Wolność nie umiera nigdy by Kujawsko-Pomorskie

POWRÓT POMORZA I KUJAW DO WOLNEJ POLSKI Każdy gatunek literacki, a takim niewątpliwie dziś jest komiks, ma swoją specyfikę. I swoje prawa. Są nimi: wartka akcja i bohaterowie, którzy, dosłownie, walczą z wrogami. I takie postacie i takie wydarzenia (choć milczą o nich kronikarskie zapiski i dzieła historyków) znajdą Ci, którzy sięgną po tę publikację. Ale poznają także klimat i nastrój wydarzeń sprzed stu lat, gdy Pomorze i Kujawy Zachodnie wracały do Macierzy. Odnajdą dzieje swoich przodków, którzy z pomorską i kujawską systematycznością i pracowitością, przez ponad wiek nie dali się zniemczyć, zabrać wiary i ojcowizny. A gdy, już listopadzie 1918 roku, wolność zawitała do Włocławka i okolic, a kilka miesięcy później, za sprawą powstańców wielkopolskich, dotarła do Inowrocławia, na Pałuki i Krajnę, po pomorsku zachowali chłodną głowę. Nie dali się sprowokować do przedwczesnego wystąpienia, które wobec przewagi Niemców mogło się skończyć utratą szans na niepodległość. Za to przez ponad rok, w spokoju, przygotowywali się na przyjęcie Polski. Na terenach, gdzie nie tylko nie wolno było w szkołach i urzędach mówić po polsku, ale żaden Polak nie mógł być nauczycielem, oficerem czy państwowym urzędnikiem. A mimo to, w zaledwie w kilka godzin po opuszczeniu tych ziem przez niemieckie wojska, a na chwilę przed wkroczeniem Błękitnej Armii generała Hallera, wszędzie pojawiły się nie tylko biało-czerwone flagi, ale także polskie: urzędy, poczty, koleje i szkoły. Struktury państwa polskiego w: Golubiu, Toruniu, Bydgoszczy, Grudziądzu, Chełmnie, Chełmży, wyszły z konspiracji i od początku sprawnie działały. I to był największy cud owego pamiętnego stycznia 1920 roku. Cud, który wydarzył się jedynie dzięki rozsądkowi i wytrwałej pracy naszych przodków. I także o tym jest ta opowieść.

Ku ra s fo t. M iko łaj

fot . An drz ej Goińs

fot. Andrz ej Goińs ki

Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego

MACIEJ JASIŃSKI SCENARIUSZ

JACEK MICHALSKI RYS U N K I ISBN 978-83-953483-4-1

Maciej Krotofil prof. UMK, zastępca dyrektora Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, kierownik Katedry Historii Wojskowej w tymże instytucie. Jego zainteresowania naukowe związane są z historią wojskową, dziejami wojen światowych, historią Polski i powszechną w okresie międzywojennym oraz mniejszościami narodowymi w Polsce. Jest ekspertem z zakresu ukraińskiej historii wojskowej, ponadto interesują go problemy stosunków międzynarodowych w Europie Środkowej i Wschodniej.

Wkroczenie wojsk polskich pod dowództwem podpułkownika Witolda Butlera do Bydgoszczy 20 stycznia 1920 r. fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W dniu 11 listopada obchodzimy w Polsce Narodowe Święto Niepodległości. Data ta ma jednak symboliczny charakter i nawiązuje do dnia podpisania w 1918 r. zawieszenia broni na froncie zachodnim, co z kolei symbolicznie kończyło I wojnę światową. Koniec Wielkiej Wojny oznaczał dla Polaków możliwość odbudowy niepodległego państwa. Jednak odzyskiwanie niepodległości przez Polską było trwającym ponad dwa lata, często bardzo trudnym, procesem. Jesienią 1918 r. wolność odzyskały w zasadzie jedynie tereny dawnego Królestwa Polskiego i zachodnia część Galicji. W tym samym czasie rozpoczęła się wojna polsko-ukraińska o przynależność państwową Galicji Wschodniej, a już w styczniu 1919 r. miały miejsce pierwsze starcia z bolszewikami. Przerodziły się one w wojnę polsko-bolszewicką, która ostatecznie zakończyła się pokojem ryskim, ustalającym wschodnią granicę II Rzeczypospolitej, podpisanym w marcu 1921 r. Wcześniej, bo już 27 grudnia 1918 r., wybuchło powstanie wielkopolskie, którego sukces w znacznej mierze przyczynił się do przyłączenia poznańskiego do Polski. Mimo istniejących planów, nie udało się jednak rozszerzyć działań powstańczych na Pomorze. Polscy działacze niepodległościowi na Zachodnich Kujawach i Pomorzu, m.in. ze względu na spory odsetek niemieckich mieszkańców tych terenów, postawili na rozstrzygnięcia dyplomatyczne. Ostatecznie tereny te zostały przyznane Polsce na mocy traktatu wersalskiego podpisanego 28 czerwca 1919 r. Jednak Kujawy Zachodnie i Pomorze nie od razu weszły w skład formującego się państwa polskiego. Przejęcie tych ziem przez Polskę mogło nastąpić dopiero po ratyfikacji traktatu wersalskiego przez Niemcy, co nastąpiło 10 stycznia 1920 r. Wcześniej, w październiku i listopadzie 1919 r., podpisano polsko-niemieckie porozumienia dotyczące terminów i warunków przekazywania odzyskanych przez Polskę terenów. Na ich podstawie ustalono, że wkraczanie Wojska Polskiego na przyznane Polsce obszary nastąpi w dwóch fazach, od 17 do 23 stycznia 1920 r. oraz od 25 stycznia do 4 lutego 1920 r. (ostatecznie druga faza przeciągnęła się do 10 lutego). Zajęcia Pomorza miały dokonać jednostki Wojska Polskiego z utworzonego w tym celu Frontu Pomorskiego dowodzonego przez gen. Józefa Hallera. Kujawy Zachodnie miały przejąć jednostki Frontu Wielkopolskiego dowodzonego przez gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Szczegółowo ustalono konkretne dni i godziny przejmowania poszczególnych miejscowości – chodziło o to, aby ustępujące wojska niemieckie nie miały styczności z wkraczającym jednostkami polskimi. Przygotowano też administrację, która miała przejąć władzę cywilną na obejmowanych obszarach. Zajmowanie Kujaw Zachodnich i Pomorza przez Wojsko Polskie rozpoczęło się 17 stycznia 1920 r. W tym dniu, w okolicach Gniewkowa, doszło do polsko-niemieckiego starcia zbrojnego. Wydaje się jednak, że było ono wynikiem nieporozumienia. W dniu 18 stycznia 1920 r. oddziały Wojska Polskiego, entuzjastycznie witane przez ludność polską, wkroczyły do Torunia. Podczas uroczystości w Ratuszu Staromiejskim niemiecki nadburmistrz Torunia Arnold Hasse przekazał władzę nad miastem dowodzącemu oddziałami polskimi płk. Stanisławowi Skrzyńskiemu, a ten z kolei powierzył władzę cywilną w Toruniu Ottonowi Steinbornowi. W Toruniu nastąpiło także (20 stycznia) przekazanie władzy nad całym Pomorzem mianowanemu już wcześniej wojewodzie pomorskiemu Stefanowi Łaszewskiemu. W dniu 19 stycznia 1920 r., w Ratuszu Miejskim w Bydgoszczy, niemiecki burmistrz tego miasta Hugo Wolff, uroczyście przekazał władzę cywilną w ręce Jana Maciaszka. Następnego dnia do Bydgoszczy wkroczyły pierwsze oddziały Wojska Polskiego dowodzone przez ppłk. Witolda Butlera. Ważnym wydarzeniem dla mieszkańców Torunia był przyjazd do tego miasta, w dniu 21 stycznia, gen. J. Hallera. Równie ważna dla bydgoszczan była wizyta gen. J. Dowbor-Muśnickiego, który odwiedził Bydgoszcz 22 stycznia. Obaj generałowie byli entuzjastycznie witani przez polską ludność Torunia i Bydgoszczy. W następnych dniach polscy żołnierze, bez większych problemów, zajmowali kolejne miasta i obszary Pomorza. Wszędzie byli z radością witani przez Polaków. Ludność niemiecka na ogół zachowała powściągliwość i spokój. Kulminacją zajmowania Pomorza były uroczyste zaślubiny Polski z morzem, których dokonał gen. Haller 10 lutego 1920 r. w Pucku. Mieszkańców Kujaw Zachodnich i Pomorza czekał trudny i długotrwały proces integracji z pozostałymi terenami II Rzeczypospolitej.

fot. z arc hiw um Bog usł awa Zió łko wsk

ieg o

fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

WPROWADZENIE

Wojsko i mieszkańcy Torunia przed ratuszem 18 stycznia 1920 r.

Gen. Józef Haller na

Starym Rynku w Tor uniu 21 stycznia 1920 r.

Przejazd gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego z wojskiem przez bydgoski plac Teatralny.

scenariusz: Maciej Jasiński rysunki: Jacek Michalski konsultacja merytoryczna: dr hab. Maciej Krotofil, prof. UMK ISBN: 978-83-953483-4-1 rok wydania: 2020 nakład: 3000 szt. wydawca: Agencja Reklamowa GALL sc ul. Szosa Chełmińska 50, 87-100 Toruń gall@gall.torun.pl na zlecenie: Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego Wydano w ramach wojewódzkich obchodów 100. Rocznicy Powrotu Pomorza i Kujaw do Wolnej Polski.

Kontakt: Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu Plac Teatralny 2, 87-100 Toruń, tel. 56 62-18-600, 56 62-18-610 e-mail: punkt.informacyjny@kujawsko-pomorskie.pl www.kujawsko-pomorskie.pl facebook.com/WojewodztwoKujawskoPomorskie twitter.com/lubietubyc instagram.com/kujawskopomorskie youtube.com/user/umwkp issuu.com/kujawsko-pomorskie ﬂickr.com/photos/kujawskopomorskie