bydgoski
„Powrócisz tu, gdzie nadwiślański brzeg” śpiewa w swym wielkim przeboju Irena Santor. Pierwsza Dama polskiej piosenki szkolne lata spędziła w położonym nad Wisłą Solcu Kujawskim. I nie ma roku, by nie odwiedziła miasta dzieciństwa, którego jest zresztą honorowym obywatelem. Bo, jak sama przyznaje w piosence, gdy „osiągniesz to, co chcesz, za rok, za parę lat, gdy zdobędziesz wszystko już, z dalekich stron kiedyś wrócisz tu”. Bo jest coś w tym krajobrazie „gdzie wierzby pośród pól” i „klucze białych chmur”, że przyciąga ludzi. I nie tylko tych, co tu się urodzili, ale i przybyszów. Jak Leon Wyczółkowski, jeden z najwybitniejszych polskich malarzy, który w okresie międzywojennym, u schyłku swojego życia, osiadł w dworku w Gościeradzu. I na zawsze unieśmiertelnił na swoich płótnach, piękno podbydgoskich lasów i sadów. Ale także pokrytych wiosną tiulem, pachnących oszałamiająco kwiatów: czereśni, wiśni, jabłoni i śliw, z których do dziś słynie powiat bydgoski. Wszak to w Strzelcach Dolnych smaży się najlepsze w Polsce powidła, a doroczne Święto Śliwki przyciąga tysiące odwiedzających z całego kraju.
Powiat bydgoski ze swoimi walorami turystycznymi, położeniem komunikacyjnym oraz różnorodnością kulturową jest miejscem niezwykle urokliwym. Zachęcam do odkrywania jego atrakcji, które przyciągają przybyszów z różnych zakątków kraju. W szczególności polecam wędrówki śladami cystersów w Koronowie i Byszewie oraz zwiedzanie pałaców w Ostromecku. Zachęcam też do wyprawy tropami dinozaurów w Jura Parku w Solcu Kujawskim, do wypoczynku nad Zalewem Koronowskim czy Jeziorem Jezuickim, a także do spacerów ścieżkami Puszczy Bydgoskiej.
Ruszajmy więc razem poznawać tą malowniczą krainę, śladami drewnianych kościołów, magnackich pałaców i szlacheckich dworków.
Zapraszam do odkrywania powiatu bydgoskiego, bo odkryć go warto. Mam nadzieję, że wszystko to, z czego powiat nasz słynie – urokliwy krajobraz, niezwykła przyroda, piękne zabytki, gościnni mieszkańcy lub po prostu niepowtarzalny klimat i nastrój – zachęci Państwa nie tylko do przyjazdu, ale także do częstych powrotów.
Piotr Całbecki
Wojciech Porzych
Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Starosta Bydgoski
Poszukać śladów cystersów w Koronowie i Byszewie, przespacerować się po pięknym parku w Ostromecku, obejrzeć dinozaury w Solcu Kujawskim, a może pożeglować po Zalewie Koronowskim? W powiecie bydgoskim nie można się nudzić. Strukturę powiatu buduje 8 gmin (Białe Błota, Dąbrowa Chełmińska, Dobrcz, Koronowo, Nowa Wieś Wielka, Osielsko, Sicienko oraz Solec Kujawski; status miasta posiadają Koronowo i Solec Kujawski, a siedziba mieści się w Bydgoszczy), każda z nich ma do zaoferowania coś innego. Wsie i miasta powiatu pełne są zabytków z różnych epok: opowiadają swoje historie kościoły i cmentarze, dwory stojące często z dala od głównych dróg powiatu, i pałace w Ostromecku. Brzoza pamięta powstanie wielkopolskie, może dlatego tak dobrze, że zginęło tu w walce z Niemcami kilkunastu młodziutkich powstańców. Ci, którzy lubią wypoczynek czynny, mogą powędrować którymś z licznych przecinających powiat szlaków turystycznych. Bogactwem regionu są także jeziora i rzeki zachęcające do uprawiania wędkarstwa, żeglarstwa, windsurfingu. Brda jest wymarzoną rzeką dla kajakarzy, a położony niedaleko Koronowa Zalew Koronowski to „wodniackie” serce powiatu i centrum żeglarstwa Kujawsko-Pomorskiego. Wokół jeziora usytuowanych jest wiele przystani, ośrodków wypoczynkowych i stanic wodnych, a w szczycie sezonu pływa po nim kilkaset jachtów. Gmina Osielsko słynie z kolei z nordic walking. Przy Gminnym Ośrodku Sportu i Rekreacji działa grupa pasjonatów tej dyscypliny sportu, jest wypożyczalnia sprzętu, profesjonalnie przygotowane trasy i – co nie bez znaczenia – bogate zaplecze noclegowo-gastronomiczne i nowoczesny basen. Wizytówką Solca Kujawskiego jest park dinozaurów (jeden z największych tego typu w Europie) i maszty radiowe, dzięki którym Radiowe Centrum Nadawcze prowadzi emisję Programu 1 Polskiego Radia.
bydgoski Koronowo Dobrcz Żołędowo Sicienko
Osielsko
Dąbrowa Chełmińska Ostromecko
BYDGOSZCZ Białe Błota
Solec Kujawski Nowa Wieś Wielka
bydgoski Nie bez powodu cystersi, pierwsi właściciele Koronowa, nazwali to miejsce „Szczęśliwą doliną” – chyba nie ma w powiecie bydgoskim drugiego tak pięknie położonego miasta. Ale nie tylko do Koronowa warto zajrzeć: czekają na turystów pałace w Ostro mecku, zabytkowe dwory, jak choćby te w Kotomierzu, Kruszynie czy w Gościeradzu, i kościoły: w Byszewie, który jest dziś sanktuarium NMP Królowej Krajny, w Boluminku, Ostromecku, Czarżu. Są też w powiecie katolickie świątynie, które budowane były przed laty jako ewangelickie zbory, np. w Cielu, Nowej Wsi Wielkiej, Przyłękach, Dąbrowie Chełmińskiej, Kruszynie. Po dawnych mieszkańcach pozostały ewangelickie cmentarze (w Brzozie, Prądocinie, Dąbrowie Wielkiej), mennonickie chaty (w Przyłubiu i Otorowie), czy zabudowa osadnictwa pruskiego z przełomu XIX i XX w. (np. we wsi Dąbrowa Wielka). Znajdą coś dla siebie pasjonaci historii przemysłowej: w Ostromecku można obejrzeć budynki zespołu wytwórni wód stołowych, w Koronowie – most na Brdzie i „Diabelski młyn”, w Buszkowie – most kolejowy, w Lisim Ogonie i Łochowie – zabytkowe śluzy. Warto tu przyjechać, warto powędrować szlakami historii.
Koronowo niewielkie, położone malowniczo nad Brdą miasteczko, początki swojego istnienia zawdzięcza cystersom. W 1288 r. kupili oni smolarską osadę Smeysche od biskupa kujawskiego, przenieśli do niej siedzibę konwentu z Byszewa i założyli klasztor. Cystersom Koronowo zawdzięcza również nazwę: łac. Corona Mariae (Korona Marii) to nazwa klasztoru, w którym szczególnie pieczołowicie wyznawano kult Najświętszej Marii Panny.
10
11
Perłą w koronie dawnego klasztoru cystersów jest kościół Wniebowzięcia NMP (od 2010 r. bazylika mniejsza). Za twórcę projektu świątyni uważa się mnicha Theodricusa. Cystersi zbudowali gotycką, murowaną z cegły trójnawową bazylikę z transeptem i dwoma rzędami kaplic. W 1819 r. władze pruskie skasowały zakon, a klasztor zamieniły w więzienie (w okresie okupacji było to miejsce mordu Polaków), kościół – w parafialną świątynię. Bogactwo kościoła tworzy jednolite barokowo-rokokowe wyposażenie: ołtarz główny, stalle, dziesięć obrazów przedstawiających zdarzenia z życia klasztoru, chrzcielnica, chór i ambona. Najbardziej okazałym elementem wyposażenia jest drewniany polichromowany ołtarz główny z motywami roślinnymi i z obrazami Bartłomieja Strobla. Ołtarz otaczają postaci biskupów, aniołów i figura patrona cystersów – św. Benedykta.
12
13
14
15
16
17
Klasztor wiele zawdzięcza opatowi Ignacemu Gnińskiemu. To za jego rządów przekształcono architekturę kościoła w duchu barokowym (XVII w.), a całość uzupełniono nowym wyposażeniem. Postać opata, uważanego za męża opatrznościowego klasztoru, widnieje m.in. na jednym z kościelnych malowideł: przedstawia ono fikcyjną scenę przybycia do klasztoru króla Jana III Sobieskiego.
18
19
20
21
22
23
24
25
Średniowieczny układ urbanistyczny Centralną część Koronowa stanowi prostokątny rynek, z którego narożników wybiegają po dwie prostopadłe do siebie ulice. Zabytkowe kamienice staromiejskich ulic pochodzą głównie z I i II połowy XIX w., część z nich stoi na gotyckich fundamentach. Gotyckie piwnice z kolebkowymi sklepieniami ma także koronowski ratusz – klasycystyczny, zbudowany na planie litery L, stoi przy północno-wschodniej pierzei rynku. Nad centralną częścią jego fasady znajduje się szczyt z wieżyczkami, zegarem i herbem miasta. Ratusz jest siedzibą Urzędu Miasta i Gminy Koronowo.
26
27
Koronowo kirkut O żydowskich mieszkańcach Koronowa przypomina synagoga wybudowana w 1856 r. przy ul. Szkolnej, sprzedana tuż przed wojną Towarzystwu Gimnastycznemu „Sokół”, oraz cmentarz założony w 1817 r. przy ul. Kolejowej. Zachowało się na nim około 30 dwujęzycznych macew – z jednej strony są napisy po hebrajsku, z drugiej po niemiecku.
28
29
„Diabelski młyn” stanął na strudze płynącej od strony Salna w 1800 r., ale ten zachowany do dziś, o drewnianej, wypełnionej cegłą konstrukcji szkieletowej, remontowany przez prywatnego właściciela, zbudowany został około poł. XIX w. Dlaczego „Diabelski”? Prawdopodobnie od nazwiska niemieckich właścicieli: Teufel, czyli diabeł. Ale koronowskie legendy mówią co innego…
30
31
Koronowo most kolejowy W Koronowie znajduje się najwyższy w Europie most kolejki wąskotorowej. Zawieszony 18 metrów nad lustrem Brdy jest arcydziełem techniki. Liczy sobie ponad sto lat (został oddany do użytku w 1895 r.). Do 1992 r. był jeszcze użytkowany, chociaż odbywał się na nim tylko ruch towarowy. Całkowicie wyłączono go z eksploatacji w 2005 r. z powodu osuwającej się w pobliżu jednego z filarów ziemi. Wyremontowany, od 2014 r. służy pieszym i rowerzystom: na odcinku od Gościeradza do Koronowa śladem dawnej kolejki wąskotorowej prowadzi ścieżka rowerowa.
32
33
Drzewa były jednym z częstych motywów twórczości Leona Wyczółkowskiego. Artysta malował dęby w Rogalinie, limby nad Morskim Okiem, cisy we Wierzchlesie, sosny w Gościeradzu. Teka „Gościeradz” składa się z pięciu litografii przedstawiających drzewa. Powstała w latach 1923-1924; Wyczółkowski mieszkał wtedy w niewielkim dworku w Gościeradzu. Otrzymał go od poznańskiego Starostwa Krajowego za przekazaną w 1922 r. Muzeum Wielkopolskiemu w Poznaniu (dziś to Muzeum Narodowe) kolekcję własnych prac oraz wschodnich tkanin, porcelany, japońskich drzeworytów. W sumie – jak odnotowuje Księga Nabytków Muzeum Wielkopolskiego – 179 pozycji inwentarzowych. We Wtelnie koło Gościeradza, na wiejskim cmentarzu, znajduje się grób malarza, z wyrytym na płycie jednym słowem: Wyczółkowski.
34
35
Ostromecko Położone wśród lasów, na prawym brzegu Wisły niewielkie Ostromecko słynie w kraju głównie z wody mineralnej. Ale to nie jedyna atrakcja wsi: zobaczyć tu można piękny Zespół Parkowo-Pałacowy oraz stojący na wzniesieniu opodal pałacu zabytkowy kościół św. Mikołaja, Stanisława i Jana Chrzciciela.
36
37
38
39
Zespół Parkowo-Pałacowy to dwa pałace: pałac barokowy nazwany Starym (albo – od nazwiska jednego z właścicieli – Pałacem Mostowskich), i pałac klasycystyczny – Nowy. Pałace otoczone są parkiem krajobrazowym w stylu angielskim. Od powstania aż do 1945 r. pełniły funkcję rezydencjonalną: były siedzibami polskiej, potem niemieckiej arystokracji. Dziś właścicielem i opiekunem całego kompleksu jest miasto Bydgoszcz.
40
41
42
43
44
45
Barokowy Pałac Stary jest okazałą arystokratyczną rezydencją z widokiem na Wisłę, wybudowaną w XVIII w. przez rodzinę Mostowskich. Ozdobą wnętrza pałacu są schody usytuowane z dwóch stron holu wejściowego, prowadzące z parteru na półpiętro. W pokojach stoją fortepiany, pianina, pianole, klawikordy – to Kolekcja Zabytkowych Fortepianów im. Andrzeja Szwalbego. Pałac Nowy (prowadzi do niego owalny podjazd), klasycystyczny, ma dobudowane dwa skrzydła: w jednym z nich mieści się sala balowa, w drugim – pałacyk myśliwski.
46
47
Pałacyk myśliwski Skórzewskich Wśród nadnoteckich łąk i lasów w Mochyłku koło Brzozy stoi XIX-wieczny pałacyk myśliwski Skórzewskich, właścicieli Lubostronia. To prawdziwa perła architektoniczna wśród siedzib dworskich wzniesionych w stylu nawiązującym do gotyku. Charakterystycznym elementem budynku jest dwukondygnacyjna ośmioboczna wieża widokowa. Kiedyś głównym wejściem wchodziło się do sali ozdobionej myśliwskimi trofeami. Polowania odbywały się od wczesnej wiosny do końca grudnia. Polowano głównie na ptactwo, m.in. kaczki, bażanty, kuropatwy, jarząbki, bekasy. Po zakończonym polowaniu urządzano uczty myśliwskie. Od 1986 r. pałacyk jest własnością prywatną.
48
49
Pałac w Żołędowie zbudowano w pierwszej połowie XIX w. Dziś jest siedzibą Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej. To dawna posiadłość Jastrzębie, będąca w latach 1667-1840 własnością rodziny Karłowskich. Z rodziny tej wywodzi się bł. Maria Karłowska – założycielka Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej. Pałac jest ogrodzony i zwiedzić można go tylko za zgodą sióstr.
50
51
Żołędowo, wieś lokowana w XIII w. jako własność rycerska (prywatna) należała początkowo do Żołędowskich herbu Rawicz. W XVI w. przeszła w ręce Moszczeńskich herbu Nałęcz, szlacheckiej rodziny, która posiadała wiele dóbr na Kujawach i w Wielkopolsce. W Żołędowie Moszczeńscy ufundowali drewniany kościół. W krypcie pod prezbiterium spoczywają m.in. szczątki hr. Franciszka Moszczeńskiego, a w pobliżu kościoła, na cmentarzu parafialnym, znajduje się murowana kaplica grobowa Moszczeńskich z drugiej połowy XIX w.
52
53
Drewniany kościół w Żołędowie pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, jeden z najpiękniejszych zabytków gminy Osielsko, zdobi krajobraz od 1715 r. Wzniesiony z fundacji Moszczeńskich, urzeka kunsztem wykonania. Zbudowany na planie krzyża, drewniany, o zrębowej konstrukcji, kryje barokowe wnętrze: ołtarz główny, ołtarze boczne, chrzcielnicę. W centrum ołtarza głównego znajduje się obraz „Zdjęcie Jezusa Chrystusa z krzyża”. Podczas gruntownego remontu kościoła odkryto cenne polichromie przedstawiające sceny m.in. Modlitwy w Ogrójcu, Biczowania Pana Jezusa, Cierniem ukoronowania i Drogi krzyżowej.
54
55
56
57
Solec Kujawski Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Solcu Kujawskim wybudowano w latach 1911-1912 na miejscu poprzedniego, drewnianego, który rozebrano w 1909 r. (był to najstarszy zabytek Solca; rozebrano go, gdyż groził zawaleniem). Ofiary na budowę zbierano w całej Polsce. Szybko, bo już w latach 20. XX w., rozpoczęto jego rozbudowę: dobudowano nawy boczne, prezbiterium i zakrystię. W kościele zobaczyć można zabytkowy barokowy ołtarz z XVII w., a w jego centralnej części – obraz św. Anny (ok. 1633 r.). W 2011 r. w świątyni umieszczono relikwie świętej Joanny Beretty Molli.
58
59
Solec Kujawski Na terenie parafii pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Solcu Kujawskim niedawno stanął pomnik Mieszka i Dobrawy, który upamiętnia 1050. rocznicę chrztu Polski. Obok kościoła znajdują się pomniki Kardynała Wyszyńskiego oraz św. Jana Pawła II. Parafia czci pamięć bohaterów: pamiątkowe tablice wystawiono powstańcom, osobom walczącym z poprzednim ustrojem, ofiarom katastrofy smoleńskiej.
60
61
62
63
Na XIX-wiecznym ewangelicko-mennonickim cmentarzu w Przyłubiu (gmina Solec Kujawski) pochowani są m.in. dawni osadnicy olęderscy – mennonici, którzy przybyli do Polski z Niderlandów czterysta lat temu, w czasach reformacji, uciekając przed prześladowaniami i nietolerancją religijną.
64
65
Pomnik Powstańców Wielkopolskich upamiętnia dziewiętnastu młodych żołnierzy Pierwszego Pułku Grenadierów Kujawskich poległych w walkach o Brzozę w styczniu 1919 r. W 1923 r. na zbiorowej mogile powstańczej odsłonięto obelisk, który hitlerowcy zniszczyli w 1940 r. Pomnik, który dziś stoi w Brzozie, odtworzono na podstawie przedwojennych zdjęć i jest wierną repliką poprzedniego.
66
67
bydgoski Atrakcje turystyczne Zespół Pałacowo-Parkowy w Ostromecku, który reklamuje się jako bydgoski Wilanów i perła architektury europejskiej – to jedno z najchętniej odwiedzanych miejsc w powiecie bydgoskim. W pałacach organizowane są koncerty, wernisaże, spektakle, imprezy plenerowe. Ale nie brak w powiecie także innych muzeów: pasjonatów historii militarnej zachwyci wizyta w Muzeum Ściśle Tajnym w Tryszczynie, w skansenie Przedmoście Bydgoskie w Kruszynie albo w Centrum Militarnym Krąpiewo. Opodal Koronowa na turystów czeka skansen Stopka-Rożen, prywatne muzeum etnograficzne. Folklor powiatu bydgoskiego można również poznać na festynach i jarmarkach: w Myślęcinku odbywa się Jarmark Kujawsko-Pomorski, w Koronowie – Smak Lata, na terenie gminy Sicienko – Jesienny Jarmark Kruszyński, w Strzelcach Dolnych – Święto Śliwki, a w Buszkowie (nie może być inaczej, skoro to zagłębie truskawkowe) – festyn Truskawkowo Nam.
68
69
Jarmark cysterski Zasługi cystersów dla rozwoju Koronowa są niepodważalne. I Koronowo o tym pamięta. Co roku, od kilkunastu już lat, organizowane są w Koronowie jarmarki cysterskie. Każdy z nich to prawdziwa podróż w czasie. Można podpatrzyć dawny warsztat pracy kowala, zielarki czy krawcowej szyjącej rycerskie stroje, odwiedzić rycerską wioskę i obozowisko szlachty polskiej, obejrzeć rycerskie pojedynki i pokazy konne czy występ Koronowskiej Komandorii Templariuszy. Niezwykle widowiskowe są inscenizacje. W 2017 r. organizatorzy jarmarku przygotowali „Nocne palenie wioski”, czyli najazd Krzyżaków na Byszewo.
70
71
Największa atrakcją jarmarku cysterskiego jest inscenizacja bitwy pod Koronowem. Po raz pierwszy zorganizowano ją 12 października 2003 r. w 593. rocznicę tego wydarzenia. Próby przeprowadzenia inscenizacji tej bitwy jesienią nie były jednak udane: rycerze i konie grzęźli w błocie. Widzowie także. Imprezę przeniesiono więc na lipiec, zmieniono też miejsce na Pola Tuszyńskie.
72
73
Bitwa pod Koronowem, której rekonstrukcję można oglądać w lipcu każdego roku na Polach Tuszyńskich (wojska Jagiełły starły się w niej z rycerzami z Europy Zachodniej, którzy szli z pomocą zakonowi), osłabiła potęgę zakonu, przyczyniła się również do umocnienia chwały oręża polskiego. Historycy twierdzą, że stoczono ją zgodnie z kanonem średniowiecznych bitew rycerskich: wstępna faza była pojedynkiem do „pierwszej krwi”, strony wymieniały się jeńcami i wychwalały wzajemnie swoje męstwo. Decydującym momentem było zdobycie przez wojska Jagiełły chorągwi krzyżackiej; Krzyżacy rzucili się do ucieczki, i – jak pisał w „Kronikach” Jan Długosz – „nie byłby żaden Krzyżak uszedł niewoli, gdyby dzień dłużej nieco był potrwał, ale noc zasłoniła uciekających przed pogonią”.
74
75
76
77
78
79
Czasy potopu szwedzkiego przypomina organizowana od kilku lat w Ostromecku rekonstrukcja „Jak Szwed pod Bydgoszczą wojował”. A konkretnie – dwa epizody: pierwszym jest zajęcie przez wojska Karola Gustawa dworu Dorpowskich (dzisiejszy Pałac Stary), drugim – potyczki, które miały miejsce między wojskami hetmana Czarnieckiego i broniącymi się w widłach Brdy i Wisły Szwedami. Rekonstrukcja historyczna w Ostromecku, jest obecnie największą imprezą odtwarzającą wydarzenia z XVII w. w Polsce.
80
81
82
83
84
85
Liczba rekonstruktorów,� ich zapał i barwne stroje przyciągają tysiące widzów. Podziwiają atak na dwór, walkę polskiej szlachty ze Szwedami, głuchną od huku armatnich wystrzałów i zwiedzają obozowiska szlachty, gdzie można nauczyć się strzelać z łuku, rzucać toporem lub nożem do tarczy. 86
87
88
89
90
91
92
93
Ostromecko sokolnicy Pokazy lotów sokołów trochę przypominają film przyrodniczy, w którym aktorami są ptaki, a akcja toczy się bezpośrednio na oczach zachwyconych widzów… Pokazy sokolników, a także łucznictwa konnego, turniej łuczniczy i szablistów można było obejrzeć podczas dwudniowego festynu w Ostromecku.
94
95
Strzelce Dolne Nie przypadkiem Stowarzyszenie Strzelecka Dolina ma w swoim herbie śliwkę: to pomysłodawca odbywającego się od kilkunastu lat Święta Śliwki, imprezy, która stała się znakiem rozpoznawczym regionu. Raz w roku gospodarze ze Strzelec Dolnych na wielkiej łące smażą w miedzianych kotłach śliwki. Nad całą doliną Wisły unosi się wtedy kuszący zapach… Powidła strzeleckie już od kilku lat znajdują się na liście produktów tradycyjnych, prowadzonej przez Ministerstwo Rolnictwa.
96
97
Dożynki Solec Częścią składową kultury lokalnej są tradycyjne obrzędy i zwyczaje. Jednym z takich obrzędów są dożynki (zakończenie żniw), relikt dawnych zwyczajów o charakterze magicznym, który ma zapewnić urodzaj na przyszły rok. Święto ma uroczystą oprawę w kościele: święcone jest tu obrzędowe pieczywo oraz wieńce – w formie krzyży, hostii, kielichów i koron – niesione zawsze w darze symbolicznemu gospodarzowi.
98
99
Dożynki, zmieniając w ciągu wieków swój charakter, pozostały świętem rolników i dziś mają zarówno religijny, jak i ludowy charakter. Kończy je najczęściej festyn. Tak też przebiegały ostatnie dożynki w Solcu Kujawskim: rozpoczęła je msza w kościele BiM św. Stanisława, potem – ceremoniał dożynkowy i festyn, na którym wystąpiła Grupa No To Co, Disco Polo Show, Kapela Podwórkowa Cynamony i Orkiestra Ochotniczej Straży Pożarnej.
100
101
Powrócisz tu, gdzie nadwiślański brzeg, Powrócisz tu zza siedmiu gór i rzek, śpiewała przez wiele lat Irena Santor, pochodząca z Solca Kujawskiego artystka, nazywana Wielką Damą polskiej piosenki. – Tutaj odkryłam pasję do śpiewania. To szczęście, że spędziłam tu dzieciństwo. Do dziś czuję się bardzo z tym miastem związana – mówiła Irena Santor podczas promocji albumu „Powrócisz tu…” w Solcu Kujawskim. – Jestem dumna i cieszę się, że mogłam od dzieciństwa wychowywać się, oddychać tą przyrodą, tym powietrzem soleckim, Wisłą, polami – dodała. – Solec jest piękny. Rośnie, ma ambicje. To sztuka stworzyć miasto, które staje się wizytówką. Irena Santor wyjechała z Solca, gdy miała 13 lat. Ale powraca tu, nie tylko w piosence…
102
103
„Lato z Radiem” w Solcu Arka Noego, Maciej Pol, Cleo, Margaret i zespół Pectus – gwiazdy wystąpiły na Stadionie Miejskim w Solcu Kujawskim w ramach „Lata z Radiem” – to niezwykle popularny w okresie wakacyjnym projekt radiowej „Jedynki”.
104
105
JuraPark Solec To jeden z największych tego typu parków w Europie: na terenie mierzącym ponad 12 ha, wśród lasu, znajdują się atrakcje, takie jak: JuraPark, Muzeum Ziemi, Park Owadów, Park Rozrywki, Kino Emocji Cinema 5D” i wiele innych. Główną atrakcją obiektu jest ścieżka dydaktyczna, wzdłuż której rozmieszczone są naturalnej wielkości rekonstrukcje mezozoicznych gadów i płazów. Chętnie odwiedzane jest też Muzeum Ziemi, które posiada jedną z największych kolekcji skamieniałości w Polsce oraz Park Owadów.
106
107
108
109
Jaskinia Bajka to właściwie zespół trzech jaskiń: Bajka I, Bajka II i Dziura z Filarkiem w wąwozie wciętym w skarpę Doliny Dolnej Wisły. Jaskinie te powstały przez wypłukanie piaskowca. Najgłębsza z nich – Bajka I – ma 19 metrów długości, Bajka II ma 10 metrów i stanowi salkę z kilkoma wnękami, a Dziurka z Filarkiem, najmniejsza i położona pomiędzy Bajkami, ma 1,5 metra oraz podwójne wejście przedzielone filarem. To jedne z nielicznych tego typu jaskiń w północnej Polsce.
110
111
Jezioro Jezuickie to jedno z ulubionych miejsc wypoczynku mieszkańców powiatu bydgoskiego. Wokół jeziora rozmieszczonych jest kilka kąpielisk: Chmielniki, Piecki, Prądocin oraz tzw. Cypel i Kobra (dzikie kąpieliska), są wypożyczalnie sprzętu wodnego.
112
113
Bydgoski Klub Morsów Od rozpoczęcia sezonu w październiku, do zakończenia go w kwietniu, członkowie Bydgoskiego Klub Morsów spotykają się w każde niedzielne południe w Pieckach nad Jeziorem Jezuickim. Niestraszna im niska temperatura, niestraszne opady śniegu… 114
115
116
117
118
119
Nisko przelatujące samoloty nad wieżą zabytkowego kościoła w Cielu świadczą o bliskości lotniska: Port Lotniczy im. I.J. Paderewskiego położony jest w południowo-zachodniej części Bydgoszczy, częściowo w obrębie gminy Białe Błota. Z Ciela do Bydgoszczy można szybko dojechać drogą ekspresową S5.
120
121
Bydgoszcz Od wieków atutem Bydgoszczy było położenie nad Brdą, co zapewniało wygodną komunikację wodną z wybrzeżem Bałtyku. Port i stocznia do budowy rzecznych statków działały już od połowy XIV wieku. W krajobraz miasta wtopiły się spichrze; dziś stanowią jedną z ikon Bydgoszczy. W nurcie rzeki przeglądają się zabytkowe budowle, a opodal mostu staromiejskiego im. Jerzego Sulimy-Kamińskiego balansuje na linie spinającej brzegi Brdy „Przechodzący przez rzekę”. 122
123
Bydgoską Wyspę Młyńską opływają wody Brdy i Młynówki. Przez wyspę (to jeden z najpiękniejszych zakątków Bydgoszczy) przebiega tylko jedna ulica – Mennica, której przedłużeniem jest ulica Tamka biegnąca po grobli łączącej Wyspę Młyńską ze Śluzą Miejską. Śluza Miejska jest jednym z elementów Kanału Bydgoskiego. To najstarszy, czynny do dziś, śródlądowy kanał wodny na obecnym terytorium Polski. Zbudowany w latach 1773-1774, jeszcze w czasach międzywojennych uznawany był za najpiękniejszą i najsprawniejszą drogę wodną II Rzeczypospolitej. Kanał jest sztuczną drogą wodną łączącą Wisłę i Odrę poprzez ich dopływy: Brdę od strony Wisły oraz Noteć i Wartę od strony Odry. W latach 1910-1915 został przebudowany: zmieniono wówczas jego bieg, a starą część nazwano Starym Kanałem Bydgoskim; dziś, wyłączony z ruchu, stanowi jedną z turystycznych atrakcji miasta.
124
125
126
127
bydgoski Przyroda Lasy Puszczy Bydgoskiej z kompleksem wydm śródlądowych, wody Zalewu Koronowskiego i Jezior Byszewskich, torfowiska porośnięte rośliną rodem z epoki lodowcowej, wstęgi Brdy i Noteci – tak wyglądają krajobrazy powiatu bydgoskiego. Ponad 40 proc. jego terytorium stanowią lasy – można zatem powiedzieć, że powiat bydgoski to swego rodzaju „zielone płuca” pobliskiej aglomeracji bydgoskiej. Rozciągająca się w środkowej części powiatu Puszcza Bydgoska jest jego największym kompleksem leśnym, kolejnym – Bory Tucholskie (ich fragmenty), które otaczają Zalew Koronowski i Dolinę Brdy i sięgają aż do terenów Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku w bydgoskim Myślęcinku. Wśród lasów położone są oba miasta powiatu: Solec Kujawski (Puszcza Bydgoska porasta tereny położone na południe od miasta) i Koronowo (leży na pograniczu Borów Tucholskich). Najcenniejsze skarby natury chronią liczne rezerwaty przyrody – przykładowo tylko w gminie Solec Kujawski różnymi formami ochrony objęto ponad 60 proc. powierzchni. Dopełnieniem wizerunku powiatu są jeziora: Borówno, Kusowo, Dobrcz, Słupowskie, Wierzchucińskie Duże i Wierzchucińskie Małe, i największe – Zalew Koronowski oraz ciąg polodowcowych Jezior Byszewskich.
128
129
Brda minąwszy Bydgoszcz, gdzie łączy się z Kanałem Bydgoskim, wpływa powyżej Fordonu, w dzielnicy zwanej Brdyujściem, do Wisły. Jest jednym z najpiękniejszych w kraju szlaków kajakowych. Urozmaicony, kręty bieg rzeki, piękna przyroda, liczne boczne szlaki, od lat ściągają na Brdę turystów wodniaków.
130
131
Noteć, jedna z rzek przepływających przez teren powiatu bydgoskiego, dzieli się na odcinki, którym nadano różne nazwy w zależności od biegu i szybkości nurtu. Nazwy nadano także kanałom przekopanym na szlaku Noteci. W środkowym biegu szlak żeglowny poprowadzony jest Kanałem Górnonoteckim, który łączy Kanał Bydgoski z jeziorem Gopło. Kanał został wykonany na obszarze Łąk Nadnoteckich. Jego końcowy odcinek poprowadzono krzywiznami wśród zalesionych wydm, co tworzy atrakcyjny turystycznie – i podlegający ochronie – krajobraz. Kanał Nowonotecki (Nowy Kanał Notecki) poprowadzony śladem wielkiego zakola Noteci Antoniewo – Brzoza – Dębinek zastępuje pierwotne koryto Noteci, której odcięte meandry i starorzecza występują w sąsiedztwie kanału. Pokrywa się w przybliżeniu ze śladem koryta starej Noteci w obrębie wielkiego zakola tej rzeki. Rozpoczyna się przy śluzie Antoniewo na Kanale Górnonoteckim i ponownie łączy się z Kanałem Górnonoteckim przy węźle wodnym w Dębinku.
132
133
W otoczeniu Borów Tucholskich na północ od Koronowa, leży Jezioro Koronowskie (Zalew Koronowski). To sztuczny zbiornik retencyjny o powierzchni 13,5 km², oddany do użytku w 1960 r., który powstał ze spiętrzonej zaporą w Pieczyskach Brdy oraz z połączenia wielu jezior rynnowych. Zalew Koronowski, będąc częścią wodnego turystycznego szlaku Brdy, jest bardzo atrakcyjny dla wszystkich uprawiających turystykę wodną. Turystykę żeglarską promują liczne kluby żeglarskie posiadające przystanie, baseny, hangary, pomosty, dźwigi do wodowania i załadunku jachtów.
134
135
136
137
138
139
Zalew Koronowski Brzegi Zalewu Koronowskiego porośnięte są lasem, a długość linii brzegowej sięga 102 km. Charakteryzuje się występowaniem wielu głębokich zatok, wysp, dzikich nadbrzeży. Wraz z otoczeniem, w większości leśnym, należącym do kompleksu Borów Tucholskich, objęty jest ochroną jako Obszar Chronionego Krajobrazu Zalewu Koronowskiego. 140
141
142
143
Wisła w Solcu Stojąca na brzegu Wisły w Solcu Kujawskim Stanica Ratownictwa Wodnego „Salina” ma kształt statku. Nieprzypadkowo, bo dzieje miasta nierozerwalnie związane są z tą rzeką.
144
145
Wisła Solec po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych jako nadwiślański ośrodek wymiany handlowej i przynoszącej dochody przeprawy przez Wisłę, przez wieki uczestniczył w spławianiu zboża Wisłą do Gdańska, a w II połowie XIX w. był znaczącym ośrodkiem przemysłu drzewnego (dzięki niemu miasto rosło ekonomicznie, demograficznie i terytorialnie). W okresie międzywojennym z nadwiślańskiej panoramy Solca zniknęły tartaki (pod koniec lat 30. został już tylko jeden), w Solcu nadal działał prom, a Wisła zaczęła też pełnić funkcje rekreacyjne. W ostatnich kilkunastu latach znacznie poprawiła się jakość wody w Wiśle, a wędkarze mogą pochwalić się rekordowymi okazami. W planach jest uruchomienie promu łączącego Solec z Czarnowem.
146
147
Wisła w Solcu Kujawskim Piaszczyste łachy na Wiśle, szereg wysp, strome brzegi i starorzecza, utworzone z rzecznych piasków wydmy, łęgowe lasy porastające zbocza, czasem strome, nachylone ku rzece, pełne wodno-błotnego ptactwa… Nadwiślańskie krajobrazy.
148
149
150
151
152
153
Puszcza Bydgoska, o powierzchni ponad 45 tys. ha, to największy kompleks leśny powiatu bydgoskiego. Charakteryzuje się występowaniem rozległych pól wydm śródlądowych. Porasta je bór sosnowy z domieszkami dębu, brzozy, grabu. Jedną z najwyższych wydm jest Góra Szwedzka, położona na zachód od drogi Solec Kujawski – Chrośno: jej wierzchołek osiąga wysokość 110 m n.p.m. W jej sąsiedztwie znajduje się najwyższa w Puszczy Bydgoskiej wydma paraboliczna, której wysokość bezwzględna wynosi 116 m n.p.m. Tereny te podlegają ochronie: Obszar Chronionego Krajobrazu Wydm Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej graniczy na wschodzie z Obszarem Chronionego Krajobrazu Wydm Śródlądowych, zaś na południowym zachodzie z Obszarem Chronionego Krajobrazu Łąk Nadnoteckich.
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
W lasach Puszczy Bydgoskiej występuje kilkaset gatunków zwierząt; wśród nich najbardziej liczną grupą są ptaki, m.in. umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt bąk, bocian czarny, kania, gatunki pospolite – kurki wodne, krzyżówki, dzikie gęsi i łabędzie (które spotkać można na bagnach śródleśnych i różnego rodzaju zbiornikach wodnych), skowronki polne, kuropatwy (szczególnie w obszarze łąk nadwiślańskich) i gnieżdżące się w lasach kosy, drozdy śpiewaki, sójki, wilgi, zięby pospolite, dzięcioły zielone, dzięcioły duże. Nad Wisłą pojawiają się również orły bieliki. W lasach puszczy mieszka około 50 gatunków ssaków: jelenie, sarny, zające, dziki, lisy, wilki i łosie.
168
169
170
171
172
173
174
175
Rezerwat ścisły Linje Rezerwat przyrody Linje to rezerwat torfowiskowy. Położony jest w obrębie Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego i zajmuje 12,7 ha (w tym ponad 5 ha jest rezerwatem ścisłym). Głównym obiektem ścisłej ochrony
Brzoza karłowata w naturalnym środowisku występuje już tylko w arktycznych rejonach Europy, Azji, Północnej Ameryki oraz na Grenlandii. W Polsce gatunek ten rosnący na naturalnych stanowiskach jest ginącym reliktem lodowcowym i podlega ochronie jako roślina zagrożona, narażona na wyginięcie.
176
jest brzoza karłowata. Oprócz brzozy, w skład roślinności rezerwatu wchodzą również torfowce (mchy) oraz rośliny zielne: rosiczka okrągłolistna, wątlik błotny, wełnianki – pochwowata i wąskolistna, turzyce – nitkowata, dzióbkowata i pospolita oraz modrzewnica zwyczajna.
177
178
179
Żurawina i bagno zwyczajne Bagno zwyczajne, inaczej: bagno pospolite, dziki rozmaryn, jest powszechnie znane jako środek przeciw molom. Liście i pędy zawierają olejek eteryczny o silnym charakterystycznym zapachu, porażający układ nerwowy i działający odurzająco. Bagno, razem z żurawiną (to z kolei roślina jadalna, ceniona ze względu na dużą ilość witaminy C), a także modrzewnicą, wrzosem i wrzoścem bagiennym rośnie na terenach podmokłych i zacienionych.
180
181
Bagno Głusza to rezerwat faunistyczny, położony w gminie Koronowo. Chroni środowiska wodne, bagienne, leśne i łąkowe, które są miejscami lęgów i występowania rzadkich gatunków ptaków (ze znacznym udziałem gatunków zagrożonych w skali europejskiej). Gniazdują tu m.in. bociany (czarny i biały), błotniaki (stawowy, zbożowy i łąkowy), rybitwy (czarne i zielone), perkozy, bąki, nurogęsi i żurawie. To ptasi raj – w sumie ornitolodzy doliczyli się około 135 gatunków.
182
183
W strefie brzegowej rezerwatu Bagno Głusza rozwinął się pas szuwarów osiągający miejscami szerokość kilkudziesięciu metrów. Porasta go trzcina pospolita, pałka szerokolistna i oczeret jeziorny. W części południowej Bagna Głuszy występują trawiaste szuwary z manną mielec i mozgą trzcinowatą, a w płytkiej wodzie – starzec bagienny.
184
185
186
187
188
189
190
191
Reptowo to rezerwat ornitologiczny, który chroni stanowiska lęgowe czapli siwej. Ptaki te żerują brodząc w wodzie lub po wilgotnych łąkach. Za pokarm służą im drobne ryby, płazy, małe ssaki. Miejscem ich łowów jest dolina Wisły, a zwłaszcza licznie występujące na tym terenie starorzecza i oczka wodne. Gniazda czapli umieszczone są w koronach 200-letnich sosen; ornitolodzy naliczyli ich ponad 50. Reptowo, położone na północ od Ostromecka, jest jednym z rezerwatów Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Zajmuje powierzchnię ponad 3,5 ha.
192
193
194
195
ISBN 978-83-946861-5-4
Publikacja powstała w serii wydawniczej
na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu
Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu FOTOGRAFIE: Pachphoto www.pachphoto.pl Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu TEKST: Marta Laudańska WYDAWCA: Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska ArtStudio i Gospodarki Wodnej w Toruniu www.klonowski.eu
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISBN 978-83-946861-5-4