Nynorsk ordliste : Tradisjonell og einskapleg norm

Nynorsk ordliste

Nynorsk ordliste

Tradisjonell og einskapleg norm

Ho er tufta på tanken om at nynorsk er eit eige, sjølvstendig språk på lik line med andre normalmål. Ordlista vil bøta på den forvirringa som rår om korleis nynorsken skal sjå ut, og tilbyd ei einskapleg norm som det er råd å læra og nytta.

Ordlista er på om lag 38 000 ord og gjev det sentrale ordtilfanget i moderne nynorsk. Samstundes er kjerneorda i den nynorske ordskatten gjevne større plass enn det som er vanleg i ordlister av same omfang. Boka inneheld òg ein nynorsk minigrammatikk og ei bokmål–nynorskordliste.

Norma i ordlista byggjer i all hovudsak på læreboknormalen som galdt fram til 2012. Former som frå 1917 og frametter vart tekne inn i nynorsken med det føremålet å tilnærma nynorsken til bokmål, er i stor grad fjerna, og ein del eldre former er tekne inn att for å syna betre samanhengen i målet.

Nynorsk ordliste

Dette er ei ordliste for alle som vil skriva ein konsekvent og regelfast nynorsk.

Tradisjonell og einskapleg norm

Ordlista er redigert av Arvid Langeland.

www.kunnskapsforlaget.no ISBN 978-82-573-2221-2

Kunnskapsforlaget 9 788257 3222 1 2

Nynorsk ordliste Tradisjonell og einskapleg norm Redigert av Arvid Langeland

Kunnskapsforlaget

© Kunnskapsforlaget ANS H. Aschehoug & Co. (W. Nygaard) A/S 2017 Nynorsk ordliste er prenta med stønad frå Haldor O. Opedals fond for målreising og måldyrking, Nettverket for tydeleg og enkel nynorsk, Skuleboknemndi åt Studentmållaget i Oslo, Ullensvang mållag og Voss mållag Prosjektleiar: Øystein Eek Grafisk tilretteleggjing: Bokproduksjon SA Omslagsfoto: Øystein Eek Prent og innbinding: Drukarnia Dimograf Sp. z o.o.

Printed in Poland ISBN 978-82-573-2221-2 Materialet er verna etter åndsverklova. Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling, som utskrift og anna kopiering, berre tillate når det er heimla i lov (kopiering til privat bruk, sitat o.l.) eller avtale med Kopinor (www.kopinor.no). Utnytting i strid med lov eller avtale kan føra til erstatnings- og straffeansvar.

FØREORD Dette er ei ordliste for alle som vil skriva ein konsekvent og regelfast nynorsk.

Ho er tufta på den tanken at nynorsk er eit eige, sjølvstendig språk på lik line med svensk, dansk og bokmål.

I over hundre år var det offisiell norsk språkpolitikk å prøva å smelta bokmål og nynorsk saman til eitt nytt språk som korkje skulle vera nynorsk eller bokmål. Stortinget vedtok rettskrivingsendringar i 1917, 1938 og 1959 med dette for auga.

På bokmålssida førde dette til so stor motstand at Stortinget i praksis stogga tilnærmingspolitikken for bokmålet sin del i 1981, og samnorskpolitikken vart offisielt skrinlagd i 2002. I 2005 vedtok styresmaktene ei ny rettskriving for bokmål som med få undantak gjorde det mogeleg å skriva tradisjonelt riksmål innanfor rettskrivinga.

På nynorsksida førde tilnærmingspolitikken til indre strid og kløyving. Som den veikaste parten hadde nynorsken heile tida måtta nærma seg mykje meir til bokmålet enn omvendt.

Jamvel om Stortinget sette ein stoggar for tilnærmingspolitikken i 2002, og jamvel om Stortinget i 2009 gav Språkrådet klarsignal til å laga ei tydeleg, enkel og stram norm for nynorsk utan sideformer, so vart resultatet av arbeidet ei norm som korkje er tydeleg, enkel eller stram. Den nye norma som tok til å gjelda den 1. august 2012, opna for større tilnærming til bokmål enn nokon gong i soga til nynorsken. Til dømes kan ein no skriva verbformer som å tenke – tenker, bygge – bygger, sette, sitte, ligge, substantivformer som ei følge og ei bølge og bøyingsformer som grisar og sauar, bekkar og sekkar, villaar og søknadar. Samla er endringane so store og so mange at det er nærliggjande å kalla det ei normoppløysing.

Den 5. august 2012 vart difor Nettverket for tydeleg og enkel nynorsk skipa. Med utgangspunkt i heftet Tradisjonell og fylgjerett nynorsk, som Ola I. Breivega og Arvid Langeland gav ut i mars 2012, har me utarbeidt denne ordlista.

Ho byggjer i all hovudsak på læreboknormalen som galdt fram til juli 2012. Former som frå 1917 og frametter vart tekne inn i nynorsken med det overordna føremålet å tilnærma nynorsken til bokmål, er i stor grad fjerna. Ein del inkonsekvensar og valfridom har me likevel akseptert. Vanen er ei sterk makt.

Magne Rommetveit, som var professor i nordisk målvitskap ved Universitetet i Oslo, skreiv i 1983 at det er eit feilgrep om vi tuftar framtida til nynorsk skriftmål på eit konglomerat av naturlege talemål, som er oppblanda med meir eller mindre dårleg bokmål. Nynorsken er best tent med eit fast og einsarta målsystem, som er ein overbygnad over dialektane, og som er lett å læra.

Vi må ta vare på innarbeidd nynorsk ordtilfang – som i dag må reknast som eit stort pluss dersom vi ønskjer ei jamn og harmonisk utvikling med røter i norsk kulturtradisjon. Blir ein slik samnemnar brukt mykje i massemedia, kan vi ha von om å påverka framtidsnorsken.

Held vi derimot fram med å praktisera slagordet «Skitt i Norge, leve Toten», er vi snart tilbake til tida før Ivar Aasen, og vi kan då venta at nynorsken om ikkje så lenge vil bli fullstendig undertrykt av bokmålet. (Or Arne Lauvhjell (red.): Heit strid om nynorsk, Oslo 1983, s. 100) Nettverket vonar at denne ordlista kan vera ein slik overbygnad.

6

Eg vil takka dei som har gjeve tilskot til utgjeving, og eg vil takka dei i Nettverket som har hjelpt til med korrekturlesing. Ei serskild takk til Ola I. Breivega for samarbeidet om grunnlaget for norma over mange år, til Klaus Johan Myrvoll for stor hjelp i utarbeidinga av sjølve ordlista, og til Erlend Trones, som var med og skipa Nettverket og var med i det fyrste styret.

Til slutt vil eg takka Jørgen G. Bosoni og Kristin Fridtun som i lag med meg har vore styre i Nettverket i utgjevingsåret.

Feil og lyte ved ordlista lyt eg sjølv ta det endelege ansvaret for.

Voss, mai 2017 Arvid Langeland

7

RETTLEIING OM BRUKEN AV ORDLISTA Ålment om ordlista

Ordlista inneheld om lag 38 000 ord og tek mål av seg til å gjeva det sentrale ordtilfanget i moderne nynorsk. Ein del eldre og sjeldsynte ord er tekne med av di dei er viktige delar av den nynorske ordskatten eller syner betre samanhengen i målet. Talet på samansette ord er avgrensa. Av sernamn er ein god del landsnamn tekne med, dessutan namn på alle norske kommunar, byar, landskap og fylke, attåt innbyggjarnemne og adjektiv som høyrer til dei.

Orda står i strengt alfabetisk rekkjefylgd. Det tyder t.d. at samansetningar som havdjup og havrett ikkje vert oppførde i samanheng med førelekken hav, men på den staden der dei høyrer heime alfabetisk (med t.d. ord på havre imellom).

Valfrie former har me freista å halda på eit minimum, men der dei finst, er dei anten oppførde med eit «el» imellom: styrhus el styrehus -et eller med parentes på alfabetisk plass (medrekna parentesen): styr(e)hus -et I ein del tilfelle er det ført opp former utanfor norma i parentes med ei pil etter: (strøk) → strok I dei tilfella rår me til at forma etter pila vert nytta, og ein vil finna nærare opplysning om bruk og bøying under den forma.

Opplysning om uttale Ved somme ord er uttale sett opp mellom skråstrekar etter opplysningane om bøying, men framanfor eventuell parentes med uttyding. Uttalen er markert med vanlege bokstavar, ikkje med lydskrift. Stundom er det brukt akutt (´) eller gravis (`) aksent over vokalar for å visa uttalen. Når det gjeld forklaring på bruken av desse teikna, viser me til grammatikken, § 1 a og b.

à jour /asjụr/ (føra à jour: føra fram til dags dato) dun -en /dùn/ (døyvd, mørk lyd; tyngd, velde; jf dyn og dynja)

Det vanlege i norsk er at ord har trykk på fyrste stavinga. Det er ikkje markert i ordlista, utan i nokre få tilfelle der det kan vera uvisse om uttalen. Derimot er trykket markert i dei orda der trykket ligg lenger bak i ordet, med ein prikk under vokalen som er kjernen i den trykksterke stavinga, slik:

abnọrm -t (unormal) abnormitẹt -en

Dersom kjernen i den trykksterke stavinga er ein diftong, er trykket markert med prikkar under båe vokalane i diftongen, slik:

akelẹịe -a (hageplante)

8

Opplysning om tydingar Ordlista viser fyrst og fremst korleis orda vert skrivne og bøygde. Ved ein god del ord er det likevel teke med ordtyding, alltid ved liklydande ord og elles i tilfelle der det kan vera tvil om tydinga. Når det er ført opp ulike tydingar, er dei skilde med semikolon. Eventuelle bruksdøme fylgjer til slutt.

avsetning -a, -ar (det å setja til sides midlar; avsetnad; avleiring) tåg -a, tæger (grein av rota; trevl; bjørke-; kjøt-)

DEI EINSKILDE ORDKLASSANE SUBSTANTIV Hankjønnsord Hankjønnsord med vanleg fleirtalsbøying (-ar, -ane) vert oppførde slik:

bil -en hage -en

dvs. bil – bilen – bilar – bilane dvs. hage – hagen – hagar – hagane

Ved hankjønnsord som vert bøygde annleis i fleirtal (-er, -ene), vert òg endinga i ubunden form fleirtal oppførd:

ven -en, -er lovnad -en, -er

dvs. ven – venen – vener – venene dvs. lovnad – lovnaden – lovnader – lovnadene

Ved endring av ordstomnen, anten tillegg av bokstav eller samandraging, er forma i ubunden form fleirtal som regel skriven fullt ut:

sekk -en, sekkjer veng -en, vengjer apal -en, aplar sumar -en, sumrar

dvs. sekk – sekken – sekkjer – sekkjene dvs. veng – vengen – vengjer – vengjene dvs. apal – apalen – aplar – aplane dvs. sumar – sumaren – sumrar – sumrane

Det same gjeld den flokken hankjønnsord som får -er og omlyd i fleirtal:

bonde -en, bønder fot -en, føter mann -en, menn(er)

dvs. bonde – bonden – bønder – bøndene dvs. fot – foten – føter – føtene dvs. mann – mannen – menn el menner – mennene

Ord som har uregelrett bøying, vert førde opp med alle bøyingsformer: sko -en, skor, skorne bror -en, brør, brørne

dvs. sko – skoen – skor – skorne dvs. bror – broren – brør – brørne

Ved ord med aksent, t.d. idé, kan ein velja om ein vil ha aksenten med i dei bøygde formene eller ikkje. Dette er ikkje ført opp serskilt i ordlista: idé ̣ -en dvs. idé – idéen – idéar – idéane eller idé – ideen – idear – ideane

9

Hokjønnsord Hokjønnsorda med vanleg fleirtalsbøying (-er, -ene) vert oppførde slik: brur -a dvs. brur – brura – brurer – brurene klokke -a dvs. klokke – klokka – klokker – klokkene Ved hokjønnsord som vert bøygde annleis i fleirtal (-ar, -ane), vert òg endinga i ubunden form fleirtal oppførd: elv -a, -ar meining -a, -ar

dvs. elv – elva – elvar – elvane dvs. meining – meininga – meiningar – meiningane

Ved samandraging av ordstomnen er formene som regel skrivne fullt ut: aksel aksla, aksler hulder huldra, huldrer

dvs. aksel – aksla – aksler – akslene dvs. hulder – huldra – huldrer – huldrene

Det same gjeld den flokken hokjønnsord som får omlyd i fleirtal: bok -a, bøker gås -a, gjæser

dvs. bok – boka – bøker – bøkene dvs. gås – gåsa – gjæser – gjæsene

Nokre ord har både samandraging og omlyd, og då er oppføringsmåten slik:

dotter dottera, døtrer

dvs. dotter – dottera – døtrer – døtrene

Der det kan vera tvil om bøyingsmåten, er oppføringsmåten meir utførleg, t.d. i dei orda som endar på trykklett -a i ubunden form og som held på denne -a-en gjennom bøyinga: dvs. primadonna – primadonnaa – primadonnaer – primadọnna -donnaa, -er primadonnaene Inkjekjønnsord Regelrette inkjekjønnsord får inga ending i ubunden form fleirtal og -a i bunden form fleirtal, og dei står oppførde slik: hus -et eple -et problẹm -et

dvs. hus – huset – hus – husa dvs. eple – eplet – eple – epla dvs. problem – problemet – problem – problema

Ein del framandord som endar på -a, får i tillegg den regulære endinga -a i bunden form fleirtal, og dei er då oppførde meir fullstendig:

skjema -et, -, skjemaa

dvs. skjema – skjemaet – skjema – skjemaa

Ved samandraging av ordstomnen er dei bøyingsformene der samandraging kan vera aktuelt, skrivne fullt ut:

middel mid(de)let, -, midla teạter teat(e)ret, -, teat(e)ra

dvs. middel – middelet el midlet – middel – midla dvs. teater – teateret el teatret – teater – teatera el teatra

10

Uregelrette inkjekjønnsord vert oppførde med full bøying:

auga auga, augo, augo barn -et, born, borna

dvs. (eit) auga – (det) auga – (fleire) augo – (alle) augo dvs. barn – barnet – born – borna

ADJEKTIV Endinga i inkjekjønn eintal av adjektiv vert alltid oppførd, men fleirtalsendinga -e vert som regel utelaten frå oppføringa. Regelrette adjektiv ser då slik ut i ordlista: stor -t dvs. ein stor gut – ei stor jente – eit stort hus – store gutar/jenter/hus viljug -t dvs. ein viljug medarbeidar – ei viljug sjel – eit viljugt svar – viljuge medarbeidarar/sjeler/svar Ein del adjektiv får ikkje tillagt -t i inkjekjønn. Dei vert oppførde slik: mekạnisk - dvs. ein mekanisk operasjon – ei mekanisk rørsle – eit

mekanisk svar – mekaniske operasjonar/rørsler/svar dvs. ein vanleg dag – ei vanleg ending – eit vanleg vanleg - gjeremål – vanlege dagar/endingar/gjeremål Adjektiva på -ig har valfri -t i inkjekjønn. Dei står oppførde slik: viktig -(t) dvs. ein viktig person – ei viktig melding – eit viktig el viktigt svar – viktige personar/meldingar/svar Atter andre adjektiv har éi og same form i alle samanhengar. Dei vert oppførde slik: rakryggja adj ubøy dvs. ein rakryggja mann – ei rakryggja kone – eit

rakryggja styre – rakryggja menn/koner/styre Ved samandraging i fleirtal, konsonantforenkling eller -fordobling er oppføringsmåten meir utførleg: edel -t, edle dvs. ein edel mann – ei edel handling – eit edelt andlet – edle menn/handlingar/andlet dvs. ein trygg heim – ei trygg hamn – eit trygt hus – trygg trygt trygge heimar/hamner/hus dvs. ein dum idé – ei dum avgjerd – eit dumt framlegg – dum -t, dumme

dumme idéar/avgjerder/framlegg Det same gjeld der det vert lydleg samanfall mellom stomnen og inkjekjønnsendinga (i -tt), eller der det kan vera tvil om skrivemåten: dvs. ein kvit blome – ei kvit skjorte – eit kvitt flagg – kvit kvitt kvite blomar/skjorter/flagg dvs. ein viss person – ei viss kone – eit visst svar – viss visst visse personar/usemjer/svar (jf. vis -t dvs. ein vis person – ei vis kone – eit vist svar – vise personar/koner/svar) 11

Adjektiv som endar på trykksterk vokal, får -tt i inkjekjønn og obligatorisk -e i fleirtal. Dette er markert serskilt i ordlista: blå -tt, blåe dvs. ein blå fiol – ei blå veske – eit blått auga – blåe

fiolar/vesker/augo Adjektiv på -en har ei serskild bøying og er oppførde slik: vaksen -e, vaksne dvs. ein vaksen gut – ei vaksen jente – eit vakse svar –

vaksne gutar/jenter/svar Denne bøyinga gjeld òg perfektum partisipp på -en, som bunden og frosen.

VERB Sterke verb Dei sterke verba er alltid oppførde med fulle former i presens (notid), preteritum (fortid) og supinum (forma av perfektum partisipp etter har): bita bit, beit, bite dra(ga) dreg, drog, drege frysa frys, fraus, frose Linne verb Dei linne verba står som regel oppførde med berre endingane i presens, preteritum og supinum. Desse endingane syner då kva for klasse verba vert bøygde etter:

kasta -ar, -a, -a kjøpa -er, -te, -t leva -er, -de, -t leia -er, -dde, -tt

dvs. å kasta – kastar – kasta – har kasta dvs. å kjøpa – kjøper – kjøpte – har kjøpt dvs. å leva – lever – levde – har levt dvs. å leia – leier – leidde – har leitt

Verb av den tridje klassen («j-verba») vert oppførde med fulle former:

skilja skil, skilde, skilt

Ved konsonantforenkling eller samansmelting av bøyingsstomn og ending er det gjeve opp fulle former i fortid: byggja -er, bygde, bygt kjenna -er, kjende, kjent melda -er, melde, meldt venda -er, vende, vendt

dvs. å byggja – byggjer – bygde – har bygt dvs. å kjenna – kjenner – kjende – har kjent dvs. å melda – melder – melde – har meldt dvs. å venda – vender – vende – har vendt

Ein del verb kan ha vanleg a-bøying eller sokalla blanda bøying (med presensform på -ar etter fyrste klassen og fortidsformer på -te og -t etter andre klassen. Dei er oppførde slik: bruka -ar, -a, -a; ft òg -te, -t dvs. å bruka – brukar – bruka – har bruka eller å bruka – brukar – brukte – har brukt

12

AVSTYTTINGAR o a og anna, og andre obl obligatorisk ofl og fleire o l og liknande part. partisipp pga på grunn av pol. i politikk, politisk prefiks pref. prep preposisjon pres. presens pret. preteritum pron pronomen sms samansetning(ar), samansett språkv i språkvitskap, språkvitskapleg substantiv(isk), substantivert subst suff. suffiks sup. superlativ t d til dømes tyd. tyding ub ubunde(n) ubøygd, ubøyeleg ubøy v verb ved sida av vsa

adj adjektiv adv adverb b f bunden form b fl bunden form fleirtal i Bibelen, bibelsk bibl biol i biologi, biologisk bm bokmål bot. i botanikk, botanisk d.e. det er eigl eigenleg el eller el eller liknande evt eventuelt f. femininum (hokjønn) fl fleirtal, fleire ft fortid (= preteritum og perfektum partisipp) i fysikk, fysisk fys. gen. genitiv geol. i geologi, geologisk geom. i geometri, geometrisk gram. i grammatikk, grammatisk hist. historisk imp imperativ, bydeform inf infinitiv interj interjeksjon istf i staden for jamfør jf jur. i jus, juridisk kjem. i kjemi, kjemisk koll. kollektiv(t) komm kommune komp. komparativ konj konjunksjon lat. latin m. maskulinum (hankjønn) m a mellom anna mat. i matematikk, matematisk med. i medisin, medisinsk mil. i militærstell, militært ml mellom mots motsett, motsetning mus. i musikk, musikalsk myt. (i) mytologi, mytologisk n. nøytrum (inkjekjønn)

Fylkesnamn A-Agd Aust-Agder Akh Akershus Bu. Buskerud Fm Finnmark Hdm Hedmark Hl Hordaland MøRo Møre og Romsdal No. Nordland N-Trl Nord-Trøndelag Oppl Oppland Rog Rogaland SoFj Sogn og Fjordane S-Trl Sør-Trøndelag Tel Telemark Trs Troms V-Agd Vest-Agder Vf Vestfold Øf Østfold

13

14

A

admiral

15

a A, a a-en a, A mus. (a-moll, A-dur) à (tre à fire) a- (ikkje-, u-, utan, t d

atypisk) A-aksje -en abbed -en abbedị -et abbedịsse -a abc abc-a abc-bok -a, -bøker abdikasjọn -en (tronfråseiing) abdisẹra -er, -te, -t aber -et (ulempe, hake) abkhạsar -en (person frå Abkhasia i Georgia) ablativ -en (gram.) ablegø ̣ ỵer fl (apestrekar) abnọrm -t (unormal) abnormitẹt -en a-bombe -a (atombombe) abonnement /-mạng/ -et (tinging) abonnẹnt -en (tingar) abonnẹra -er, -te, -t (tinga) aborigịn -en aborigịnsk abọrt -en abortẹra -er, -te, -t abọrtinngrep -et abortịv -et abortịv -t abọrtnemnd -a abrakadạbra interj abrụpt - (brå; usamanhangande) ABS-bremsar el -bremser fl abscẹss -en (byll) abscịsse -en (geom.) absentera -er, -te, -t (a. seg) absịnt -en absolusjọn -en (tilgjeving) absolutịsme -en (einevelde) absolutịstisk -

absolụtt -et absolụtt - (vilkårslaus;

fullstendig)

absoluttẹra -er, -te, -t absolvẹra -er, -te, -t (gjeva

absolusjon) absorbẹra -er, -te, -t (suga opp i seg) absorbẹring -a, -ar absorbẹringsevne -a absorpsjọn -en (oppsuging) absorpsjọnsevne -a abstinẹns -en abstrahẹra -er, -te, -t abstraksjọn -en abstrạkt -et abstrạkt - (tenkt, mots konkret) absụrd - (meiningslaus) absurditẹt -en (meiningsløyse) a cappẹlla (syngja a c.: utan tonefylgje) acappellasong -en accessoirar fl /aksessoạrar/ acetylẹn -et action -en /æksjen/ actionfilm -en ad prep (om, som gjeld)

ad absụrdum adagio adv /adạdsjo/ (i mus.:

langsamt)

adagio -en el -et /adạdsjo/ adam (den gamle a., i a-s

drakt)

adamseple -et adap(ta)sjọn -en

(tilpassing)

adạpter -en (tilpassar) adaptẹra -er, -te, -t (tilpassa) adaptiv -t addẹnd -en (tal som skal

addẹra -er, -te, -t (leggja i

hop, summera)

addẹring -a Addis Abeba (hovudstad i

Etiopia)

addisjọn -en (addering) additiv -et (tilsett stoff) additiv -t adekvạt - (fullgod,

dekkjande)

adel -en adeleg adelskalender -en, -drar adelskap -en adelsmann -en, -menn(er) adelsstand -en el -et ADHD adherẹns -en adherẹra -er, -te, -t (hanga

ved)

adhesjọn -en (vedhanging) ad hoc /ad håkk/ (for dette

serskilde tilfellet)

adhocutval -et adiạforon -et, -fora, -foraa

(mellomting, som korkje er vond eller god) adjektiv -et (eigenskapsord) adjektịvisk adjụnkt -en adjutạnt -en adjø -̣ et (farvel) adjø ị nterj (far vel) adla -ar, -a, -a ad lịbitum (etter eige ynske) administrasjọn -en (styring; styringsverk) administrasjọnssenter

-sent(e)ret, -, sent(e)ra

adminịstrativ -t administrạtor -en (leiar,

styrar)

adderast)

administrẹra -er, -te, -t (leia,

addendaa (tilføying)

admirạl -en

addẹndum -et, addenda,

styra)

admiralitet admiralitẹt -et admirạlskip -et ad nọtam (ta a. n.: merka

seg)

adọnis -en (vakker, ung

afghạnar -en Afghạnistan (stat i Asia) afghạnsk A4-format -et (210 x 297

mm)

mann)

aforịsme -en (fyndord) a-form -a Afrika (verdsdel) afrikaans ein el eit /-kạns/

-borna

(sørafrikansk språk av nederlandsk opphav) afrikạnar -en afrikạndar -en (kvit sørafrikanar) afrikanisẹra -er, -te, -t afrikạnsk afro- i sms (afrikansk) afroamerikanar -en afroamerikansk afroasiatisk afrodisịakum -et, -ka, -kaa aftan -en, aftnar (ettermiddag og kveld) aftansong -en aga -ar, -a, -a (tukta, tøyma) agạt -en (prydstein) Agdenes (komm i S-Trl) Agder (landskap i Sør-Noreg) age -en agelaus -t ageleg ageløyse -a agẹnda -en (dagsorden) agens -en (handlande person, drivkraft) agẹnt -en agentụr -et agẹra -er, -te, -t (opptre; låst som) agg -et (uro, ank, illvilje) agglutinẹra -er, -te, -t (klumpa seg saman) aggregạt -et aggresjọn -en aggressiv -t aggressivitẹt -en aggrẹssor -en (aggressiv makt) agio -en /adsjo/ (kursskilnad) agitasjọn -en agitạtor -en agitatọrisk agitẹra -er, -te, -t

adopsjọn -en adoptẹra -er, -te, -t adoptịvbarn -et, -born, adrenalịn -et adressạt -en (mottakar) adrẹsse, -a (tilskrift) adressẹra -er, -te, -t (retta

(til))

Adriahavet (havområdet

aust for Italia)

ad ụndas (gå a. u.: gå til

grunne)

A-dur (mus.)

A-dur-skala -en advent -a adventịst -en adventskalender -en, -drar adventsstake -en advẹrb -et (ordklasse) adverbiạl -et (setningslekk) adverbiạl -t adverbiẹll -elt, -e advokạt -en (sakførar) a-ending -a, -ar aẹro- i sms (luft-) aerọb -t (som krev oksygen) aerọbic -en aerodrọm -en (flyplass) aerodynạmisk aeroplạn -et (fly) aerosọl -en (forstøva stoff,

spray)

afasị -en A5-format -et (helvta av A4) affeksjọn -en affeksjọnsverd(e) -et; el affeksjọnsverdi -en affẹkt -en (egse, sterk

sinnsrørsle)

affektasjọn -en (tilgjersle) affektẹrt - (tilgjord) affektiv -t affịks -et (feste) affinitẹt -en (tildrag) affisẹra -er, -te, -t (verka på) ̣ re -en (ta a.: gripa inn) affæ

akkedas

16

agn -a (dekkblad på korn) agn -et (lokkemat) agnạtisk agnhald -et (agnor) agnor -a (mothake på

fiskekrok)

agnọstikar -en agnostisịsme -en agnus Dei eit (Guds lamb) agorafobị -en (plassangst) agraff -en (smykkespenne;

metallklemme)

agrafị -en (tapt skriveevne) agrạr -en (bonde) agrikultur -en (jorddyrking) agro- i sms (jordbruks-) agronọm -en AG-3 AG-3-en agụrk -en agụrktid -a ah interj ahạ interj ahạ-oppleving -a, -ar ahistorisk ai interj aids -en aidspasient -en (airbag) → kollisjonspute airconditioning -en

(klimaanlegg)

Aịss, aịss -en (mus.) aịss-moll (mus.) à jour /asjụr/ (føra à jour:

føra fram til dags dato)

aka ek, ok, eke; el aka -ar,

-a, -a

akademị -et akadẹmikar -en akadẹmisk -, -a akạntus -en akạntusranke -a akạsie -en akelẹịe -a (hageplante) Akerselva (elv i Oslo) Akershụs (fylke) akevịtt -en Akilles /akị-/ (gresk segnhelt) akịlleshæl -en (svakt punkt) akịllessen -a, -ar (hælsen) akk interj (akk ja) akka -ar, -a, -a akkar -en (blekksprut(art)) akkedạs -en

akkedera akkedẹra -er, -te, -t akklamasjọn -en (fagning,

klapping)

akklimatisẹra -er, -te, -t akkommodasjọn -en

(tilpassing)

akkommodẹra -er, -te, -t

(tilpassa)

akkompagnatør -en

/-panjatø ̣r/

akkompagnement -et

/-panjemạng/ (tonefylgje)

akkompagnera -er, -te, -t

/-panjẹra/

akkọrd -en akkọrdeon -et

(trekkspeltype)

akkordẹra -er, -te, -t (tinga,

forhandla)

akkreditẹra -er, -te, -t akkreditịv -et akkumulasjọn -en akkumulạtor -en akkumulẹra -er, -te, -t

(samla, lagra)

akkurat adv akkụsativ -en (objektsform) akkụsativform -a akkvirẹra -er, -te, -t akkvisisjọn -en akkvisitø ̣ r -en (kundevervar) akne -en (kveise, køyne) a kọnto (føra a k.: føra til

avdrag)

akọntobetaling -a, -ar AKP (m-l) AKP-ar -en akribị -en (grannsemd) akrobạt -en akrobatịkk -en akrobạtisk akromạtisk - (fargelaus) akronỵm -et (bokstavord, t

d Nato)

akrọstikon -et, -ka, -kaa akrỵl -en el -et aks -et (korn-) akse -en (jord-) aksel aksla, aksler (herd) aksel -en, akslar (hjul-) (akselbein) → akslebein akselerasjọn -en (fartsauke

per tidseining)

albansk

17 akselerẹra -er, -te, -t (auka

farten)

aksemaktene (Tyskland

og Italia før og under den andre verdskrigen) aksẹnt -en (trykk, tonelag; lydstrek) aksent -en /aksạng/ (tonefall; uvanleg måte å uttala språk på) aksentuẹra -er, -te, -t (uttala med aksent (trykk); leggja vekt på) aksẹpt -en (godtaking; godkjend veksel) akseptạbel -t, -able akseptẹra -er, -te, -t (godtaka) aksẹss -en (tilgjenge) aksiọm -et (grunnsetning) aksje -en aksjehusvære -et aksjemeklar -en aksjeselskap -et (lutlag; AS, A/S) aksjeutbyte -et aksjọn -en aksjonẹra -er, -te, -t aksjonịst -en aksjọnsradius -radien, -radiar (rekkjevidd) ̣ r -en (luteigar) aksjonæ aksla -ar, -a, -a akslebein -et aksling -en (hjul-) akt -a (del av skodespel; dokument; bilete av naken modell) akt -a (gjeva a.) akta -ar, -a, -a akter(-) el atter(-) (på farty) akterdekk el atterdekk -et akterrom el atterrom -rom(m)et, -, -rom(m)a (på båt) akterut el atterut adv -aktig -(t) aktiv -t (mots passiv) aktiva fl, -vaa aktivẹra -er, -te, -t (gjera verksam) aktivisẹra -er, -te, -t (gjera aktiv)

aktivịst -en aktivitẹt -en aktivitẹtsleiar -en aktivitø ̣ r -en aktivum -et, -va, -vaa

(føremon; gode)

aktlaus -t (a-t drap) aktløyse -a aktor -en (offentleg klagar) aktorạt -et aktsam -t aktsemd -a (varsemd) aktualisẹra -er, -te, -t aktualitẹt -en aktuạr -en aktuẹll -elt, -elle aktverdig -(t) (respektabel) aktø ̣ r -en akupunktụr -en akupunktø ̣ r -en Akureyri (by på Island) akustịkk -en akụstisk akụtt -en (aksentteiknet ´) akụtt - (brå, hard) akụttsjukehus -et akvakultur -en (havbruk) akvamarịn -en (sjøgrøn

edelstein)

akvarẹll -en akvạriefisk -en akvạrium -riet, -rium, -ria akvedụkt -en al -en (kjerneved, mots geite) al -et (heste-) -al (t d vågal) -ạl (t d nøytral) à la (på same måte som) ala el, ol, ale alabạst -en à la carte /a la kạrt/ (på

menyen)

A-lag -et alạrm -en alarmẹra -er, -te, -t Alạska (delstat i USA) alạskar -en alạskasnipe -a alạskisk alba -en, -er (messeskjorte) albạnar -en Albạnia (stat i Europa) albạnsk -

albatross albatross -en (stor sjøfugl) albinịsme -en albịno -en albinọtisk album -et alde -a ((hav)båre) aldehỵd -et (kjem.) aldẹles adv alder -en, aldrar alderdom -en alderdomleg alderdomsteikn -et alderdomsveikskap -en aldersbustad -en, -er aldersdemens -en aldersgrense -a aldersheim -en alderssteg -et alderssvekt alderstrygd -a aldrande adj ubøy

(tilårskomen)

aldrast -ast, -ast, -ast (verta

eldre) aldri adv aldrig -(t); el aldrug -t (aldrande) aldring -a aledyr -et (dyr som ein fostrar fram; a(v)lsdyr) (aleine) → åleine aleksandrịn -en (versemål) aleksandrịnsk aleksị -en (veikjing el tap av leseevne) alemạnnar -en (hist.) alemạnnisk - (tysk dialektgruppe) alen alna, alner (0,6275 m) aleụt -en (person frå Aleutane) Aleụtane (øygruppe utanfor Alaska) aleụtisk Alexạndria (by i Egypt) alfa -en, -er (gr. bokstav) alfabẹt -et alfabetisẹra -er, -te, -t alfabẹtisk alfọns -en (hallik) alfrẹskomålarstykke -et alge -en (tang) algebra -en (bokstavrekning)

almanakk

18 algebrạisk Alger /alsjẹ/ (hovudstaden i

Algerie)

algeriar -en /-sjẹ-/ Algerie /alsjerị/ (stat i Afrika) algerisk - /-sjẹ-/ algorịtme -en (mat.) alias adv (òg kalla) alibị -et alkạli -et alkạlisk - (basisk,

syrenøytraliserande)

alkạn -et (parafin) alke -a (sjøfugl) alkẹn -et alkohọl -en alkohọlikar -en alkoholisẹrt alkohọlisk alkoholịsme -en alkoholịst -en (alkoholikar) alkohọlmeter -met(e)ret, -,

-met(e)ra

alkohọlskadd -dt, -dde alkotest -en alkọve -en (lite sengjerom) alkỵdmåling -a, -ar alkymị -en alkymịst -en alkỵn -et all alt, alle pron Allah (Gud i islam) all den stund allé -̣ en allegorị -en allegọrisk - (biletleg) allegrẹtto -en el -et allegrẹtto adv (i mus.:

nokso raskt)

allẹgro -en el -et allẹgro adv (i mus.: kvikt,

lystig)

allehạnde -en (krydder) allehande adj ubøy (allslags) allehẹlgensdag -en

(helgemesse)

alleleis adv allemannsbate -en allemannseige -a aller adv (a. helst) (allereie) → alt allergẹn -et allergị -en

allẹrgikar -en allẹrgisk alle saman alle slag(s) el allslags alle stader el allstad alle ting el allting alleuropeisk allfader -en, -fedrar allfarveg -en allgyldig -(t) allheim -en alliạnse -en alliẹra -er, -te, -t (a. seg) alligạtor -en allitterasjọn -en

(bokstavrim)

allitterẹra -er, -te, -t alljamt adv allmakt -a allmannamøte el ålmannamøte -et (allmannveg) → ålmannveg allmektig -(t) (allmenn(-)) → ålmenn(-) (allmuge) → ålmuge allmøte -et allofọn -en (fonemvariant) allokẹra -er, -te, -t (tildela) all right el ålreit - (heilt i

orden)

allrom -rom(m)et, -,

rom(m)a (fellesrom)

allrounder -en /ålrạụnder/

(allsidig person)

allsidig -(t) allslags el alle slag(s) allsong -en allstad el alle stader adv allstøtt adv alltid adv alltids adv allting el alle ting allting -et Alltinget (parlamentet på

Island)

alludẹra -er, -te, -t (sikta til) allusjọn -en allvitande adj ubøy /-vìt-/ allvitar -en /-vìt-/ allvisst adv alm -en (tre) almanạkk -en

almetre almetre -et almịnneleg - (vanleg;

ålmenn)

almisse -a (gåve til

trengande)

alnemål -et aloe -en (plante) alpạkka -en, -er Alpane (fjellkjede i Europa) alpehuve -a alpịn -t alpinịst -en alpịnsk alrune -en Al-Qaida /al-kaịda/ Alsace /alsạs/ (landskap i

Frankrike)

alsạcevin -en alsạsisk alsdyr el avlsdyr -et alsgard el avlsgard -en alsikekløver -en (fôrplante) alskens adj ubøy Alstadhaug (sokn i

Levanger komm)

Alstahaug (komm i No.) alt -en (songrøyst) alt -et (univers) alt adv Alta (by og komm i Fm) altạn -en altar -et altarring -en altaværing -en (person frå

Alta i Fm)

alter ego (det andre eg) alterẹrt - (oppskaka) altẹrnativ -et (val, utveg) altẹrnativ -t alternẹra -er, -te, -t (skifta) altetande adj ubøy altfor adv althorn -et alt i hop altmogelegmann -en,

-menn(er)

altruịsme -en (nestekjærleik) altruịst -en altruịstisk alt saman altso adv alụmina -en

(aluminiumoksid)

19 alumịnium -en el -et

(grunnstoff, symbol Al) alumịniumsfolie -en alumịniumsverk -et alun -et (kjemisk stoff) alv -en alvblåster -en (hudsjukdom) Alvdal (komm i Hdm) alvdøl -en, -er alved -en (kjerneved) alvedans -en alveland -et aleveọl -en (gom; i fl holrom i kroppsvev) alveolạr -en (språkv.) alvor el ålvor -et alvọrleg el ålvọrleg alvorsam el ålvorsam -t (ålvorleg) alvorsmann el ålvorsmann -en, -menn(er) alvorsord el ålvorsord -et alvskot -et (sjukdom på dyr) Alzheimers sjukdom /alts-/ amalgạm -et amalgamẹra -er, -te, -t (røra, smelta saman) amanuẹnsis -ensen, -ensar amarỵll(is) -en (prydplante) amasọne -a amatø ̣ r -en Amazọnas (landområde og elv i Sør-Amerika) ambar -en, ambrar (trekjerald med lok) ambassạde -en ambassadø ̣ r -en ambisiø ̣ s -t (ærgjerrig) ambisjọn -en (ærehug, hug til å hevda seg el gjera karriere) ambivalẹns -en ambivalẹnt - (om kjensler og haldning: motstridande) ambod -a (reiskap) ambolt -en (ste) ambra -en (godangande stoff) ambrọsia -en (gudemat; planteslekt) ambrọsisk - (himmelsk) ambulạnse -en (sjukebil) ambulẹra -er, -te, -t (flytta ikring)

amperemeter amen interj amen -et A-menneskje -et Amẹrika (verdsdel) amẹrikafarar -en amerikạnar -en amerikanisẹra -er, -te, -t amerikạnsk ametỵst -en (edelstein) amfetamịn -et amfị -et amfịbiefly -et (fly som kan

landa på land og sjø)

amfịbium -biet, -bium, -bia

(dyr som lever både i vatn og på land) amfibrạkk -en (versfot, letttung-lett) amfịteater -teat(e)ret, -, -teat(e)ra amịnosyre -a amma -ar, -a, -a (gjeva bryst) amme -a ammoniạkk -en (gass) ammọnium -et ammunisjọn -en amnesị -en (med.) amnestị -et (ettergjeving av straff) amnẹtisk - (med.) amọk adv (gå a.) a-moll (mus.) a-moll-skala -en Amor (kjærleiksgud, Eros) amor -en (kjærleik, eros) amoralsk - (utan moralsk kjensle) amọrf -t (utan form; ikkjekrystallinsk) amorịn -en (liten amorfigur) amortisasjọn -en amortisẹra -er, -te, -t (betala attende lån i faste avdrag) amorø ̣ s -t ampel -en, amplar (skål til å hengja prydplante i) amper -t, ampre (hissig, vrang) ampere -en, -, -rane /ampæ̣r/ (måleining for straumstyrke, symbol A) amperemeter -met(e)ret, -, -met(e)ra

MINIGRAMMATIKK FOR TRADISJONELL OG EINSKAPLEG NYNORSK Nynorsken er eit ungt normalmål, men det byggjer på dei nynorske målføra som står i ubroten samanheng med gamalnorsk, det eldste skriftspråket i Norderlanda.

Denne ordlista presenterer ei norm som me vonar at nynorskfolk etter 150 års målreising i strid mot 100 års freistnad på nedattriving, kan samla seg om.

Dette er ikkje nokon fullstendig nynorsk grammatikk, men han gjev nokre oversikter og legg vekt på å få fram skilnader mellom nynorsk og bokmål.

Me held oss til innarbeidd tradisjonell nemningsbruk og ordklasseinndeling.

UTTALE «Ved en heldig Benyttelse af de beste Former og det beste Stof vil derimot dette Tungemaal kunne faae en værdig skriftlig Form, som atter kunde blive et godt Forbillede for Talebruken, saa at Skrift og Tale kunde understøtte hinanden til virkelig Forbedring paa begge Sider.»1 Det nynorske skriftspråket har frå fyrste stund teke omsyn til alle norske målføre. Men all den tid det ikkje byggjer på éin einskild dialekt, har heller ikkje nokon einskild dialekt vorte normerande for talen. I delar av målrørsla har det vore motvilje mot nynorsk standarduttale.

Men skal nynorsken vera eit samfunnsberande, komplett språk, ja, då må det òg finnast ein definert standarduttale. Det trengst mellom anna for leseuttalen i skulen, i undervisning, i kyrkja, i teateret, i programtenesta i radio og fjernsyn osb.

Nedanfor gjev me difor nokre tilrådingar om det som ofte valdar vanskar.

Nynorsk standardtalemål – innleiande merknader «Folk må få rulla eller skarra på r-ane sine så mykje dei lystar, tonelaget skal få visa kva for del av landet dei kjem frå, folk må få seia både itkje og ikkje, sol med tjukk l og sol med tunn l […].2 Men «adle eller æille bør bli til alle, bjødn eller bjøynn bør bli til bjørn, bord med tjukk l bør bli til bord med r-utlyd, monoftongar, til dømes i sten eller stæn, bør bli til diftongar, altså stein. Det får vera nok døme; de skjønar teikninga.»3 Tilrådingane om standarduttale her dreiar seg eigentleg om å fastsetja delar av tradisjonell dialektuttale som nynorsk standardmål. § 1 Vokalar Teiknbruk Bakovervend aksent (gravisteikn, fransk accent grave) markerer open uttale, t.d. i flòte.

Framovervend aksent (akutt-teikn, fransk accent aigu) markerer trong uttale, t.d. sétt. Akuttteiknet kan òg markera trykk: komité, idé.

1 2 3

Ivar Aasen: Norsk Grammatik, § 399, Universitetsforlaget, Oslo 1965, s. 361.

Ola I. Breivega: Normaltalemål og målreising, innlegg på haustseminaret til Noregs Mållag 28.09.2003, s. 6.

Same staden, s. 6.

331

Cirkumflex (møne, latin accentus circumflexus) markerer trong uttale og at ein gamal d er fallen bort: vêr (saubukk; vind og vêr) Olav T. Beito skriv at med kommutasjonsprøva kan ein skilja ut desse vokalfonema i nynorsk normalmål: /a/, /é/, /è/, /i/, /ì/, /ó/, /ò/, /ú/, /ù/, /ý/,/ỳ/, /æ/, /ø/, /å/.4 a) Bakovervend aksent over vokalane /è/, /ì/, /ò/, /ù/, /ỳ/ markerer ein open uttale: /è/ nærmar seg eller fell saman med æ /ì/ nærmar seg eller fell saman med e /ò/ nærmar seg eller fell saman med å /ù/ nærmar seg eller fell saman med o /ỳ/ nærmar seg eller fell saman med ø b) Framovervend aksent over vokalane /é/, /ó/, /ú/, /ý/ markerer ein trong uttale. Det er den uttalen dei har når me uttalar dei som frittståande bokstavar.

Sidan det nynorske alfabetet ikkje skil mellom opne og tronge vokalar med systematisk aksentbruk, fører det stundom til tvil om korleis uttalen skal vera sidan det kan variera frå dialekt til dialekt.

Aasen ville opphavleg merkja dei opne vokalane med venstrevend aksent. Men P. A. Munch og dei andre lærde ville at Aasen skulle nytta ein merkjemåte som svara til den norrøne. «Det meinte Aasen var for tungvint, og han lét med tung hug all merkjing fara.»5 For å bøta på noko av denne mangelen merkjer me somme ord med aksentteikn for å visa rett uttale. Me brukar då skrivemåte med gravis-aksent når me vil få fram at vokalen skal ha open uttale. Det er i samsvar med slik Aasen eigentleg ville ha det. I praksis dreiar det seg om tilfelle der me reknar med at det kan vera tvil om uttalen, av di ordet er relativt lite brukt, eller av di det er to eller fleire ord som i utgangspunktet vert skrivne likt, og der uttalemarkering tener til å gjera tydeleg kva ord det er, t.d. blòt (oppbløyting) til skilnad frå blot (ofring).

I nokre få tilfelle er dette prinsippet brote. Det er til dømes meir enn hundre års tradisjon for denne markeringa: lata – lèt – lét – late. Dessutan er det tradisjon for å markera trong uttale av perfektum partisipp av å sjå med akutt aksent: sédd, sétt, sédde. Markeringa tener til å sikra rett uttale og til å skilja ordet frå partisippet sett av å setja.

Men i samsvar med tradisjonen brukar me altso ikkje slik markering som ein del av skrivemåten, men nøyer oss med å føra opp opplysning om uttale til høgre for ordet i ordlista, t.d. mogen moge, mogne /mógjen el mògjen/. I dette dømet er då føremålet med opplysninga å gjera merksam på at ordet kan uttalast på to ulike måtar utan skilnad i tyding.

Nedanfor tek me for oss former der rotvokalen har, eller kan ha, ein opnare uttale enn det skrivemåten tilseier. Når det gjeld partisippa, vert det berre nemnt her og ikkje i sjølve ordlista. § 1.1 Uttalen av i I-en vert i sterke partisipp som til dømes bite, drive, gripe, rive, sige, skrike, skrive, slite, stige, svive, trive i mange dialektar uttala med ein open i, dvs. at han nærmar seg ein e. Me markerer denne opne uttalen med ein i med gravis-aksent, ì: /bìte, drìve, grìpe, rìve, sìgje, skrìkje, skrìve, slìte, stìgje, svìve, trìve/. Den same opne i-uttalen har ein i ord som skil, skip, 4 5

Olav T. Beito: Nynorsk Grammatikk, Oslo 1986, s. 34 Magne Myhren i eit etterord i Ivar Aasen: Prøver af Landsmaalet i Norge, 3. utgåve ved Johannes Gjerdåker, Vestanbok forlag, Voss 1994, s. 153.

332

slit, bit, vit /skìl, skìp, slìt, bìt, vìt/. Den opne uttalen må reknast som standarduttale i slike ord. Dei som i dialekten sin har trong i-uttale, kan bruka den som standarduttale. Den mjuke uttalen av k og g her skriv me meir om nedanfor. § 1.2 Uttalen av u Uttalen av skriven u varierer i målføra. U-en nærmar seg ofte o, serleg framføre m, n og r: hund, munn, sumar, tung, ung, under. Det same gjeld i partisipp som drukke, funne, sprunge, vunne, funne. Dette gjeld òg u føre -kk, -ks og -kt, t.d. i ord som bukk, sukker, bukse, bukt.

Dette gjeld òg dei klassiske skrivemåtane um og upp. I alle desse døma bør ein i standardmålet kunna bruka den uttalen ein har i målføret sitt. Dei som ikkje har nokon dialekt, vil me rå til å bruka ein open uttale av desse u-ane og ikkje leggja den vanlege bokmålsuttalen til grunn. § 1.3 Uttalen av y I mange dialektar har y-en i ein del ord ein open uttale – ỳ – som er ein mellomting mellom y og ø, t.d. bylgje, dryn, dyn, dylja, fylgja, fylgje, klyppar, lygn, lykel (les: lỳkjel), mylje, nykel (les: nỳkjel), skyr, styn, syrgja, syrgjeleg, sylgje, sylv, tytte, vyrda, vyrdnad.

Ein del dialektar har uttale med ø her. Båe variantane må kunna godtakast som standarduttale. Opplistinga er ikkje fullstendig. § 1.4 Uttalen av æ Når det gjeld fordelinga æ–e, er den i hovudsak tufta på skrivemåten i gamalnorsk. Det er då ofte slik at det vert skrive æ når lyden kjem av ein å, og e når lyden kjem av ein a (linn omlyd). Æ-en har ein heller liten plass i nynorsk, og /æ/ er i stor grad fallen saman med /è/ i mange dialektar: bræka, fæl, fæla, fræsa, kræmar, kvæsa, nær, skræma, æsing. Her kan ein fylgja dialektuttalen sin og vera merksam på at han ikkje må uttalast kunstig breitt. § 2 Diftongar Uttalen av diftongane au, ei, og øy varierer noko i dialektane. So lenge dei vert uttala som diftongar i samsvar med skrivemåten, so er desse variasjonane berre til glede.

I nynorsk kan diftongane vera både lange og stutte (avstytte): brei, breitt.

Bokmålet har ikkje stutte diftongar, og difor er det ikkje uvanleg at folk med bokmålsbakgrunn uttalar ord som raudt som /raut/ slik at det fell saman med uttalen av raut (lyden som kua lagar). Det er feil. Det skal vera /rautt/. § 3 Konsonantar § 3.1 Om uttalen av k/kk og g/gg Nynorsk skil seg frå bokmål med å ha mykje j-uttale av k og g når det kjem ein e eller i direkte etter. Me skal her ta for oss ein del vanlege tilfelle der det ikkje vert skrive kj eller gj, men der uttale med kj eller gj likevel må reknast som standarduttale: 1.

Ubunden form eintal av hankjønnsord på -ke, -ge, som ein bakke, ein hage (les: bakkje, hagje). Det vert derimot hard uttale i fleirtalsformene bakkar, bakkane, hagar, hagane av di det då kjem ein a direkte etter k-en og g-en. Det vert òg hard uttale i samansetningar med slike ord jamvel om dei no vert skrivne med e: hagegjerde, bakketopp. Dette skriv seg frå at det opphavleg var a her (slik det framleis er i ein del dialektar ): hagagjerde, bakkatopp.

2. Ubunden form eintal av linne hokjønnsord på -ke, -ge, som luke og soge, skal uttalast med hard k og g jamvel om det fylgjer ein e etter k-en og g-en. Overgangen til j-uttale av k og g framfor linne vokalar var nemleg fullførd medan dialektane som i 333

dag har former som ei luke og ei soge, enno hadde formene ei luka og ei soga. Dei opphavlege, ureduserte formene lever elles i beste velgåande på Sør-Vestlandet, på Sør-Helgeland og i Troms.

3. I tostava inkjekjønnsord framfor e- eller i: eit rike, eit stykke, eit merke, stykki, merki (les: rikje, stykkje, merkje, stykkji, merkji). Dette gjeld òg i avleiingar og samansetningar: stykkevis, fylkesvis; merkevare (les: stykkjevis, fylkjesvis; merkjevare). Òg ein del av dei dialektane som har fått analogiske former som stykka, merka, har uttale med j: stykkja, merkja, jf. forklaringa i pkt. 2.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

I substantiv som endar på -k og -g når det kjem etterhengd artikkel etter, det vil seia i bunden form: taket, taka, taki, dagen, boka, boki (les: takje, takja, takji, dagjen, bokja, bokji).

Derimot skal det vera hard uttale i luker og soger; dette skriv seg frå at her er harde vokalar (o eller u) det opphavlege, slik det framleis er i former som lukor og sogor, jf. § 19. Endinga -ing er ikkje j-førande; ho vert berre lagd til stomnen: baka, hogga – baking, hogging, men tenkja, leggja – tenkjing, leggjing.

Adjektivformer som fegen, vaken, fegi, vaki, fege, vake (les: fegjen, vakjen, fegji, vakji, fegje, vakje, men fegne, vakne) I notid av verb skal k og g òg uttalast med j føre -er, anten j-en er skriven eller ikkje: tenkjer, byggjer, vaker, duger (les: tenkjer, byggjer, vakjer, dugjer). Men vaka og duga med hard k og g av di dei vert etterfylgde av ein hard vokal (a).

Perfektum partisipp av sterke verb: teken, teki, teke, dregen, dregi, drege (les: tekjen, tekji, tekje, dregjen, dregji, dregje, men tekne, dregne med hard uttale av di dei ikkje vert etterfylgde av ein linn vokal).

Ein del einskildord: ingen, ingi, eigen, eigi, lenge, begge, lykel, spegel (les: ingjen, ingji, eigjen, eigji, lengje, beggje, lykjel, spegjel). Lista er ikkje fullstendig. Ordlista markerer som regel tilfelle der det kan vera tvil om det skal vera linn eller hard uttale.

Dialektane i ei stripe frå Valdres til indre Sogn har hard uttale av k og g i former som bakke, teken, taket, dagen, boki, vaken, og det lyt òg reknast som normaluttale i nynorsk. § 3.2 Uttalen av d «Mellom vokalar og etter vokal i utlyd har gno. ð einast halde seg i nokre bygdemål sørvest på Sunnmøre og ytst i Nordfjord. Andre stader på Sunnmøre og i Nordfjord har ð her gått over til d. Elles i landet er gno. ð vanleg bortfallen intervokalisk og postvokalisk i utlyd […].

Aasen skreiv d for gno. ð i alle høve, og ville at han skulle uttalast.»6 Me meiner at uttale med stum d må godtakast i nynorsk standardtalemål. Skriftbunden uttale med d i Gud er vel einerådande, og vanleg i til dømes nåde, men uttale utan d må òg reknast som rett standarduttale av nåde.

Dei som i målføret sitt uttalar d-en i desse stodene, treng ikkje lata dei forstumma når dei talar standardnynorsk.

Stum d må reknast som standarduttale etter r i ord som ord, bord, gard.

Skriftbunden uttale med rd er vanleg i eit ord som sverd, kanskje i varde òg, men tradisjonell uttale med stum d må absolutt reknast som standarduttale, det med.

I ordlista er det stundom gjort merksam på tilfelle der det er vanleg med skriftbunden uttale av d.

6

Olav T. Beito: Nynorsk Grammatikk, Oslo 1986, s. 82.

334

DEI EINSKILDE ORDKLASSANE SUBSTANTIV (§ 4–23) Bøying av hankjønnsorda § 4 Dei fleste hankjønnsorda får -ar i fleirtal: gut – guten – gutar – gutane fiskar –fiskaren – fiskarar - fiskarane hane – hanen – hanar – hanane § 5 Ord på -al, -an, -ar, -el, -er og -ul får ofte samandregne former i fleirtal: apal – apalen – aplar – aplane aftan – aftanen – aftnar – aftnane sumar – sumaren – sumrar – sumrane lykel – lykelen – lyklar – lyklane åker – åkeren – åkrar – åkrane jøkul – jøkulen – jøklar – jøklane § 6 Legg serskilt merke til desse orda: ljå – ljåen – ljår – ljårne sko – skoen – skor – skorne feil – feilen – feil – feila ting – tingen – ting – tinga § 7 Ein liten flokk hankjønnsord får -er i fleirtal: a) gjest – gjesten – gjester – gjestene Slik bøyinga har t.d. brest, byl (vindkast), døl, egd (person frå Agder), gjest, gong, gris, kvist, led, lem, lest (eit holmål), let, lut, mon, rett (matrett), sau, sed, stad, styl (nedste delen av eit strå), tele (telemarking) og ven.

Merknad: Det er fleire innbyggjarnemningar som har -er i fleirtal, t.d. sygn, -døl og -vær.

Endar eit slikt ord på k eller g og har ein linn vokal i rota, får det -jer i fleirtal: b) bekk – bekken – bekkjer – bekkjene vegg – veggen – veggjer – veggjene Dette gjeld bekk, belg, benk, dregg (småbåtanker), dreng, drykk, flekk, hegg, klegg, legg, lekk, nekk (reinskalv), rygg, rykk, sekk, serk, skjeng (brei stripe), skjenk (drykk; buffé), sleng, stegg, stilk, sting, streng, svelg (i tydinga slurk), vegg, veik, veng, øyk, og dessutan avleidde folkenamn på -bygg (t.d. selbygg – selbyggjer).

Merknad: Samansetningar med slike ord som fyrstelekk og som har e i samansetningsfuga,vert skrivne med j: bekkjefar, benkjeframlegg, strengjemusikk. Ein del dialektar har her a i samansetningsfuga: bekkjafar, benkjaframlegg, strengjamusikk.

335

ORDTILFANGET OG NYNORSK MÅLREISING. ORDLISTE BOKMÅL – NYNORSK Nynorsken lever side om side med det dominerande bokmålet. Dei to språka er nærskylde og langt på veg gjensidig forståelege, men det er mykje vanlegare at ein som snakkar bokmål, ikkje skjønar kva den nynorsktalande seier, enn motsett. Det heng sjølvsagt saman med bokmålsdominansen. Denne dominansen kan føra til at bokmålet invaderer nynorsken, slik at nynorskorda og måten å seia ting på i nynorsken vert skovne ut og erstatta av bokmålsord og bokmålsseiemåte.

I perioden 1984–2000 opna Norsk språkråd for at ein god del bokmålsord kunne takast inn i nynorsken. Me meiner at mange av desse orda legg til rette for kansellispråk og ikkje høyrer heime i nynorsk. Mange av desse orda har eg ført opp som bokmålsord i den vesle bokmål– nynorsk-ordlista s. 361ff. Ho inneheld omsetjingar av ein del vanlege bokmålsmålsord og kan i tillegg sjåast som ei utfylling til sjølve nynorskordlista og minigrammatikken.

For dei som vil arbeida vidare med dette, er Magne Rommetveit si bok Med andre ord eit skattkammer.

360

ad

A ad (frem-, inn- osv.) -etter,

-over (t.d. frametter, framover) ad- og at- åt- (t.d. åtvara, åtferd, åtskild) adgang tilgjenge; høve (til) adlyde lystra, lyda advare åtvara advarsel åtvaring aften kveld; aftan (jol-) aftens kveldsmat aktelse vyrdnad, age akterutseilt fråsigld; komen i bakleksa aktpågivende påpasseleg, merksam, aktsam aktpågivenhet det å fylgja nøye med, å vera på passeleg, aktsemd aktsom aktsam, varsam aktsomhet aktsemd, varsemd; vise a. vera aktsam albue olboge allehånde allehande (krydder) allehånde allslags allerede alt, no alt allesteds allstad, alle stader allestedsnærværende

allstadnærverande

allikevel likevel allmektighet allmakt allmennhet ålmente allsidighet allsidig dugleik,

det å vera allsidig

alminnelighet i a. til vanleg,

i regelen, i sin a. i det store og heile anbringe setja, leggja, plassera anbud anbod, tilbod anbyder anbodsgjevar, tilbodsgjevar, tilbydar andel del, lut, part andelslag part(s)lag andragende søknad andrik andestegg anelse aning, tokke anerkjenne anerkjenna, vyrda; gje ros

anskrik

361 anerkjennelse

anløp to a. av rutebåt i uken

anerkjenning, vyrdnad; ros anføre føra, leia; føra fram, nemna som argument eller prov anfører førar, leiar anførsel leiing, kommando; utsegn, merknad, notat, påstand, motsegn anførselstegn hermeteikn, gåsauga angel ongul, fiskekrok angi oppgjeva el gjeva opp, nemna; (snik)melda angitt fastsett, oppgjeven; avmerkt, avkryssa; meld; snikmeld angivelig etter det som er opplyst, sagt angivelse melding; opplysning, det å gjeva opp; politimelding angjeldende aktuell, den som det gjeld, vedkomande angre angra angrep åtak, angrep angripe gå til åtak på, angripa angå gjelda, koma (ein) ved angående om, med omsyn til anhang tillegg (til ei bok) anholde pågripa, arrestera ankel okla anklage klaga, skulda anklage klage, skulding anklagede sakgjevne, den tiltala ankomme koma (til), koma fram (toget kjem, toget kjem fram) ankomst framkome (f.), framkomst; ved a.-en når han /dei osb. kjem/kom anledning høve; i a. av på grunn av, i samband med anlegge byggja; grunnleggja, etablera; a. en annen målestokk bruka ein annan målestokk; a. sak saksøkja; a. skjegg leggja seg til skjegg anliggende sak

rutebåten går innom to gonger i veka anløpe gå innom, stoppa, stogga; forandra seg, oksidera anmelde melda (ei bok, melda nokon til politiet) anmeldelse melding; innlevere a. til politiet melda til; positiv a. positiv omtale anmelder meldar, kritikar (bok-, kunst-, teater-) anmerke ha noko å seia på, kritisera, ha merknad til; nemna anmerkning merknad anmode be, oppmoda anmodning bøn, oppmoding annamme ta imot annen (som rekkjetal) andre - andre høgda, andre klasse; i sms stundom annan: annandag annenhånds andrehands annensteds, annetsteds

annanstad

annerledes annleis anordning lovføresegn,

regulering; mekanisme, innretning anrette stella til, gjera, valda anrik(n)ing oppriking anrop tilrop; oppkall, oppringjing anrope ropa til el på, kalla opp ansamling samling; oppsamling ansatt tilsett anse rekna for, sjå på som; ansett akta, vyrd anseelse vyrdnad; omdøme; uten persons a. utan omsyn til personen, utan skil anselig vyrdeleg; heller stor, monaleg ansette tilsetja ansettelse tilsetjing anskaffe skaffa, kjøpa inn anskrik gjøre a. varsla, alarmera

anskuelig anskuelig åskodeleg, klår,

tydeleg

anskueliggjøre gjera klårt

med hjelp av ting, bilete eller anna anskuelse meining, syn, oppfatning

anskuelsesundervisning

åskodingsundervisning, undervisning med framsyning (av ting, av bilete) anspenne seg spenna seg anstendig sømeleg anstendighet sømd; i all a. sanneleg, ærleg tala; i a.ens navn for skams skuld anstrenge seg røyna seg, anstrengja seg anstøt ta a. av verta støytt av; vekke a. støyta, forarga anstøtelig støytande ansvarsbevisst

ansvarsmedviten

ansøkning søknad anta godta, godkjenne; gå ut

ifrå, meina, tru; setja (set at…) antakelig truleg, venteleg antakelse opptak (o. av studentar); tru, (teoretisk) føresetnad, hypotese antall talet på (talet på elevar i klassen) antatt den a.-e gjerningsmannen den ein trur er skuldig, den mistenkte antegne skriva opp, notera antenne tenna, setja fyr på antennelig som lett tek fyr antrukket pent a. fint kledd antyde ymta om, nemna lausleg, orda frampå om, lata det skina gjennom antydning ymt; halvdrege ord, teikn anvende bruka, nytta anvendelig nyttig, brukande, som kan brukast til mangt (og mykje) anvendelighet bruksverdi anvendelse bruk

362 anvendt bruksretta, praktisk;

a. forskning bruksretta forsking anvise a. beløpet - tilvisa summen anvisning tilvising; rettleiing arbeiderbevegelse

arbeidarrørsle

arbeidsdyktig arbeidsfør arbeidsudyktighet

arbeidsuførleik, det å ikkje vera før til å arbeida arilds (tid) aralds (tid) arne åre, gruve arrig arg, sint, hissig arveberettiget som har rett til arv arvelater arvlatar aske oske aspeløv ospelauv at- og ad- åtatferd el adferd åtferd, framferd, ferdalag atkomst åtkome, veg fram til, tilkomst atskille el adskille skilja (åt); skilja seg ut frå atskillig el adskillig ikkje so lite, nokso mykje atskilt åtskild; for seg sjølv atspre(de) spreia; moroa, underhalda atspredelse tidtrøyte, underhaldning attrå trå, lengt, hug; (sterk) lyst avbestille avtinga avbikt gjøre a. be om orsaking, tilgjeving avbilde ta bilete av, skildra, framstilla avblåse blåsa av, avblåsa avbrudd avbrot avbryte bryta av, avbryta avbrytelse avbrot, avbryting avdød avliden, død avfatte forfatta, skriva avfeldig skrøpeleg; til nedfalls, falleferdig avgi gjeva el lata frå seg; a. uttalelse uttala seg, gje fråsegn om a. forklaring forklara seg

avvenne avgjørelse avgjerd avgå gå (båten går kl. 20);

avgå ved døden døy

avhenge det a.-r av det står

på det, kjem an på, det skil seg kva) avhengighet avhengnad, avhengigskap (som regel heller omskrivingar); ufri stilling, trældom, t. d. narkotikatrældom; prosjektets lånea. er ingen hemmelighet det er ingen løyndom at prosjektet er tufta på lån avhold fråhald, avhald avholde halda (h. møte); a. seg lata vera avholdende edrueleg; kysk; som lèt vera å røysta, som røystar blankt avholdt avhalden, omtykt avkrefte avsanna; avkrefta, svekkja avkreve krevja, påleggja avlese lesa av avlevere levera (frå seg) avmektighet avmakt avsindig vitlaus, galen avskjed avskil avskjedige gje avskil, seia opp avskrekke skræma bort el frå avskrive skriva av; skriva ned bokførd verdi; rekna, sjå på som tapt, ikkje rekna med avspeile spegla av, avspegla avsperre sperra av avspise bli avspist med måtta ta til takke med avstedkomme valda, vera årsak til avstemning avrøysting, røysting, avstemming avstikkende avstikkande, avbragsleg avta minka avtvinge tvinga fram avveie vega mot (kvarandre) avveining avveging, vurdering avvenne venja av (med)

avverge avverge stogga, hindra,

bedømmelse omdøming,

bægja (av) (t.d. eit hogg eller slag), parera avvike vika av (frå) avvikelse avvik

vurdering, dom bedøvelse bedøving bedåre dåra bedårende dårande, yndig beedige gjera eiden på, stadfesta med eid befale påby, gje ordre til; ha kommando befare synfara befaring synfaring befatning ha b. med ha noko å gjera med beferdet b. vei veg med (stor) ferdsle, ferdsleveg befeste grunnfesta, forsterka befestning festningsverk befinne seg vera, opphalda seg befippelse forfjamsing, forvirring beflitte (seg på) leggja vinn på, gjera seg umak for el med befolke folka, busetja; bo i tettbefolket område bu i tettfolka område befolkning folk, folkesetnad befordre skyssa, føra befordring førsle, føring, transport befrakte frakta, leiga til å frakta befri gjera el setja fri, fri befrielse frigjering befriende forløysande; som gjev kveik, hugsvaling; som friskar el livar opp begavelse gjevnad, evner begavet gåverik, evnerik begeistre gjera oppglødd; fengja, riva med begi b. seg leggja i veg begivenhet hending, storhending begjær trå, attrå, (sterk) lyst begjære trå etter; krevja begjæring oppmoding, krav begjærlig grådig (etter), grisk, hæken begrave gravleggja; grava ned

B

bagatellmessig uviktig,

uvesentleg

bakkenbart kinnskjegg bakstreversk bakstrevar-,

reaksjonær

bar berr barbeint berrføtt bare berre barhodet berrhovda barmhjertig medynksam,

miskunnsam

barmhjertighet medynk,

miskunn

bebodd øya er ikke b. det

bur ingen på øya

beboer som bur på el i,

innbyggjar, folk; borgar

bebreide lasta, klandra bebreidelse skulding bebude varsla (om) bebygge byggja (på) bebyggelse busetnad; tettb.

tettgrend, tett busetnad

bebyrde bry, plaga, lessa på bedagelig makeleg bedekke dekkja (til); para bedekning paring bedervet skjemd, utskjemd,

bederva

bedrift bragd; verksemd bedrive driva med bedrøve gjera (ein) sorg,

vondt

bedrøvelig syrgjeleg, trist;

ynkeleg, bedrøveleg

bedrøvelse sorg bedrøvet lei seg; sorgfull bedugget pussa, småfull, på

han

bedyre slå høgtidleg fast,

seia for visst; b. sin uskyld forsikra at ein er uskuldig bedømme vurdera, gjera seg opp ei meining om; setja karakter(ar)

bekjent

363 begravelse gravferd begravelsesbyrå

gravferdsbyrå

begredelig grøteleg; trist begrense avgrensa begrensning avgrensing begrep omgrep, tanke; etter

mitt b. etter mitt skjøn; ikkje ha b. om ikkje ha idé om begripe forstå, skjøna begripelig forståeleg, skjønleg begripelse skjøn, forståing, vit begrunne grunngjeva begrunnelse grunngjeving begunstige visa gunst, favorisera begunstigelse (ekstra) gunst, favorisering begynne byrja begynnelse byrjing, opptak, i b.en i fyrstninga, til å byrja med, fyrst begynner nybyrjar, næming begå gjera (seg skuldig i); b. selvmord gjera sjølvmord behag velvære, hugnad; ynske behendig hendig, smidig, hag; sløgt, smart beherske meistra, kunna; b. seg styra seg, tøyma seg behjelpelig han var b. med han hjelpte til med; hjelpsam behold i (god) b. trygg og uskadd, i god behald beholde ha, få ha, behalda; halda på behøve trenga (til), ha bruk for beile bela, fri til bekjempe kjempa mot, halda nede bekjenne vedkjenna seg (si tru), tilstå, vedgå bekjennelse vedkjenning, truvedkjenning bekjent kjent; som b. som kjent; en bekjent ein kjenning