Kunstschrift #1 (2019) Bauhaus

B A U H A U S

KUNSTSCHRIFT is een tweemaandelijkse uitgave van Kunst en Schrijven bv, Amsterdam/Zutphen 63ste jaargang, nr 1 februari/maart 2019

Een nieuwe, betere wereld ontwerpen. dat was het ideaal waar het Bauhaus op steunde. De werkelijkheid was grilliger; hoe, kunt u lezen in deze bladzijden. Maar wat staat als een huis, te midden van alle turbulentie, is de explosie van creativiteit, speelsheid en veelzijdigheid waarin dit ideaal zich wist te ontplooien.

REDACTIE

2

De zilveren prins Mariëtte Haveman

10

Een belofte met verstrekkende gevolgen Mienke Simon Thomas

18

Paul Citroen Marthe Kes

TENTOONSTELLING Van 9 februari tot 26 mei 2019 is in Museum Boijmans Van Beuningen de tentoonstelling nederland µ bauhaus – pioniers van een nieuwe wereld te zien.

20

Denken in materie De filosofie van het Bauhaus Ann-Sophie Lehmann

28

Op donderdag 11 april

Theo van Doesburg

organiseert Museum

Marthe Kes

Boijmans Van Beuningen een symposium over het Bauhaus in Nederland.

Lezers van Kunstschrift zijn welkom!

30

Bauhausvrouwen Margriet Verhoef

Meer hierover op p. 44

42

Mart Stam Marthe Kes

50

Uit de keuken van de kunstgeschiedenis • Mireille Linck, Een tentoonstelling in aanbouw: Alle Rembrandts in het Rijksmuseum • Het geheugen van de tentoonstellingsmaker 7 Stijn Huijts • De keus van de kunstenaar 7 Robbie Cornelissen

hoofd- en eindredactie Mariëtte Haveman beeld- en bureauredactie Andrea Müller-Schirmer tekstredactie Ingrid Mersel redactieraad Paul van den Akker Ann-Sophie Lehmann Laurens Meerman Annemiek Overbeek Ruud Priem Margriet Verhoef VORMGEVING

Omar Saiid Saiid & Smale, Amsterdam REDACTIEADRES

ook voor informatie over uw abonnement, het bestellen van losse nummers, opzeggingen, adreswijzigingen en plaatsen van advertenties Kunstschrift Postbus 10859 1001 EW Amsterdam 020-6251607 0575-431182 info@kunstschrift.nl www.kunstschrift.nl LITHOGRAFIE EN DRUK

Wilco Art Books, Amersfoort AANMELDEN EN VRAGEN ABONNEMENT

Abonnementenland Postbus 20, 1910 AA Uitgeest +31(0)251-25 79 24 klantenservice@aboland.nl • jaarabonnement (6 nummers) € 57,– • kortingsabonnement 65+ € 54,• abonnement buitenland € 70,– korting van € 1,50 bij betaling met automatische incasso • studentenabonnement (max. drie jaar) € 48,– • proefabonnement (3 nummers) € 28,– • losse nummers € 11,– (exclusief verzendkosten) • linnen bewaar­band € 17,50 (inclusief verzendkosten) Om het abonnement op te zeggen hanteren wij een termijn van twee maanden. Adreswijzigingen ontvangen wij graag drie weken van tevoren op het mailadres info@kunstschrift.nl issn

0166-7297

AFBEELDING OMSLAG VOORZIJDE

Bauhausstudenten op een balkon van het ateliergebouw in Dessau, circa 1931/1932 (foto uit het album van Bauhausleerling Fritz Schreiber) • Stiftung Bauhaus Dessau AFBEELDING OMSLAG ACHTERZIJDE

Oskar Schlemmer, Das Triadische Ballett in het Metropol-theater, Berlijn 1926 (detail) • zie ook afbeelding 8 (Bridgeman Images) AFBEELDING INHOUDSPAGINA

Marianne Brandt, Zelfportret in het Bauhausatelier, 1928-1929 • BauhausArchiv, Berlijn Kunstschrift is ook te volgen op facebook. Wilt u iets vragen of meedelen, en op de hoogte gehouden worden, zoek ons dan op www.facebook.com/kunstschrift

M A R I E T T E H AV E M A N

De zilveren prins is het Bauhaus Center Tel Aviv, een platform voor architectuur in de Bauhaustraditie.

Gropius had een bijzonder talent voor public relations en hij wist zijn leerstellingen in overtuigende bewoordingen te verdedigen. Zijn opvolgers Hannes Meyer en Mies van der Rohe bouwden daarop voort. Het Bauhaus staat voor eerlijk en waar, vrij van de vlekken die de nazitijd op zoveel van de Duitse cultuur had nagelaten.

1 Walter Gropius voor zijn ontwerp van de Chicago Tribune Tower, circa 1922 • Harvard Art Museums, Cambridge MA 2 De directiekamer van Walter Gropius in Weimar, 1923 (foto Lucia Moholy) • Bauhaus-Archiv, Berlijn

2

De naam Walter Gropius (1883-1969) staat eigenlijk meer voor een fenomeen dan voor een mens [1].

Zijn biografie wordt op internet vaak gebundeld in een rechte lijn, van zijn vroege werk uit 1908 in dienst van het architectenbureau Peter Behrens, tot zijn vlucht naar Engeland voor de nazi’s in 1934, en twee jaar later naar Amerika. In de tussentijd ontwierp hij samen met Adolf Meyer de glasfaçade van de schoenspannerfabriek Fagus in Alfeld, vooruitwijzend naar het latere Bauhaus in Dessau waar hij tot 1928 directeur van was [2]. Zijn hele leven stond in dienst van de missie dat kunst en ontwerp één zouden moeten zijn. En dat ze bedoeld waren voor iedereen.

Als je het zo leest scheen er een gouden zon over dit leven: van meet af aan succes, altijd aan de goede kant van de geschiedenis, beschermd door zijn eigen charisma en een dikke dampkring van vrienden en faam. Zijn niet heel omvangrijke oeuvre staat gebeiteld in de binnenste ring van het Duitse nationaal erfgoed. Zijn principes over industrieel ontwerp gelden nog steeds wereldwijd als de standaard voor moderne elegantie. In Berlijn is een wijk naar hem genoemd, Gropiusstadt. In Israel

De werkelijkheid onder die glanzende schil was, dat snapte u al, complexer. Ook dit leven kende ups en downs, waaronder een dochter die stierf aan polio. En Gropius’ artistieke loopbaan was minder rimpelloos dan hij in de notendop lijkt.

In Weimar en later Dessau was van het begin af veel weerstand tegen zijn geesteskind en de daar gevolgde praktijken. En zelfs die praktijken waren heel wat minder rechtlijnig dan de reputatie van het Bauhaus nog steeds wil. Wat in 1919 begon als een aan de jugendstil en de antroposofie gelieerde opleiding, veranderde in 1923 in de industriële esthetiek die wij nu nog met de naam associëren.

Allebei onder de vlag van Gropius.

Zelfs de politieke reputatie van het Bauhaus is scherp bijgesteld door kritische waarnemers die van dichterbij keken; het meest ingrijpend in een congresbundel uit 1993 samengesteld door Winfried Nerdinger, Bauhaus–Moderne im Nationalsozialismus. Dertien auteurs onthullen stap voor stap dat het Bauhausfunctonalisme zich vaak al te goed verstond met de nazi’s. Zowel Gropius als diens opvolger Mies van der Rohe ontwierp in 1934 delen van de eerste nazipropaganda tentoonstelling Deutsches Volk - Deutsche Arbeit, met drukwerk van Herbert Bayer [5]. Nog in 1939, toen Gropius hoog en droog professor was in Harvard, protesteerde hij tegen het verwijt van overloper- een verwijt afkomstig vanuit nazi-Duitsland welteverstaan.

3

3 Edmund Collein Bauatelier Gropius, 19271928 • ontwikkelgelatinezilverdruk, 7,3 x 10,6 cm • particuliere collectie.

De foto was een grappig bedoeld antwoord op de minimalistische architectuur van Gropius

De relatie van veel Bauhäusler met de Sovjet-Unie vormt een verhaal apart, net als de rol van de vrouw binnen de muren van het blinkend witte instituut.

En in weerwil van dat alles is de reputatie van het Bauhaus en zijn oprichter in de kern onaantastbaar gebleken. Dat heeft iets te maken met ons verlangen naar heldere scheidslijnen, maar zeker ook veel met de fantastische concentratie aan kwaliteit en ideeën die uit het Bauhaus-laboratorium is verrezen. Stoelen, deurklinken, theedoeken en serviezen van bijna honderd jaar geleden, allemaal worden ze nog gekoesterd en gebruikt. Ze waren mooi en spannend, de geweven tapijten, de buismeubelen en de Bauhausfeesten met kostuums van Oskar Schlemmer. Ze hadden echt iets te pakken, de Bauhäusler, in een tijd dat pluche en krullen nog de maat waren voor goed wonen.

En ze beloofden iets, in een periode waarin er een meer dan gangbare behoefte was aan - belofte. Dat begon al bij de oprichting van het Bauhaus, in 1919, toen Gropius in Weimar pamfletten liet verspreiden waarin een radicale vernieuwing van de hele kijk op kunst werd gepropageerd. Kunst moest voor iedereen bereikbaar worden, zoals het dat ooit zou

4

zijn geweest. Veel van de vroege leerlingen zijn daar terechtgekomen nadat ze zo’n flyertje hadden opgepakt. Het waren vaak jonge mensen die net als Gropius zelf aan het front hadden gevochten en niks hadden, zelfs niet de verzekering dat hun oorlogsinspanning ergens goed voor was geweest.

En het is aangrijpend om te lezen hoe de school deze jongeren ontving, en hielp om weer iets echts van het leven te maken.

Na de Tweede Wereldoorlog kreeg dat verlangen een nieuwe kracht, en in die zin kun je ook, een beetje cynisch, zeggen dat het Bauhaus zijn voordeel heeft gedaan met de morele ondermijning van twee oorlogen. Niemand is immuun voor de betovering van een stijl die absolutie belooft: van hypocrisie, van dekmantels voor lelijke denkbeelden, van oneerlijke verdeling van schoonheid en kapitaal. En allemaal willen we graag dat er schuilplaatsen zijn waar lelijkheid en kwaad geen toegang vinden. Vandaag nog blijkt de school dat aura te kunnen dragen, in de vorm van een perfect nagebouwd mini-Bauhaus mobil home dat dit jaar via Berlijn naar Kinshasa rijdt en weer terug, om de multiculturele ontwerppraktijk te promoten.

Blijkbaar is het op het oog zo intens westerse, witte Bauhaus zelfs voor dat ideaal een bruikbaar vehikel. Er is iets onaantastbaar iconisch aan dat glazen gebouw in Dessau.

En dat iets begon met het charisma van de roerganger, Walter Gropius alias de Zilveren Prins, zoals hij werd genoemd. Alias the White God, zoals Tom Wolfe hem neerzet in zijn pamflet From Bauhaus to our house.

En er is ook veel af te dingen op de reputatie van het Bauhaus als baken van moderniteit en licht in de ideologische duisternis. Maar wat ook vaststaat is de geschiedenis van een geweldige school, waar jonge mensen uit alle hoeken van de samenleving de kans kregen om uit bijna niets, rommel, rare materialen, iets te maken wat mooi en blijvend was. En dat succes staat als een huis.

Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift

4 Blik uit het raam vanuit het trappenhuis in Bauhaus Dessau, 2019 (foto Mariëtte Haveman)

5 Herbert Bayer Affiche voor de tentoonstelling Deutsches Volk - Deutsche Arbeit, Berlijn 1934 • offsetdruk, 20,3 x 20,5 cm • The Museum of Modern Art, New York

6 Oskar Schlemmer Kostuumontwerp voor Die Abstrakte, een figuur uit Das Triadische Ballett, circa 1920 • waterverf op papier • Klassik Stiftung Weimar, BauhausMuseum

6

7 Oskar Schlemmer Schetsblad met aankleedinstructies voor Die Spirale, een figuur uit Das Triadische Ballett, 1938 • potlood en kleurpotloden op papier, 29,2 x 21 cm • The Museum for Modern Art, New York

8 Oskar Schlemmer Das Triadische Ballett in de revue Wieder Metropol in het Metropol-theater, Berlijn 1926 (foto Ernst Schneider)

E

Een van de personages, verbonden aan het Bauhaus was de Duitse schilder, ontwerper en choreograaf Oskar Schlemmer (1888-1943). Zijn beroemdste werk is het zogeheten Triadisches Ballett dat in 1922 in premiere ging in Stuttgart. Met zijn geometrische bewegingen en kostuums was het een reactie op de sierlijke klassieke Ausdruckstanz.

Theatervoorstellingen behoorden tot het curriculum van het Bauhaus, net als gekostumeerde feesten, die op veel kunstacademies, ook in Nederland, werden overgenomen.

7

Herbert Bayer (1900-1985) is als typograaf verantwoordelijk voor de befaamde belettering van het Bauhaus in Dessau: schreefloos en hoofdletterloos. Daarnaast ontwierp hij affiches die nog steeds gewild zijn, en waarin ook de invloed van de Hollandse Stijl merkbaar is.

8

9 Herbert Bayer Ontwerp voor een multimediagebouw, 1924 • gouache, houtskool, inkt en uitgeknipt fotomateriaal op papier, 54,6 x 46,8 cm • Harvard Art Museum, Cambridge MA

10 Herbert Bayer Ontwerp voor een kiosk, 1924 • inkt, tempera, potlood en uitgeknipt fotomateriaal op karton, 50,5 x 38 cm • BauhausArchiv, Berlijn

KUNSTSCHRIFT 1/2019 BAUHAUS

9