chełmiński
Poznawanie historii, zabytków, kultury ziem, które stanowią dziś powiat chełmiński, prowadzi do prostego wniosku. Tu są nasze: polskie, ale także europejskie, korzenie. Bo przecież, gdy dziesięć wieków temu, nasi przodkowie wychodzili z puszcz na spotkanie chrześcijańskiej Europy, to nie gdzie indziej, ale w Kałdusie zaczęli budować trójnawową bazylikę, porównywalną z tymi w Gnieźnie i Poznaniu. Nic zatem dziwnego, że gdy dwa stulecia później, przybyli, wprost z Ziemi Świętej, mnisi-rycerze, w Polsce Krzyżakami zwani, to właśnie tu, najpierw w Starogrodzie, a później w Chełmnie, założyli swoją stolicę. I choć ostatecznie stołeczny charakter skradł Chełmnu Malbork, to położone – jak Rzym – na siedmiu wzgórzach miasto stało się wzorem dla setek innych miejskich ośrodków w Europie. Przez prawo, które na jego cześć, nazwano chełmińskim. Do dziś w Chełmnie podziwiać możemy (dziś metalową, przed stuleciami kamienną) listwę – wzorzec jednostki miary – słynnego pręta chełmińskiego. Ustanowiony pół tysiąca lat wcześniej niż wzorzec metra z podparyskiego Sevres. A była jeszcze Akademia Chełmińska, założona na obraz słynnej Akademii Bolońskiej, w późniejszym czasie współpracująca z inną, nie mniej sławną, Akademią Krakowską. W chełmińskiej uczelni muzyką się parał, odkrywany dziś po dwóch wiekach zapomnienia, Grzegorz Gerwazy Gorczycki – kompozytor barokowy nazywany polskim Händlem. Ruszajmy więc na wyprawę w przeszłość, z której wyrosła nasza współczesność. Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Powiat chełmiński, jak twierdzi Starostwo Powiatowe w Chełmnie, to piękno natury i historii. I trudno się z tym nie zgodzić. Są w granicach powiatu ślady dawnych krzyżackich zamków: w Papowie Biskupim, Lipienku, Sarnowie, Starogrodzie, które w średniowieczu były symbolem siły i potęgi państwa Zakonu, są liczne zabytkowe kościoły, budowane z kamienia i cegły, solidnie, by dawały świadectwo wiary i przetrwały dziejowe zawieruchy (m.in. w Starogrodzie, Papowie Biskupim, Lisewie, Grzybnie, Unisławiu, Wabczu, Sarnowie, Trzebczu Szlacheckim, Kijewie Królewskim), dwory i pałace z otaczającymi je parkami (np. w Grubnie, Jeleńcu, Zegartowicach, Papowie Biskupim), jest również ®
Chełmno, Miasto Zakochanych , ze wspaniałym renesansowym ratuszem, gotyckimi świątyniami i pamiętającymi średniowiecze murami. Piękno natury powiatu chełmińskiego: pejzaże Zakola Dolnej Wisły z wydmami, niewielkimi oczkami wodnymi, morenowymi pagórkami i równinami zalewowymi, kotlinę Basenu Unisławskiego, dolinę Wisły chronią rezerwaty przyrody i Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Naturalne ukształtowanie terenu w okolicach Unisławia wykorzystują narciarze oraz paralotniarze, na miłośników sportów wodnych i wędkowania czekają pięknie położone jeziora (Jezioro Starogrodzkie, Papowskie, Młyńskie, Kornatowskie, Bartlewskie, Jeleniec, Czyste), liczne piesze szlaki turystyczne (m.in. Szlak Rezerwatów Chełmińskich, Szlak Zamków i Miejsc Martyrologii, Szlak Historii Unisławia, Szlak Panoramy Chełmna) pozwalają poznać najciekawsze zakątki regionu. A drogi i bezdroża powiatu prowadzą czasem do miejsc, których próżno szukać w przewodnikach. Warto nimi powędrować.
chełmiński CHEŁMNO Stolno Lisewo
Kijewo Królewskie Papowo Biskupie
Unisław
chełmiński CHEŁMNO Wznoszące się ku niebu wieże kościołów, klasztoru i ratusza, fragmenty murów obronnych, czerwone dachy kamienic – to panorama Chełmna widziana znad Wisły. I choćby tylko dla niej warto tu przyjechać. Chełmno, stolica powiatu chełmińskiego, uchodzi za jedno z najpiękniejszych miast w Polsce. Dawna stolica historycznej Ziemi Chełmińskiej (w dokumentach występuje po raz pierwszy w 1065 r. jako łacińskie Culmen), miasto Hanzy, to dziś perła na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Położone jest nad Wisłą, na dziewięciu wzgórzach Wysoczyzny Chełmińskiej. Wzgórza te, razem z wstęgą rzeki, widnieją też w herbie miasta. Z początkami Chełmna związana jest wczesnośredniowieczna osada na górze św. Wawrzyńca w Kałdusie oraz Starogród (siedziba I komturii krzyżackiej zwanej chełmińską). Prawo lokacyjne, tzw. przywilej chełmiński, nadane miastu przez Krzyżaków w 1233 r., stało się wzorcem do lokowania ponad 200 polskich miast. Warto wiedzieć, że zapisy przywileju miały wpływ także na wygląd miast (również Chełmna), określając m.in. rozplanowanie sieci ulic, a przy wytyczaniu miasta zakładanego od podstaw posługiwano się przyjętą miarą pręta chełmińskiego (1 pręt – 4,35 m), którego kopię można dziś oglądać na ścianie ratusza.
10
11
Przywilej chełmiński z 1233 r. spłonął podczas pożaru miasta. W 1251 r. Krzyżacy wydali nowy dokument, tzw. odnowiony przywilej chełmiński, który nazywał Chełmno „miastem głównym i godniejszym od pozostałych”. Zachował się do dziś, ale niestety nie ma go w Chełmnie – oryginał przechowuje Geheimes Staatsarchiv w Berlinie.
12
13
Chełmno należy do tych nielicznych miast w Polsce, którym nie tylko udało się zachować dawną zabudowę i średniowieczny układ przestrzenny, ale i „nie dopuścić” do ścisłego centrum starego miasta elementów współczesnej architektury: nie widać tu zbyt wielu wieżowców, fabryk ani zakładów przemysłowych. Słowem, panorama Chełmna przypomina tę z końca XVI wieku.
14
15
Średniowieczny rodowód ma chełmiński rynek; dawniej otaczały go gotyckie kamienice, które powoli znikały z jego krajobrazu. Najstarsza, XVIII-wieczna, to kamienica Cywińskich, pozostałe wybudowano dopiero na przełomie XIX i XX w. Ozdobą rynku jest ratusz, zaliczany do najpiękniejszych zabytków polskiego renesansu (wybudowany na miejscu gotyckiego poprzednika), dawna siedziba władz miejskich, dziś Muzeum Ziemi Chełmińskiej. Stare miasto otacza pierścień niemal nienaruszonych murów obronnych, bram wjazdowych i baszt.
16
17
Majestatyczne budowle świątyń to świadkowie dawnego znaczenia miasta – w niewielkim Chełmnie jest aż 7 zabytkowych kościołów. Gotycki, ceglany kościół farny p.w. Wniebowzięcia NMP należy do najstarszych i największych na Pomorzu. I do najpiękniejszych. Rzeźby apostołów, średniowieczne polichromie, monumentalny ołtarz główny, ambona w kształcie muszli, romańska chrzcielnica, epitafia i płyty nagrobne (najstarsza nosi datę 1319), stalle i prospekt organowy to tylko niektóre ze skarbów fary. Ciekawostką jest XVII-wieczna meluzyna – podwieszony do sufitu świecznik w kształcie głowy jelenia. To nie lada atrakcja dla turystów: zawieszona na konopnej linie, reaguje na zmiany pogody i podobno z niezmienną dokładnością zwiastuje deszcz lub słońce. Uwagę przyciąga też rozłożysty renesansowy żyrandol zwisający pośrodku nawy głównej. Odlany w brązie, ma 30 ramion, a na szczycie wieńczy go postać „Dzikiego Męża”. W kaplicy Matki Bożej Bolesnej Chełmińskiej znajduje się cudowny obraz z XVII w. Warto również zwiedzić północną wieżę kościoła – liczy 60 m i jest najwyższym punktem widokowym w mieście.
18
19
20
21
22
23
24
25
W chełmińskiej farze, w srebrnym relikwiarzu ufundowanym przez Jadwigę Działyńską z wdzięczności za uzdrowienie córki, od paru wieków przechowywane są relikwie św. Walentego, patrona chorych na epilepsję, pszczelarzy, zakochanych i małżeństw. Gdy w latach 90. zawitała do Polski moda na walentynki, wówczas i w Chełmnie zaczęto postrzegać świętego jako „specjalistę” od miłości. Od 2002 r., 14 lutego, msza św. w farze przed wystawionym relikwiarzem stała się jednym z punktów miejskich uroczystości Dnia Świętego Walentego.
26
27
28
29
Miasto Zakochanych® 14 lutego przyobleka się w czerwień. Czerwone są serca i napis „Walentynki” zawieszone na froncie ratusza, czerwone serduszka zdobią witryny sklepów i gałęzie drzew, balony w kształcie czerwonych serc sprzedawane są na rogach ulic. A chełmiński piekarze na ten dzień wypiekają rekordowe ilości walentynkowych bułeczek z lubczykiem i polanych czerwonym lukrem pączków w kształcie serca.
30
31
32
33
Tak po prostu bez pamięci zakochani mogą na chwilę przysiąść na jednej z „ławeczek dla zakochanych”. Postawiono je w parku miejskim Nowe Planty, niedaleko Bramy Grudziądzkiej, w Parku Pamięci i Tolerancji im. Ludwika Rydygiera, oraz przed budynkiem Urzędu Miasta. Z ławeczki ulokowanej naprzeciwko Urzędu Miasta można ukochanemu – ukochanej przesłać „Pozdrowienia na żywo”.
34
35
36
37
38
39
40
41
Ogólnopolski Festiwal Amatorskich Orkiestr Dętych w na stałe już wpisał się w kalendarz kulturalnych imprez Chełmna. Od 1997 r. jego gospodarzem jest Orkiestra Dęta Chełmińskiego Domu Kultury, która powstała z inicjatywy władz miejskich i dyrekcji Młodzieżowego Domu Kultury w 1972 r. Zaproszeni goście biorą udział w paradach ulicami miasta, od Bramy Grudziądzkiej do rynku, i w koncertach konkursowych na scenie na płycie rynku. Zespoły – w marszu i na scenie – rywalizują m.in. o tytuł „Orkiestry Roku Miasta Zakochanych”.
42
43
44
45
Ozdobą Orkiestry Dętej Chełmińskiego Domu Kultury jest dziewczęca grupa taneczna „Mażoretek” towarzysząca jej podczas przemarszów i koncertów. Już pierwszy występ (w 1996 r.) wzbudził ogromny aplauz publiczności, mimo że – z braku odpowiedniego obuwia – dziewczęta tańczyły wtedy w… tenisówkach. I nieważne, czy „Mażoretki” biorą udział w koncertach orkiestry, czy występują samodzielnie – ich pokazy są widowiskowe.
46
47
48
49
Każdego roku chełmińska starówka tętni muzyką ludową z różnych zakątków Europy. Międzynarodowe Spotkania z Folklorem „Barwy Folkloru” co roku przyciągają tłumy gości. Na festiwal przyjeżdżają zespoły z Polski, ale także z Mołdawii, Bośni i Hercegowiny, Rosji, a nawet, jak w roku ubiegłym, z Nepalu. Wydarzeniu towarzyszy kiermasz sztuki ludowej, rzemiosła i potraw regionalnych – Jarmark Jaszczurczy. Na deptaku i płycie rynku stoją wtedy stragany z wyrobami twórców ludowych i rzemieślników oraz stoiska promujące wyroby kuchni regionalnej. Można skosztować swojskich nalewek, serów, wędlin, chleba ze smalcem, konfitur czy miodów. Gospodynie ze Starogrodu przyjechały ostatnio ze swoimi ciastami, pierogami i żurkiem.
50
51
Festiwalowi goście wypełniają ulice Chełmna. Jest barwnie, śpiewnie i tanecznie. A na rynku zobaczyć można harcującego lajkonika. Gościmy grupy z różnych stron świata. Chełmno się bawi, jest kolorowo, są korowody i jest tak, jak chcielibyśmy, by było na co dzień – mówi Mariusz Kędzierski, burmistrz Chełmna.
52
53
54
55
56
57
58
59
9 HILLS to interaktywny festiwal sztuki z pogranicza historii i fantastyki. Nazwa – 9 HILLS – nawiązuje oczywiście do dziewięciu wzgórz, na których leży Chełmno. Motywem przewodnim ubiegłorocznego festiwalu była podróż w czasie. Na trzy dni, z okazji urodzin św. Walentego, miasto opanowali uczestnicy miejskiej gry „Wehikuł czasu” (była to gra typu LARP, w której gracze realizują wyznaczone im cele poprzez odgrywanie konkretnych ról). Ich zadaniem było zmienić zakończenie średniowiecznej legendy o włodarzu miasta, jego córce i pasierbie: uczestnicy mieli 12 godzin, aby uratować parę zakochanych oraz zmienić bieg historii. Festiwalowi towarzyszyły wydarzenia artystyczne: wernisaż wystawy rzeźby plenerowej, pokaz tworzenia rzeźb z metalu i ognia, spektakl Teatru Tancerzy Ognia Salamandra, koncert mistrzów akordeonu z Motion Trio i nocny korowód mieszkańców z pochodniami w asyście tancerzy ognia i bębniarzy. Nie zapomniano i o słynnym patronie miasta: ostatnia festiwalowa noc należała do św. Walentego i zakochanych.
60
61
Tradycje rycerskie w Chełmnie pieczołowicie kultywuje Zastęp Rycerski. Jego członkowie, zafascynowani historią zapaleńcy, organizują i biorą udział w ogólnopolskich i międzynarodowych turniejach oraz pokazach rycerskich, są też gospodarzami Osady Rycerskiej. W niej to właśnie zagościli członkowie bractw rycerskich, którzy przyjechali na festiwal 9 HILLS z Polski, Litwy i Niemiec.
62
63
64
65
„Otwarte podwórka” to projekt, którego celem było włączenie do udziału w festiwalu 9 HILLS mieszkańców Chełmna. Pod okiem animatorów przygotowali kilka tematycznych podwórek, związanych z przeszłością. Podwórko Pasja Chełminiaków, czyli wystawa obrazów mieszkańców, Aniołowo, gdzie można było podpatrzeć tworzenie rękodzieła, a także napić się kawy i zjeść kawałek domowego ciasta. Podwórko fotograficzne – to wystawa prywatnych zdjęć ślubnych, portretów rodzinnych i innych, zaaranżowana w scenerii starego zakładu fotograficznego.
66
67
Na czas festiwalu chełmiński rynek zamienił się w Miasteczko Średniowieczne. Można było m.in. spróbować specjałów staropolskiej kuchni, wziąć udział w warsztatach pieczenia chleba, pokazach barwienia tkanin, lepienia z gliny, ilustrowania manuskryptów, heraldyki.
68
69
70
71
72
73
74
75
chełmiński W PLENERZE Chełmno – Miasto Zakochanych®, ze średniowiecznym układem urbanistycznym, gotyckimi świątyniami, renesansowym ratuszem i zachowanymi murami miejskimi, Góra Zamkowa i barokowy kościół w Starogrodzie, Twierdza Chełmno (pas umocnień z początku XX w. niedaleko Chełmna), liczne mennonickie cmentarze – to tylko niektóre atrakcje historyczne Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Chełmno bowiem, wraz z gminą wiejską, a także część gminy Unisław, Stolno i Kijewo Królewskie, leżą na terenie ZPKChiN. I choć utworzono go przede wszystkim w celu ochrony przyrody i naturalnego krajobrazu doliny Wisły – jednej z nielicznych dzikich rzek Europy, istniejące na jego terenie zabytki są dodatkowym walorem i atrakcją turystyczną. Unikatową florę i faunę powiatu chełmińskiego chronią rezerwaty przyrody: leśne „Płutowo” „Łęgi na Ostrowiu Panieńskim” i „Ostrów Panieński” oraz dwa stepowe „Zbocza Płutowskie” i „Góra św. Wawrzyńca. Dodatkową, indywidualną formą ochrony przyrody objęte są użytki ekologiczne (najwięcej występuje ich w gminie Unisław, trochę mniej w gminie Chełmno i Stolno), takie jak bagna oraz wydmy, oczka wodne, remizy śródpolne i dwa starorzecza Wisły. Chronione są również żywe pomniki przyrody, wśród nich: aleja lipowa wzdłuż drogi Unisław – Gołoty, pomnikowe okazy dębów, wiązów i klonów na Ostrowiu Panieńskim, grupa 27 pomników drzew w przypałacowym parku w Grubnie, sosna czarna w ogrodzie przyklasztornym przy ul. Dominikańskiej w Chełmnie.
76
77
Między Płutowem a Starogrodem, na wysokim – ponad 80-metrowym, i stromym zboczu doliny Wisły, znajduje się rezerwat stepowy „Zbocza Płutowskie”. Utworzono go w 1963 r., a w 1989 r. powiększono jego teren w celu ochrony roślinności stepowej – pięciornika piaskowego, ostnicy włosowatej oraz miłka wiosennego i kłosownicy pierzastej. Rezerwat podlega czynnej ochronie konserwatorskiej, na jego terenie wypasa się owce wrzosówki, które pełnią funkcję „żywych kosiarek”.
78
79
Wysoki stok Zboczy Płutowskich to wymarzone startowisko dla paralotniarzy. Startowisko w Kiełpiu (Starogrodzie) ma status oficjalnego startowiska na terenie Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego.
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
Na odsłoniętych i silnie nasłonecznionych stokach rezerwatu „Zbocza Płutowskie” temperatura, jak w stepie, przekracza latem nawet 60˚C. Takie upały mogą przetrwać wyłącznie rośliny kserotermiczne, potrzebujące niewielkiej ilości wody, jak storczyk kukawka czy miłek wiosenny.
90
91
92
93
94
95
Rezerwatem roślinności stepowej Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego jest też Góra św. Wawrzyńca w Kałdusie – wał antropogeniczny (powstały w wyniku działalności człowieka) na krawędzi wysoczyzny chełmińskiej stromo opadającej w tym miejscu do wiślanej doliny. To sztucznie usypane wzniesienie (wczesnośredniowieczny zespół osadniczy) jest dziś miejscem sensacyjnych odkryć archeologicznych.
96
97
Grodzisko Kałdus od kilkudziesięciu lat, powoli, odkrywa swe tajemnice. Teraz odkrywają je toruńscy archeolodzy, którzy przyjechali tu w 1996 r. Podczas prac znaleźli m.in. pozostałości obrzędów pogańskich, groby ludności skandynawskiej i fundamenty wczesnośredniowiecznej bazyliki, która wielkością mogła dorównywać tym z Gniezna i Poznania. Mogła, ponieważ nigdy jej nie ukończono. To odkrycie było sensacją: natrafiono bowiem na katedrę, o której pisał Jan Długosz – poza jego kroniką nie znaleziono żadnych innych dokumentów potwierdzających jej istnienie.
98
99
Stanowiskiem archeologicznym jest również wzgórze zamkowe w Starogrodzie. W XII w. krzyżacy zbudowali tu drewniany gród warowny, krótko potem, w jego miejscu, powstał murowany zamek, który był pierwszą siedzibą zakonu krzyżackiego na Ziemi Chełmińskiej. Na początku XVI w. przeszedł na własność biskupów chełmińskich, którzy przebudowali go na swoją rezydencję. W XVII w. zamek zaczął podupadać, pod koniec XVIII w. został zburzony i rozebrany. Ale wzgórze zamkowe w Starogrodzie, choć puste, z pewnością kryje w sobie wiele skarbów, które tylko czekają na odkrycia archeologów. W pobliżu nieistniejącego zamku jest punkt widokowy, z którego można podziwiać pradolinę Wisły. W 2009 r. mieszkańcy na stoku Góry Zamkowej wykonali napis z nazwą wsi. Trzymetrowej wielkości litery widać z dużej odległości.
100
101
Kościół św. Barbary w Starogrodzie to cenna barokowa świątynia zbudowana w 1754 r. przez biskupa chełmińskiego Wojciecha Leskiego w miejscu pierwszego, gotyckiego kościoła, prawdopodobnie na jego fundamentach. Z wczesnego gotyku pochodzą cegły w posadzce nawy głównej i zakrystii. Obejrzeć można m.in. płytę nagrobną i epitafium fundatora i płaskorzeźbę św. Barbary w ołtarzu głównym.
102
103
104
105
106
107
Niedaleko Chełmna, w Dolinie Dolnej Wisły, leży Jezioro Starogrodzkie, doskonałe miejsce wypoczynku i dla mieszkańców Chełmna, i dla turystów. Na jego brzegu znajduje się plaża, jest kąpielisko z ratownikami, pomost i przystań wodna. Tu, nad jeziorem, swą siedzibę ma Europejskie Centrum Wymiany Młodzieży im. Kurta Schumachera, urodzonego w Chełmnie działacza socjaldemokracji niemieckiej.
108
109
Stowarzyszenie Sportów Wodnych „DRAGON” w Chełmnie organizuje od 2002 r. nad Jeziorem Starogrodzkim Chełmińskie Wyścigi Łodzi Smoczych. Wystarczy pomysł na łódź, zebranie załogi i bębniarza, który nada wioślarzom rytm…
110
111
112
113
114
115
116
117
Na wysokim brzegu pradoliny Wisły, w rejonie tzw. Basenu Unisławskiego, położony jest Unisław, duża wieś gminna o miejskiej zabudowie. Rozwijała się zwłaszcza dzięki linii kolejowej i działającej do niedawna cukrowni, uruchomionej przez Niemców w 1883 r. Tysiąc lat temu był tu gród, którego znaczenie obronne wynikało z naturalnego ukształtowania terenu. Został zniszczony w XI w. i dziś przypominają o nim tylko wały, szerokie u podstawy na 20 m i wysokie na 6 m. Był też Unisław siedzibą komtura; krzyżacy postawili tu najpierw drewniany, potem murowany zamek, ale nie zostały po nim żadne ślady (choć istniały jeszcze w XIX w.). Przetrwał natomiast XIII-wieczny kościół św. Bartłomieja, a właściwie jego podwaliny wybudowane z polnych kamieni. Ten obecny rozbudowano na początku XX w., z pierwotnej budowli zachowując prezbiterium przekształcone w kruchtę i częściowo mury nawy. W jego wnętrzu znajduje się granitowa kropielnica z II poł. XIII w., barokowa chrzcielnica i ołtarz główny z bogatą dekoracją roślinną i rzeźbami świętych Piotra i Pawła.
118
119
120
121
Unisław położony jest na wysokim brzegu pradoliny Wisły, w rejonie tzw. Basenu Unisławskiego. Zbocza urozmaica sieć dolinek i parowów, które gdzieniegdzie, zmierzając ku rzece, osiągają 2 km długości i wcinają się na głębokość 55 m. W niecce pradoliny, której szerokość sięga tu nawet 9 km, usadowiły się wsie typu holenderskiego. W dużej mierze dzięki umiejętnościom mennonitów, holenderskich osadników, którzy przybyli tu licznie w XVI i XVII w., podmokle tereny zmieniły się w łąki, pastwiska i pola uprawne przecięte nitkami licznych kanałów odwadniających.
122
123
Turystyczne atuty Unisławia to przede wszystkim krajobraz ujęty w szerokie brzegi Doliny Dolnej Wisły jak w ozdobne ramy. Ze wzgórza w Unisławiu roztacza się piękny widok na pradolinę Wisły, w tym miejscu wyjątkowo rozległą, stanowiącą tzw. Basen Unisławski. Jego szerokość sięga 9 km. Przy tej szerokości Wisła wygląda jak wąska wstążka…
124
125
126
127
Wysokie zbocza doliny Wisły i dynamiczne, poziome prądy powietrza zapewniają doskonałe warunki dla paralotniarzy (m.in. w Unisławiu, Starogrodzie, Chełmnie), którzy podziwiać mogą z góry Wisłę, panoramę Basenu Unisławskiego oraz szachownicę pól i łąk poprzecinanych licznymi kanałami.
128
129
130
131
Mieszkańcy Kujawsko-Pomorskiego już nie muszą jechać zimą w góry, żeby pojeździć na nartach – wystarczy wybrać się do Unisławia. Jest tam bowiem stok narciarski, doskonale przygotowany, nadający się tak dla początkujących, jak i dla zaawansowanych narciarzy i snowboardzistów.
132
133
134
135
Aleja kasztanowa, jedna z powiatowych drรณg prowadzฤ ca do Papowa Biskupiego.
136
137
Malowniczo położone na brzegu Jeziora Papowskiego Papowo Biskupie to dawna własność biskupów chełmińskich. Jak wiele innych miejscowości powiatu chełmińskiego słynie z krzyżackiego zamku, który stał tam na niewielkim wzniesieniu nad jeziorem. Zbudowany na planie kwadratu, z dziedzińcem, otoczony fosą i przedzamczem musiał kiedyś robić wrażenie. Dzisiaj wrażenie robią jego ruiny. Czasy krzyżackie pamięta również XIII-wieczny kościół św. Mikołaja, w XVIII w. powiększony o wieżę i kaplicę św. Huberta. Wisi w niej do dziś obraz św. Huberta z 1676 r. Kult św. Huberta w Papowie sięga czasów krzyżackich: prawdopodobnie już na zamku była kaplica pw. tego świętego, w której znajdowały się jego relikwie. Kiedy zamek podupadł, kult przeniesiono do parafialnego kościoła. W kościele znajduje się też inny niezwykły zabytek – meluzyna, czyli świecznik w kształcie głowy jelenia, który pełni funkcję barometru. Podobny wisi w chełmińskiej farze. Przetrwały dwie kropielnice z XIV w., drewniany relikwiarz z XV w., monstrancja, trzy drewniane rzeźby (Madonny z Dzieciątkiem w ołtarzu głównym, św. Barbary i św. Katarzyny przy wejściu do kaplicy św. Huberta), a na wieży spiżowy dzwon z ok. 1370 r.
138
139
Zamek krzyżacki w Papowie zbudowany był dość nietypowo, bo prawie w całości z kamienia narzutowego, cegieł użyto tylko do wykończenia okien i drzwi. Powstał w końcu XIII w. jako siedziba komturów krzyżackich, później kolejno wójta krzyżackiego i biskupów chełmińskich. Od XVII w. to malownicza ruina – zachowały się w znacznej mierze fragmenty murów fortyfikacji i zarys fosy – i miejsce pracy archeologów z UMK. A kamień uzyskany z rozbiórki zamku w XVII w. posłużył m.in. jako budulec dla powstającego seminarium duchownego w Chełmży.
140
141
Otoczone polami uprawnymi Jezioro Papowskie, jedno z rynnowych jezior Pojezierza Chełmińskiego, ma swoją legendę: w głębinach jeziora znajduje się podobno zatopiony kościół wraz z wiernymi. Kiedy podczas mszy jedna z kobiet zaklęła, zniecierpliwiona długo trwającą ceremonią, cały kościół razem z wiernymi zapadł się pod ziemię. Chwilę później dokładnie w tym miejscu powstało jezioro.
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
W podchełmińskim Grubnie zachował się XIX-wieczny pałac, dwupiętrowy prostokątny budynek z dwiema wieżyczkami w narożnikach, o dachach krytych łupkami. W 1855 r. majątek Grubno nabył Ruperti, hamburski kupiec, i dwa lata później rozpoczął budowę domu. Jego syn rozbudował pałac i otoczył go rozległym parkiem w stylu angielskim, z rzadkimi okazami drzew i krzewów. Park powstał na stromej skarpie, u której podnóża znajdują się dwa stawy. Wokół pałacu rosną strzeliste świerki, żywotniki, kilka robinii i lipy, jesiony i klony. Jako że pałac, niczym średniowieczna warownia, został zbudowany na wzgórzu, rozciągał się z niego widok na Wisłę i pobliskie Chełmno. Dziś zasłaniają go stare drzewa.
154
155
156
157
Jest w powiecie chełmińskim wiele pięknych, zabytkowych dworków i pałaców. Wśród nich otoczony parkiem pałac w Kijewie Szlacheckim. Ta murowana piętrowa budowla z czterokondygnacyjną wieżą w jednym z narożników powstała w 1908 r. Była własnością Rychterów, potem Wojnowskich; ich potomkowie niedawno odzyskali pałac. Razem z ogromnym bocianim gniazdem.
158
159
160
161
Twierdza Chełmno Zespół umocnień fortecznych na terenie dzisiejszego powiatu chełmińskiego – Twierdza Chełmno – powstał w latach 1901-1909 (rozbudowywano go w latach 1914, 1918, 1944) jako obrona przeprawy promowej między Fordonem a Grudziądzem. I choć celem budowy systemu fortyfikacji było wzmocnienie twierdz w Toruniu i Grudziądzu, nigdy nie odegrał on znaczącej roli militarnej. Ze względu na małe rozmiary obiektów, niewielką ilość uzbrojenia i sieci drogowej, zaczęto dostrzegać jej nieprzydatność – mówi Tomasz Stankiewicz ze Stowarzyszenia Twierdza Chełmno. Dziś służy jako przykład sztuki fortyfikacyjnej z początku XX w.
162
163
System forteczny Twierdzy Chełmno ma długość ok. 30 km, pas umocnień obejmuje prawie 100 obiektów – forty, schrony bojowe, schrony piechoty w Watorowie, Nałęczu, Rybieńcu, Stolnie, Klamrach i Małem Czystem. Położone z dala od miasta, czasem tak bardzo na uboczu, że trudno je znaleźć, a tym bardziej dojechać, są w dobrym stanie technicznym, a przede wszystkim – zachowały swój niepowtarzalny charakter.
164
165
166
167
Rekonstruktorzy Ci, którym los militarnych zabytków����������������������� powiatu ���������������������� chełmińskiego nie jest obojętny, działają w Stowarzyszeniu Twierdza Chełmno. Rekonstruktorzy wcielają się w żołnierzy 66. Kaszubskiego Pułku Piechoty, który w czasach II Rzeczypospolitej, od zakończenia I wojny światowej do 1939 r., stacjonował w Chełmnie. W stowarzyszeniu działają też eksploratorzy, którzy znalezione eksponaty militarne przekazują Muzeum Ziemi Chełmińskiej.
168
169
„Anakonda” to manewry żołnierzy państw NATO i państw Partnerstwa dla Pokoju. Organizowane są co dwa lata, od 2006 r., przez Dowództwo Operacyjne Rodzajów Sił Zbrojnych. Manewry, które w 2016 r. zorganizowało Dowództwo Operacyjne Rodzajów Sił Zbrojnych we współpracy z Dowództwem Wojsk Lądowych USA w Europie (USAREUR), miały na celu sprawdzenie zdolności dowodzenia w koalicji międzynarodowej, współdziałania sojuszniczych armii, a także ich współpracy ze służbami i instytucjami pozamilitarnymi. Seria militarnych szkoleń odbyła się na wszystkich poligonach w kraju, w tym w Drawsku Pomorskim, Żaganiu, Wędrzynie oraz Nowej Dębie i była testem skuteczności polskich rozwiązań w realizacji zadań NATO.
170
171
Żołnierze z wielonarodowej dywizji wybudowali w Chełmnie, tuż przy moście drogowym, przeprawy promowe i tymczasowy most, po którym przejechały opancerzone amerykańskie wozy bojowe. Cała operacja trwała dwie godziny. Przeprawy promowe na Wiśle dla amerykańskich Strykerów wybudował batalion inżynieryjny z Niemiec. Po zdobyciu przyczółka na drugim brzegu wojska inżynieryjne przystąpiły do budowy mostu dla głównych sił. Przeprawę pokonało ponad 300 pojazdów wojskowych w drodze do krajów bałtyckich, w ramach ćwiczenia SABER STRIKE. Operację wspierały z powietrza polskie i amerykańskie śmigłowce, a osłonę zapewniały polskie F-16. W ćwiczeniach wzięło udział prawie 2 tys. żołnierzy. Most posłużył wojsku również po ćwiczeniach, skorzystała z niego m.in. 17 Wielkopolska Brygada Zmechanizowana wracająca z poligonu w Orzyszu.
172
173
174
175
176
177
W 2016 r. w manewrach „Anakonda 2016” – tuż przed szczytem NATO w Warszawie – na lądzie, morzu i w powietrzu uczestniczyło ok. 30 tys. żołnierzy z 23 państw, w tym 12 tys. żołnierzy polskich. Anakonda 2016 to również 3 tys. pojazdów, 105 samolotów i śmigłowców i 12 okrętów.
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
Na pograniczu miasta Chełmna i Gminy Stolno znajduje się tor motokrosowy, o piaszczysto-gliniastej nawierzchni, który zaliczany jest do najtrudniejszych w Polsce: trasa toru jest długa (wynosi 1860 m) i niezwykle zróżnicowana. Są na niej strome podjazdy, zjazdy i nasypy. Odbywają się na nim rundy mistrzostw i pucharu Polski we wszystkich klasach motocykli i quadów. Pomysłodawcą i właścicielem toru motocrossowego w Chełmnie jest uczestnik rajdu Dakar, wielokrotny mistrz Polski w rajdach enduro, motocyklista – quadowiec Rafał Sonik.
190
191
192
193
194
195
196
197
Publikacja powstała w serii wydawniczej
na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu
Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Fundusz Ochrony Środowiska OchronyWojewódzki Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu i Gospodarki Wodnej w Toruniu
FOTOGRAFIE: Pachphoto www.pachphoto.pl Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu TEKST: Marta Laudańska Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska WYDAWCA: i Gospodarki ArtStudio Wodnej w Toruniu www.klonowski.eu
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISBN 978-83-946861-1-6
ISBN 978-83-946861-0-6