162
163
164
165
166
167
168
169
Okolice Drwęcy zamieszkiwane są też przez różne, także chronione gatunki zwierząt. Spotkać tu można, oprócz bobra europejskiego i wydry, również łosia, sarnę, jelenia, popielicę, zająca szaraka, rzęsorka rzeczka, smużkę leśną, ryjówkę aksamitną, ryjówkę malutką, nietoperze, a nawet… watahy wilków.
170
171
172
173
„Bagienna Dolina Drwęcy” to obszar specjalnej ochrony ptaków w ramach programu Natura 2000 w całości położony na terenie powiatu brodnickiego – została uznana za ostoję ptactwa o randze europejskiej. Jej obszar częściowo pokrywa się z Brodnickim Parkiem Krajobrazowym, rezerwatem przyrody „Rzeka Drwęca” oraz z siedliskowym obszarem Natura 2000 „Dolina Drwęcy”. W obszarze chronionym, poza doliną Drwęcy, znajdują się również dolne odcinki Brynicy i Samionki oraz jeziora Sopień i Ostrów.
174
175
176
177
„Bagienna Dolina Drwęcy” jest nie tylko ostoją ważną dla migrujących ptaków wodnych i wodno-błotnych, lecz również żerowiskiem dla ptaków drapieżnych gniazdujących w okolicznych lasach.
178
179
180
181
Stolicą polskiego triathlonu jest niewielkie Górzno. Jako pierwsi walory sportowe miasta docenili przedstawiciele Polskiego Związku Triathlonu, organizując w 1989 r. na terenie miasta i okolic pierwsze zawody triathlonowe, a potem Grand Prix Pucharu Polski (rangę Mistrzostw Polski zawody otrzymały w 1998 r.). Co roku do Górzna, oprócz zawodników polskich, przyjeżdżają także triathloniści z zagranicy.
182
183
Triathlon Pływanie (1,5 km), jazda na rowerze (40 km) i bieg (10 km) – triathlon to dyscyplina sportowa wymagająca od zawodników żelaznej kondycji. Najlepsi triathloniści pokonują trasę w czasie poniżej 2 godzin. A najstarszy uczestnik górznieńskiego triathlonu miał 76 lat.
184
185
186
187
188
189
Od 2005 roku Górzno zaprasza również dzieci i młodzież proponując im minitriathlon oraz sportowców niepełnosprawnych, którzy startują w duathlonie (Duathlon Osób Niepełnosprawnych na Wózkach Inwalidzkich), konkurencji obejmującej pływanie i jazdę na wózkach inwalidzkich. Poza Górznem, takie zawody nie są organizowane nigdzie indziej w Europie.
190
191
Kilkadziesiąt samolotów, śmigłowców, szybowców, motolotni, paralotni i wiatrakowców latało nad Osiekiem i regionem brodnickim podczas Pikniku Lotniczego. Słowem – moc lotniczych atrakcji. Ta nietypowa promocja walorów turystycznych, sportowych i rekreacyjnych gminy Osiek i powiatu brodnickiego to strzał w dziesiątkę. Można było nie tylko poobserwować niebo pełne wszelakich latających obiektów, ale też zarazić się miłością do latania od pilotów z całego kraju. No i obejrzeć region z góry: jedną z atrakcji pikniku była możliwość podziwiania walorów turystycznych z lotu ptaka z pokładów różnych maszyn lotniczych.
192
193
194
195
196
197
Publikacja powstała w serii wydawniczej
na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu
Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu
FOTOGRAFIE: Pachphoto www.pachphoto.pl Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu
Starostwo Powiatowe w Brodnicy: Piotr Boiński, fot. str.: 54-55
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska Archiwum Urzędu Gminy Świedziebnia: i Gospodarki Wodnej w Toruniu
fot. str.: 56-57
TEKST: Marta Laudańska WYDAWCA: ArtStudio www.klonowski.eu Wszelkie prawa zastrzeżone ISBN 978-83-946861-2-3
ISBN 978-83-946861-2-3